Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend,...

40

Transcript of Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend,...

Page 1: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

Van Goghs oor

Van Goghs oor 1-344.indd 1 20-06-16 08:27

Page 2: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

Van Goghs oor 1-344.indd 2 20-06-16 08:27

Page 3: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

Bernadette Murphy

Van Goghs oorHet ware verhaal

Vertaald uit het Engels door Catalien van Paassen, Willem van Paassen en Nicole Seegers

Hollands Diep

Van Goghs oor 1-344.indd 3 20-06-16 08:27

Page 4: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

De vertaling van de dichtregels uit Liefdes list en leed, van William Shakespeare zijn afkomstig uit William Shakespeare, Verzameld werk © Meulenho�, Manteau en Willy Courteaux, 2007

Vertalingen Franse en Engelse brieven:Martin Gayford, Het gele huis, de bewogen vriendschap tussen Van Gogh en Gauguin, Bert Bakker, Amsterdam 2007; Leo Jansen, Jan Robert (red.), Kort geluk, de briefwisseling tussen Theo van Gogh en Jo Bonger, Van Gogh Museum Amsterdam, uitgeverij Waanders, Zwolle 1999; Leo Jansen, Hans Luijten en Nienke Bakker (red.), Vincent van Gogh – De brieven. De volledige, geïllustreerde en geannoteerde uitgave (6 delen), Van Gogh Museum en Huygens ing, Amsterdam 2009.

Oorspronkelijke titel: Van Gogh’s Ear, The True StoryOorspronkelijk uitgegeven door: Chatto & Windus, 2016© Bernadette Murphy, 2016© Vertaling uit het Engels: Catalien van Paassen, Willem van Paassen, Nicole Seegers© Nederlandse uitgave: Hollands Diep, Amsterdam 2016© Omslagfoto: Van Gogh Museum, Amsterdam / Van Gogh FoundationOmslagontwerp: b’IJ BarbaraTypogra�e: ZetSpiegel, BestFoto auteur: © Guy Hervais

isbn 978 90 488 3076 3isbn 978 90 488 3077 0 (e-book)nur 641

www.hollandsdiep.nlwww.overamstel.com

Hollands Diep is een imprint van Overamstel Uitgevers bv

Alle rechten voorbehouden.Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, micro�lm of op welke wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Van Goghs oor 1-344.indd 4 20-06-16 08:27

Page 5: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

Voor mijn ouders, die ondanks hun acht kinderen o zoveel waardevolle tijd voor mij hadden: mijn moeder leerde mij al voor ik naar school ging lezen en mijn vader nam mij mee naar de openbare bibliotheek, waar hij me, wat minstens

zo belangrijk was, wegwijs maakte.

Van Goghs oor 1-344.indd 5 20-06-16 08:27

Page 6: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

Van Goghs oor 1-344.indd 6 20-06-16 08:27

Page 7: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

‘Als moeizaam staren in een foliantOp zoek naar waarheids licht, terwijl de waarheid

Zijn ogen heimelijk verblindt met zand’ – William Shakespeare, Liefdes list en leed eerste bedrijf,

eerste toneel,

Van Goghs oor 1-344.indd 7 20-06-16 08:27

Page 8: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

Van Goghs oor 1-344.indd 8 20-06-16 08:27

Page 9: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

Inhoud

Lijst van illustraties 10

Proloog 17

1 De cold case wordt heropend 21 2 Verontrustend duister 33 3 Teleurstelling en ontdekking 44 4 Allemachtig mooi 55 5 Vincents wereld 67 6 Nachtuilen 77 7 Monsieur Vincent 92 8 Een behoeftige vriend 103 9 Eindelijk thuis 11410 Het kunstenaarshuis 12811 Opmaat naar de storm 13612 Een heel treurige dag 14313 De troebele mythe 14814 De ontknoping 15915 De nasleep 17216 ‘Kom snel’ 17917 ‘Alleen op de trieste zee’ 19118 Verraad 20519 Wijkplaats 22720 Een gewonde engel 24021 Verstoorde genen 25222 ‘De onafwendbaarheid van de ellende’ 259

Epiloog 273Dankwoord 279Bibliogra�e 283Noten 291Register 337

Van Goghs oor 1-344.indd 9 20-06-16 08:27

Page 10: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

10 van goghs oor

Lijst van illustraties

Alle schilderijen en tekeningen zijn gemaakt door Vincent van Gogh, tenzij anders vermeld.

OmslagDetail uit Zelfportret, Parijs, maart-juni 1887 (© Van Gogh Museum, Amsterdam, Vincent van Gogh Foundation)

SchutbladenFoto van place Lamartine, Arles (© privécollectie); detail van Het Gele Huis (De straat), Arles, september 1888 (©Van Gogh Museum, Am-sterdam, Vincent van Gogh Foundation); detail van Caféterras bij nacht, Arles, september 1888 (© Rijksmuseum Kröller-Müller, Otterlo)

Zwart-witafbeeldingen

16 Arles uitzicht vanaf de korenvelden, eind juli 1888 (© akg Images/cda/ Guillemot)

24 Krantenartikel uit Le Forum Républicain, 30 december 1888 (© Médiathèque Municipale de la ville d’Arles)

29 Amerikaans bombardement op Arles, foto genomen op 25 juni 1944 om 09.55 uur door de 455e Bommenwerpergroep, Ameri-kaanse luchtmacht (© Air Force Historical Research Agency, afb, Maxwell Alabama)

30 Het Gele Huis, place Lamartine 2, Arles, 25 juni 1944 (© Musée de la Camargue)

31 Luchtverkenningsfoto Arles, 1919 (© Photothèque, L’Institut Na-tional de l’Information Géographique et Forestière)

34 Vincent van Gogh, 1871 (© akg Images)39 Theo van Gogh, ca. 1889 (© akg Images)49 Het Gele Huis, place Lamartine 2, Gustave Coquiot, 192251 Vincent van Gogh op zijn sterfbed, dokter Paul Gachet, 29 juli 1890

(© Bridgeman Images)

Van Goghs oor 1-344.indd 10 20-06-16 08:27

Page 11: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

afbeeldingen 11

56 Dak met schoorstenen en kerktoren, Arles, 1888 (© privécollectie)68 Plattegrond van Arles, getekend door Auguste Véran, 1867

(© Médiathèque d’Arles)71 Arlésiennes in klederdracht, ca. 1909 (© privécollectie)77 Ansichtkaart van de place du Forum, ca. 191095 Schets van het Gele Huis in brief 602, Vincent van Gogh aan

Theo van Gogh, 1 mei 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/ Vincent van Gogh Foundation)

104 Foto van Paul Gauguin in zijn atelier in de rue Vandamme, 1891 (© Musée Maurice Denis, Saint-Germain-en-Laye)

114 Openbaar plantsoen en vijver voor het Gele Huis, eind april 1888 (© akg Images)

117 La Mousmé, Arles, eind juli 1888 (© privécollectie)122 Brief 706, Vincent van Gogh aan Paul Gauguin, 17 oktober 1888

(© Pierpoint Morgan Library, New York)146 Paul Gauguins woordenlijst in zijn schetsboek, blz. 220-221

(© The Israel Museum, Jeruzalem)155 ‘Mystère’, tekening in het schetsboek van Paul Gauguin, blz. 171,

ca. 24 december 1888 (© The Israel Museum, Jeruzalem)157 Joseph d’Ornano, tekeningen in het schetsboek van Paul Gauguin,

blz. 22-23, 24 december 1888 (© The Israel Museum, Jeruzalem)163 Afbeelding van het oor van Vincent van Gogh uit het artikel

‘Vincent van Gogh et le drame de l’oreille coupée’, Edgar Leroy en Victor Doiteau, 1936, Aesculape, Parijs (© familie Leroy)

168 Handtekening van dokter Félix Rey op het recept, 1930; hand-tekening van dokter Félix Rey op een medisch verslag, 1912 (© Archives Communales d’Arles)

171 Het oor van Vincent van Gogh, dokter Félix Rey, getekend voor Irving Stone, 18 augustus 1930 (© Bancroft Library, Universiteit van Californië, Berkeley)

184 Eerwaarde Frédéric Salles, protestantse dominee van Arles, circa 1890 (© Privécollectie)

186 De cabanon in het Hôtel-Dieu Saint-Esprit, Arles195 ‘Zwachtel voor een hoofdwond’, in: Sir William Watson Cheyne,

Antiseptic Surgery: Its Principles, Practice, History and Results (Smith, Elder en Co., Londen: 1882) (© The Royal College of Surgeons, Edinburgh)

209 Het verzoekschrift van de inwoners van Arles, eind februari 1889 (© Archives Communales d’Arles)

Van Goghs oor 1-344.indd 11 20-06-16 08:27

Page 12: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

12 van goghs oor

219 Handtekening van Joseph Marie Ginoux op zijn trouwakte, 7 fe-bruari 1866; handtekening van Joseph Marie Ginoux in de poli-tieaantekeningen, februari 1889; handtekening van Joseph Gion op het verzoekschrift, eind februari 1889 (huwelijksregister en verzoekschrift, © Archives Communales d’Arles)

262 Illustratie van spiral nebulae, in: William Parsons, de derde graaf van Rosse, 1861, Philosophical Transactions of the Royal Society (Royal Society Publications, Londen: 1861) (© The Royal Society)

271 Stoel en handenstudie, Saint-Rémy, ca. maart-april 1890 (© Van Gogh Museum, Amsterdam, Vincent van Gogh Foundation)

277 De zaaier, augustus 1888 (© akg Images)

Afbeeldingen in kleur

Eerste beeldkatern

1 Het Gele Huis (De straat), Arles, september 1888 (© Van Gogh Mu-seum, Amsterdam/Bridgeman Images)

2 Marie Ginoux (De Arlésienne) Arles, 1888 of 1889 (© Metropolitan Museum of Art, New York/Bridgeman Images)

2 Joseph Roulin, Arles, lente 1889 (© The Barnes Foundation, Merion)3 Félix Rey, Arles, januari 1889 (© Pushkin State Museum of Fine

Arts, Moskou)3 Patience Escalier, (De boer), Arles, augustus 1888 (© privécollectie)4 Het nachtcafé, september 1888 (© Yale University Art Gallery, New

Haven, Connecticut)4 Les Alyscamps (Vallende bladeren), Arles, eind oktober 1888 (© Kröl ler-

Müller Museum, Otterlo)5 Bloeiende boomgaard, gezicht op Arles, april 1889 (© Van Gogh Museum,

Amsterdam/akg Images)5 Zeegezicht bij Les Saintes-Maries-de-la-Mer, Arles, mei-juni 1888 (© akg

Images)6 Zelfportret met portret van Émile Bernard (Les misérables), Pont-Aven,

Paul Gauguin, september 1888 (© Van Gogh Museum, Amster-dam/Bridgeman Images)

6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman Images)

7 Arlésiennes (Mistral), Arles, Paul Gauguin, december 1888 (© Art

Van Goghs oor 1-344.indd 12 20-06-16 08:27

Page 13: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

afbeeldingen 13

Institute of Chicago/Mr and Mrs Lewis Larned Coburn Memorial Collection/ Bridgeman Images)

7 Bordeelscène, Arles, november 1888 (© The Barnes Foundation, Merion)

8 Augustine Roulin (La Berceuse), Arles, januari 1889 (© Museum of Fine Arts, Boston/legaat van John T. Spaulding/Bridgeman Images)

Tweede beeldkatern

1 La Vie Passionnée de Vincent van Gogh, Franse �lmposter voor The Lust for Life, regisseur: Vincente Minelli, mgm, 1956 (© Bridge-man Images)

2 Zelfportret met verbonden oor en pijp, Arles, 1889 (© privécollectie)3 Zelfportret met verbonden oor, 1889 (© The Courtauld Gallery, Londen)4 Ziekenzaal in het hospitaal, Arles, april 1889 (© Sammlung Oskar

Reinhart, ‘Am Roemerholz’, Winterthur)4 De binnenplaats van het hospitaal, 1889 (© Sammlung Oskar Rein-

hart, ‘Am Roemerholz’, Winterthur)5 Stilleven rond een bord met uien, Arles, januari 1889 (© Kröller-Müller

Museum, Otterlo)5 Zelfportret: Keramieken mok met aangetast gezicht, Paul Gauguin, 1889

(© Kunstindustrimuseet, Kopenhagen)6 Sterrennacht, Saint-Rémy-de-Provence, juni 1889 (© Metropolitan

Museum of Art, New York)6 Charles-Elzéard Trabuc, Saint-Rémy-de-Provence, 1889 (© Kunst-

museum, Solothurn)7 Oude man met smart (Op de drempel van de eeuwigheid), Saint-Rémy-

de-Provence, mei 1890 (© Kröller-Müller Museum, Otterlo)8 Amandelbloesem, Saint-Rémy-de-Provence, februari 1890 (© Van

Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman Images)

Van Goghs oor 1-344.indd 13 20-06-16 08:27

Page 14: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

Van Goghs oor 1-344.indd 14 20-06-16 08:27

Page 15: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

van goghs oor

Van Goghs oor 1-344.indd 15 20-06-16 08:27

Page 16: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

Arles uitzicht vanaf de korenvelden, eind juli 1888

Van Goghs oor 1-344.indd 16 20-06-16 08:27

Page 17: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

Proloog

Le Petit Marseillais, woensdag 26 december 1888:

Plaatselijk nieuws, Arles: het weer was op kerstavond erg zacht. De zware regen die vier dagen onophoudelijk was gevallen, hield op en iedereen ging eropuit om lekkernijen te kopen of om zijn godsdienstige plichten te vervullen. Daardoor waren er veel mensen op straat en in de kerken zelfs nog meer. Het ging er overal opmerkelijk rustig aan toe. De politie, die om vijf uur in de ochtend haar ronde beëindigde, was geen enkel geval van openbare dronkenschap tegengekomen.1

Het was nog donker buiten toen Joseph d’Ornano, de hoofdcommis-saris, op maandagochtend 24 december 1888 met zijn eerste kop kof-�e in zijn kantoor ging zitten. Dit vond hij het �jnste moment van de dag. Het politiebureau bruiste al van de activiteit. Vanachter zijn raam, dat uitkeek op de binnenplaats, zag hij de patrouille te paard en de stadspolitie vertrekken voor hun ronde.2 De dagen ervoor had het onophoudelijk geregend en was het bijzonder rustig geweest.3 Deze maandag begon zonnig en zacht. Over een paar uur zouden ze met zijn allen rond de tafel gaan zitten voor het kerstmaal. Het was een perfect begin van de kersttijd. Op zijn bureau van walnotenhout lag het papierwerk van de vorige avond op de hoofdcommissaris te wachten. Behalve de gebruikelijke reeks knokpartijen en huiselijke ruzies trok vooral één verslag zijn aandacht. Op zondag 23 december, vlak voor middernacht, was er iets vreemds gebeurd in de rue Bout d’Arles. Die straat lag midden in de rosse buurt en bijna elk van de twaalf huizen was of een bordeel of een logement voor prostituees.4 Joseph d’Ornano begon te lezen en bestudeerde het slordig in krantenpapier gewikkelde pakje dat bij het

Van Goghs oor 1-344.indd 17 20-06-16 08:27

Page 18: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

18 van goghs oor

verslag hoorde. Wat er die nacht in Arles was gebeurd, was zo uit-zonderlijk, zo verbijsterend, dat iedereen die erbij betrokken was, het van zijn leven niet zou vergeten. Rond kwart voor twaalf ’s avonds was een politieagent tijdens zijn ronde naar een van de o�ciële bordelen van de stad, Bordeel num-mer 1, geroepen. Het stond net binnen de stadsmuren op de hoek van de rue des Glacières en de rue Bout d’Arles. Er was beroering ontstaan waarbij een man betrokken was, en een meisje was �auwge-vallen. De man woonde pal tegenover het politiebureau, dus de hoofd-commissaris vroeg zijn assistent poolshoogte te laten nemen bij het huis. Rond kwart over zeven in de ochtend werd er een gendarme naartoe gestuurd.5

De zijkant van het huis aan de hoofdstraat lag op het oosten en dat deel van het gebouw ving de eerste stralen van de winterzon. De ra-men op de begane grond hadden geen luiken. De gendarme tuurde naar binnen. Er leek niemand thuis te zijn. De benedenkamer was be-scheiden ingericht met een tafel, diverse stoelen en een paar schilders-ezels. Op het eerste gezicht leek er niets vreemds aan de hand te zijn. Even later echter, toen het wat lichter werd, merkte de gendarme een hoop vieze lappen op de grond en donkere vlekken en spetters op de muren op. Hij ging terug naar zijn baas om verslag uit te brengen. De hoofdcommissaris werkte nog niet zo lang in Arles, en hij had de kleine, gezette, vijfenveertig jaar oude Corsicaan algauw leren kennen als eerlijk en rechtvaardig.6 Joseph d’Ornano luisterde aan-dachtig naar de jonge politieagent en liet hem daarna gaan. Achter-overleunend in zijn stoel keek hij naar het in krantenpapier gewik-kelde pakje op zijn bureau. Deze zaak vereiste zijn persoonlijke, speciale aandacht. Hij zette zijn bolhoed op, pakte zijn wandelstok en verliet het bureau. Samen met twee gendarmes stak hij de straat over naar place Lamartine 2. Toen hij bij het huis aankwam, had zich daar al een groepje nieuws-gierige buurtbewoners verzameld, en het gonsde van de geruchten. De agenten openden de deur. Binnen was het griezelig stil. Meteen viel hun een scherpe geur op – de unieke combinatie van olieverf en terpentijn. De kamer deed dienst als keuken en als atelier: aan één kant stonden rijen felgekleurde doeken tegen de wand en zagen ze potten met penselen, hal�ege tubes olieverf, met verf besmeurde lap-pen en een grote spiegel die op een van de ezels was gezet. Aan de andere kant stond een brander met een emaillen ko�epot erop,

Van Goghs oor 1-344.indd 18 20-06-16 08:27

Page 19: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

proloog 19

goedkoop aardewerk, er lag een pijp met losse tabak, en in het raam-kozijn stond een lege olielamp, alsof iemand laat thuis verwacht werd.7 Het huis was voorzien van gasverlichting, maar die werd om middernacht in de hele stad afgesloten. In het vertrek hing nog de duisternis van de nacht en de ezels wierpen schaduwen op de rode plavuisvloer. Het was een gigantische rommel in de kamer. Overal op de vloer lagen lappen met donkerbruine vlekken. Ook op de terracotta plavui-zen zaten donkere vlekken en er liep een spoor van druppels naar de blauwe houten voordeur, die uitkwam op een vestibule. In de vesti-bule was een bruine deur die toegang bood tot een smalle trap. Zo vroeg in de ochtend werd het trappenhuis slechts verlicht door een dun zonnestraaltje dat tussen de luiken van het grote raam op de bo-venverdieping door drong. Hoofdcommissaris D’Ornano greep de metalen balustrade vast en klom naar boven. De muur zat onder de roestkleurige spikkels, alsof iemand per ongeluk een kwast vol verf had laten vallen. Op de overloop was één deur, aan de rechterkant. De hoofdcommissaris trok de deur open en stapte een benauwde, in het duister gehulde kamer met een schuine wand in.8

Hij beval een gendarme de luiken te openen en daglicht stroomde de slaapkamer in. Achter de deur stond een tweepersoonsbed van goedkoop grenenhout.9 In de hoek stond een tafel met een kan en een waskom. Erboven hing een scheerspiegel. Aan de muren hingen een paar schilderijen: enkele portretten en een landschap. In tegen-stelling tot de kamer beneden was hier geen rommel te zien. Half verborgen onder het slordige beddengoed lag het lichaam van een man. Zijn benen waren opgetrokken naar zijn borst, zijn hoofd hing naar één kant, als bij een foetus, en zijn gezicht lag verborgen onder een hoop vodden. De matras zat onder de vuile plekken en de kus-sens naast het hoofd van de man waren besmeurd met donkere bloedvlekken.10 Het slachto�er, zoals de plaatselijke krant later meldde, vertoonde ‘geen teken van leven’. Joseph d’Ornano liep de kamer door en opende de deur naar de aangrenzende logeerkamer. Daar lag een groot tweedelig valies half-geopend op een stoel, alsof de gast op het punt stond te vertrekken. Aan de muren hingen verschillende schilderijen in een stralende tint geel, die zelfs in hartje winter de kamer op�eurde.11 De blauwe de-ken, de bolle kussens en de gevouwen witte lakens duidden erop dat het bed die nacht niet beslapen was.12 De hoofdcommissaris gaf zijn

Van Goghs oor 1-344.indd 19 20-06-16 08:27

Page 20: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

20 van goghs oor

collega’s een teken dat hij genoeg had gezien, trok de deur dicht en liep langs het lichaam terug naar de trap om naar beneden te gaan. In de kleine, rustige stad begon zich het nieuws te verspreiden dat er een misdrijf had plaatsgevonden.

Rond acht uur ’s morgens op die dag voor Kerstmis, bijna op het-zelfde moment dat Joseph d’Ornano de logeerkamer in het Gele Huis inspecteerde, liep een indrukwekkende man van middelbare leeftijd door het park. Hij droeg een lange wollen overjas en had het voorko-men en de elegantie van een heer. Toen hij voorbij de Porte de la Cavalerie en door de openbare tuinen liep, hoorde hij in de verte het gedempte geluid van opgewonden stemmen. De stemmen klonken luider toen hij bewust in hun richting liep. Aangekomen bij de place Lamartine en het kleine huis dat hij met zijn collega-schilder deelde, zag hij dat zich een grote menigte in de straat aan het verzamelen was. Voor de hoofdcommissaris was het een uitgemaakte zaak. Bij het zien van het tafereel – de bebloede lappen, de met bloed bespikkelde muren, een lichaam en een afwezige kamerbewoner – kon hij slechts één conclusie trekken: de excentrieke roodharige schilder was ver-moord. Joseph d’Ornano hoefde niet ver te zoeken naar de schuldige, want toevallig kwam die vanaf de andere kant van het plein recht op hem af lopen. Toen de kunstenaar Paul Gauguin die zonnige ochtend in 1888, de dag voor Kerstmis, bij het Gele Huis aankwam, werd hij gearresteerd voor de moord op Vincent van Gogh.13

Van Goghs oor 1-344.indd 20 20-06-16 08:27

Page 21: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

Van Goghs eerste en enige thuis in Arles, Het Gele Huis (De straat). Het atelier en de keuken bevonden zich op de begane grond, op de eerste verdieping waren twee

slaapkamers. De kruidenierswinkel van Crévoulin was gevestigd in hetzelfde gebouw. Geheel links op het schilderij is het restaurant te zien van de weduwe Venissac,

waar Van Gogh zijn maaltijden genoot.

Van Goghs oor Beeldkatern nr. 1.indd 1 20-06-16 14:46

Page 22: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

Van Goghs vriendin en buur-vrouw in Arles, Marie Ginoux (De Arlésienne). Van mei tot september 1888 logeerde hij bij Madame Ginoux en haar man Joseph in het Café de la Gare. Het Gele Huis gebruik-te hij als atelier.

Vincents goede vriend Joseph Roulin, de postbode, was ze-venenveertig jaar toen Van Gogh dit portret schilderde. Roulin verhuisde eind januari 1889 naar Marseille, dus Vin-cent moet hem uit het hoofd hebben geschilderd, of tij-dens een van Roulins bezoek-jes aan Arles in het voorjaar van datzelfde jaar. De deco-ratieve achtergrond, die aan behang doet denken, gebruik-te Vincent alleen voor bijzon-dere vrienden.

Van Goghs oor Beeldkatern nr. 1.indd 2 20-06-16 14:46

Page 23: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

Vincent schilderde vijf portretten van Augustine Roulin, de vrouw van zijn goede vriend Joseph Roulin. Dit doek (La Berceuse) maakte hij in januari 1889, kort nadat hij voor het eerst in het zieken-huis had gelegen. Waarschijnlijk gaf Augustine nog borstvoeding. In haar hand heeft ze een koord waarmee ze de wieg van haar vijf maanden oude dochtertje Marcelle laat schommelen. De baby noch de wieg is echter afgebeeld.

Van Goghs oor Beeldkatern nr. 1.indd 8 20-06-16 14:46

Page 24: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

hoofdstuk 17

‘Alleen op de trieste zee’

De burgemeester van Arles en de geneesheer-directeur van het Hôtel-Dieu, die Vincents opnameformulieren moesten onderteke-nen, gingen op 2 januari na de vrije nieuwjaarsdag weer aan het werk. De o�ciële ‘verklaring van geestelijke stoornis’ werd welis-waar opgesteld, maar niet ondertekend. Er zijn evenmin bewijzen voor dat de burgemeester het gebruikelijke overplaatsingsbevel naar de inrichting in Aix-en-Provence heeft ondertekend, al werd dit eveneens opgesteld.1 Deze documenten werden terzijde geschoven omdat de patiënt een wonderbaarlijk herstel had vertoond. Joseph Roulin stuurde Theo op 3 januari 1889 een telegram en een brief, waarin hij over Vincent schreef: ‘Hij is beter dan voor het ongeluk-kige incident’ en dat ‘hij in een zeer goede geestelijke gezondheid verkeert’.2 Dit heuglijke nieuws werd bevestigd door Van Gogh zelf, die aan zijn broer schreef dat hij zich veel beter voelde: ‘Ik zal nog enkele dagen hier in het hospitaal blijven – ik durf er wel van uit te gaan dat ik daarna heel rustig naar huis zal terugkeren. Nu vraag ik je één ding: je niet ongerust te maken, want dat zou te veel onrust bij mij veroorzaken.’3

Hoewel hij nog niet uit het ziekenhuis was ontslagen, mocht Vin-cent op 4 januari even terug naar het Gele Huis, voor het eerst sinds 24 december. Roulin schreef aan Theo: ‘Hij was verheugd zijn schil-derijen terug te zien, we hebben vier uur samen doorgebracht, hij is volledig genezen, het is echt verbazingwekkend.’4 Roulins brief is luchtig en positief, maar het moet voor Van Gogh een vreemde erva-ring zijn geweest om terug te keren op de plaats van zijn crisis. Dit bezoekje aan zijn huis had weleens heel anders kunnen verlopen als Roulin hem niet had opgevangen. Sinds de politie het Gele Huis in was gegaan op kerstavond, was er niemand meer geweest. Er zaten nog altijd bloedspatten op de muren, de vloer was bezaaid met be-

Van Goghs oor 1-344.indd 191 20-06-16 08:27

Page 25: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

192 van goghs oor

smeurde vodden en Vincents beddengoed boven zat onder het bloed.5

Theo, Vincent en dokter Rey bagatelliseerden het gewelddadige incident alle drie, en ze beschouwden het als niet meer dan een mo-ment van gekte, ‘een persoonlijke kwestie’, zei Vincent tegen dokter Rey.6 Waaróm Van Gogh zijn oor afsneed, werd nooit onderzocht of besproken – daar zijn althans geen bronnen van. Tegenwoordig zou elke verstandige arts een specialist op het gebied van geestelijke ge-zondheid bij Vincents bed roepen, die onmiddellijk naar redenen zou zoeken, maar in 1889 waren de artsen blij dat hij hersteld was en groeven ze niet verder. Toen de eerste crisis eenmaal voorbij was, stuurde Vincent een reeks brieven aan Theo, zijn moeder en zus, waarin hij erkende dat hij een zenuwinzinking had gehad, maar de ernst ervan minimaliseerde. Hij maakte zich meer zorgen over de overlast die zijn ziekte had veroorzaakt, vooral tegenover Theo: ‘Waarde broer, ik betreur het zo van je reis, ik wou dat je dat bespaard was gebleven, want al met al is me niets ergs overkomen en was er geen reden om zoveel moeite te doen.’7

In de allereerste brief die Vincent aan Theo schreef na zijn herstel, sprak hij zijn bezorgdheid over Gauguin uit: ‘Laten we het nu over onze vriend Gauguin hebben; heb ik hem afgeschrikt? En�n, waarom laat hij niets van zich horen? Hij moet met jou vertrokken zijn… mis-schien voelt hij zich in Parijs beter thuis dan hier. Zeg tegen Gauguin dat hij me schrijft, en dat ik nog altijd aan hem denk.’8 Van Gogh be-schouwde hem duidelijk nog steeds als een goede vriend, zoals wel blijkt uit een brief aan Gauguin van begin januari:

Nu ik voor de eerste keer het hospitaal uit ben, grijp ik de gele-genheid aan u een paar woorden van zeer oprechte en diepe vriendschap te schrijven. Ik heb in het hospitaal veel aan u ge-dacht, zelfs toen ik hevige koorts had en betrekkelijk zwak was …Vertrouw erop dat er al met al geen kwaad bestaat in deze beste der werelden waar alles altijd opperbest verloopt. Dan wil ik dat u… totdat we allebei meer tot bezinning zijn gekomen, geen kwaad woord over ons arme gele huisje zegt… Antwoord s.v.p.9

Uit de toon van Van Goghs brief blijkt wel hoe zwak hij zich nog voelt. Hij wil worden gerustgesteld, hij wil een blijk van vriendschap,

Van Goghs oor 1-344.indd 192 20-06-16 08:27

Page 26: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

‘Alleen op de trieste zee ’ 193

dat niet alles onherroepelijk verloren is nadat zij samen zulke grote problemen hebben beleefd. Vincent had niets negatiefs te zeggen, be-halve dat hij hem berispte omdat hij Theo naar Arles had laten ko-men. Hij citeerde zelfs Voltaire – ‘Vertrouw erop dat er al met al geen kwaad bestaat in deze beste der werelden’ – als teken van hoop.10

Tegenover zijn moeder en zus bagatelliseerde Vincent zijn ziekte nog sterker en opperde hij zelfs dat hij zijn ziekenhuisopname kon aangrijpen om nieuwe klanten te vinden. ‘Ik… zal denkelijk verschei-dene portretten te maken krijgen.’ Van Gogh probeerde, uit wan-hoop of uit ontkenning, zijn crisis af te schilderen als iets zo onbedui-dends dat ‘het de moeite niet waard was het U te melden’.11

Op 7 januari mocht Vincent eindelijk na ruim twee weken het Hô-tel-Dieu verlaten. Hij vierde dit door te gaan dineren met Joseph Roulin, die aan Theo en zijn zus schreef dat Vincent weer thuis was en zich goed voelde.12 Vincent bleef het belang van het gebeurde bagatelliseren: ‘Wat vind ik het jammer dat jij voor zo’n kleinigheid zoveel moeite hebt gedaan, vergeef het mij,’ schreef hij aan Theo.13 Maar het was niet mogelijk om zo eenvoudig verder te gaan als Vin-cent graag had gewild. Toen hij eenmaal weer in het Gele Huis was, werd hij geplaagd door slapeloosheid, en als hij eindelijk in slaap viel, werd hij gekweld door vreselijke nachtmerries. ‘Het ergste is de slapeloosheid en de dokter heeft er nog niet met me over gesproken en ik heb het er ook nog niet met hem over gehad. Maar die ga ik zelf te lijf… Ik zag er vreselijk tegen op om alleen in het huis te gaan slapen en was bang dat ik niet zou kunnen slapen.’ Van Gogh vervolgde: ‘… het lijden in het hospitaal [is] afschuwelijk geweest en hoewel ik bij dat alles meer dan verdoofd was, kan ik je, hoe vreemd ook, toch vertellen dat ik steeds aan Degas ben blijven denken.’14 Vervolgens verzocht hij Theo aan Degas te zeggen, die lange tijd een voorbeeld was geweest voor Vincent, dat ‘hij Gauguin niet moet geloven als die voortijdig iets goeds zegt over mijn werk, dat maar het werk is van een zieke’.15

Vincent wilde vooral weer een normaal ritme oppakken – eten, schilderen en slapen – maar binnen enkele dagen kreeg hij verontrus-tend bezoek, dat hij belangrijk genoeg vond om aan Theo door te geven: ‘Ze komen me net melden dat de eigenaar van mijn huis hier tijdens mijn afwezigheid een contract gesloten zou hebben met een kerel die een tabakswinkel heeft, om mij eruit te zetten en hem, die tabaksverkoper, het huis te geven.’16

Van Goghs oor 1-344.indd 193 20-06-16 08:27

Page 27: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

194 van goghs oor

Ondanks het feit dat hij zijn instorting continu bagatelliseerde en de ernst van zijn verwonding tegenover anderen minimaliseerde, kon Van Gogh niet negeren wat er was gebeurd. Hij maakte na zijn terugkeer in zijn atelier twee doeken: Zelfportret met verbonden oor en pijp en Zelfportret met verbonden oor – misschien wel de meest schrijnende afbeeldingen uit zijn oeuvre. Ze zijn gespeend van elk zelfmedelijden of melodrama: hij kijkt de kijker recht aan vanaf het doek, griezelig kalm. Vincent erkende niet alleen in verf wat hij had gedaan – zijn geheel eigen manier om uitdrukking te geven aan emotionele ervaringen –, hij legde bovendien zijn automutilatie vast. Ik heb persoonlijke redenen om deze zelfportretten op deze ma-nier te interpreteren. Jaren geleden heb ik als jonge vrouw een zware, levensreddende operatie ondergaan die mijn leven volko-men op zijn kop zette. Voor mij is er een ‘ervoor’ – een zorgeloze pe riode van mijn leven – en ‘erna’, aangezien mijn bestaan nog altijd wordt bepaald door de beperkingen als gevolg van een chronische ziekte. Toen ik op de intensive care lag, nam ik stiekem een foto van mijn wond, als een herinnering aan wat er was gebeurd. Die foto heb ik nooit aan iemand laten zien; het is mijn eigen privésouvenir. Volgens mij heeft Vincent deze schilderijen om dezelfde reden ge-maakt: hij vond het nodig om deze ingrijpende gebeurtenis in zijn leven vast te leggen. Deze twee iconische zelfportretten bevinden zich in een Londens en een Zwitsers museum, maar ik kon ze gelukkig allebei binnen een paar dagen bekijken. Doordat ik de schilderijen goed kon bestuderen, in het licht van de vondst van dokter Reys tekening, snapte ik allerlei dingen over Van Goghs verwonding beter. Op beide zelfportretten draagt Vincent dezelfde kleding: een wol-len of vilten met bont gevoerde muts, die hij vlak na zijn ontslag uit het ziekenhuis kocht, een wit hemd en een dikke winterjas of -mantel – vrijwel zeker een herderscape. Deze traditionele Provençaalse her-dersjas wordt met een grote knoop dichtgedaan en zal Vincent warm hebben gehouden terwijl hij toch de noodzakelijke bewegingsvrijheid had om te schilderen. Op beide zelfportretten wordt het hele linkeroor bedekt door een grote doek. Deze wordt op zijn plaats gehouden door een zwachtel die onder de kin, over het hoofd en om de nek heen gaat. In 1888 behoorde deze verbandtechniek tot de opleiding van elke jonge arts

Van Goghs oor 1-344.indd 194 20-06-16 08:27

Page 28: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

‘Alleen op de trieste zee ’ 195

en deze stond in sir William Watson Cheynes boek over steriele chi-rurgietechnieken. Cheyne was een collega van Joseph Lister, de uit-vinder van de olie-zijdebandage die dokter Rey toepaste op Vincents verwonding. De schilderijen laten zien dat Vincent drie of vier weken na het in-cident nog altijd een �inke zwachtel droeg, maar er zijn verschillen tussen de zwachtels op de twee schilderijen. Toen ik de schilderijen had bekeken, raadpleegde ik dokter Philippe Jeay, die jarenlang op de eerste hulp van een ziekenhuis in Marseille had gewerkt. Ik dacht dat Vincent misschien een paar nachten op de zwachtel had geslapen toen hij Zelfportret met verbonden oor en pijp maakte – de watten zitten rommelig en het verband lijkt los te zitten. Daar dacht dokter Jeay anders over. Hij wees erop dat de bandage op dit portret veel dikker is en meende dat het waarschijnlijk in een vroeger stadium van de behandeling was geschilderd, omdat Van Gogh toen dikkere watten nodig had om het bloed of de pus van een infectie te absorberen. Op het Zelfportret met verbonden oor in het Courtauld Institute in Londen is Van Goghs zwachtel veel gestroomlijnder en sluit hij nauwer aan op zijn hoofd. Dokter Jeay vertelde me dat de genezing van zo’n ernstige wond tegenwoordig vijftien à twintig dagen zou duren, of langer, afhanke-lijk van de algehele gezondheid en de leeftijd van de patiënt. Vincent

was jong, nog maar vijfendertig jaar, maar hij had al verscheidene gezondheidsperikelen achter de rug – het verlies van tien tanden en een geslachtsziekte – die van invloed zullen zijn geweest op zijn immuunsysteem en dus op het genezingsproces. Hij had ook veel bloed verloren. ‘Het grootste gevaar bij dit soort ver-wondingen is het risico van een infectie,’ vertelde dokter Jeay aan mij. Gezien de omstandig-heden in het ziekenhuis van Arles in de negentiende eeuw, zal Vincent hoogstwaarschijnlijk een of andere infectie hebben

Zwachtel voor een hoofdwond, 1882

Van Goghs oor 1-344.indd 195 20-06-16 08:27

Page 29: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

196 van goghs oor

gehad. In zijn brief aan Gauguin van 4 januari schreef hij dat hij in het ziekenhuis koorts had gehad.17 Een hoge lichaamstemperatuur als ge-volg van een infectie, in een tijd waarin er nog geen antibiotica be-stonden, kan Vincents slapeloosheid en nachtmerries met hallucina-ties verklaren. Volgens dokter Jeay duurde het vrijwel zeker langer voor de wond was genezen als deze ontstoken was, drie weken tot een maand, wat de gedocumenteerde duur van Vincents actieve be-handeling is.

Er is de afgelopen honderd jaar onder kunstcritici driftig gedebat-teerd over deze portretten. Er is wel gezegd dat een ervan een verval-sing zou kunnen zijn. Ik was me hier aanvankelijk niet van bewust, vooral omdat het Van Gogh Museum de authenticiteit van beide zelf-portretten niet in twijfel trekt. Er zijn echter enkele vragen opgewor-pen die voor levendige discussies onder connaisseurs van de kunst-wereld hebben gezorgd. Waarom zou hij zichzelf twee keer met een verbonden oor schilderen? De ernst van de verwonding – als Signacs theorie over de oorlel waar zou zijn – viel bovendien moeilijk te ver-enigen met de benodigde tijd om beide portretten te voltooien. Vin-cent schreef in zijn brief aan Theo van 17 januari dat hij een muts had gekocht – hoogstwaarschijnlijk de muts die op beide schilderijen is te zien. Maar de kleur van het bont op de twee doeken lijkt heel anders. Op Zelfportret met verbonden oor is het bont volledig zwart, terwijl het op Zelfportret met verbonden oor en pijp donkerblauw lijkt te zijn. Op het portret met de pijp zit hij tegen een achtergrond van rood en oranje, wat geen enkele overeenkomst vertoont met het interieur van het Gele Huis voor zover we dat kennen. Op het Zelfportret met verbonden oor zit hij voor een Japanse prent. Dat detail is een bewijs voor de authenticiteit van het schilderij, want het staat vast dat Vincent deze prent bezat.18 Het voornaamste probleem met Zelfportret met verbon-den oor en pijp is dat het op een bepaald moment in bezit was van Gauguins vriend Émile Schu�enecker, die na de dood van de kunste-naar Van Gogh-vervalsingen zou hebben gemaakt. Geraldine Norman, een kunstrecensente, vatte in februari 1998 de discussie onder Van Gogh-deskundigen over deze twee schilderijen samen in een essay over vervalsingen voor de New York Review of Books:

Volgens Annet Tellegen is Zelfportret met verbonden oor in de Courtauld Gallery in Londen ‘zeker een vervalsing’. Het portret,

Van Goghs oor 1-344.indd 196 20-06-16 08:27

Page 30: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

‘Alleen op de trieste zee ’ 197

compleet met verband, is naar zij beweert gekopieerd van een vergelijkbaar schilderij in bezit van de familie Niarchos [Zelfpor-tret met verbonden oor en pijp]. De kopiist heeft de pijp in Vincents mond weggelaten, maar de getuite lippen zo gelaten, en de ach-tergrond in het atelier strookt niet met het Gele Huis waarin Vincent woonde. Volgens Benoit Landais is het schilderij zeker echt. Ronald Pickvance zegt dat hij op maandagen denkt dat het echt is en op dinsdagen dat het een vervalsing is.19

Het artikel bevat geen duidelijke conclusie over de authenticiteit van een van de twee schilderijen. Wetenschappelijk onderzoek helpt om namaak en vervalsingen van echt te onderscheiden, maar 100 pro-cent zekerheid krijg je slechts door nauwkeurige analyse van de kwa-liteit, datering en het soort verf, het doek en de penseelstreken. Het verouderingsproces van verf is afhankelijk van de condities waaron-der het doek is bewaard sinds de kunstenaar zijn of haar penseelstre-ken aanbracht: temperatuur, licht, luchtvochtigheid en stof kunnen bijvoorbeeld allemaal een kunstwerk verkleuren. Vernis zorgt voor de bescherming van het pigment, maar Van Gogh – net als veel eind-negentiende-eeuwse schilders, en met name de impressionisten – ge-bruikte bijna nooit vernis omdat de kleuren daar vaak smoezelig door werden. Recente analyse van door Van Gogh gebruikte verf heeft aangetoond dat de kleuren op veel van zijn doeken er voor hem in 1889 heel anders moeten hebben uitgezien dan voor ons in de een-entwintigste eeuw. Dat is met name bij deze twee zelfportretten van belang. Ze zijn verschillend verouderd – en ingrijpend veranderd – doordat ze anders zijn bewaard, op twee verschillende plaatsen en onder verschillende klimatologische omstandigheden, maar van deze zelfportretten is er maar een onderworpen aan het complete spervuur van moderne onderzoeken. In 2009 hebben de Courtauld Gallery en het Van Gogh Museum een wetenschappelijk onderzoek op Zelfportret met verbonden oor uitgevoerd. Dit onderzoek toonde aan dat het zwarte bont aan de muts op het Courtauld-portret in de loop der tijd is ver-kleurd en dat het in werkelijkheid donkerblauw was, vergelijkbaar met de kleur op Zelfportret met verbonden oor en pijp in Zwitserland.20

Ik ben tot de slotsom gekomen dat de portretten met een tussen-poos van ten minste één week zijn geschilderd: het eerste zodra Van Gogh terug was in het Gele Huis, en het tweede vlak voor zijn laatste verband eraf werd gehaald. Naar mijn mening was Zelfportret met ver-

Van Goghs oor 1-344.indd 197 20-06-16 08:27

Page 31: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

198 van goghs oor

bonden oor en pijp het eerste van de twee werken dat werd voltooid. Van Gogh heeft een wilde blik en ziet er afgetobd uit, en het verband is log en dik. Op 9 januari schreef Vincent aan Theo: ‘Vanmorgen heb ik me nog eens in het gasthuis laten verbinden.’ Hij schilderde dit dus waarschijnlijk tussen 7 en 8 januari 1889, direct na thuiskomst uit het ziekenhuis.21

Op het tweede portret met verbonden oor zit Vincent vlak bij de deur naar de trap van het Gele Huis. Aan de muur achter hem hangt een exemplaar van de Japanse prent Geisha’s in een landschap van Sato Torakiyo, die deel uitmaakte van Vincents verzameling Japanse kunst.22 Hij lijkt rustiger en het verband zit plat tegen de schedel. Op 17 januari schreef Vincent aan Theo dat hij een zelfportret had vol-tooid – waarschijnlijk dit schilderij. Volgens mijn berekeningen, ge-baseerd op Listers aanbeveling het verband om de vijf à zes dagen te verschonen, vond Vincents laatste bezoek aan het ziekenhuis om zijn wond te laten controleren en het verband te laten verversen plaats op 13 januari en werd het verband op 17 januari uiteindelijk verwij-derd.23 Op grond van het plattere verband kan dit schilderij op een week na Zelfportret met verbonden oor en pijp worden gedateerd – dus op of rond 15 januari 1889. Dokter Reys tekening laat afdoende zien dat Vincent van Goghs verwonding zeer ernstig was, ernstiger dan eerder werd aangenomen. Deze informatie, opgeteld bij de nieuwe informatie over zijn medische behandeling, versterkt het argument dat beide schilderijen echt zijn. Met die extra dagen die nodig waren om te genezen van zo’n ernstige verwonding had Van Gogh zeker tijd genoeg om de twee zelfportretten te schilderen nadat hij uit het ziekenhuis was ontslagen.24 Deze zelfportretten hebben een speciale weerklank onder Van Goghs werken: hij is hier op z’n intiemst op het absolute dieptepunt van zijn leven en probeert te leren aanvaarden wat hij precies had gedaan. Aan Van Goghs aanval kleefde niet alleen een zware emotionele prijs; zijn behandeling joeg hem ook op kosten: half januari betaalde hij 10 franken – de helft van een maand huur – aan de verpleegsters voor zijn behandeling.25 Gezien dit bedrag en Listers aanbevelingen kostte het olie-zijdeverband waarschijnlijk circa 2 franken per stuk en er waren nog extra kosten in verband met zijn instorting. Deze op-somming, die te vinden is in een brief aan Theo, vormt uiterst treurige lectuur. Er waren onkosten voor het schoonmaken van het huis, het wassen van het bebloede beddengoed en linnen, de aanschaf van

Van Goghs oor 1-344.indd 198 20-06-16 08:27

Page 32: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

‘Alleen op de trieste zee ’ 199

nieuwe kwasten, verstelwerk aan kleren en schoenen. Scheurde Vin-cent zijn kleren aan stukken en sloeg hij zijn huis kort en klein tijdens zijn aanval? De opsomming wijst in elk geval wel op iets dergelijks, en benadrukt nog eens extra de rotzooi in het Gele Huis op 23 december die Gauguin beschreef in zijn notitieboekje. Naast de zelfportretten is er nog een schilderij dat een waardevol en veelzeggend bewijsstuk is in de nasleep van Van Goghs instorting. Stilleven rond een bord met uien, dat ook begin 1889 is geschilderd, toont schijnbaar enkele willekeurige alledaagse voorwerpen uit het Gele Huis. Naast een pijp, uien en zegelwas liggen er een brief en een boek op tafel. Het laatste is een medisch woordenboek, wat laat zien dat Vincent waarschijnlijk in het reine probeerde te komen met zijn ziek-te. Het interessantste detail op dit schilderij is echter de envelop die op tafel ligt. Het brievenproject van het Van Gogh Museum heeft aange-toond dat de brief de frankering droeg die in de kerstperiode van 1888 werd gebruikt en werd verzonden vanuit een brievenbus vlak bij Theo’s appartement in Montmartre.26 Het feit dat Vincent besloot deze brief op te nemen in een van zijn eerste schilderijen na terugkeer in zijn atelier suggereert dat de boodschap erin belangrijk was. Martin Bailey kwam in een artikel in 2010 tot de conclusie dat de envelop vrijwel zeker de aankondiging van Theo’s verloving met Jo Bonger bevatte.27 In Arles waren vier postbestellingen per dag, maar er was er maar één met post uit Parijs, die na elf uur ’s ochtends werd bezorgd.28 Theo deed Jo op 21 december ’s avonds een aanzoek; zelfs als hij zijn broer daar meteen over schreef, zou het te laat zijn geweest om de laatste lichting voor Arles te halen. Vincent kan Theo’s brief niet al met de post van elf uur op 22 december hebben ontvangen, zodat hij pas op zondag 23 december, de dag van zijn aanval, over het aan-staande huwelijk van zijn broer las. Vincents toekomst was sinds zijn vertrek naar Arles en sinds hij – en Gauguin – zijn intrek had genomen in het Gele Huis geheel ver-weven met zijn droom van een artistieke broederschap in Arles, en die toekomst was totaal afhankelijk van de welwillendheid en �nan-ciële steun van zijn broer. Vincent wist, vermoedde Bailey, dat zo’n huwelijk betekende dat er waarschijnlijk kinderen zouden komen; een gezin onderhouden in Parijs was veel duurder dan één man on-derhouden, en Theo zou ineens veel minder inkomen tot zijn be-schikking hebben om Vincent of andere schilders in Arles te �nancie-ren. De ontvangst van dit nieuws net op de dag dat Gauguin zijn

Van Goghs oor 1-344.indd 199 20-06-16 08:27

Page 33: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

200 van goghs oor

vertrek had aangekondigd, moet een enorme klap voor Van Gogh zijn geweest. Zijn droom over een atelier van het zuiden leek nu hele-maal in duigen te liggen. Hoe kon zijn toekomst er anders uitzien? Deze drie schilderijen uit januari 1889, minder dan een maand sinds Vincents instorting, laten naar mijn mening een ziel zien die wanho-pig probeert in het reine te komen met verlies. Op 17 januari schreef hij aan Theo dat hij drie oefenschetsen en een portret van dokter Rey had voltooid.29 Vincent heeft dit laatste doek waarschijnlijk geschilderd bij zijn laatste bezoek om zijn wond te laten verbinden, vermoedelijk op 13 januari. Van Gogh bewonderde de jonge arts en de twee mannen hadden een hechte band gekregen. Er zijn zelfs nu nog vage sporen van decoratieve motieven in dokter Rey’s kantoor. Deze uitvoerig versierde achtergrond bij het portret van dokter Rey is veelzeggend; dat was een middel dat hij vaak ge-bruikte in portretten van dierbaren – die van Joseph en Augustine Roulin, en van Eugène Boch.30

Van Gogh leed sinds zijn verwonding als gevolg van ernstig bloed-verlies aan anemie, en dokter Rey adviseerde hem aan te sterken door regelmatiger te eten en prikkels te mijden. Maar sinds hij niet meer onder de zorg van de arts viel, had de kunstenaar het fysiek en mentaal zwaar. Half januari was er een periode van strenge vorst die tien dagen aanhield, waarbij het op 22 januari sneeuwde.31 ‘Ik ben nog heel zwak,’ schreef hij aan Theo, ‘en het zal me moeite kosten om weer op krachten te komen als de kou blijft aanhouden. Rey zal me kinine en wijn geven, wat geloof ik wel zal helpen.’32 Deze brief werd twee dagen na een andere brief van Vincent geschreven: ‘Op al je vragen antwoord geven – kun jij dat zelf wel? – daartoe voel ik me op het ogenblik niet in staat … mijn schilderijen hebben geen waarde, al kosten ze mij buitengewoon veel, soms wellicht zelfs bloed en her-senen…’ Theo moet zich zorgen hebben gemaakt, maar toch pro-beert Vincent zijn moeilijkheden nog altijd te bagatelliseren: ‘Ook deze keer is er dus niets ernstigers aan de hand dan een beetje meer leed en een betrekkelijk gevoel van angst. En ik houd goede hoop. Maar ik voel me zwak en een beetje onrustig en angstig. Wat hopelijk zal overgaan naarmate mijn krachten terugkeren … voorlopig ben ik nog niet gek.’33

Die laatste opmerking is zeer veelzeggend. Hoewel hij zich ervan bewust was dat hij een broze geestelijke gezondheid had, had Vincent niet het gevóél dat hij gek was. Ook had hij duidelijk gemaakt, in zijn

Van Goghs oor 1-344.indd 200 20-06-16 08:27

Page 34: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

‘Alleen op de trieste zee ’ 201

opmerkingen over andere schilders zoals Mourier-Petersen en zelfs Gauguin, dat hij zich geen creatieve expressie kon voorstellen zonder iets wat tegen waanzin aan schuurde. Schilderen was voor hem iets zo intens dat hij fysiek en geestelijk tot het uiterste ging. Eind januari kreeg Van Gogh slechte berichten. Zijn grote vriend Joseph Roulin vertrok op 20 januari uit Arles voor een nieuwe betrek-king in Marseille. Voor Roulin was het een promotie, maar als gevolg daarvan had Vincent in Arles geen hechte vriend meer. Augustine en de kinderen zouden nog even blijven tot Joseph een woning had ge-vonden voor zijn gezin, en zij hield in de plaats van haar man een oogje op Van Gogh. ‘Door zijn overplaatsing moet hij zijn gezin ach-terlaten,’ schreef hij aan Gauguin, ‘en het zal u dus niet verbazen dat hij die u en ik op een avond samen de bijnaam “de voorbijganger” hadden gegeven, heel verdrietig was. Welnu, ik ook, toen ik daarvan en van nog andere bedroevende dingen getuige was. Toen hij zong voor zijn kind, kreeg zijn stem een merkwaardig timbre waarin iets zat van de stem van een wiegster of een bedroefde voedster.’34

Vincent was altijd een zorgzame man, maar deze overgevoelig-heid, vooral voor anderen, was vergelijkbaar met wat hij voor zijn eerste instorting had ervaren. Zolang zij nog in Arles waren, bleef hij Augustine en de kinderen regelmatig bezoeken. Aan het eind van de maand ging hij naar het lokale variététheater om een traditionele Provençaalse pastorale te bekijken, een allegorische hervertelling van het kerstverhaal.35 Aangezien het een evenement voor het hele gezin was, is het zeer waarschijnlijk dat hij met de Roulins ging. Op zijn schilderij De danszaal uit december 1888 is een muziekzaal te zien met heldergele gaslampen en een grote massa toeschouwers die dicht op elkaar zitten, met Augustine duidelijk op de voorgrond. Over dit variététheater, Les Folies Arlésiennes, schreef dokter Rey enkele ja-ren later een gezondheidsrapport, waarin hij klaagde over het gebrek aan privacy in de toiletten – de mensen op het balkon hadden vrij uitzicht op de wc’s – en de overvloed aan bordjes waarop het publiek werd verzocht niet in de hoeken van de zaal te plassen.36 Ik betwijfel of het in Vincents tijd heel anders was. Vincent beschreef de pastorale aan Theo:

Natuurlijk werd de geboorte van Christus uitgebeeld, vermengd met een grappig verhaal van een verbouwereerde Provençaalse boerenfamilie. Goed – wat verblu�end mooi was, zoals een ets

Van Goghs oor 1-344.indd 201 20-06-16 08:27

Page 35: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

202 van goghs oor

van Rembrandt, dat was de oude boerin… met hersenen van vuursteen, vals, verraderlijk, gek; dat zag je allemaal tevoren in het stuk. Welnu, toen zij in het stuk werd meegenomen naar de mystieke stal, begon ze met haar bevende stem te zingen en toen veranderde haar stem, veranderde van een heks in een engel en van de stem van een engel in de stem van een kind; en toen het antwoord van een andere stem, krachtig en warm trillend, een vrouwenstem van achter de coulissen.

Hij sluit zijn brief vol ontzag af: ‘Het was verblu�end, verblu�end.’37 Vincent vertoonde enkele van dezelfde symptomen die Gauguin een maand eerder had gesignaleerd: een verhevigde gevoeligheid voor ge-luiden, een obsessie met het beeld van een moeder die een wieg laat schommelen en alle vormen van religieus symbolisme. Hoezeer hij anderen er ook van probeerde te overtuigen dat hij weer normaal was, Vincent wist dat zijn geestelijke gezondheid nog steeds zwak was. Te-gen het eind van januari wemelden zijn brieven aan Theo van de op-merkingen over krankzinnigheid. Maar voor Vincent was krankzin-nigheid altijd verbonden met creativiteit en als zodanig verklaarbaar:

Een paar woordjes maar om je te zeggen dat mijn gezondheid en het werk redelijk vooruitgaan. Wat ik opmerkelijk vind, als ik mijn toestand van nu vergelijk met die van een maand geleden.

Hij vervolgde: ‘En nogmaals, ofwel sluit me meteen op in een gek-kenhuis, daar heb ik niets op tegen als ik me vergis, ofwel laat me op volle kracht werken’, waarna het zorgwekkender werd:

Aangezien het hier nog steeds winter is, luister: laat mij rustig verder gaan met mijn werk; als het het werk is van een gek, goed, jammer dan. Dan kan ik er ook niets aan doen… Als ik niet gek ben, dan komt eens het moment dat ik je zal sturen wat ik je van meet af aan heb beloofd… Naar wat men me vertelt, maak ik het heel duidelijk beter; inwendig loopt mijn hart een beetje over van zoveel verschillende emoties en verwachtingen.38

Van Gogh, zich terdege bewust van het feit dat hij nog niet helemaal in orde was, schreef op 22 januari plotseling aan Theo dat ‘iedereen momenteel bang van me zal zijn’.39 Vijf dagen later ontving Vincent

Van Goghs oor 1-344.indd 202 20-06-16 08:27

Page 36: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

‘Alleen op de trieste zee ’ 203

hoogst onverwacht bezoek: ‘De hoofdcommissaris van politie is gis-teren heel vriendelijk bij me langs geweest. Hij heeft me de hand ge-drukt en gezegd dat ik hem als vriend raad kon vragen, als ik hem ooit nodig had.’ Vincent vreesde nog steeds dat hij zijn huis zou kwijt-raken; een bevriende politieman kon heel behulpzaam zijn. ‘Ik wacht het moment af dat ik mijn maand huur moet betalen en dan zal ik de beheerder of de huisbaas regelrecht aanspreken.’40

De hoofdcommissaris was een drukbezet man, dus was het hoogst ongebruikelijk dat hij even langsging bij iemand die net uit het zie-kenhuis kwam, ook al stond het politiebureau aan de overkant van het Gele Huis; het is niet waarschijnlijk dat het om een beleefdheids-bezoek ging, en het wees erop dat hij had gehoord dat de bewoners van de place Lamartine zich roerden. Alleen al Vincents woordkeuze dat de commissaris – een drukbezet man – ‘als vriend kwam’, had alarmbellen moeten laten rinkelen, maar Van Gogh leek zich niet bewust van enige bijbedoeling van het bezoek van D’Ornano: ‘Ieder-een hier is goed voor mij, de buren etc., goed en attent, zoals in je vaderland.’41 Het gevoel een vreemdeling te zijn in de Provence klinkt nog altijd zeer sterk door. Net als zijn angst dat hij niet hele-maal in orde was: ‘… dat er in mijn woorden natuurlijk nog wel teke-nen zijn van mijn vroegere overspannenheid, maar dat dat niet ver-wonderlijk is omdat in dit goede land van Tarascon iedereen een beetje getikt is.’42

Nadat hij aan het begin van de maand zijn huur had betaald, schreef hij aan Theo: ‘Dus ik houd het huis voorlopig, want voor mijn gees-telijk herstel heb ik er behoefte aan me hier thuis te voelen.’43 Begin februari verkeerde Vincent opnieuw in verwarde toestand: zijn bu-ren waren zowel ‘bang van hem’ maar toch ook ‘vriendelijk’. Zijn emoties waren extreem en verward en hij projecteerde zijn eigen ge-voelens voortdurend op anderen. In deze uiterst verwarde geestestoestand besloot Vincent dat het tijd was om een bezoek te brengen aan een zeker iemand. ‘Ik ben gisteren dat meisje gaan opzoeken, waar ik in mijn verdwazing naar toe was gegaan. Ze zeiden me daar dat dergelijke dingen in de streek helemaal niet verwonderlijk waren.’ Werd hem dat echt verteld? Of rationaliseert hij voor zijn eigen gemoedsrust een extreem intens mo-ment tot een alledaagse gebeurtenis? Hij vervolgt: ‘Het had haar aan-gegrepen en ze was �auwgevallen, maar was weer tot rust gekomen.’ Opnieuw koppelt hij zijn eigen verwarde geest aan lokale gewoon-

Van Goghs oor 1-344.indd 203 20-06-16 08:27

Page 37: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

204 van goghs oor

ten, alsof hij de kwelling wil verzachten van het idee dat hij als enige niet goed is: ‘Maar mij helemaal als gezond beschouwen, dat moet je niet doen. De mensen van hier die net als ik ziek zijn, hebben het bij het rechte eind. Je kunt oud worden of niet, maar je zult altijd mo-menten hebben dat je de kluts kwijtraakt.’44

Vincent probeerde uit alle macht weer aan het werk te gaan en een normaal leven te leiden, en concentreerde zich volledig op het schilde-ren. Hij had er geen benul van dat een langzaam aanzwellende storm zijn kant op kwam. Omdat de inwoners rond de place Lamartine hem als een krankzinnige beschouwden, was hij het onderwerp van roddel en achterklap. Begin februari 1889 was Joseph Roulin, de enige per-soon in Arles die hem had kunnen verdedigen tegen zijn criticasters, naar Marseille vertrokken. Salles zal zich aan de andere kant van de stad waarschijnlijk niet eens bewust zijn geweest van de praatjes rond de place Lamartine en hij zou ook niet veel invloed op de publieke opinie hebben gehad. Vincent zou weldra worden geconfronteerd met een heksenjacht die hem zou dwingen zijn geliefde stad te verla-ten. Vincent ervoer zijn eenzaamheid heel scherp en vertelde Theo dat het leek alsof hij zich ‘alleen op de trieste zee’ bevond.45

Van Goghs oor 1-344.indd 204 20-06-16 08:27

Page 38: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

Het boek en later ook de �lm Lust for Life hebben meer dan wat dan ook het algemene beeld van Vincent van Gogh bepaald. Deze Franse �lmposter uit 1956 laat de elementen van het verhaal zien die de legende zouden vormen: het zon-

overgoten landschap, de vrouw, de zonnebloemen en de uitdrukking van waanzin in de ogen van Kirk Douglas.

Van Goghs oor Beeldkatern nr. 2.indd 1 20-06-16 14:49

Page 39: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

Vincent schilderde dit Zelfportret met verbonden oor en pijp in zijn atelier in het Gele Huis, op of rond 8 of 9 januari 1889, enkele dagen na thuiskomst uit het ziekenhuis. De prop watten op het oor en het verband hielden de in olie gedrenkte zijden doek waarmee de wond werd behandeld op zijn plaats.

Van Goghs oor Beeldkatern nr. 2.indd 2 20-06-16 14:49

Page 40: Van Goghs oor - Hollands Diep · 2016. 7. 19. · 6 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, Arles, Paul Gauguin, eind november-begin december 1888 (© Van Gogh Museum, Amsterdam/Bridgeman

Dit Zelfportret met verbonden oor schilderde Van Gogh ongeveer een week later, rond 17 januari 1889. Het is een ander, platter verband, wat erop duidt dat

de wond aan het genezen was. Dit portret is gemaakt in het atelier van het Gele Huis. De Japanse prent op de achtergrond, Geisha’s in een landschap van Sato Torakiyo,

was onderdeel van Vincents persoonlijke verzameling.

Van Goghs oor Beeldkatern nr. 2.indd 3 20-06-16 14:49