van de socialewetenschappen

een inleiding

van de socialewetenschappen

een inleiding

Henk Roose & Bart Meuleman

methodologie

Methodologie.indb 3 11-01-17 10:41

Academia Press

Prudens Van Duyseplein 8

9000 Gent

Tel. 09 233 80 88

info@academiapress.be

www.academiapress.be

Vormgeving & cover: Twin Media

Beeldmateriaal: www.belgaimage.be, met uitzondering van:

4, 7, 10 (onderaan), 11, 13, 17, 24 (links, midden), 32, 34, 58, 60 (onder), 66, 69, 71, 73, 74, 85, 86,

99, 104, 108, 128, 140, 143, 158, 162, 171 (rechts, onder), 191, 196 (links), 214, 217, 223, 224, 233,

238, 244, 247, 248, 251, 252, 262, 266 (links), 267, 271, 278, 279, 280, 281, 282, 284, 290

(bovenaan), 295 (bovenaan), 297 (links), 307, 308, 317, 321, 322, 327, 334 (boven), 352, 358

(links), 362 (rechts) (eigen collectie)

Henk Roose & Bart Meuleman

Methodologie van de sociale wetenschappen. Een inleiding

Gent, Academia Press, 2017, XII + 392 pp. (derde, herwerkte druk)

(Eerste druk 2014, tweede druk 2015)

ISBN 978 94 014 4344 9

D/2017/45/182

NUR 756

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van

druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toe-

stemming van de uitgeverij.

Methodologie.indb 4 11-01-17 10:41

V

Inhoudsopgave

Voorwoord XI

Deel 1 Algemeen: basisbegrippen 1

H1 Waarom sociaalwetenschappelijk onderzoek? 3

1.1. Inleiding 4

1.2. Enkele voorbeelden 6

1.2.1. De opwarming van de aarde: An Inconvenient Truth versus

The Great Global Warming Swindle 6

1.2.2. De War against Crime in New York: werkt het? 8

1.2.3. Botsende beschavingen 12

1.2.4. Polls bij verkiezingen: verteken(en)d? 14

1.2.5. De wetenschapper als bokser? 17

1.2.6. Verband tussen gamen en agressie 19

1.3. De wetenschappelijke aanpak 23

1.3.1. Wetenschap: een specifieke benadering 23

1.3.2. Alternatieve bronnen van kennis over de werkelijkheid? 25

1.4. Wat te verwachten van methodologie? 29

H2 Bouwstenen en soorten sociaalwetenschappelijk onderzoek 31

2.1. Inleiding 32

2.2. Bouwstenen van sociaal wetenschappelijk onderzoek 34

2.2.1. Theorie en empirie 34

2.2.2. Inductie en deductie 40

2.2.3. De empirische cyclus van wetenschappelijk onderzoek 41

2.3. Evaluatiecriteria voor wetenschappelijke kennis 45

2.3.1. Betrouwbaarheid 47

2.3.2. Geldigheid 48

2.3.3. Vakmanschap als kwaliteit 53

2.4. Soorten sociaalwetenschappelijk onderzoek 53

2.4.1. Toepassingsgebied: theoriegericht versus praktijkgericht onderzoek 54

2.4.2. Onderzoeksmethodologie: kwantitatief versus kwalitatief onderzoek 57

Inhoudsopgave

Methodologie.indb 5 11-01-17 10:41

VI

Inhoudsopgave

H3 Filososche achtergrond: epistemologische beginselen 59

3.1. Inleiding 61

3.2. De ontwikkeling van de epistemologie van de wetenschappen 62

3.2.1. Empirische natuurwetenschap: naturalisme en empirisme 62

3.2.2. David Humes scepticisme 66

3.2.3. Wiener Kreis: logisch-positivisme en verificationisme 68

3.2.4. Karl Popper: principe van falsificatie 70

3.2.5. Thomas Kuhns paradigmas 73

3.2.6. Imre Lakatos: theorie met meerinhoud 76

3.3. Wat met de sociale wetenschappen? 77

3.3.1. Onderzoeksobject: naturalisme versus constructivisme 77

3.3.2. Naturalisme binnen de sociale wetenschappen 78

3.3.3. Constructivisme binnen de sociale wetenschappen 81

H4 Ethiek in sociaalwetenschappelijk onderzoek 89

4.1. Inleiding 90

4.2. Hoe omgaan met deelnemers aan onderzoek? 93

4.2.1. Vermijden schade als basisprincipe 93

4.2.2. Vrijwillige toestemming of informed consent 94

4.2.3. Privacy, vertrouwelijkheid, anonimiteit 96

4.3. Professionele standaarden en deontologie? 97

4.4. Samenleving en wetenschap? 100

Deel 2 Planning en voorbereiding van empirisch onderzoek 105

H5 Onderzoek ontwerpen: strategie en doelstellingen 107

5.1. Inleiding 108

5.2. Het onderzoeksplan 109

5.3. Probleemformulering of probleemstelling 111

5.3.1. Algemene vraagstelling en onderzoeks doelstelling:

fundamenteel versus praktijkgericht? 111

5.3.2. Literatuurstudie: status quaestionis 115

5.3.3. Vraagstelling en onderzoeksvragen 118

5.4. Onderzoeksopzet of (onderzoeks)technisch ontwerp 121

5.4.1. Plaats en situatie van waarneming: waar? 122

5.4.2. Tijdstip en periode van waarneming: wanneer en hoe lang? 125

5.4.3. Onderzoekseenheden en kenmerken: wie? 126

5.4.4. Methode van waarneming: hoe? 127

5.4.5. Tijdsplanning en financieel overzicht 128

Methodologie.indb 6 11-01-17 10:41

VII

Inhoudsopgave

H6 Kwantitatieve en kwalitatieve meting 129

6.1. Inleiding 130

6.2. Meten: enkele basisbegrippen 132

6.2.1. Het meetproces 132

6.2.2. Soorten concepten 134

6.2.3. Meten: kwantitatieve versus kwalitatieve benaderingen 136

6.3. Kwantitatief meten 137

6.3.1. Uitgangspunt: klassieke testtheorie 137

6.3.2. Enkele kenmerken van kwantitatieve variabelen 138

6.3.3. Schaaltechnieken 140

6.3.4. Operationaliseren van relaties tussen variabelen 144

6.3.5. Betrouwbaarheid nagaan? 148

6.3.6. Meetgeldigheid nagaan? 152

6.4. Kwalitatieve meting 156

6.4.1. Het open karakter van kwalitatieve benaderingen 156

6.4.2. Enkele illustraties van kwalitatieve benaderingen 158

6.4.3. De kwaliteit van kwalitatieve metingen 160

H7 Selectie van onderzoekseenheden: steekproeven 163

7.1. Inleiding 165

7.1.1. Onderzoekseenheden, populatie en steekproef 166

7.1.2. Steekproeven: twee logicas van selectie 168

7.2. Toevalsteekproeven 170

7.2.1. Stappen bij het trekken van toevalsteekproeven 170

7.2.2. Types toevalsteekproeven 173

7.2.3. Foutenbronnen bij steekproeftrekking 179

7.2.4. Steekproefgrootte 186

7.2.5. Kwantitatieve niet-toevalsteekproeven 189

7.3. Theoretische steekproeven 192

7.3.1. De eigenheid van theoretische steekproeftrekking 192

7.3.2. Strategien in theoretische steekproeftrekking 194

Deel 3 Kwantitatieve methodes 199

H8 Experimentele ontwerpen 201

8.1. Inleiding 203

8.2. Onderdelen van het klassieke experimentele ontwerp 207

8.2.1. Basisschema van een klassiek experiment 207

8.2.2. Randomiseren en matchen 208

Methodologie.indb 7 11-01-17 10:41

VIII

Inhoudsopgave

8.2.3. Eect van de stimulus 211

8.2.4. Voormeting 212

8.3. Bedreigingen van de interne geldigheid 216

8.3.1. Buitenexperimentele gebeurtenissen 216

8.3.2. Maturatie of spontane veranderingen 217

8.3.3. Testeect 217

8.3.4. Instrumentatie 218

8.3.5. Statistische regressie 218

8.3.6. Selectie 218

8.3.7. Uitval 219

8.3.8. Verwachtingen van de onderzoeker 219

8.4. Bedreigingen van de externe geldigheid 220

8.4.1. Populatiegeldigheid 221

8.4.2. Naturalistische geldigheid 222

8.5. Alternatieven op de klassieke experimentele ontwerpen 224

8.5.1. Quasi-experimentele ontwerpen 225

8.5.2. Pre-experimentele ontwerpen 230

8.6. Ethische bekommernissen 233

H9 Surveyonderzoek 235

9.1. Inleiding 237

9.2. Stappenplan en foutenbronnen 239

9.3. Over vragen en antwoorden 241

9.4. Het ontwerp van vragenlijsten 243

9.4.1. Een model van het vraag-antwoord proces 243

9.4.2. Responsfouten en -stijlen 247

9.4.3. Aanbevelingen voor het opstellen van vragenlijsten 253

9.5. De keuze voor een surveymodus 258

9.5.1. Face-to-face surveys 259

9.5.2. Postenqutes en websurveys 261

9.5.3. Mixed-mode surveys 264

H10 Niet-reactief onderzoek en secundaire data-analyse 265

10.1. Inleiding 267

10.2. Soorten niet-reactieve gegevens 271

10.2.1. Fysieke sporen 271

10.2.2. Tekst: inhoudsanalyse 272

10.2.3. Administratieve data en ocile statistieken 275

10.2.4. Big Data 279

10.3. Secundaire analyse van onderzoeksdata 282

10.4. Voor- en nadelen van niet-reactieve en secundaire data 285

Methodologie.indb 8 11-01-17 10:41

IX

Inhoudsopgave

Deel 4 Kwalitatieve methodes 287

H11 Veldonderzoek en participerende observatie 289

11.1. Inleiding 291

11.2. Types veldonderzoek 294

11.2.1. De rol van de onderzoeker: participeren versus observeren 296

11.2.2. De mate van openheid: verborgen versus open onderzoek 298

11.2.3. Het gehanteerde paradigma: coperatief versus investigatief onderzoek 299

11.3. Het verloop van veldonderzoek 301

11.3.1. Planning van veldwerk 301

11.3.2. Toegang verkrijgen tot het veld 302

11.3.3. Verblijf in het veld 303

11.3.4. Uittrede uit het veld 305

11.4. Veldwerknotities 308

11.5. Voor- en nadelen van veldonderzoek 311

H12 Diepte-interviews en focusgroepen 313

12.1. Inleiding 315

12.2. Epistemologische achtergrond van diepte-interviews 318

12.2.1. Nadruk op begrijpen en interpretatie 318

12.2.2. Nadruk op theorievorming en -ontwikkeling 321

12.3. De interviewsituatie 325

12.3.1. Structuur van een interview 325

12.3.2. Soorten vragen? 326

12.3.3. Mogelijke valstrikken 329

12.4. Focusgroepen 330

12.4.1. Wat zijn focusgroepen? 330

12.4.2. Samenstelling van een focusgroep 330

12.5. Van gesproken woord naar geschreven tekst 331

12.6. An