VAN DE VOORZITTERharmoniumvereniging.nl/images/pdf/vox-jaargangen/55_2003... · 2020-03-28 ·...

JAARGANG 14 NO 3 (JULII 2003) VOX HUMANA KWARTAALBLAD HARMONIUM VERENIGING NEDERLAND (HVN) PAGINA 1

INHOUDSOPGAVE

Van de voorzitter .................................................... 1

Harmonium............................................................. 1

Een harmonium voor Arnold Schönberg ................ 2

HVN Winkel .......................................................... 10

Stimulering huisconcerten. ................................... 10

Dumont Facteur d’harmoniums deel II ................. 11

Catalogus 1909 van Dumont ................................ 13

Volgende aflevering du mont................................ 13

Stichting Harmonium Museum Drenthe................ 14

Restauratiedagen te Kerkdriel .............................. 15

Veelzijdige productie Longen & Tongen............... 16

CD-signalering: Daan Manneke ........................... 16

Harmonium van het kwartaal................................ 17

Van internet .......................................................... 17

Vraag en aanbod.................................................. 18

VAN DE VOORZITTER MR. EPPO VAN VELDHUIZEN

De leden-werven-leden actie heeft nog niet veel resultaat gehad. Wel meldde zich ons derde lid uit Duitsland. Hartelijk welkom, geachte heer Traub. Er zit nu een speciaal formulier in deze Vox, dat nog eens uitnodigt een nieuw lid aan te brengen. Het bestuur is intussen al weer twee vergaderingen verder. De op een na laatste werd op locatie van het Harmonium Museum gehouden. We waren weer onder de indruk van het museum: een mooie collectie in een al even mooie ruimte. Verderop in dit nummer leest u meer over het museum. We voelen ons ermee verbonden. Terecht, dat bleek ook wel uit de gezamenlijke en gezellige lunch na afloop van de vergadering. De toegezegde subsidie is na aanvrage betaald. JAARDAG 2003

Het Bestuur is inmiddels al weer druk met de Jaardag bezig: 15 november a.s., in de vertrouwde Driestar in Gouda. Het zuigwindharmonium zal er extra aandacht krijgen. Ook aan een nieuwe folder wordt gewerkt. En aan een stimulering(sbeleid) voor huisconcerten. Jaap Spaans is behoorlijk ziek geweest. We wensen hem ook via de Vox een volledig herstel toe. Hopelijk kan hij zijn waardevolle harmoniumcollectie spoedig op een nieuwe locatie onderbrengen. We doen – Frans van der Grijn voorop – ons best de nieuwe Vox tijdig bij onze leden te bezorgen. Het is steeds weer een hele klus. Daar mag de lezer tijdens zijn leesuurtjes best eens aan denken. We wensen de lezer – en lezeres – veel plezier toe met deze Vox Humana.

HARMONIUM

ATZE VAN WIEREN

Ik ben weer kind en trap uit alle macht.

De blaasbalg is aan alle kanten lek

en hoe ik zwoeg, er blijft aan lucht

gebrek.

De buitenkant is glad gewreven

en weet niet van die dingen

Ik kan met Vox Celeste

de hemel laten zingen.

Had ik van binnenkant geweten,

dat tongwerk scherp kan zijn,

de falset vol venijn,

een grondstem donker op kan spelen,

ik had als man meer tegenspel geboden

aan al dat stemwerk om mij heen,

waarin welhaast mijn eigen stem

verdween. (geplaatst met toestemming van de dichter Atze van Wieren)

PAGINA 2 VOX HUMANA HARMONIUM VERENIGING NEDERLAND (HVN) JAARGANG 14 NO 3 (JULI 2003)

EEN HARMONIUM VOOR ARNOLD SCHÖNBERG MICHIEL KÖNIG

EEN HARMONIUM VOOR ARNOLD SCHÖNBERG (1874 -1951)

Onderstaand artikel werd met toestemming van de uitgever en de schrijver van het artikel overgenomen uit Michaelsteiner Konferenzberichte 62, “Harmonium und Harmonika”. Een uitgave van: Stiftung Kloster Michaelstein, 2002. Vertaald door Jannie Bron. (Getallen tussen haakjes in de tekst (1,2 etc.) verwijzen naar noten aan het einde van het artikel)

Heel wat orkest- en ensemblewerken van Arnold Schönberg, en ook van zijn leerlingen, zowel originele composities als bewerkingen, hebben een harmonium nodig. Steeds naar grootte van de bezetting valt dit instrument verschillende taken toe: in grote orkestbezetting is het een zorgvuldig ingezette kleurnuance, (1) in de bewerking voor kamerensemble vervangt het de blazers van het orkest. Uiteindelijk, in Schönbergs Herzgewachsen opus 20, wordt het naast sopraan, harp en celesta tot de belangrijkste drager van de muziek. Maar welke harmoniums kende Schönberg zelf? In hoeverre zijn deze instrumenten voor de opzet van zijn muziek relevant? In de nalatenschap van Arnold Schönberg bevindt zich een zuigwindharmonium van de firma Hinkel, uit Ulm, dat Schönberg tussen 1918 en 1920 aangeschaft moet hebben. Het heeft de volgende dispositie: Bass (F1-h0): Forte .- Bass-koppel - Aeolsharfe 2’ - Viola 4’ - Viola Dolce 4’ - Horn Echo 8’ - Diapason 8’ Diskant (c1-f3): Hohlflöte 8’ - Melodia 8’ - Flöte 4’ - Vox Coelestis 8’ - Schalmei 8’ - Diskant-koppel – Forte

Vox humana, 2 kniezwellen (Grand Jeu, Forte). Het is zeer waarschijnlijk dat het instrument vanaf 1920 ingezet werd door de “Vereniging voor muzikale privé-uitvoeringen”, gevestigd in Oostenrijk. Dit komt enerzijds naar voren uit de handgeschreven aantekeningen in het originele stemmenmateriaal van de Romantische Suite van Max Reger (in de bewerking van Arnold Schönberg en Rudolf Kolisch), die de registers van het boven beschreven instrument namelijk vermelden (2). Het stuk werd aantoonbaar echter maar eenmaal gespeeld, namelijk bij het Eerste Promotieconcert op 9 oktober 1920 in de Brahms-Zaal van de Weense Muziekvereniging, in de bezetting Fluit, Klarinet, Harmonium vierhandig (!), Piano en Strijkquintet en onder leiding van Erwin Stein (3)

Aan de andere kant uit twee brieven van Erwin Stein aan Schönberg, die met het Eerste Promotieconcert verband houden, van 15 oktober 1920: “Ons nieuwe harmonium heeft zich zeer bewezen [….]” (4) en van 13 november 1920: “Uw harmonium staat in mijn kamer. Ik heb het na het Promotieconcert (van 9-10-1920), toen het duidelijk werd, dat we het pas over een paar weken


en wel voor de repetities nodig hebben, uit de Muziekvereniging hierheen laten brengen. Daar staat het zeker veiliger [….] en ik kan zijn prestaties in dynamiek, kleuren en beweging voor de kamerorkestbewerkingen goed uitproberen. Ik heb iedereen, die bewerkingen maakt, uitgenodigd het harmonium bij mij te komen bekijken.” (5) Toch moeten om de situatie naar waarde te schatten twee dingen naar voren gebracht worden: ten eerste was Schönberg zelf in deze tijd niet in Oostenrijk, maar bevond zich in Nederland, en de leiding van de vereniging lag bij Erwin Stein (6). Men kan daarom niet zeggen of de registratie en de manier van instrument behandeling inderdaad in de geest van Schönberg waren. Ten tweede bevinden zich in het originele stemmenmateriaal van de vereniging niet alleen meermalen registratienoteringen (“Cor anglais’, Flûte”, of “Percussion”), die duidelijk op het gebruik van een drukwindharmonium wijzen, maar een brief van Erwin Stein aan Schönberg van 22-9-1921 toont duidelijk, dat voor de uitvoeringen ook andere instrumenten aangetrokken werden (ofwel ook aangetrokken moesten worden, om transportkosten te besparen) en men daarbij de voordelen van het drukwindharmonium beslist op prijs stelde. Over een door Eduard Steuerman bekeken instrument wordt namelijk gezegd: “Ook dat harmonium kan misschien ingezet worden, maar Expression en Percussion ontbreken” (7). Daarmee is de veel geuite mening, dat Schönbergs privé harmonium de “enige authentieke” klank voor de bewerkingen van de “Vereins für musikalische Privataufführungen” in geen geval te verdedigen! De praktijk van de vereniging zal veeleer daarin hebben bestaan, om telkens Instrumenten te gebruiken, welke op de voordeligste voorwaarden verkregen konden worden en de uitvoering aan te passen aan hun mogelijkheden. Over de inzet van Schönbergs harmonium in de volgende jaren is weinig bekend. Schönbergs laatste secretaris, Richard Hoffmann, vertelt dat het in de tijd dat hij bij Schönberg werkte (1947-1951), wit geverfd voor diens huis in Los Angeles naast de garage stond en als bloembak dienst deed. Bij het autowassen werd van enige meters afstand de zich daarin bevindende bloemen met de tuinslang begoten (8) Tegenwoordig staat het instrument (met een nieuwe kast) in het Schönberg-huis in Mödling bij Wenen, het woonhuis van de componist van 1918-1925. Voor concerten met Schönbergs muziek werd het in de laatste jaren dikwijls aangetrokken. Waar is Schönberg echter voor het eerst in aanraking met het harmonium gekomen? Een

eensluidend antwoord op deze vraag kan niet worden gegeven. Wel zal hij al in zijn jeugd de in de omgeving van Wenen zo bekende instrumenten van de Weense harmoniumbouwer Teofil Kotykiewicz – dit zijn drukwindinstrumenten met een ronde en volle klank (9) gekend hebben. En tijdens zijn eerste Berlijnse tijd bij het cabaret “Überbrettl’ (1901/1902), waar hij operettes en schlagers bewerken moest, zal hij met de praktijk van het harmoniumspel in de salonorkesten direct geconfronteerd zijn. (10) Schönbergs kennis van het instrument zal zich echter niet tot het ‘eenvoudige’drukwind- en zuigwindharmonium beperken: op zijn laatst in het begin van het jaar 1912 is hij het kunstharmonium tegengekomen, waarvan de karakteristieke klank hem dusdanig gefascineerd moet hebben, dat hij in 1916 zelf zo’n instrument kocht! In de herfst van 1911 ging Arnold Schönberg naar Berlijn, om daar cursussen te geven aan het Sternschen Konservatorium. (11) Op aansporing van Wassily Kandinsky ontstond in deze tijd het lied Herzgewächse opus 20 voor hoge sopraan, harp, celesta en harmonium, waarvan de première gepland was voor een Schönberg-Matinée op 4 februari 1912 in de juist geopende Harmoniumzaal van de firma ‘Carl Simon Harmoniumhaus” in de Berlijnse Steglitzer Straat, dat echter op het laatste ogenblik uitvallen moest als gevolg van het afzeggen van de sopraan. (12).

Ondanks de korte lengte van het stuk heeft het het meest veeleisende en gevoelvolle harmoniumdeel van alle stukken van de Tweede Weense school. Uit de bewaard gebleven handgeschreven harmoniumstemmen, de dagboekaantekeningen van Schönberg en een brief van Anton von Webern (die het harmoniumdeel zou spelen) aan Alban Berg komt duidelijk naar voren dat voor de première, waarvan de repetities onder Schönbergs eigen leiding stonden, een kunstharmonium gepland was. (13) Daarmee hebben we niet alleen een volledig behouden, authentieke registratie van het stuk voor kunstharmonium, maar krijgen ook waardevolle aanwijzingen over de omgang van Schönberg met het harmonium, over zijn klankvoorstellingen en verwachtingen. (14).


Maar dat is nog niet alles: Uit het jaar 1916 zijn drie brieven van de Berlijnse harmoniumhandelaar Willy Simon (Carl Simon Harmoniumhaus) (15) aan Arnold Schönberg en een brief van Willy Simons aan Schönbergs toenmalige huiseigenaresse en weldoenster Willy Lieser waaruit duidelijk blijkt dat Schönberg in de zomer van 1916 een kunstharmonium met celesta heeft gekocht.(16). Over de verblijfplaats van het instrument kan tot op heden helaas niets naders gezegd worden. (17) Het valt in ieder geval op dat Schönberg tussen 1917 en 1919 aan drie (fragmentarisch gebleven) stukken werkte, die allemaal een harmonium nodig hebben: het Liebeslied voor zang, strijkerstrio en harmonium (1917), het oratorium Die Jakobsleiter met vier harmoniums (begonnen 1917) en een lied voor tenor, klarinet, hoorn, viool, altviool, piano en harmonium (1919). (18) De veronderstelling bestaat dat het ontstaan van de stukken met de aanschaf van een harmonium samenhangt. Verder geven de brieven een interessante blik op de verhouding van Schönberg tot het harmonium en ook in zijn voorstelling van orgelbouw. Daarom zullen de relevante plaatsen uit de brieven hier weergegeven worden. De brieven van Simon aan Schönberg laten er geen twijfel over bestaan, dat ook Schönberg (of zijn vrouw) aan Willy Simon brieven geschreven hebben. Helaas zijn die tot nu toe niet gevonden. Uit het schrijven van Simon kan men echter wel opmaken wat in de brieven van Schönberg gestaan moet hebben. De eerste brief is van 19 juli 1916. Hij bevat vier met de machine geschreven bladzijden tekst, alsmede twee met de machine geschreven bladzijden offerte en is het antwoord op een brief van Schönberg van 16 juli van dat jaar. Daar moet een eerdere brief van Willy Simon aan Mathilde Schönberg aan voorafgegaan zijn, waarin een Titz-kunstharmonium genoemd werd. Het is duidelijk dat de familie Schönberg in de aankoop van een harmonium geinteresseerd was. In ieder geval schrijft Willy Simon, na een korte verwijzing naar de door de politieke omstandigheden ingetreden prijsverhoging: “[….] des te meer zal het u interesseren, dat ik in staat ben, u een prachtig Balthasar-Florence-kunstharmonium met celesta, 8 ½ spel, in zwarteiken kast, stijl 13, op bladzijde 75 van de catalogus, te kunnen aanbieden. [……] Het is het enige kunstharmonium, dat eigenlijk voor ons beschikbaar is. Uit de berekening van de bijgaande offerte kunt u zien, dat de prijs nieuw 4674,- Mark bedraagt. Een nieuw instrument voor deze prijs is nu niet meer te krijgen, en daarom wil ik u het voorstel doen, u te verzekeren van dit zeer goede

instrument. Ik geloof dat het voor u, in het bijzonder vanwege zijn rijke klankkleur geliefd en waardevol zal zijn, en omdat u misschien voor orkest-composities soms ook de celesta nodig hebt, ben ik van mening, dat u in dit grote model alles bezit, wat u eigenlijk maar wensen kan. Juist voor u, als moderne meester [!], is dit instrument als uiterst interessant en praktisch aan te bevelen, omdat u ook in staat bent eventuele klankkleurvermenging van het harmonium met de celesta te verbinden.” (19) De genoemde catalogus gaf de firma Simon gratis aan alle geinteresseerden. Hij bevatte iets meer dan 100 bladzijden en levert, naast de talrijke beschreven en afgebeelde instrumenten, een goed inzicht in de geschiedenis en de toenmalige situatie van het bedrijf. (20) Wat in de brief in het bijzonder opvalt is, dat het eerste harmoniumhuis van Duitsland, waarschijnlijk door de verminderde opdrachten in de oorlogstijd, maar een enkel kunstharmonium in voorraad had. In het verdere verloop van de brief beschrijft Willy Simon het instrument en verwijst daarbij weer naar zijn catalogus; daarbij haalt hij die details naar voren, die niet met de catalogus in overeenstemming zijn: 1. De Celesta-Forte is met het middelste

hakregister in verbinding gebracht, naar beide zijden werkend.

2. Het op bladzijde 75 genoemde middelste hakregister (windafsluiting) voor bas of diskant ontbreekt bij dit instrument. Dezelfde werking kan men bereiken als men op de ene of andere kant geen klinkend harmoniumregister opentrekt.

3. De oplossing van de dubbele registerinrichting gaat bij het hier in voorraad staande model door een derde hakregister rechts in plaats van door kniezwellen.(21)

Aansluitend noemt hij nog de voorwaarden voor het verzenden bij een eventuele opdracht en voegt vol zakelijkheid daaraan toe: “In geval van een opdracht zou ik er nog vriendelijk op willen wijzen dat bij het kunstharmonium een passende afgeschuinde bank [nadrukkelijk onderstreept] nodig is, waarvan u zo vriendelijk wilt zijn de prijs in mijn catalogus op bladzijde 108 in te zien.” (22) Hoe was nu het instrument ingericht, dat Arnold Schönberg aangeboden werd? Daartoe is de dispositie aan de hand van de bij de brief


Baryton 32’ Harpe éolienne 8’

Inderdaad was indertijd de combinatie van een kunstharmonium met een Celesta niet ongebruikelijk, maar altijd op twee gescheiden manualen, die door een mechanische koppel met elkaar verbonden konden worden. (Manuaal 1 naar Manuaal 2 !). Het harmonium bevond zich altijd op het eerste manuaal. Een van de nadelen van deze bouwwijze, die Balthasar-Florence ogenschijnlijk overwinnen wilde, is, dat de registerbediening bij het spelen op het eerste manuaal nogal omslachtig is, omdat men altijd over het tweede manuaal grijpen moet (in de composities van Karg-Elert moet de speler soms met dezelfde hand tonen aanhouden en tegelijkertijd registreren, wat bij een tweemanualig instrument bijna onmogelijk is).

meegezonden offerte meegedeeld (manuaalomvang C tot c4, met deling e1/f1): “Balthasar-Florence Kunstharmonium met Célesta (met één manuaal) [Bas:] Forte fixe – Métaphone - Forte expressif Contrebasse 16‘ - Harpe éolienne 2’ Basson 8’ Clairon 4’ - Bourdon 16’ - Cor Anglais 8’ - Cor anglais 8’ - Percussion 8’ [sic!] [Diskant:] Flute-Percussion 8’ - Flute 8’ - Clarinette 16’ Fifre 4’ -Hautbois 8’ - Musette 16’ - Voix Céleste 16’

Een verder speciaal kenmerk is de dubbele registers met drukknopsysteem: daarbij kan men door kleine drukknoppen, die onder de eigenlijke registerknoppen liggen, een tweede registratie voorkiezen (vergelijkbaar met de ‘vrije combinatie’ op veel orgels). die door het aanzetten van een oplosmechanisme ingeschakeld wordt, terwijl de voordien ingestelde handregistratie dan buiten werking is. Dit in- en uitschakelen gebeurt normaal door een onder de toetsen liggende lijst (richel), hier echter door het rechter hakregister.

Forte expressif - Métaphone - Forte fixe [Algemeen:] Appel 16’ - Grand Jeu - Expression, Célesta-inschakeling gescheiden door twee registertrekkers op de bakstukken, Prolongement met hakregister-uitschakeling (linker hakregister), Grand Jeu-hakregister (middelste hakregister) in verbinding met de Célesta-Forte, 16 witte drukknoppen (dubbele register-inrichting door drukknopsysteem voor de registers 1, 2, 3, 4, 5, 6, 0 in de bas en nr. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 0 in de diskant) naast uitschakeling door het derde hakregister (rechter hakregister)

Tenslotte moet nog het veranderbare Grand Jeu genoemd worden, dat Karg-Elert in de Kunst des Registrierens uitvoerig beschrijft:

Kast in zwart eiken, stijl 13 op bladzijde 75 van de catalogus.

“De Belgische firma Balthasar-Florence construeert bij veel instrumenten het (G) zonder 16’, dus alleen (1P) (3) (4) ((0)), pas de voorafgaande instelling van het vrijloopregister (Appel) zet de beide 16-voeters bij het Grand Jeu mee in, komt dan pas overeen met de klassieke vierspel-tutti. Deze vernieuwing heeft het voordeel, dat men ten eerste een ¾-Grand Jeu kan instellen (bijvoorbeeld bij handgeregistreerde 1e spel trede door heveldraaiing het Grand Jeu het 3e en 4e spel daarbij of bij doorgaande (4) (handregistratie) schakelt (G) de doorgaande spellen (1) (3) in, ten tweede dat men uit het volledige vierspel ((G)) zonder storing direct in het 8-voet gefundeerde (G) zonder ‘Appel’ een overschrijding van de anders bij driegestreepte c getrokken hoogtegrens met een octaaf, weliswaar met de consequentie van een verliesoctaaf in de bas”. (25)

Uiterst gunstige gelegenheidskoop tegen contante betaling netto aan de kassa van 4000,- Mark.“ Aansluitend wordt de prijs van het instrument uitvoerig berekend; op basis van de tarieven, zoals Willy Simon ze in zijn berekeningstabel gepubliceerd heeft. (23) Het instrument heeft weliswaar de standaard kunstharmonium-dispositie, het bezit echter enige bijzonderheden van technische aard, waarvan de Catalogus vermeldt: “Van de grondregel uitgaand, dat elke uitbreiding van het kunstharmonium alleen dan toegestaan is, als dit voor de uitvoering van de bestaande, hoogst waardevolle kunstharmonium originele literatuur geen storende bijverschijnselen voor de speler met zich meebrengt, heeft het Huis Balthasar-Florence dit nieuwe dubbelinstrument, een vereniging van het kunstharmonium met de orkest-Célesta [….] gemaakt en is van de tot nu toe door andere fabrieken gebouwde tweemanualige bouwwijze volkomen afgeweken” (24)

Ook het uiterlijk van het instrument is ons bekend, het is eveneens afgebeeld op bladzijde 75 van de catalogus.


De gedachten van Schönberg naar aanleiding van Willy Simons brief ontlenen we aan een brief aan Lilly Lieser van 22 juli 1916. Vermoedelijk had Lieser toen al haar financiele ondersteuning bij Schönbergs harmoniumaankoop toegezegd. “Geachte Mevrouw, [..} hierbij een brief van Simon en een opstelling met offerte. De prijs is mij [….] niet duidelijk: 4000.- of 4674.-. Ik denk 4000.- Mark. Ik zal echter toch proberen het nog wat omlaag te krijgen. Het zou een korting van 15% zijn. Misschien wordt het 20%. Over het geheel ben ik ervoor, dit instrument te verkrijgen. De beschrijving klinkt zeer aanlokkelijk. Alleen zou ik van hem toch de verzekering willen hebben van een eventuele omruil na de oorlog, mocht ons dan toch een ander instrument beter bevallen. Schrijft u mij, wat ik hem moet antwoorden. Natuurlijk moet men zich laten verzekeren dat het instrument onberispelijk werkt en zuiver gestemd is. Dat is echter zeer waarschijnlijk; want deze instrumenten zijn helemaal nog niet erg oud, en kunnen dus nog niet lang in gebruik zijn. Veel hartelijke groeten, uw Arnold Schönberg”. Op de brief van Willy Simon van 19 juli antwoordde Schönberg op 9 augustus 1916, Simon antwoordde weer op 12 augustus. Uit deze brief komt naar voren, dat Schönberg om een grotere korting gevraagd had. Willy Simon schrijft: “Wat de prijs voor dit instrument betreft, deze is uiterst scherp berekend. Ik ben echter niet ongenegen, U, vereerde heer Schönberg een korting te geven voor de som van 400,- Mark, als u zich bereid verklaren zou mij binnen een jaar na ontvangst van het instrument hiervoor een klein

boekje met composities van 2-3 kleine harmonium solostukken te schrijven, die technisch niet zo moeilijk uit te voeren zijn en waarvoor het honorarium met deze korting vereffend is. Ik denk dat dit instrument u in veel opzichten tot componeren inspireren zal en wil tegelijkertijd opmerken, dat aangaande de compositie eventuele Celesta-effecten slechts ad-libitum vermeld dienen te worden, omdat de meeste instrumenten zonder Celesta gebouwd worden en wij graag uw werken hierdoor van een grotere verspreiding zouden willen verzekeren. Ik denk dat u, vereerde meester, op dit voorstel kunt ingaan en dat ik hiermee geen onbescheiden wens uitspreek. De afzet van harmoniummuziek is natuurlijk een zeer beperkte, in verhouding tot werken van andere muziekliteratuur, maar ik zou graag naar mijn mogelijkheden ook in veel harmoniumkringen de bekendheid met werken van uw hand mogelijk maken. Ik dacht aan een werk, zoals een kleine suite of 2-3 schetsen of iets dergelijks. Het moet echter geen wensuiting zijn, die u in compositorisch opzicht moet vastleggen. Ik denk, dat u bij het bestuderen van het instrument zelf wel het juiste zult vinden, dat ook voor een grotere kring van niet zo vergevorderde spelers geschikt is.” Originele harmonium-solowerken van Arnold Schönberg! Dat het zover niet gekomen is, wordt in het vervolg nog vermeld. In aansluiting op dit verzoek van Simon volgen nog nadere details over het transport van het harmonium naar Wenen en de opstelling en onderhoud door het Weense vakpersoneel van de firma Kotykiewicz. Verder zien we, dat de boven meermalen genoemde catalogus al bij de eerste brief aan Mathilde Schönberg van 30 juni 1916 meegestuurd werd. Daar werden op bladzijde 20 de voorwaarden voor opnieuw omruilen genoemd; Willy Simon geeft ze, waarschijnlijk vanwege Schönbergs uitdrukkelijke aanvraag, uit zichzelf nogmaals aan: “In het geval, dat u later een ruil zou willen overwegen, deel ik u mee, dat wij binnen twee jaar het instrument tegen de volle prijs terug nemen zullen, d.w.z. onder creditering van 3600,- Mark voor het geval dat wij uw compositie nog niet gekregen zouden hebben, anders zouden wij het volle bedrag van 4000,- Mark aan u toe rekenen.” (26) Tenslotte voegt Simon, die misschien een verdere mogelijke handel zag, er aan toe: “Ik denk, dat als een ruil in aanmerking komt, dat u dan het grootste model van Titz zou kiezen,


waarvan de huidige prijs, zoals op 19 juli vermeldt, 5000,- Mark bedraagt.” (27) De brief van 12 augustus 1916 besluit dan met de verwachting van een toezegging tot de koop van het Balthasar-Florence-harmonium. De volgende en tegelijkertijd laatste brief van Willy Simon aan Arnold Schönberg is van 25 augustus 1916. Hieruit blijkt dat Schönberg op 20 augustus wel definitief tot de aankoop van het Balthasar-Florence-harmonium besloten heeft, maar de compositie van stukken voor Simon afgewezen heeft. Simon schrijft: “Uw gronden, waarom u de in mijn vorige brief genoemde harmoniumcomposities niet aan mij wilt afstaan, begrijp ik volkomen. Om uw wens te vervullen ben ik graag bereid het u aangeboden Balthasar-Florence-kunstharmonium met Celesta voor de uiterste nettoprijs van 3600,- Mark vanaf Berlijn, incl. verpakking aan u te leveren. Ik heb er verder kennis van genomen, dat ik een eiken bank, die ik voor het instrument passend laat beitsen, bij het kunstharmonium voegen mag. De prijs van de bank is voor model E, 20,-.Mark.” (28) Nu komt het dus daadwerkelijk tot de verkoop van een kunstharmonium aan Arnold Schönberg! Opvallend is, hoe beiden proberen uit de onderhandelingen ieder voor zich het grootst mogelijke voordeel te halen, Simon door het verzoek harmoniumstukken van Schönberg te verkrijgen, Schönberg zelf door zijn afdingen om een lagere prijs; gezien de nieuwwaarde van het instrument heeft hij zelfs meer dan 1000 Mark korting (bijna 25%) er uit kunnen halen. Daaruit laat wel zien, hoe precair de situatie van de harmoniummarkt gedurende de eerste wereldoorlog geweest moet zijn, daar blijkbaar Willy Simon met alle middelen probeerde een transactie te bereiken, ook onder voorwaarden die voor hem niet de gunstigste waren. Aan de andere kant heeft ook het feit, dat Schönberg zo zeer in een kunstharmonium geïnteresseerd was, iets te zeggen: Een ‘normaal’, groot drukwindharmonium had hij bij Simon al voor rond 2000 Mark kunnen verkrijgen. (29) De betaling werd overgenomen, zoals al aangeduid, voor het geheel door Lilly Lieser: Op 26 augustus 1916 bevestigt Willy Simon haar, de overeengekomen koopprijs van het harmonium van 3600 Mark door middel van een cheque ontvangen te hebben (de verder boven genoemde 20 Mark voor de bank verschijnen niet!). Waarom Schönberg de gevraagde composities niet wilde leveren kan slechts vermoed worden: had hij een afkeer van opdrachtscomposities, of stoorde hem de licht

decadente en tegelijkertijd ook zeer amateuristische wereld van de albumbladen en landschapsschetsen? (30) Naast de in de brief van 25.8.1916 ook beschreven verschillende betalingen, de belasting (die in de oorlogstijd iets verzwaard was) en de verzending, vernemen we indirect ook van een interessante aanvraag van Schönberg over een mogelijke constructie van een harmonium met twee tegenoverliggende klaviaturen: “Wat nu uw voorstel betreft met betrekking tot een kunstharmonium, dat van twee tegenoverelkaar liggende klaviaturen voorzien moet zijn of hoe u ook voor het orgel de inrichting van twee speeltafels op het oog hebt, deel ik u mede, dat zo’n uitvoering technisch niet mogelijk is. Zodra u het kunstharmonium gezien hebt, met zijn binnenwerk, zult u zelf gemakkelijk erkennen, dat deze gedachte niet uitvoerbaar is. Om zo iets mogelijk te maken dat twee spelers onafhankelijk van elkaar vier- en achthandig (!) spelen kunnen, zijn er twee instrumenten nodig. Zover ik de orgelbouw ken, zou het ook hier nauwelijks mogelijk zijn een en hetzelfde werk met twee speeltafels te laten bouwen, tenzij men de registers deelt en de ene helft naar speeltafel 1, en de andere helft naar speeltafel 2 voert. Uw wens, een instrument in het leven te roepen, dat in staat is aan nog grotere eisen te voldoen, zoals in het bijzonder in de moderne kunst dikwijls gewenst wordt, begrijp ik wel; helaas echter is de praktijk dikwijls veel onbeholpener dan de theorie”. De gedachte aan een orgel of een harmonium met twee gescheiden speelinrichtingen verschijnt hier niet voor de eerste keer. Het moet Schönberg steeds weer bezig gehouden hebben, daar het zich meermaals, op geheel verschillende tijdperken van zijn leven, tot uiting komt. Al in 1906/07 schrijft hij in een fragmentarisch artikel Die Zukunft der Orgel: “Ik wil aantonen, waarom moderne componisten weinig of geheel niets voor het orgel schrijven, en wat noodzakelijk is, om ze tot orgelcomposities te inspireren [….]. Naast enige onbelangrijke oorzaken, vind ik twee hoofdzaken, waarvan elk een misverstand blijkt. Het ene, dat een zo omvangrijk instrument, als het slechts door een musicus bediend wordt, zich niet echt ontplooien kan; de andere, dat dit instrument, dat over zo’n grote hoeveelheid van klankkleuren beschikt, deze echter weinig differentieert. Zoals aangetoond zal worden, is het tweede misverstand eigenlijk een gevolg van het eerste; het geldt dus, wat ik over het eerste zeg, deels ook voor dit tweede.


Ik ben dus ook van mening, dat het instrument van de toekomst op de volgende manier ingericht zal zijn: Er zullen niet 60 of 70 verschillende kleuren zijn, maar een heel klein aantal (misschien 2 tot 6 zouden zeker voldoende zijn), die echter de hele omvang van 7 tot 8 oktaven zouden moeten hebben en een dynamische uitdrukkingsmogelijkheid van zachtste pianissimo tot grootste fortissimo, elk voor zich alleen.

Ik moet erkennen, dat me de preciese kennis van het orgel ontbreekt. Wat ik zeg, gaat als maatstaf van de compositietechniek uit. Ik ga derhalve niet in op constructie en houdt me slechts bezig met dat, wat voor de moderne componist in aanmerking komt. Hoe mijn voorstellen opgelost kunnen worden, ja of ze niet voor een deel al opgelost zijn, is niet mijn zaak, maar die van de constructeurs. Als men bedenkt, dat het kolossale apparaat, dat uit 3-4 klavieren en 50 en meer blaasinstrumenten bestaat, door een enkele speler geregeerd wordt, zo mag men het orgelspelen wel als een hoogst aristocratisch genoegen noemen.” (31)

Het instrument van de toekomst zou niet veel groter moeten zijn als ongeveer anderhalf maal zo groot als een draagbare schrijfmachine. […..] Ik stel me voor, dat met zo’n draagbaar instrument musici en muziekvrienden elkaar ’s avonds ontmoeten ergens in een huis en spelen dan duo’s, trio’s en kwartetten, waarbij ze in staat zijn het werkelijke gehalte van alle symphonieën weer te geven,” (32)

Blijkbaar had Schönberg precies die vragen aan Willy Simon gesteld, die in het artikel besproken worden, want het orgel (en dus ook het harmonium) lijkt hem in klank te weinig genuanceerd. Of dit werkelijk op het instrument op zich terug te voeren is, of op een ongunstige registreerpraktijk van de organisten, is nog de vraag. In ieder geval probeerde Arnold Schönberg zijn leven lang het ‘probleem’ orgel op te lossen.

Geeft Schönberg hier niet een indirecte beschrijving van het (kunst-)harmonium? Kloppen de gevraagde eigenschappen (afgezien van de mogelijkheid meerdere speelinrichtingen te bouwen) niet tenminste voor een groot deel met dit instrument? In het bijzonder de dynamische flexibiliteit bij gelijkblijvende klankkleur is het grootste onderscheid van het harmonium ten opzichte van het orgel.(33)

Schönberg ziet het orgel dus als een som van veel instrumenten (“50 en meer blaasinstrumenten”), die, zoals in het orkest, onafhankelijk van elkaar ingezet kunnen worden. De mogelijkheid van het kunstharmonium de dynamiek van beide manuaalhelften geheel autonoom te behandelen, zal hem dus zeer aangesproken hebben en was misschien zelfs de reden voor de aanschaf van een harmonium in 1916. In ieder geval gebruikte Schönberg het orgel in de jaren veertig nog eens bij de compositie “Variations on a Recitative” opus 40. In een brief aan Werner David beschrijft Schönberg op 10 mei 1949 nog eens zijn visie met betrekking tot het orgel:

Deze kleuren zijn over de gehele toonomvang van het harmonium (7 oktaven) oproepbaar. Het aantal van de primaire kleuren van een harmonium bedraagt, al naar gelang het instrument, tussen 1 en ca. 15, waarbij deze kleuren in veel opzichten weer op elkaar lijken (menging van deze kleuren leveren nog honderden mogelijke combinaties op); ook de grootte van het harmonium komt met de door Schönberg aangegeven maten tenminste in beginsel overeen, en ook was het harmonium het aspect van huiselijk musiceren van het begin aan niet vreemd.

“Mijn standpunt ten aanzien van het orgel heb ik eigenlijk meer dan veertig jaar geleden in een artikel [….] vastgelegd. Ik heb daar onder andere verlangd, dat zulk een reuzeninstrument tenminste twee tot vier spelers de mogelijkheid zou moeten bieden tot gelijktijdige bespeling. Dat er een tweede, derde of vierde speeltafel aangehangen kan worden.. Voor alles was voor mij de dynamiek van het instrument zeer belangrijk, want de dynamiek is het, die helderheid geeft, die echter door de meeste orgels niet bereikt kan worden. […..]

De in het artikelfragment van 1906 door Schönberg geuitte vermoeden dat zijn constructievoorstellen reeds gedeeltelijk opgelost zouden zijn, schijnt zich uiteindelijk bij het systeem van het Parabrahmorgel inderdaad uitgekomen te zijn, een van de Berlijnse organist Paul Schmidt uitgedacht en door de firma Schiedmayer und Weigle tussen 1908 en 1914 (dus ongeveer gelijk met Schönbergs overwegingen) slechts bij drie instrumenten uitgevoerde combinatie van orgel en harmonium. (34) Een van de bijzondere voordelen van het instrument was de mogelijkheid, monochrome dynamische overgangen tot de uiterste geluidssterktegraden te bereiken. In een beschrijving van het instrument door Kurt Hennig staat het volgende:

Niemand, geen musicus en geen leek heeft zoveel kleuren nodig als het orgel bezit, met andere woorden, zoveel registers. Daarentegen zou het zeer belangrijk zijn, dat men juist elke enkele toon voor zich zelf, niet alleen maar een hele oktaafsoort, dynamisch kan veranderen – van het zachtste pianissimo tot het grootste forte.


9. Deze robuuste instrumenten zijn tegenwoordig nog in Wenen, meestal in zeer goede toestand, met honderden aan te treffen. Vele daarvan dragen een vijfcijferig fabrikaatsnummer!

“[…] het derde [manuaal, hierop zijn de harmoniumstemmen geplaatst] staat in 2 windcompressiezwelkasten, die het mogelijk maken de rechter en linker kant van elkaar te scheiden (zoals bij de dubbelexpression van het kunstharmonium). De zwelkasten bewerken een direct aanzwellen van de drijvende kracht van de wind, van de zachtste, lichtste druk tot een macht, die voor een donderend fortissimo voldoet.” (35)

10. Zie ook Reich, Arnold Schönberg (wie Anm. 6), Blz. 23, alsook Sigrid Eul en Birgit Goede, ‘Aufforderung zum Tanz’ – Das Harmonium in der Salonmusik, in: Christian Ahrens und Gregor Klinke (Uitg.), Das Harmonium in Deutschland. Bau, wirtschaftliche Bedeutung und musikalische Nutzung eines ‘historischen’ Musikinstrumentes, Frankfurt am Main 1996, Blz. 190-195, hier blz. 190 e.v. 11. Zie ook Reich, Arnold Schönberg (wie Anm. 6), Blz. 87 e.v.

12. Zie ook Bonny E. Hough, Schoenberg’s Herzgewächse op. 20: An Integrated Approach to Atonality through Complementary Analysis, St. Louis 1982 (Diss. Washinton University), blz. 32 e.v.

Een andere deskundige bevestigt deze uitspraak en meent: “Het orgel bereikt een aanzienlijke mate van klanksterkte in fortissimo en weekheid in pianissimo. De tussen beide extremen liggende klanksterktegraden zijn in onbegrensd aantal haalbaar, en wel […..] kan men alle nuances in ononderbroken crescendo of decrescendo bereiken.” (36)

13. Zie ook Rudolf Stephan e.a. (Uitg.), Arnold Schönberg. Sämtliche Werke (in de volgende Schönberg-verzameluitgave), Bd. VI/B/24, Mainz und Wien 1966 e.v., blz. 12 e.v. 14. Een uitvoerige beschrijving en verwerking van de harmoniumstemmen van Herzgewächse opus 20 door de auteur verschijnt binnenkort in het Osterreichischen Musikzeitschrift. 15. Hoogstwaarschijnlijk was het Harmoniumhuis Simon sinds de matinée van 1912 voor Schönberg een begrip, want de harmoniumzaal behoorde immers, zoals reeds gezegd, tot de ruimten van deze Berlijnse firma.

Dus is de poging om een bewerking van Schönbergs Variations op een Parabrahmorgel uit te voeren een verdere grond, het enige overgebleven instrument in Eichwalde zo spoedig mogelijk te restaureren.

16. Schoenberg Collection, Library of Congress, Washington D.C. 17. Hoe lang Schönberg het instrument bezat is niet bekend. Het is mogelijk dat hij het uit financiële overwegingen bij zijn verhuizing naar Mödling (1918) verkocht heeft en door het boven beschreven Hinkelharmonium vervangen heeft.

NOTEN: 18. De schetsen van de werken met Schönbergs eigen datering bevinden zich in het Arnold Schönberg Center, Wenen.

1. Dit soort toepassing werd voor het eerst in 1907 door Gustav Mahler gebruikt in zijn 8e Symphonie, zoals in het algemeen Mahler, naast vele andere bereiken, ook de instrumentatie van de tweede Weense school sterk heeft beinvloed, men moet hierbij ook denken aan de toepassing van mandoline en gitaar, zoals die bijvoorbeeld in de volgende stukken voorkomen: Mahler, 7e symphonie, 8e symphonie (ook met harmonium); Schönberg, Serenade op. 24, Variaties voor orkest op. 30; Webern, 5 stukken voor orkest op. 10 (ook met harmonium).

19. Brief van Willy Simon aan Arnold Schönberg van 19 juli 1916. 20. Carl Simon Harmoniumhaus, Illustrierter Harmonium-Prachtkatalog, Berlijn o.J. (1911) 21. Brief van Willy Simon aan Arnold Schönberg van 19 juli 1916. 22. Brief van Willy Simon aan Arnold Schönberg van 19 juli 1916. 23. Willy Simon, Berekeningstabellen voor Balthasar-Florence Drukwind-harmoniums, Berlijn (1911) 2. Naast de genoemde registratieaanwijzingen bevinden zich in

het harmoniumdeel zeer veel veranderingen en doorhalingen in de partituur zelf, die waarschijnlijk bij de repetities naar voren gekomen zijn.

24. Carl Simon Harmoniumhaus, Prachtkatalog (wie Anm. 20), S. 75. 25. Sigrid Karg-Elert, Die Kunst des Registrierens, Bd. 1, Berlijn 1911, S. 64. 3. Vergelijk Walter Szmolyan, Die Konzerte des Wiener

Schönberg-Vereins, in: Heinz-Klaus Metzger und Rainer Riehn (Hrsg.), Schönbergs Verein für musikalische Privataufführungen (= Musik Konzepte, Bd. 36), München 1984, Blz.. 101-104, hier Blz.. 106.

26. Brief van Willy Simon aan Arnold Schönberg van 12.8.1916. 27. Het Harmoniumhuis Carl Simon had sinds 1903 de alleenvertegenwoordiging voor de instrumenten van Johannes Titz, Löwenberg/Schlesien, die allereerst slechts een enkel model bouwde, namelijk een kunstharmonium met 8 ½ spel. Tot het begin van de eerste wereldoorlog werden slechts 60 van deze instrumenten gebouwd, het bovengenoemde model behoort met zekerheid tot deze serie. Vergelijk Der Harmoniumfreund, Jg. 2 (1928/29), blz. 21 en Jg. 1 (1927/28) blz. 155.

4. Schoenberg Collection, Library of Congress, Washington D.C. 5. Naar Jerry McBride, Orchestral Transcriptions for the Society for Private Musical Performances, in Jourtnal of the Arnold Schoenberg Institute, Jg. VII, Nr. 1 (1983), Blz. 113-126, Citaat op blz. 114. Zoals bekend werden vanaf 1920 diverse orkeststukken van Schönberg en andere componisten ter bewerking verdeeld onder Schönbergs leerlingen en andere leden van de vereniging, die deels naar aanwijzingen van Schönberg, deels zelfstandig arrangeerden.

28. Brief van Willy Simon aan Arnold Schönberg van 25.8.1916. 29. Simon, Berechnungstabellen (zoals Anm. 23), 8, 9. 30. Daarvoor spreekt, dat Schönberg een aanvraag van de Peters-Verlag afwees om een bewerking van Karg-Elert van zijn opus 16 nr. 2 in een album voor nieuwe harmoniummuziek te publiceren, zonder ze te kennen. Zie ook Wulf Konold, Struktur und Klangfarbe. Bemerkungen zu Original und Bgearbeitungen von Schönbergs ‘Fünf Orchesterstücke’op. 16, in: Heinz-Klaus Metzger und Rainer Riehn (Hrsg.), Schönbergs Verein für musikalische Privataufführungen (=Musik-Konzepte, Bd. 36), München 1984, S. 43-64, hier S. 45.

6. Zie ook McBride, Orchestral Transcriptions (zoals Anm. 5). Blz. 113 en Willi Reich, Arnold Schönberg oder der konservative Revolutionär, Wenen u.a. 1968, Blz. 168. 7. Schoenberg Collection, Library of Congress, Washington D.C. 8. Naar een gesprek, dat de auteur met prof. Hoffmann voerde in het voorjaar van 2000.


31 1 Schönberg-Gesamtausgabe (wie Anm. 13), Bd.II/B/5, S.1. 32. Schönberg-Gesamtausgabe (wie Anm. 13), Bd. II/B/5, S.1. 33. Vergelijk Karg-Elert, Diue Kunst des Registrierens (wie Anm. 25), S. 16 34. Vergelijk ook Christian Ahrens, Das Harmonium-Klavier und andere Kombinations-Instrumente, in: “Christian Ahrens un Gregor Hinke (Hrsg.), Das Harmonium in Deutschland. Bau, wirtschaftliche Bedeutung und musikalische Nutzung eines ‘historischen’ Musikinstrumentes, Frankfurt am Main 1996, S.

1612-176, hier S. 175 f.; Christian Ahrens u.a., Die van Weigle und Schiedmayer erbaute Parabrahmorgel (1908) in Eichwalde. Ein historisch bedeutsames Denkmal des Orgelbaus (= Studiendokumentation Ruhr-Universität Bochum), Bochum. 35. Kurt Hennig, Meisterharmonium “Dominator” und Parabrahmorgel, in: Zeitschrift für Instrumentenbau, Jr. 33 (1912/13), S. 376-381, hier S. 378. 36. Ebenda, S. 380

HVN WINKEL

CD BOLERO DE CONDERT (HVN1)

Dick Sanderman speelt werken van o.a. Lefébure-Wély, Guilmant, Karg-Elert, Kee op drukwind- en zuigwindinstrumenten. Prijs € 15,00 + €2,00 verzendkosten CD ‘LES CLOCHES DU SOIR’ (HVN 2)

Nico Declerck op Mustel Harmonium-Célesta met diverse klassieke harmoniumwerken, composities specifiek voor dit type instrument en enkele arrangementen van eigen hand. Prijs € 15,00 + € 2,00 verzendkosten BOEK TON BRANDES: HET HARMONIUM

HVN-herdruk van een brochure van omstreeks 1920 over het harmonium. Prijs € 2,75 (incl. verzendkosten) OUDE JAARGANGEN VOX HUMANA

Prijs per jaargang € 9,50 (incl. verzendkosten)

Prijs losse nummers € 2,50 (incl. verzendkosten) VERZAMELBUNDELS:

alle bundels kosten € 5,00 per stuk (+ € 2,00 verzendkosten) Deze verzamelbundels bevatten alle artikelen over een specifiek onderwerp welke eerder in de Vox Humana gepubliceerd zijn. 1. VERZAMELBUNDEL: TONGENWERK

Een samenbundeling van alle eerder verschenen artikelen over harmonium tongen. 2. VERZAMELBUNDEL TRAPTECHNIEK

Een zeer uitgebreide behandeling van de traptechniek voor het (kunst)harmonium door Dick Sanderman. Bestellingen voor artikelen uit de HVN Winkel te richten aan het secretariaat. (adresgegevens: zie colofon)

STIMULERING HUISCONCERTEN. Regelmatig willen leden van onze vereniging huisconcerten houden. Maar vaak schrikken ze terug voor de dan rijzende vragen. Is ons harmonium daar wel goed genoeg voor? Wie moet er spelen? Lopen de kosten niet te hoog op? Zoals op de Jaardag werd gezegd, wil het Bestuur die huisconcerten stimuleren. Om initiatiefnemers van een huisconcert een goed instrument te kunnen aanbieden, denkt het Bestuur aan de reparatie van een van onze bijzondere harmoniums, de Trayser. Ook een bespeler kan met hulp zeker gevonden worden. En schrikt men – harmonium en bespeler zelf organiserend – voor de kosten terug : Het Bestuur kan besluiten per huisconcert 50 euro bij te dragen op basis van een eenvoudige begroting. Meer weten, in het algemeen of bij concrete plannen? Klaas van Boggelen (tel. 030- 281 73 89 E-mail: [email protected] ) zal u namens het Bestuur graag met raad en daad bijstaan. Het zou fijn zijn, als er zo in meer huizen of op andere geschikte locaties meer harmoniumconcerten zouden komen. We zijn benieuwd. Klaas zit klaar!

mailto:[email protected]


DUMONT FACTEUR D’HARMONIUMS DEEL II ARTIKEL VERSCHENEN IN L’IMPARTIAL, NIEUWSBLAD VAN ANDELYS, 07-01-1993. (VERT. FRANS VAN DER GRIJN)

EEN SCHITTEREND GESCHENK

Dank zij de gezamenlijke inspanning van de gemeenteraad -in de persoon van Robert Naveau- en de OMCLA 1 kon een harmonium van de bouwer Dumont verworven worden en toegevoegd worden aan het bezit van ons mooie oude stadje. Met plezier verbinden we het motto van dit artikel met de persoon van mevrouw Geneviève Miseroux, het “wandelende geheugen van de stad” die met veel talent en verantwoordelijkheidsgevoel is verbonden aan de locale Historische Bibliotheek. DIT IS GEEN SPROOKJE.

EEN DUMONT “ORGUE MÉDIOPHONE” IN HET MUSEUM NICOLAS POUSSIN Vele jaren hebben de liefhebbers gehoopt en gewenst dat een exemplaar van het beroemde Dumont orgel toegevoegd zou worden aan de collectie van het museum. Dit instrument werd in grote aantallen gebouwd aan het einde van de 19e en het begin van de 20e eeuw. Deze harmoniumfabriek was in ons kleine stadje een bloeiende industrie welke gouden herinneringen heeft nagelaten. Nog altijd wandelen leden van bepaalde families -als in een pelgrimage- over het bedrijfsterrein en door de gebouwen, nu in gebruik als pakhuizen. Toegegeven: de gebouwen zijn nog altijd aanwezig, maar de harmoniums zwegen in alle talen. De geschiedenis begint in Hacqueville (tegenwoordig Heuqueville), een klein landelijk dorpje ongeveer 10 kilometer ten noordwesten van Andelys. (Zie landkaartje). Daar, in dit kleine dorpje, produceerde de plaatselijke priester, Pastoor Cordier, kleine harmoniums. Hij werd daarbij geassisteerd door enkele arbeiders. Een van hen, Léon Dumont, een jonge landarbeider gaf zich met hart en ziel aan het werk voor Pastoor Cordier. Bij het aanschouwen van een zo intelligente jongeman, ziet Cordier in Dumont onverwachte toekomstmogelijkheden. In 1861 vestigt Cordier in Andelys een nieuw atelier met 12 arbeiders. Het is klein, maar al snel onderneemt deze onderneming een nieuwe uitdaging. Cordier blijft duidelijk aanwezig om de uitvindingen te accorderen en komt trouw elke week van Hacqueville naar Andelys.

1 Een regionale stichting tot behoud van

orgels.

Het eerste atelier in Andelys was gevestigd aan de Rue Maurdrac (een oude Romeinse weg) welke tegenwoordig Rue Maréchal Leclerc heet. (De Rue Maurdrac moet niet verward te worden met de L’Impase Meurdrac). In die dagen bestond de “maecenas”, de financiële weldoener nog. Deze verscheen in de persoon van de heer Lelièvre, de uitgever van het “Journal des Andelys”. Hij bouwde voor Dumont een compleet nieuwe installatie in een geheel nieuw fabrieksgebouw, waarvan op het fronton op de gevel de datum nog goed leesbaar is: 1874, in de Rue du Val St. Jean, tegenwoordig als eerbetoon aan de familie Dumont, de Rue Dumont geheten. Alvorens de enorme lijst van aanbevelingen en prijzen te noemen, welke sinds 1873 op het conto van Léon Dumont geschreven kunnen worden, laten we eerst proberen de samenwerking tussen Dumont en Lelièvre te begrijpen. In 1880 raakt Lelièvre meer en meer geïnteresseerd in het bedrijf van Dumont. En met intuïtief vertrouwen in de inventieve geest van Dumont, geeft hij opdracht een grotere fabriek te bouwen en tevens een woonhuis voor de directeur om in te wonen. Dumont hield zich nu bezig met de fabricage en met het ontwikkelen van nieuwe uitvindingen. Lelièvre was verantwoordelijk voor publiciteit, verkoop en het benodigde kapitaal voor expansie. Het aantal arbeiders stijgt gestaag tot bijna 70. Deze mensen presteren het om 40 tot 50 instrumenten per maand te bouwen. Laten we na deze korte samenvatting van de geschiedenis kijken naar -en dat is het werkelijke doel van dit artikel- de uitvindingen van Dumont. Vanaf het allereerste begin richt Dumont zich op het ontwikkelen van een instrument dat de eigenschappen van het klassieke drukwindharmonium bezit, maar zichzelf kan manifesteren als een instrument waarop een speler met slechts de basiskennis van de begeleiding van samenzang uit de voeten kan. Dumont werkt onophoudelijk, dag en nacht, en slaagt erin het “Orgue-Harmoniphrase” te ontwikkelen, waarmee het mogelijk werd voor parochies met slechts beperkte financiële middelen toch beschikken over

JAARGANG 14 NO 1 VOX HUMANA PAGINA 12 HARMONIUM VERENIGING NEDERLAND (HVN)

een ideaal en goedkoop instrument. Dit betekende een groot succes voor het bedrijf van Dumont. Het Orgue Harmoniphrase werd bij duizenden verkocht. De weg naar nieuwe uitvindingen lag open. Het klassieke harmonium miste de draagkracht en de klankbreedte van de pijporgels in de grote, kaalgeplunderde kerken. Deze grote orgels, met een hoge aanschafprijs hadden ook nog een dure installatie en voortdurend onderhoud nodig. Na langdurig onderzoek blijkt Dumont in staat zijn nieuwe inzichten vorm te geven in de uitvinding van het Orgue Médiophone. Speciale resonatoren verbeteren en versterken de klank van de tongen. Dit mechanisme wordt bediend door middel van twee kniehevels (genouillères), waarmee een klank gerealiseerd kan worden die doet denken aan de klank van het kerkorgel. Met behoud van een typische eigenschap van het harmonium: de expression. Deze intelligente creatie verwierf een succes dat tot op vandaag niet meer is overtroffen. Het is nu één van deze instrumenten, het Orgue Médiophone, dat een plaats in gaat nemen in het Historisch Museum. We noemden al de intuïtie van de heer Leliévre: Dumont doet de ene uitvinding na de andere. Nieuwe uitvindingen volgen het Orgue Médiophone: de “Choripone” een klein koororgeltje, de “Claviphone”, een studieorgel, etc. etc. We willen hier de vele onderscheidingen memoreren welke aan de Dumont uitvinden verleend zijn op de Tentoonstelling van Alençon en van Parijs in 1873; van Granvilliers in 1874 en de Wereldtentoonstelling van Parijs in 1878 en de Tentoonstelling van Parijs in 1879. De Exposities van Rouen in 1884, Antwerpen 1885, Liverpool 1886. En tevens de eervolle vermeldingen op de Tentoonstellingen van Parijs en de Nationale Acedemie van Muziek in Spanje, beiden in 1888. We willen kijken nu even naar het antwoord op de vraag naar het “verval” van de fabriek. De oorzaken zijn vele: Als eerste met enige nadruk genoemd de

data die iedereen kent: 1906, 1914, de crisis van de 30er jaren. We hebben in dit artikel niet genoeg ruimte om ook alle oorzaken van de kant van de fabriek zelf te onderzoeken (verkoop aan koloniale gebieden; een koersverandering, een verhuizing naar Parijs, de oprichting in Andelys van een Harmonie (?) welke ons zou leiden naar de voordelen voor Andelys van de aanwezigheid van Leliévre. Er is zoveel te noemen. Maar vandaag zijn we alleen geïnteresseerd in de “Orgues Médiophones” en hun uitvinder. Met trots mogen we dus vermelden dat de Rue

Dumont vernoemd is als een hommage aan het werk en het inventieve genie van een man waarvan niemand had verwacht dat hij een zo vruchtbare carrière zou hebben. Vanaf vandaag hebben we binnen de muren van ons gemeentelijk museum een van deze instrumenten die onweerlegbaar een plaats in onze lokale historie hebben. We zijn vervuld met trots. We willen graag in het bezit komen van “getuigenverklaringen” van hen die bereid zijn hun kennis van de harmoniumbouwer Dumont-Leliévre met ons te delen.


CATALOGUS 1909 VAN DUMONT (VERTALING FRANS VAN DER GRIJN)

Manufacture d’Orgues Dumont et Cie, Les Andelys Orgue Médiophone perfectionné Brévété S.G.D.G. et certificat d’addition pour perfectionnement. Als gevolg van een niet aflatend zoeken om de klank van het harmonium meer versterking en klankrijkdom te geven, is de heer Léon Dumont tot de belangrijke uitvinding van het Orgue Médiophone gekomen. Dit nieuwe instrument, dat nu een belangrijke rol speelt in de instrumentatie van kerken, verenigt in zich de eigenschappen van het pijporgel en het harmonium. Meerdere volledig nieuw geïntoneerde spelen vervullen de rol van grondstemmen. Maar het overgrote deel van de stemmen spreekt doormiddel van speciale resonantie-pijpen van een bijzondere vorm. De klank, gemodificeerd door de doorslaande tongen in combinatie met de luchtkolom in de resonantiepijpen, is rond en krachtig en dragen vrijwel net zo ver als de klank van het pijporgel. De médiophone registers worden expressief door middel van twee kniezwellen welke beweegbare deksels op de top van de resontantiepijpen in beweging brengen. Hierdoor kan de speler het volume van de stemmen aanpassen van een pianissimo tot een fortissimo, waarbij dit kan voor zowel de baskant als de discant, alswel over het gehele klavier. Deze vorm van expression door middel van kniezwellen is eenvoudig in het gebruik. Eigenlijk heeft de speler geen kennis of ervaring met expressionspel van node. Deze expression kan ook vastgezet worden in de open stand. De klankverandering in de timbres -afhankelijk van de afmeting van de opening van het resonantiedeksel op de pijp met behulp van de kniezwellen- geeft aan de klank een karakter dat tot op heden onbekend was. Meerdere spelen bezitten een warme ronde klank die tot het hart spreekt: de Concert Angélique, de Echo Céleste , de Harp Eolienne sprekend door de pijpen hebben een zeer melodieuze zweving.

De Baruphone en de Saxophone (beiden 32’) klinken opmerkelijk ernstig en alle spelen hebben een duidelijk onderscheiden klankkarakter. Zowel in solospel als in het ensemble produceren zij prachtige klanken. Het Orgue Médiophone kan gebruikt worden als een koororgel of als een hoofdorgel. Het orgel, voorzien van een pijpenfront biedt het uiterlijk van een groot orgel. Kerken met een beperkt budget voor de aanschaf van een pijporgel, vinden in dit nieuwe instrument een excellente vervanger. Het heeft evenveel Médiophone stemmen als een klassiek harmonium maar is desondanks drie maal krachtiger dan het harmonium, en tevens drie maal goedkoper dan een pijporgel. Bovendien ontstemt een Orgue Médiophone niet. Het monumentale verticale model wordt voor transport in twee delen gesplitst. U kunt het bovendeel zonder hulp van een gespecialiseerde vakman zelf plaatsen. Het binnenwerk is even eenvoudig bereikbaar als bij een harmonium. Het Orgue Médiophone, speciaal geconstrueerd voor gebruik in de salon, heeft de schitterende klank van een concertinstrument, met een warme klank. Veel artiesten prefereren dit instrument boven de beste harmoniums, vanwege haar schitterende expressieve nuances die inspirerend werken. Gepaard aan de schoonheid en grote variëteit van de timbres is de elegantie van het meubel. Wij hebben recent nieuwe modellen van verschillende stijl ontworpen, waarvan de rijkdom en solide bouw niets meer te wensen overlaten. Het spijt ons dat we deze nieuwe modellen niet kunnen tonen in deze catalogus, maar op uw verzoek sturen wij u graag de foto’s.

VOLGENDE AFLEVERING DU MONT In een volgende aflevering tot slot nog een aantal voorbeelddisposities van verschillende modellen

Dumont harmoniums, inclusief de samenstelling van de door Dumont gebruikte combinatie-registers.


STICHTING HARMONIUM MUSEUM DRENTHE. JAAP EN HENNIE BOS

Eind maart hebben we de deuren van ons museum weer opengezet. Als u dit leest zijn we al ruim drie maand onderweg. Het bezoekersaantal overstijgt dat van het vorige jaar. Het is verrassend en hartverwarmend wat er al weer is gebeurd. Er waren inloopconcerten, ook het zingen bij het harmonium ontstond spontaan. Voor ons als bestuur en medewerkers geeft dit zoveel moed om met dit prachtige werk door te gaan. Hoe door te gaan? Voor wat betreft de verdere professionalisering van het Museum, hebben we afspraken kunnen maken met de Hogeschool Drenthe, te Emmen. ± 6 studenten zullen, voor een periode van 3-6 maanden, voor ons museum aan het werk gaan. Zij zullen een aantal projecten voor ons gaan realiseren o.a. • het schrijven van een beleids- en collectieplan, • het ontwerpen van een audiovisuele

presentatie over historie, techniek, restauratie • (van zowel zuig- als drukwindharmoniums), • het bouwen van een website, • de totale promotie. Kortom het is de bedoeling dat deze studenten het harmoniummuseum zowel nationaal als internationaal op de kaart zetten Aan dit alles hangt natuurlijk een behoorlijk prijskaartje, we hopen dan ook dat de gemeente Emmen, de provincie Drenthe, het Pr. Bernhardfonds enz., dit project willen subsidiëren. Deze instanties zijn en/of worden op kort termijn benaderd. DONATEURSCHAP

Uiteraard kunt u ons ook steunen door donateur te worden. Dit kunt u doen door overmaking van minimaal € 10,00 op reknr. 57.51.00.753 t.n.v. Stichting Harmonium Museum Drenthe te Klazienaveen (ABN-Amro). U steunt niet alleen dit project, maar ontvangt u ook een gratis toegangskaart voor het harmoniummuseum inclusief een dag “Veenpark”. Restauratie Hinkel.

We hebben u over de restauratie van dit instrument in een vorige Vox reeds verteld dat het startsein is gegeven. Op dit moment kunnen we u zeggen dat de restauratie hopelijk in augustus kan worden afgerond, zodat een organist uit Helsinki (die vorig jaar ons museum heeft bezocht) een concert op dit prachtige instrument kan geven. Hij komt speciaal op vakantie hiervoor naar Nederland. Het is de bedoeling dat hij dan ook een harmonium mee zal nemen naar Helsinki, om deze in de kerk (waar hij organist is) te gebruiken bij koorzang e.d. Reacties uit ons gastenboek. • thanks for the time you spend with me, your

enthusiasm is very contagious. I am going to find me one at home (Canada). • We hebben weer heerlijk gezongen bij het harmonium en wat een goede uitleg over de technieken van het instrument (Brabant). • We enjoyed it very much, and we came all the way from Australia (Melbourne) • Het is jammer dat we zover weg wonen anders waren we hier vast vaker te vinden. 620 km op en neer is iets te ver om gastheer/-vrouw te zijn. Het was fijn om hier weer te zijn (vorig bezoek was oct.2001) Zeeland. • Een onverwachte ontmoeting in het Veenpark met deze prachtige collectie harmoniums, zo fraai opgesteld, er zelfs op mogen spelen, het gaf ons een warm, vertrouwd gevoel. Even vroeger en toch nu!

EEN ENTHOUSIASTE BEZOEKER!

Vorig jaar, aan het eind van het seizoen, bezocht een lid van het Senioren Harmonie Orkest Provincie Utrecht (SOPHU) “Het Veenpark”. Deze persoon was niet op de hoogte van het bestaan van ons museum. Hij was dan ook zeer verbaasd dat hij in dit mooie Veenpark ook een harmoniummuseum aantrof! Nieuwsgierig als hij was betrad hij het “grote gebouw”. Na bezichtiging had hij er absoluut geen spijt van dat hij poolshoogte was gaan nemen. Hij was achteraf zó enthousiast dat hij een artikel heeft geplaatst in hun blad “SOPHU-klanken”, waarin hij de leden van dit orkest opriep om ons


museum te gaan bezichtigen. Deze “ongevraagde” reclame is natuurlijk fantastisch en doet ons zéér goed. HARMONIUM MUSEUM BELGIË.

De familie Scelliana uit Schelle bij Antwerpen, die zoals u weet onlangs in België een museum zijn begonnen, hebben ons met een bezoek vereerd. Ze verbaasden zich over de zeer fraaie collectie die in ons museum is ondergebracht. Ze hebben dan ook veel foto’s gemaakt, informatie ingewonnen.Ook hebben ze ons het verzoek gedaan voor ondersteuning bij de verdere uitbouw van het museum in België. Federatie van Drents Musea en Oudheidkamers. Inmiddels zijn we, als museum, lid geworden van deze Federatie van Drentse Musea en Oudheidkamers. Zodra ons beleidsplan e.d. gereed is kunnen we ons ook aanmelden bij de Nederlandse Museum Vereniging (dus weer een stap verder). MEDIA.

Afgelopen maand zijn we via de radio, zowel bij de KRO als bij radio Drenthe, te beluisteren geweest. Het betrof bij beide een interview ondersteund door harmoniummuziek. Bij radio Drenthe hebben we nu de CD “ Omzien in verbijstering” met o.a. harmoniummuziek (gespeeld oor Sietze de Vries) en zang (door Judith Pranger) in het archief zitten. Hiervan zal regelmatig, in bepaalde uitzendingen, gebruik gemaakt worden. Tijdens de uitzending op radio Drenthe heeft Jan Broersma een harmonium bespeeld.

NIEUWE INSTRUMENTEN.

Opnieuw hebben we weer een aantal unieke instrumenten kunnen ophalen. O.a. een prachtige Bell met spiegeltop en aan weerszijden een pijpenfrontje. Dit instrument is gedateerd 24 februari 1887. Het heeft 11 registers en 3 1/5 spel. U kunt het geloven of niet, maar het was alsof hij zo uit de verpakking kwam!

CONCERTEN.

Ook dit seizoen worden er regelmatig inloopconcerten gegeven op de themadagen van het Veenpark. Jan Broersma en Arie Zuidersma verzorgen deze concerten voor ons. De laatste (geb. 1925 te Emmer Erfscheidenveen dus op steenworp afstand van het Veenpark) is minder bekend dan harmoniumspeler. Hij is vooral in Nederland bekend als kunstschilder en laatste vertegenwoordiger van de Groninger Kunstkring “De oude Ploeg”. Maar Arie kan meer dan kunstschilder alleen. Als poppenspeler, cabaretier, pianist, toneelspeler en klokkenmaker heeft hij naam gemaakt. OPENINGSTIJDEN HARMONIUM MUSEUM DRENTHE

Juli/augustus van 10.30-17.00 uur. Zondags van 14.00-16.00. Sept/oct van 11.00-16.30 uur. Het bestuur van Harmonium Museum Drenthe heet u ook dit seizoen weer van harte welkom. LUISTER, SPEEL en GENIET, van wat het harmonium U biedt!

RESTAURATIEDAGEN TE KERKDRIEL In een eerdere Vox maakten wij al melding dat de Nederlandse Pianola Vereniging met enige regelmaat restauratiedagen organiseert te Kerkdriel. Leden van de HVN kunnen zich hier ook voor aanmelden. Op deze restauratie dagen worden allerlei restauratie”klusjes” verricht. Onder andere het

opnieuw beplakken van balgen, waarbij bewust gewerkt wordt met de klassieke warme lijm. Voor nadere informatie (o.a. data en de onderwerpen van de restauratiedagen) kunt u zich melden bij dhr Kees van der Horst, Sumatralaan 1, 121 GP te Hilversum, tel.035 – 621 99 27


VEELZIJDIGE PRODUCTIE LONGEN & TONGEN DIRK LUIJMES

Een rookmachine, engelenvleugels, een harmonium en een ode aan de slachtoffers van Irak … na producties met dichters, een mimespeler en molenconcerten komt de Nijmeegse Stichting Longen & Tongen opnieuw met een veelzijdige reeks concerten. In Harmonium Plus, gaat het harmonium een dialoog aan met uiteenlopende gesprekspartners. Harmoniїst Dirk Luijmes schuift aan bij de solocellist van Het Gelders Orkest, René Berman in nieuwe werken van onder anderen Andries van Rossem. Samen met sopraan Francine van der Heijden vertolkt hij een kersverse compositie die Chiel Meijering speciaal voor deze gelegenheid schreef. Met de beroemde toetsenspecialist Arthur Schoonderwoerd neemt Luijmes de luisteraar mee naar 19de-eeuwse Franse salons. Last but not least krijgt het harmonium gezelschap van HGO-slagwerker Joep Everts, in onder meer een hedendaagse tango van Berry van Berkum. De productie vindt plaats op diverse locaties in Gelderland, deels in samenwerking met de Gelderse Muziekzomer. Behalve een aantal wereldpremières (van elektronica-specialist Roderik de Man, de Arnhemse jazz-pianist Martin Fondse en de naar Zeeuwse archipel verwijzende Daan Manneke) komen in verschillende concerten vergeten oudere werken voor of met harmonium tot klinken. 29 juni 21.00 uur, Lux, Marienburg 39, Nijmegen Dirk Luijmes, harmonium; René Berman, cello; elektronica. Werken van Arne Werkman, Camille Saint-Saëns, Sofia Goebaidoelina, Andries van Rossem, Martin Fondse, Roderik de Man.

6 juli 16.00 uur, Hervormde Kerk, Kerkenhofstraat 5, Ressen (gem. Bemmel). Dirk Luijmes, harmonium; Francine van der Heijden, sopraan. Werken van o.a. Franz Liszt, Max Reger, Darius Milhaud, Chiel Meijering. 9 augustus 20.15 uur, Stadhuis Apeldoorn, Marktplein 1, Apeldoorn.* Dirk Luijmes, harmonium; Arthur Schoonderwoerd, 19de-eeuwse Franse vleugel. Werken van o.a. César Franck, Alexandre Guilmant, Daan Manneke, Charles-Marie Widor. 10 augustus 14.15 uur, Museum voor Moderne Kunst, Utrechtseweg 87, Arnhem.* Dirk Luijmes, harmonium; Joep Everts, slagwerk; elektronica. Werken van o.a. Roderik de Man, Heinz Marti, Berry van Berkum, Martin Fondse.

* i.s.m. met de Gelderse Muziekzomer

Harmonium Plus is een productie van de Stichting Longen & Tongen en werd financieel mede mogelijk gemaakt door: Provincie Gelderland, Gelderland Cultuurland, Gemeente Arnhem, Gemeente Nijmegen. voor meer info en foto’s: 024-3792558 (Dirk Luijmes), [email protected] of www.longenentongen.wolweb.nl

CD-SIGNALERING: DAAN MANNEKE

JOHAN VAN MARKESTEIJN

Daan Manneke – Diverse werken. label: Composers' Voice Portrait bestelnummer: CV 107 totaaltijd: 70'11 prijs: full-price distributeur: Harmonia Mundi, 's Gravenhage Ik heb een tijd nagedacht of ik deze cd zou moeten recenseren. De cd bevat maar één werk waarin een harmonium gebruikt wordt, enwel "Topos" - for 10 voices and harmonium (1995) - 24'00 (tijdsduur). Text: Arthur Rimbaud - commisioned by the Fonds voor de Scheppende Toonkunst at the request of Ensemble Neerlandica - dedicated to Els van Moorsel. Delen: I Enfance; II Jeunesse; III Dévotion; IV O saisons, o chateaux! Uitvoerenden: Studium Chorale olv. Hans Leenders - Klaas Hoek, harmonium. Helaas staat niet vermeld wat voor harmonium wordt gebruikt in dit werk. Het is wel een instrument dat erg mooi mengt met het koor. Het is vaak moeilijk te

onderscheiden. Het neemt stemmen over, het kleurt, het ondersteunt. Solistisch wordt het nooit gebruikt. Volgens het boekje is dit een nieuwe versie van "Topos". Daan Manneke (componist) verandert zijn werken regelmatig ('works in progress') van instrumentatie, voegt toe, bewerkt ze. Oude technieken worden gebruikt: hele vroege meerstemmigheid, bourdontonen etc. Maar ook hele moderne technieken. Je moet er van houden. Interessant is het zeker. Er gebeuren veel onverwachte dingen. Manneke maakt veel toegankelijke werken, maar Topos reken ik daar niet toe. Dus deze cd (of beter dit ene werk!) is voor de echte liefhebbers! Of voor degenen die alles op gebied van harmonium willen hebben. Het werk duurt dus 24'00. De andere werken zijn: 'Tehilla' voor strijkkwartet en bariton; 'Tombeau' voor 4 mannenstemmen; 'Fructus for Sytze' voor altsolo en bourdon; 'Cantique de Siméon' voor 6 solostemmen en 'Mundus' voor dubbelkoor en brassensemble.

mailto:[email protected]

http://www.longenentongen.wolweb.nl/


HARMONIUM VAN HET KWARTAAL. JOOP RODENBURG

eze maand een instrument, dat opvalt door de

strument, waarvan de

pvallend aan dit instrument is, dat het een kast ar

zien van het serienummer

e

t

de

e dispositie van dit instrument: Discant

e dispositie van dit instrument: Discant

Dvormgeving van zijn kast. Het is een Loring & Blake intrappers voorzien zijn van een frame met de tekst Palace Organ. Oheeft, die rond 1878 - 1882 gangbaar was. Blijkbais deze kast ook later nog gebouwd, gezien het latere serienummer. Het instrument is voor

Foto 1 Palace Organ - (foto J.Rodenburg) 42565, wat volgens de atlas van Gellerman erop wijst, dat het instrument van omstreeks 1886 dateert. firma Loring & Blake was gevestigd inWorcester, MA in de Verenigde Staten. Van dezfirma is bekend, dat deze al in 1868 bestond, en daer in 1899 nog instrumenten gemaakt werden. De firma maakte instrumenten onder de naam Palace Organ, en adverteerde ook onder die naam. Wanneer je de geschiedenis van deze firma inAtlas van Gellerman bekijkt, dan verbaas je je overhet wisselen van bedrijfsleiders en directeuren. Een van de eigenaren verlaat op een gegeven moment de firma om algemeen directeur te worden van een andere harmoniumfirma, de Sterling Organ Co. Blijkbaar werd in die tijd nog niet gesproken overeen concurrentiebeding.

ren verlaat op een gegeven moment de firma om algemeen directeur te worden van een andere harmoniumfirma, de Sterling Organ Co. Blijkbaar werd in die tijd nog niet gesproken overeen concurrentiebeding. DDBas: Bas: Dulcet Principal Forte Dulcet Principal Forte Octave Coupler Melodia Octave Coupler Melodia Diapason Forte Flute Diapason Forte Flute Principal Euphone Principal Euphone Diapason Vox Celeste Diapason Vox Celeste Sub Bass Echo Sub Bass Echo Vox Humana Vox Humana

VR

AN INTERNET EGISTERTREKKERS VAN EEN KOTYKIEWICZ


VRAAG EN AANBOD KÖHLER PEDAALHARMONIUM

(serienummer en bouwjaar onbekend) Dispositie: Pedaal: Pedal forte, Gedeckt 16', Contrabass 16' Man. I Forte unteres Manual, Clarinette 16', Clarinette dolce 16', Diapason 8', Manual Koppel, Diapason dolce 8', Prinzipal dolce 4', Prinzipal 4', Octav Koppel Man. II Viola aetheria 8' Viola 8' Aeolsharfe 8' Forte oberes Manual

Foto 2 Köhler pedaalharmonium Gerhard Duursema , Het Kanaal 9 9406 AN ASSEN Telefoon 0592-357100 thuis en 0524-592254 werk

PACKARD SPIEGELTOP

zuigwind 3 2/5 spels compleet met kruk en 1 meter muziek Dispositie: Bas Discant Bass Coupler Tremolo Diapason 8’ Pipe Diapason 8’ Dulcet Bass 8’ Celestina 8’ Viola 4’ Celesta 8’ Violina 4’ Dolcet Treble 8’ Marie Angelica 2’ Melodia 8’ Forte Treble Coupler € 450 euro voor het totaal Hr. De Bruin Kerkpad Zuidzijde 130

Soest. Tel.

KÖHLER HARMONIUM,

1 manuaals, 7,5 spel 24 registersknoppen. Decoratieve eiken kast afm; h 1,58m br1,34m d 0,70m.kast nr 4149,nr windlade 4740. Verkeert in goede staat. Bas Discant Bass forte Vox jubilante 16 Viola Aetherea 8’ Vox Celeste 8’ Unda Maris 8’ Hohlföte 8’ Cornett Echo 2’ Melodia 8’ Aeolsharfe 2’ Clarinette 16’ Viola dolce 4’ Picolo 4’ Prinzipal 4’ Oboe 8’ Fagott 16’ Schalmei 8’ Diapason 8’ Waldflöte 2’ Bourdon 8’ Aeolsharfe 8’ Oktav koppel Viola 8’ Vox Humana Diskant Forte FRANS DRUKWIND HARMONIUM

Bouwer niet bekend. Restauratie object in bespeelbare staat. 3 spel, 13 registerknoppen, ivoor toetsen beleg,op tongframe staat vermeld Mainguet Paris. Kast zwart, afm.: h: 0,90 m, br: 1,20 m [incl. koperen handgrepen], d: 0,59 m Nr kast 586, nr windlade 546 Dispositie: O Forte, V Voix Humaine, 4 Basson, 2 Bourdon, 1 Cor Anglais, E Expression, 1 Flûte, 2 Clarinette, 4 Hautbois, C Voix Céleste, T tremolo, Forte. Hr. D. Otten Hoogeveenseweg 10 7936 TS Tiendeveen 0582 - 341 350

PEDAALHARMONIUM CARL STOCK (OPUS 4020).

Die Firma Carl Stock, Leipzig, war tätig von 1908 bis 1943. Dispositie: (cursieve registernamen zijn afgeleid) Ondermanuaal:


Bas Discant llo 16'

iccolo 4’ Piano 8'

’

ant

Koppels: Oktav Koppel Manual Koppel Pedal Koppel Speelhulpen: Forte I Manual Forte I Manual Pedal Forte Vox Humana Vaste verkoopprijs � 500,-

ESTEY HARMONIUM 1888

Serienummer 204119 1 3/5 + 1/5 spel

Diapason 8 ViolonceDulcet 8’ Melodia 8' PPrincipal Dulcet 4’ Flöte 4'Aeolusharfe 2’ Cornettino 2 Bovenmanuaal: Bas DiscGamba 8’ Salicional 8' Bass Flöte 8’ Horn Echo 8' Viola 4’ Principal 4' Pedaal: Subbass 16' Pedal Bass 16)

Foto 3 Carl Stock aal ium Ped harmoni

tte 52/54 le

Klaas Bijzet Mounestrji9288 AT Kootstertil0512 - 33 09 88 [email protected] k

Foto 4 Estey 1888 harmonium

ass; Melodia; Dolce; I Forte;

de leeftijd van mevr. v.d. Waag (92 jaar) oor de bezichtiging eerst contact opnemen met

Mevr. M.van der Waag te Amsterdam.

MONIUM

Registers van links naar rechts:

e 4' , Viola 4' , Diapason 8' , Dulcet 8' ,

us Harfe 8', [Blank]

Dispositie: Bass Coupler; SubbVox Humana; II Forte; Vox Jubilante; Dulciana; Diapason; Treble coupler. Het Harmonium staat bij: Mevr. E.v.d.Waag-Bos Dillenburg 9 Maartensdijk. Gezienvhaar dochter:Tel.: 020-6113588 CARL STOCK HAR

hoogte: 103 cm, diepte: 62 cm, breedte: 118 cm

Forte l, Aeolus Harfe 8' Gamba 8' , Basskoppel iola DolcV

Vox Humanaiano 8' Melodia 8' Flöte 4' Diskantkoppel P

Salicional 8' , Aeol


Nathaliëtte Blok Gagelplein 6

83en)

2563 TT DEN HAAG 06 - 47442 0 (s.v.p. niet op dinsdagavond bell

Foto 5 Carl Stock Harmonium

n knoppen) Discant Flute 4’

iola 4’ Cello 16’ Aeoline 2’ Echo 8’

asKoppler Melodia 8’ Forte Forte

DiskantKoppler

Mevr. C. (Tine) van ’t Klooster Everserf 7 3755 VH Eemnes tel.: 035-5315396

WORCESTER REED ORGAN 1909.

Klavier 5 octaaf, Dispositie: (porceleineBas Diapason 8’ V

B

Vox Humana

raagprijs € 350V

Foto 6 Worcester Reed Organ


Foto 7 Jacob Estey

VAN DE VOORZITTERharmoniumvereniging.nl/images/pdf/vox-jaargangen/55_2003... · 2020-03-28 ·...

Documents

Transcript of VAN DE VOORZITTERharmoniumvereniging.nl/images/pdf/vox-jaargangen/55_2003... · 2020-03-28 ·...