VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden...

136
Academiejaar 2007-2008 Magali Vromant Master Kunstwetenschappen Optie Podium- en Mediale kunsten Stamnummer: 20042678 Masterproef Promotor: Prof. Dr. C. Stalpaert Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen Faculteit Letteren en Wijsbegeerte VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET NIEUWE MILLENNIUM: HOLLYWOOD VERSUS VLAANDEREN

Transcript of VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden...

Page 1: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

Academiejaar 2007-2008

Magali Vromant

Master Kunstwetenschappen

Optie Podium- en Mediale kunsten

Stamnummer: 20042678

Masterproef

Promotor: Prof. Dr. C. Stalpaert

Vakgroep Kunst-, Muziek- en

Theaterwetenschappen

Faculteit Letteren en Wijsbegeerte

VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE

POPULAIRE FILM VAN HET NIEUWE MILLENNIUM:

HOLLYWOOD VERSUS VLAANDEREN

Page 2: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

2

WOORD VOORAF

Het schrijven van een masterproef is meestal een eenzame bezigheid. Toch is het, dankzij

de noodzakelijke bijdrage van anderen, nooit de verdienste van één persoon. Daarom zou

ik graag enkele mensen bedanken die meegeholpen hebben om deze scriptie te

verwezenlijken.

Ten eerste mijn vader Frank Vromant die niet alleen voor deze masterproef, maar doorheen

de gehele vier jaar van mijn studies, mijn vaste kritische lezer is geweest. Ook mijn

kotgenoten Maaike Berteele en Cedric Ryckaert verdienen een bedanking voor het

herlezen van mijn tekst en hun hulp bij computerzaken. Ten laatste wil ik een paar

docenten bedanken, wiens lessen hebben meegespeeld in de keuze van het onderwerp en

het schrijven van deze scriptie. Deze zijn Christel Stalpaert, tevens promotor, Freddy

Decreus, Bart Keunen, Jürgen Pieters en Ronald Soetaert. Bedankt aan al dezen en ook aan

iedereen die op een minder expliciete manier een steun geweest is.

Page 3: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

3

IINHOUDSOPGAVE

INLEIDING .................................................................................................................. 6

THEORETISCH GEDEELTE ....................................................................... 15

1. Vader versus moeder: Geschiedenis en mythe .............................................. 16

1.1. De voorlopers van de mythe rond de „natuurlijke‟ rolverdeling ................................. 16

1.2. Het ontstaan van de burgerlijke mythe van de traditionele rolverdeling ....................... 20

2. Vaders en moeders vandaag........................................................................................ 28

3. Twee interpretatiekaders met elkaar verweven: Psychoanalyse en

cultural studies ........................................................................................................................ 30

3.1. Psychoanalytische perspectieven: De drie grote psychoanalytici en enkele

volgelingen ................................................................................................................................... 31

3.1.1. Wat vertellen Freud, Lacan en Jung ons over vaders en moeders? .......................... 31

3.1.2. De psychoanalytische erfenis: Donald Winnicot, Jean Bolen en Andrew Samuels35

3.2. Het multidisciplinair perspectief van de cultural studies ............................................... 40

PRAKTISCH GEDEELTE ............................................................................... 49

1. Vader- en moederbeelden in de nostalgisch mythologische Hollywood-

reeksen Pirates of the Caribbean, Lord of the Rings en Harry Potter ........... 50

1.1. Ouderfiguren in de trilogie Pirates of het Caribbean ...................................................... 52

1.2. Ouderfiguren in de trilogie Lord of the Rings ................................................................... 55

1.3. Ouderfiguren in de eerste drie films van Harry Potter .................................................... 61

1.4. Gemeenschappelijke tendensen in de nostalgische Hollywoodreeksen op het vlak

van ouderrepresentaties ............................................................................................................. 73

Page 4: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

4

2. Vader- en moederbeelden in de realistische, hedendaagse Vlaamse

Faits Divers-films ........................................................................................... 75

2.1. Vinden we nog mythologische of archetypische patronen terug in deze hedendaagse

Vlaamse filmreeks? ............................................................................................................ 75

2.2 Kunnen we in deze reeks moderne stereotiepe ouderbeelden terugvinden? .................. 78

2.3. In welke mate zijn deze films nog „gendergekleurd‟? ..................................................... 84

2.4. Bieden deze films identificatiemogelijkheden die overeenstemmen met de

hedendaagse werkelijkheid? ...................................................................................................... 87

2.5. Dennis van Rita: De kracht van de moederliefde ............................................................. 91

BESLUIT .................................................................................................................... 102

BIBLIOGRAFIE .................................................................................................... 108

BIJLAGEN ................................................................................................................ 119

BIJLAGE I: All-Time Worldwide Box Office ...................................................... 120

BIJLAGE II: Box Office History for Belgium Movies ..................................... 121

BIJLAGE III: Titels Faits Divers I ............................................................................ 123

BIJLAGE IV: Private huishoudens (1991-2005) ................................................. 124

BIJLAGE V: Huwelijken, Belgische cijfers ........................................................... 126

BIJLAGE VI: The ‘circuit of culture’ van Stuart Hall en Paul Du Gay 128

BIJLAGE VII: Archetypische verschijningen in Lord of the Rings .......... 129

BIJLAGE VIII: Ouderfiguren in Harry Potter .................................................... 131

BIJLAGE IX: Ouder en kind nabij in Dennis van Rita ................................... 134

BIJLAGE X: Technische fiche Dennis van Rita .................................................. 136

Page 5: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

5

VADER- EN MOEDERBEELDEN IN DE

POPULAIRE FILM VAN HET NIEUWE

MILLENNIUM:

HOLLYWOOD VERSUS VLAANDEREN

Page 6: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

6

INLEIDING

Page 7: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

7

Wij mensen van het derde millennium verzuchten graag de onzekerheid van ons bestaan.

Niks lijkt nog een vaste waarde te hebben en dat geldt zeker ook voor het gezin. In het feit

dat men zich zoveel zorgen maakt over al deze veranderende gezinssamenstellingen,

doorklinkt volgens mij een blijvend geloof in het belang van de ouders voor de

ontwikkeling van een kind. Dat is ook voelbaar in de wetenschappen, waar er talloze

studies verschijnen rond tradities en vernieuwingen in de rollen van vaders en moeders en

de uitwerking van al die veranderingen. We kunnen ons de vraag stellen of deze

nieuwsgierigheid naar het fenomeen ouderschap ook in de populaire film voelbaar is en

hoe er met de veranderde werkelijkheid wordt omgegaan. Deze vraag vormt de globale

insteek van dit onderzoek.

Vooral sinds de opkomst van de psychoanalyse in de negentiende eeuw, is het idee dat

moeders en vaders een blijvende impact hebben op wie we zijn, algemeen verspreid in het

Westen. Freud wees op het belang van de vroege moeder-kindrelatie en de noodzaak van

het doorbreken van die innige band door de vader. Een veel gehoorde kritiek op Freud luidt

dat zijn theorie te patriarchaal zou zijn. Het belangrijkste aan die opmerking is dat het de

weg vrij maakt naar een besef dat de invulling van wat het ideaal of de rol van een moeder

of vader definieert, cultureel bepaald is. Hoewel de psychoanalyse ons heel veel aanreikt

voor dit onderzoek, volstaat diens focus op de innerlijke organisatie niet om vader-en

moederbeelden in de recente populaire film te bestuderen. Om zo goed mogelijk te

begrijpen wat het fenomeen moeder of vader inhoudt, is er een brede visie op onze cultuur

nodig. Daarvoor hebben we inzichten uit ondermeer de geschiedenis, sociologie en

genderstudies van doen. Naast de psychoanalyse is het tweede grote theoretisch kader dat

we hier zullen gebruiken, de jonge en multidisciplinaire richting van de cultural studies.1

Later zullen we dieper ingaan op dat samengaan van psychoanalyse en cultural studies en

zal blijken dat een wisselwerking tussen deze twee kaders veelvuldig gebruikt wordt.

De rol van ouders is, meer dan honderd jaar na Freud, duidelijk nog niet uit het

interesseveld van de wetenschappen verdwenen. Dit niet alleen omdat het klassieke

1 Ik verkies de Engelse term omdat de Nederlandse vertaling nogal problematisch is, zoals blijkt uit:

BAETENS, J., VERSTRAETE, G., Cultural studies: Een inleiding, Nijmegen, uitgeverij Vanthilt, 2002, p. 7.

Page 8: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

8

kerngezin in de westerse wereld zo onder druk staat, maar ook omdat de klassieke op

gender gebaseerde rolverdeling uiteengespat is. Het is zo dat vandaag verwacht wordt dat

ook een vader emotioneel begrip heeft voor zijn kind en dat een moeder hem regels leert na

te leven. Terwijl het eigenlijk tot één van de traditionele mythes rond ouderschap behoort

dat omgekeerd de vader de wet stelt en de moeder emotionele steun verleent. Deze mythes

rond vaders en moeders zullen hier ook aan bod komen en het zal duidelijk worden dat

sommige van deze opvattingen zeer hardnekkig aanwezig blijven.

Mensen gebruiken ondermeer verhalen om betekenis te geven aan de ongrijpbare

werkelijkheid. De werkelijkheid is, zeker vandaag, te complex om in één verhaal te vatten.

Daarom gaan narratieve media zoals films, gebruik maken van vereenvoudigingen zoals

stereotypen. In vroegere tijden gebeurde culturele betekenisgeving vooral via mythes, nu

wordt die functie in zekere zin overgenomen door de massamedia. In boeken, films en tv-

series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze

maatschappij. Vanuit verschillende wetenschappelijke stromingen worden moderne media

zoals film, een mogelijke functie als culturele pedagogie toegeschreven. Daarbij

veronderstelt men dat films jongeren leren functioneren binnen een bepaalde cultuur en

hen ook kritisch leert nadenken over de werkelijkheid. Vooral de pedagoog Henry Giroux

is een voortrekker van dat idee dat pedagogie met cultural studies verbindt.

Jongeren komen al vroeg in contact met visuele media als film en televisie, en deze nemen

een prominente plaats in hun leven in. Daarom lijkt het mij relevant om eens te

onderzoeken welke vader- en moederbeelden deze kinderen en kleinkinderen van het

„postmoderne‟ tijdperk via het medium film voorgeschoteld krijgen. Hiervoor is de

populaire film relevanter dan de auteursfilm, omdat die eerste de jongeren gemakkelijker

bereiken. Bovendien leunt de populaire film meestal dichter aan bij de algemene

opvattingen die binnen een cultuur leven, dan het individuele en kritische perspectief van

de filmauteurs. De films waarvan we mogen aannemen dat ze een grote invloed hebben

van en op onze hedendaagse cultuur, zijn deze die het meest geld opbrachten aan de

kassa‟s van de filmzalen. Toen ik een dergelijke selectie films begon te overlopen, moest

ik snel constateren dat er in de populairste Hollywoodfilms van dit jonge millennium

weinig ouderbeelden terug te vinden zijn. Dat is een gevolg van een gemeenschappelijke

neiging die bij de grote recente kaskrakers op te merken valt.

Page 9: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

9

De selectie casussen was oorspronkelijk gebaseerd op de lijst All-Time World Wide Box

Office van de internet filmdatabase imdb.com.2 Zoals aan de top dertig in bijlage I te zien

is, staat Titanic op nummer 1.3 Omdat dit onderzoek zich enkel op films na de ingang van

het derde millennium toespitst, valt dit monstersucces uit 1997 buiten het tijdskader. Op de

tweede plaats van de box office lijst vinden we The Lord of the Rings: Return of the King

(2003), gevolgd door Pirates of the Caribbean: Dead Man’s Chest (2006) en Harry Potter

and the Sorcerer’s Stone (2001).4 Geen enkele van deze films schetst een realistisch of

contemporain kader. Ze vertonen namelijk alle drie eenzelfde mythologische inslag omdat

ze zich in een andere, vaak tijdloze wereld afspelen. Deze antirealistische trend maakt hen

minder bruikbaar voor een studie van vader- en moederbeelden omdat vaders en moeders

niet veel voorkomen in die spectaculaire verhalen. De nostalgische neiging naar verloren

mythische werelden is een trend die is blijven doorleven uit de twintigste eeuw. Toen

hadden we bijvoorbeeld de New Age beweging, ontelbare opvoeringen van klassieke

tragedies en tientallen Disneybewerkingen van oude legendes. Misschien is het gewoon

ook iets van alle tijden, maar hoe dan ook lijkt dat verlangen naar zingevende verhalen en

alternatieve werelden nog altijd voelbaar aan de kassa‟s van de filmzalen.

De drie kaskrakers aan de imdb-top hebben niet alleen gemeen dat ze een mythische

dimensie hebben, ze maken bovendien alle drie deel uit van een reeks films. Daardoor is

hun impact op onze cultuur nog groter, want films worden wel vaker weer opnieuw

bekeken of vertoond als hun vervolg uit komt. Een derde overeenkomst is dat het

verfilmingen van boekenreeksen zijn, waarbij niet alle boeken verfilmd zijn.

In het onderzoek zal de volledige filmtrilogie van Lord of The Rings en Pirates of the

Caribbean betrokken worden. Bij de zevendelige Harry Potter-saga beperken we ons tot

de eerste drie, van de reeds vijf, verfilmingen: The Sorcerer’s Stone, The Chamber of

Secrets en The Prisoner of Azkaban.5 Het valt op dat het nog ver doorgaan is in de lijst om

een film terug te vinden die vrij is van mythologische nostalgie. Geen enkele film uit de

top tien speelt zich af een contemporain, realistisch kader. De enige die een redelijk

2 http://www.imdb.com/boxoffice/alltimegross?region=world-wide, oktober 2007.

Zie bijlage I: All-Time Worldwide Box Office. 3 CAMERON, J., Titanic, USA, 1997.

4 JACKSON, P., Lord of the Rings: The Return of the King, USA/New Zealand/Germany, 2003.

VERBINSKI, G., Pirates of the Caribbean: Dead Man’s Chest, USA, 2006.

COLUMBUS, C., Harry Potter and the Sorcerer’s Stone, USA/UK, 2001. 5 COLUMBUS, C., Harry Potter and the Chamber of Secrets, USA/UK, 2002.

CUARON, A., Harry Potter and the Prisoner of Azkaban, USA/UK, 2004.

Page 10: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

10

realistische setting heeft, is nummer negen Jurassic Park, al dan niet toevallig de oudste

film uit de top tien.6 Hij is trouwens zeker niet vrij van nostalgie naar vroegere tijden, hier

zelfs naar een prehistorische wereld, toen de mens nog niet het sterkste wezen was.

Een blijvende fascinatie voor mythologische settings valt af te lezen in deze lijst. Dit maakt

deze films wel bruikbaar voor een analyse die zich baseert op de psychoanalyse en in het

bijzonder de archetypentheorie van Jung en zijn volgelingen, omdat daar traditionele

ouderbeelden worden beschreven. Maar een probleem is echter dat deze blockbusters door

hun a-historische en antirealistische setting, geen aandacht besteden aan de

gezinsstructuren zoals wij die in de dagelijkse werkelijkheid waarnemen.

Om de vergelijking met de hedendaagse werkelijkheid te kunnen trekken, leek het mij

aangewezen om met een selectie realistische films, meteen zo dicht mogelijk bij de eigen

cultuur te gaan kijken en dus recente Vlaamse films in het onderzoek te betrekken.

Ik vermoed dat we kunnen stellen dat de Vlaamse populaire cultuur realistisch ingesteld is,

wat een belangrijk verschil vormt tegenover de Hollywoodkaskrakers. De meeste

hedendaagse Vlaamse films spelen zich namelijk in een contemporain kader af. Het was

mij bovendien opgevallen dat, in tegenstelling tot de Hollywoodfilms, Vlaamse films

ouderfiguren wel vaak centraal stellen. Bepalen wat de meest invloedrijke Vlaamse films

zijn op basis van het bioscoopbezoek, is echter problematisch gebleken. Er is maar één

openbare box office lijst van Belgische films die ik heb kunnen vinden en dat is deze op

the-numbers.com.7 De lijst lijkt me echter niet bruikbaar omdat ze op Amerikaanse cijfers

gebaseerd is en het vooral coproducties met België zijn die erin voorkomen. Er was dus

een andere selectiemethode nodig om de meest invloedrijke Vlaamse films van de laatste

jaren te bepalen. Enkele films die hiervoor in aanmerking komen, behoren tot het Faits

Divers-project van VTM, gerealiseerd met de steun van het Vlaams Audiovisueel Fonds.

Een overzicht van de titels van de eerste Faits Divers-reeks is gegeven in bijlage III.8

Oorspronkelijk zijn deze films alle zeven bedoeld als tv-films, maar bepaalde bleken zo

veelbelovend dat ze ook in de zalen werden uitgebracht. De rode draad in de reeks is dat

het allemaal verhalen zijn, die min of meer gebaseerd worden op waar gebeurde feiten,

6 SPIELBERG, S., Jurassic Park, USA, 1993.

7 http://www.the-numbers.com/movies/series/Belgium.php, november 2007.

Zie bijlage II: Box Office History for Belgium Movies. 8 Zie bijlage III: Titels van Faits Divers I en op:

http://www.vtm.be/faitsdivers/index_faits_divers_films.htm, januari 2008.

Page 11: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

11

zogenaamde „faits divers.‟ Bij de selectie van projecten werd erop gelet dat naast

gevestigde waarden als Hilde Van Mieghem, ook jonge talenten als Hans Herbots en

Geoffrey Enthoven een kans kregen. Het succes bleef niet uit en zo er is een tweede reeks

Faits Divers-films aan zijn opmars bezig met bijvoorbeeld de hit Aanrijding in Moscou dat

nu in het voorjaar 2008 in de bioscoop loopt.9 Doordat de Faits Divers-films zowel in de

bioscoop als op tv worden vertoond, zal hun impact, gezien het kijkersaandeel van VTM,

normaal gezien groot zijn. Wat hen specifiek voor dit onderzoek interessant maakt, is dat

ouder-kindrelaties er vaak centraal staan.

Doordat we hier met verschillende filmreeksen zitten, is het aantal films die deel uit maken

van dit onderzoek heel groot. Van de zestien films, zeven Vlaamse en negen

Hollywoodproducties, zal niet elke film even grondig besproken worden. Dit is afhankelijk

van het aandeel ouderfiguren die erin aanwezig zijn. Zowel bij de Hollywoodseries als bij

de Vlaamse filmreeks, is er telkens één die er uitspringt op het vlak van ouderfiguren. Bij

de Hollywoodcultuur is dit Harry Potter en voor de Vlaamse film is dat Hilde Van

Mieghems Dennis van Rita.10

Gezien de grote culturele en wetenschappelijke interesse voor ouderrollen, is dit onderzoek

naar vader- en moederbeelden in populaire film zeker niet uniek. Een studie naar de vader-

en moederbeelden in de populaire films van het nieuwe millennium heb ik echter nog niet

aangetroffen. Er zijn wel studies over vader- en moederbeelden in film in andere

tijdsperioden waaronder een groot aantal over de jaren tachtig en negentig van de

twintigste eeuw. Een voorbeeld is Performing the Crisis: Fathering, Gender and

Representation in two 1990s films.11

Daarin ontdekt de auteur een trend in de cinema van

de jaren negentig, namelijk het verspreiden van zachtere vaderbeelden. In The Curse of

Masculinity bevestigt Susan Jeffords dit vermoeden wanneer ze beschrijft hoe

verschillende films in de jaren negentig, zoals Kindergarten Cop, een plot vertoonden

waarbij mannen zich bekeerden tot hun zachte vaderlijke kant.12

9 VAN ROMPAEY, C., Aanrijding in Moscou, België, 2008.

10 VAN MIEGHEM, H., Dennis van Rita, België, 2006.

11 TINCKNELL, E., “Performing the Crisis: Fathering, Gender, and representation in Two 1990s Films”,

in: Journal of Popular Film & Television, vol. 29, nr. 4, (2002), pp. 146-155. 12

JEFFORDS, S., “The Curse of Masculinity: Disney‟s Beauty and the Beast”, in: BELL, E.,

From Mouse to Mermaid: The politics of Film, Gender and Culture, Bloomington (Ind.),

Indiana University Press, 1995, pp. 161-172.

REITMAN, I., Kindergarten Cop, USA, 1990.

Page 12: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

12

De meeste studies naar ouderbeelden in film beperken zich voornamelijk tot bepaalde

genres. Het favoriete genre van dit soort studies lijkt de animatiefilm van Disney. In 2004

maakte Isabel Rainchon, toen studente sociale agogiek aan de Universiteit Gent, een

licentiaatsverhandeling rond vaderbeelden in Disneyfilms.13

Andere studies die vader- en

moederbeelden in het Disneygenre onderzoeken zijn: Elizabeth Bells From Mouse to

Mermaid: The politics of Film, Gender and Culture en ook Images of Couples and

Families in Disney Feature-Length Animated films.14

Het artikel Eighty-Six the Mother van

Lynda Haas, dat in het boek van Elizabeth Bells staat, toont aan waarom we voor een

onderzoek naar ouderbeelden psychoanalyse met cultural studies moeten vermengen.15

Zoals vaak bij representatie-onderzoek door vrouwen, focust Haas op de moeder, zodat

soms een feministische ondertoon lijkt door te klinken. Iets wat ook voelbaar is in Kathryn

Woodwards bundel Identity and Difference.16

Daarin zit een bijdrage over moederschap als

mythe en identiteit, maar er wordt geen aandacht besteedt aan vaderbeelden.

Toch zijn er gelukkig ook genoeg onderzoeken naar representaties van vaders. Omdat

vaders en moeders meer en meer op gelijke hoogte komen te staan, zullen we in deze

verhandeling zowel naar vader- als moederbeelden kijken. Wat hier onderzocht wordt, zou

eventueel als basis kunnen dienen voor verder onderzoek dat dan bijvoorbeeld kijkt naar de

effecten die vader- en moederrepresentaties in de massamedia hebben op jongeren en hun

ouders.

De opbouw van deze verhandeling is ingedeeld in twee luiken. Als eerste hebben we een

theoretisch gedeelte, dat gevolgd wordt door de toepassing van de theoretische inzichten

op de geselecteerde casussen. Dit vormt het tweede luik, of het praktische gedeelte.

Het theoretisch gedeelte is verder opgedeeld en begint met een overzicht van de

geschiedenis en de mythes rond de vader- en moederrol. Daarop volgt een schets van de

toestand op vandaag: wat de cijfers aantonen als veranderingen in de

13

RAINCHON, I., Genderrepresentatie in Disney: De man als vader in A Goofy Movie, Finding Nemo en

The Lion King, Gent, Universiteit Gent, 2004. 14

BELL, E., From Mouse to Mermaid: The Politics of Film, Gender and Culture, Bloomington (Ind.),

Indiana University Press, 1995.

TANNER, L., (e. a.), “Images of Couples and Families in Disney Feature-Length Animated Films”, in:

The American Journal of Family Therapy, vol. 31, (2003), pp. 355-377. 15

HAAS, L., “Eighty-Six The Mother”, in: BELL, E., op. cit., pp. 193-211. 16

WOODWARD, K. (ed.), Identity and Difference, London/Thousand Oakes/New Delhi, Sage Publications,

1997.

Page 13: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

13

gezinssamenstellingen en bijgevolg ook ouderschap. Het tweede hoofdstuk van het

theoretisch luik plaatst de interpretatiekaders van de psychoanalyse en de cultural studies

naast en tussen elkaar. Vader en moeders hebben nu eenmaal een grote invloed op onze

identiteit en zijn ook zelf vaak een identiteitsconstructie op zich, vandaar de

psychoanalytische focus. Het is ook zo dat de concepten identiteitsvorming en identificatie

binnen zowel de psychoanalyse als de cultural studies centraal staan. We hebben bijgevolg

beide kaders nodig voor ons representatie-onderzoek.

Bij het hoofdstuk over psychoanalyse zullen we eerst overlopen wat de drie grote

psychoanalytische denkers Freud, Jung en Lacan vertelden over de rol van vaders en

moeders. Daaruit moet duidelijk worden hoe de psychoanalyse westerse mythes rond

vaders en moeders beïnvloed heeft. Ook enkele volgelingen van deze „vaders van de

psychoanalyse‟ zullen besproken worden. Naast Donald Winnicot en Andrew Samuels

wordt ook het werk van de Jungiaanse analytica Jean Bolen besproken. Zij werkte een

psychologie van de seksen uit waarbij de verschillende mannen- en vrouwentypes

gebaseerd zijn op de Griekse goden en godinnen. Daarin worden ook traditionele moeder-

en vaderarchetypes aangeduid. In Godinnen in elke vrouw omschrijft Bolen de godin

Demeter als typisch moederlijk en in Goden in elke man verschijnen vaderlijke archetypes

als Zeus.17

Zij trekt in deze psychoanalytische studies linken naar de hedendaagse

populaire film, zodat ze ook in het gebied van de cultural studies terecht komt.

Na het overzicht van de psychoanalyse volgt het tweede theoretisch interpretatiekader, dat

van de cultural studies. Daar wordt duidelijk hoe deze jonge multidisciplinaire wetenschap

gebruik maakt van begrippen uit de psychoanalyse als identiteit, identificatie en

subjectpositie om de hedendaagse cultuur te bestuderen. Het zal er ook duidelijk worden

dat representatie-onderzoek typisch is voor deze discipline. De cultural studies leert ons

ook heel wat over de functie en betekenis van populaire film in de maatschappij, wat

overeenstemt met Henry Giroux‟ ideeën over film als culturele pedagogie.

Na dit theoretische deel volgt de toepassing in het praktische gedeelte. Eerst zullen we de

representaties van ouderfiguren in de nostalgische Hollywoodcases analyseren en daarna

deze in de Vlaamse Faits Divers-reeks. Bij de analyse van de Hollywoodfilms zullen we

17

BOLEN, J., Godinnen in elke vrouw: Een nieuwe psychologie van de vrouw, Rotterdam, Lemniscaat,

(1984) 2007.

BOLEN, J., Goden in elke man: Een nieuwe psychologie van de man, Rotterdam, Lemniscaat, (1989)

2000.

Page 14: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

14

reeks per reeks de ouderbeelden bespreken om er daarna mogelijke gemeenschappelijke

tendensen in te zoeken. Daarbij wordt iets dieper ingegaan op de eerste drie films van

Harry Potter, omdat deze reeks de meeste ouderfiguren representeert bij de geselecteerde

Hollywoodcycli. De analyse van de zeven Vlaamse films wordt opgebouwd rond enkele

centrale vragen, zoals de vraag in hoeverre de gerepresenteerde ouderfiguren aangepast

zijn aan de hedendaagse werkelijkheid. Het hoofdstuk rond de Vlaamse films wordt

afgesloten met een grondige analyse van de ouderfiguren in een film waar ouder-

kindrelaties centraal staan: Hilde Van Mieghems Dennis van Rita.

Ter besluit van deze scriptie worden beide filmculturen tegenover elkaar geplaatst.

Page 15: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

15

THEORETISCH GEDEELTE

Page 16: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

16

1. Vader versus moeder: Geschiedenis en mythe

Mythen en geschiedenis moeten samen behandeld worden, omdat mythen ontstaan met

bepaalde noden die op een gegeven moment in de geschiedenis van een cultuur ontstaan.

Met mythen worden opvattingen bedoeld die geconstrueerd zijn, maar meestal toch als

natuurlijk worden voorgesteld. Zoals bovenstaande titel ook laat uitschijnen, zijn de

concepten vader en moeder gedefinieerd en geconstrueerd als opposities. Binaire

opposities worden, zoals de structuralistische antropoloog Claude Lévi-Strauss stelde,

gebruikt om orde en duidelijkheid te scheppen in een cultuur en worden ondermeer

weergegeven in mythen. Mythen hebben een uitwerking op maatschappelijk niveau, maar

ook voor het individu zijn ze belangrijk omdat ze identiteitsverlenende constructies zijn.

Beelden van vaders en moeders in mythes, hebben ook steeds ook een invloed gehad op

het soort vaders en moeders die we in de werkelijkheid konden terugvinden. Op vandaag

zijn het vooral de massamedia die een dergelijk invloed uitoefenen op de identiteit van

vaders en moeders.

Ook van de traditionele rolverdeling tussen man en vrouw, ging men gaan beseffen dat het

eerder een opgelegde constructie of een mythe is, dan iets „natuurlijks.‟ Vooral

feministisch geïnspireerde wetenschappers hebben zich ingespannen om de

gelijkschakeling van vrouwelijkheid met moederschap als mythe te ontmaskeren. Eileen

Yeo noemt moederschap in haar artikel Constructing and Contesting Motherhood 1750-

1950 zelfs: “one of the most unnatural conceptions on earth.”18

1.1. De voorlopers van de mythe rond de „natuurlijke‟ rolverdeling

Het kerngezin met de traditionele rolverdeling, zoals het in de zeventiende eeuw begon op

te komen, werd voorafgegaan door huishoudens waar meerdere gezinnen samen leefden. In

Taste and the Household stelt Janet McCracken dat er in de middeleeuwen nog geen

speciale moederlijke taken van vrouwen werden verwacht.19

Elke historische periode heeft zo zijn dominante mythische systemen. De belangrijkste

mythische systemen die mee de westerse cultuur hebben gevormd, zijn die van de

18

YEO, E., “Constructing and Contesting Motherhood 1750-1950”, in: Hecate, vol. 31, nr. 2, (2005), p. 4. 19

McCRACKEN, J., op. cit., p. 243.

Page 17: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

17

klassieke oudheid en de joods-christelijke doctrine. Deze systemen brachten bepaalde

opvattingen rond familie, vaders en moeders in onze cultuur binnen, waarvan de invloed

tot op vandaag te merken is. Dat bepaalde van hun opvattingen rond vaders en moeders

zijn blijven doorleven, is ondermeer te danken aan het feit dat nieuwe dominante systemen

telkens elementen in zich op nemen van de vorige. Om die reden moeten we ook in acht

nemen dat voor de dominantie van de patriarchale systemen, zoals het Griekse en het

joods-christelijke, er op het Europees continent waarschijnlijk een matriarchale

godencultuur heerste. In de Griekse mythologie zien we hier een overblijfsel van in de

figuur Gaia, de grote aardmoeder.

Voor de opvattingen rond vader- en moederschap die de Grieken via hun mythologie als

voorbeeld kregen, kunnen we beroep doen op Jean S. Bolens typenpsychologie die

gebaseerd is op de Olympische godenfamilie. Als archetypisch moederlijk patroon schuift

zij, zoals in de inleiding gezegd, de godin Demeter naar voor. Demeter was de Griekse

godin van de vruchtbaarheid en de landbouw. Volgens de overlevering was zij zo

aangedaan door woede en verdriet toen haar dochter door Hades geroofd werd, dat ze

daarop haar taken als landbouwgodin verwaarloosde en zo hongersnood naar de mens

bracht. Ze kon, of wou, slechts weer functioneren toen ze met haar dochter verenigd werd.

In die allesverslindende liefde zouden we een voorbode kunnen herkennen van de mythe

van de onvoorwaardelijke moederliefde. Enkele kenmerken die aan Demeter worden

toegeschreven en door Bolen als typisch „moederlijk‟ benoemd worden, zijn: het geven

van steun en voedsel, onverzettelijkheid, vrijgevigheid, zorgzaamheid en

betrouwbaarheid.20

Het valt moeilijk te ontkennen dat dit ideeën zijn die nog altijd

doorleven in de opvattingen over de kwaliteiten van een goede moeder.

Voor de mannen benoemt Bolen drie goden als vaderarchetypen: Zeus, Poseidon en Hades.

Het type van de oppergod Zeus staat volgens haar dan voor de vader als gezagsdrager,

diegene die de wetten stelt en om wiens goedkeuring zijn kinderen moeten streven via

succes en overwinningen.21

Deze vaderlijke eigenschappen zijn pijlers van het patriarchaal

systeem en zullen wellicht hun weerslag gehad hebben op de manier waarop een Griekse

of Romeinse man over zijn huishouden heerste. Poseidon vertegenwoordigt voor Bolen de

emotioneel betrokken vader die echter zijn gevoelens niet altijd onder controle heeft en dus

20

BOLEN, J., op. cit., (1984) 2007, pp. 267-271. 21

BOLEN, J., op. cit., (1989) 2000, pp. 76-115.

Page 18: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

18

in destructieve woede kan uitbarsten.22

Het laatste vaderarchetype dat door Bolen wordt

besproken, is Hades die voor haar de strenge, humorloze, onbereikbare patriarchale vader

verbeeldt.23

Het overwicht en de macht van de mannelijke goden in het Grieks mythologisch systeem,

weerspiegelde zich in de organisatie van de Griekse en Romeinse maatschappij. De

mannen hadden er de macht in handen hadden en vrouwen stonden er onder het gezag van

vader of echtgenoot, en mochten zich enkel binnenshuis bezig houden met huishoudelijke

taken zoals voor de kinderen zorgen. Het moederlijke Demetertype dat Bolen beschrijft, is

echter niet de enige belangrijke mythologische moeder waarmee de Grieken en Romeinen

geconfronteerd werden. In hun verhaalcultuur worden vrouwen vaak negatief afgebeeld,

dus kregen ze ook slechte moeders te zien. Eén van de bekendste is beslist Medea, die het

ondenkbare deed door haar eigen kinderen te vermoorden. Medea, in de ogen van de

Grieken een vreemdelinge, kan gezien worden als het prototype van de slechte moeder, een

figuur die verschillende keren gerepresenteerd werd doorheen de cultuurgeschiedenis.

In het joods-christelijke systeem hebben we de welbekende overgang van de straffende

oudtestamentische Jahweh naar de barmhartige Vader die door Jezus als godsbeeld werd

gepredikt. De God uit het oude testament strafte de ongehoorzame mensheid met een

zondvloed en stelde hen ook de wet onder de vorm van de tien geboden. Dit vertoont

duidelijk gelijkenissen met Zeus, die ook met gezag en woede-uitbarstingen wordt

geassocieerd. Volgens Bolen vinden we, net als in het joods-christelijke systeem, ook een

evolutie van de autoritaire naar de zorgzame vader in de figuur van de Griekse oppergod

Zeus.24

Deze ommekeer zou er gekomen zijn dankzij Zeus‟ zoon Dionysos en Bolen meent

dat er verschillende gelijkenissen zijn tussen de zonen Dionysos en Jezus, die ook voor de

ommekeer zorgde.25

Hoewel de relatie vader-zoon er centraal staat, is er in het christendom ook plaats voor een

belangrijke moeder in de figuur van Maria. Deze moeder wordt traditioneel in lichtblauw

gewaad voorgesteld, wat de associatie oproept met zachtheid en zuiverheid. Haar

figurantenrol in het Christusverhaal en haar overgave aan God en Jezus, propageren de

22

BOLEN, J., op. cit., (1989) 2000, p. 140. 23

BOLEN, J., op. cit., (1989) 2000, p. 180. 24

BOLEN, J., op. cit., (1989) 2000, pp. 437-439. 25

BOLEN, op. cit., (1989) 2000, p. 437.

Page 19: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

19

onderdanigheid van vrouwen en moeders. Eileen Yeo wijst er in Constructing and

Contesting Motherhood overigens op, dat de reformatie en de contrareformatie van de

zestiende eeuw, de Mariafiguur als onderdanige vrouw in hun discours opnamen om zo een

ideaalbeeld van onderdanige echtgenote voor te spiegelen.26

Maria kan zeker gezien worden als een voorbeeld van moederlijke toewijding en

onvoorwaardelijke liefde voor haar zoon, die zij in alle omstandigheden bij stond.

Diezelfde eeuwigdurende bijstand van een moeder voor haar kind, vinden we ook in het

Demeterverhaal terug. Bij het christelijke verhaal gaat het om de relatie van een moeder

met een zoon, waarbij de centrale positie door de man wordt ingenomen. De moederfiguur

staat er als ondersteuning van de mannelijke hoofdpersoon. Vele feministen revolteerden

tegen deze mannelijke dominantie in mythologische en andere narratieve tradities. Ze

zagen dan ook de opwaardering van de moeder-dochterrelatie als een middel om het

patriarchaal systeem omver te werpen zoals centraal staat in Mothers en daughters:

Connection, Empowerment and Transformation.27

Wel vreemd is het feit dat Jozef, de toegewezen aardse vader van Jezus, nooit echt in de

spotlights komt. Natuurlijk is de belangrijkste reden hiervoor dat hij volgens de leer niet

wordt gezien als de verwekker van de Zoon. Hij is echtgenoot van Maria en wordt daarom

de wettelijke vader van Jezus en mag hem dan ook zijn naam geven. Dit fenomeen van de

naamgeving door de vader, heeft de psychoanalyse geïntrigeerd. Zoals we later zullen zien,

is in de theorievorming van de psychoanalytische grondlegger Jacques Lacan de Naam-

van-de-Vader een belangrijk concept.

Het klassieke mythologische systeem en het joods-christelijke plaatsen beide man en

vrouw tegenover elkaar met de eerste in een gezagspositie en de tweede in een

onderdanige. Deze patriarchale indeling heeft de Europese cultuur ontzettend beïnvloed.

Verschillende kenmerken van vader-en moederbeelden uit deze twee traditionele systemen

blijven doorwerken tot op vandaag. Van de klassieke goden blijft nog steeds het beeld van

de autoritaire vader Zeus over in voorstellingen van harde, strenge vaders die alleen oog

hebben voor hun succesvolle zonen. We zullen in de bespreking van de cases zien dat in de

26

YEO, E., op. cit., p. 4. 27

ABBEY, S., O‟REILLY, A., Mothers and Daughters: Connection, Empowerment and Transformation,

Lanham (Md.), Rowman and Littlefield, 2000.

Page 20: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

20

komedie Verlengd Weekend zo‟n Zeus-vader terug te vinden is.28

Ook het beeld van de

moeder als een vrijgevige maar emotioneel afhankelijke Demeter vinden wij nog terug in

onze cultuur. We zullen later bekijken hoe in de Vlaamse film Dennis van Rita dit beeld

zowel bevestigd als verworpen wordt.

Als doorwerking van de joods-christelijke traditie is vooral die van de Mariafiguur

opvallend. Kenmerken als toewijding, nederigheid en zachtheid worden nog altijd als

traditioneel moederlijk gezien. Ook het verhalend motief van een moeder die haar kind

door lief en leed blijft bij staan, komt nog vaak voor. We vinden het zowel terug in Dennis

van Rita als in De Gek op de Heuvel.29

Een overblijvend vaderkenmerk uit de joods-

christelijke traditie is deze van de vader als diegene die de wetten bepaalt en

ongehoorzame kinderen straft. Ondermeer in de wereld van Harry Potter vinden we een

vaderlijke figuur terug die gelijkenissen met de joods-christelijke vadertraditie vertoont.

Perkamentus, het oude schoolhoofd, is diegene die bij het grote diner aan het begin van elk

schooljaar het schoolreglement meedeelt, zoals Jahweh de tien geboden leverde.

Bovendien is Perkamentus, net als de christelijke God, een rechtvaardige vaderfiguur die

iedereen zonder vooroordelen en met een grote vergevingsgezindheid benadert.

1.2. Het ontstaan van de burgerlijke mythe van de traditionele rolverdeling

We vinden in de hierboven besproken mythologische systemen duidelijk kiemen voor het

traditioneel rollenpatroon dat op een bepaald moment in de Europese cultuurgeschiedenis

dominant geworden is. Net als Eileen Yeo in Constructing and Contesting Motherhood

1750-1950 biedt Elizabeth Badinter in De mythe van de moederliefde: Geschiedenis van

een gevoel een overzicht van hoe de mythe van de ideale vrouw als moeder, in het Westen

is ontstaan, gepropageerd en gegroeid.30

De wortels van die mythe situeren beide dames

ergens in het midden van de achttiende eeuw. Van toen af aan verschenen bijvoorbeeld

publicaties vanuit gezaghebbende instanties die pleitten voor de zorg voor het eigen kind in

plaats van dit aan voedsters over te laten. Vrouwen werden dus aangespoord om zich te

profileren als moeder. Een andere invloedrijke factor voor het ontstaan van de mythe van

de „natuurlijke‟ rolverdeling vinden we in Janet McCrackens geschiedenis van de

huisvrouw in Taste and the Household: the Domestic Aesthetic and Moral Reasoning.31

Zij

28

HERBOTS, H., Verlengd Weekend, België, 2005. 29

VERVAET, C., De Gek op de Heuvel, België, 2006. 30

BADINTER, E., De mythe van de moederliefde: Geschiedenis van een gevoel, Utrecht, Bijleveld, 1983. 31

McCRACKEN, J., Taste and the Household: The Domestic Aesthetic and Moral Reasoning, Albany

(N. Y.), State University of New York Press, 2001.

Page 21: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

21

verbindt het ontstaan van de mythe van de huismoeder met de burgerlijke evolutie.32

McCracken beschrijft daarbij hoe in het begin van de zeventiende eeuw het private

huishouden aan belang begon te winnen door een algemene toename van de privacy en een

afname in het gebruik van bedienden.33

De traditionele rolverdeling hangt dus samen met

de opkomst van het kerngezin, waarbij vader en moeder met hun kinderen een huishouden

vormen.

De mythe van de moederliefde is duidelijk sterk verbonden met ontwikkelingen in de

Europese cultuurgeschiedenis. De maatschappelijke vestiging van de mythe van de

toegewijde moeder wordt door Eileen Yeo toegeschreven aan veranderingen in de

negentiende eeuw zoals de opkomst van de middenklasse, de natiestaten en bepaalde

ontwikkelingen in de wetenschappen.34

In verband met die eerste verandering wijst ze er

op dat de ideale moeder, in het burgerlijk discours van de opkomende middenklasse,

diende in te staan voor de dagelijkse morele opvoeding van het kind.35

Op het vlak van de

invloed van natiebouw, geeft Yeo het voorbeeld van hoe borstvoeding als een nationale

plicht werd gepropageerd.36

Ten derde toont ze ook hoe wetenschappers en

geneeskundigen de vrouw gingen definiëren vanuit, en beperken tot, hun reproductieve

functie.37

We kunnen die opvatting van de natuurlijke moederliefde en de representaties

ervan dus verbinden met Roland Barthes‟ ideeën rond moderne mythen uit zijn

Mythologies, omdat het gaat om een constructie van ideeën die vanuit de machthebbers als

natuurlijk wordt gepresenteerd en tot een regulerende werking op hun machtspositie

dient.38

Diegene voor wie het machtsbehoud op dat moment in de geschiedenis vooral diende,

waren mannen uit de middenklasse. Zij hadden baat bij een vrouw die voor hun nageslacht

zorgde en deze opvoedde tot gehoorzame, deugdzame burgers. Een ander aspect van de

toenmalige ideale huisvrouw was, dat zij ook steeds voor haar echtgenoot klaar stond als

hij thuis kwam van zijn werk. De burgerlijke man wordt volgens het kapitalistische

discours namelijk volledig opgeslorpt door zijn werk buitenshuis, en zijn gezinstaak

32

McCRACKEN, J., op. cit., p. 243. 33

Ibid. 34

YEO, E., op. cit., p. 5. 35

YEO, E., op. cit. p. 6. 36

YEO, E., op. cit., p. 7. 37

Ibid. 38

BARTHES, R., Mythologies, Editions de Seuil, Paris, 1957.

Page 22: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

22

beperkt zich bijgevolg tot die van kostwinner. Het ideaalbeeld van een toegewijde moeder,

behoedster van het huishouden, was vooral dominant in de negentiende eeuw omdat de

burgerij in die eeuw heel sterk kwam te staan. Hier werd dus de traditionele rolverdeling

gevestigd. Volgens Elizabeth Badinter gaat de opkomst van de rolverdeling gepaard met

het ontstaan van een grotere afstand tussen vader en kind, omdat zijn taak werd beperkt tot

die van kostwinner.39

Deze evolutie draagt de kiem in zich van het stereotype beeld van de

afwezige, werkverslaafde en ongeïnteresseerde vader, dat we ook nog vandaag

tegenkomen.

Wat als één van de eerste elementen in de traditionele rolverdeling werd gecontesteerd, is

de stelling dat de vrouw door een natuurlijke aanleg enkel zou gepast zijn voor het

huishouden. Opeenvolgende economische crisisperiodes in de negentiende en twintigste

eeuw creëerden, samen met andere factoren, de noodzaak van een buitenhuiswerkende

moeder. Er is altijd een soort kloof tussen het opgelegde ideaal van de thuisblijvende

moeder en de realiteit geweest. Dit komt ook aan bod in Eileen Yeo‟s tekst over de

constructie van het moederschap. Ze bespreekt er verschillende campagnes ter bevordering

van het huismoederideaal, die in het verloop van de negentiende en de twintigste eeuw

gevoerd werden. Ook Elizabeth Badinter beschrijft dergelijke campagnes. Zo werden

buitenshuis werkende vrouwen in de media vaak negatief afgeschilderd. In De mythe van

de moederliefde bespreekt Badinter het geval van de Franse damesbladen, waarin tijdens

de decennia na de wereldoorlogen, de buitenshuis werkende vrouw volgens haar negatief

benaderd werd, en de huisvrouw als natuurlijk en ideaal werd voorgesteld.40

Negatieve representaties van moeder, die moeders tonen die niet aan het ideaalbeeld van

moederlijke zorg voldoen, zijn de wereld zeker nog niet uit. Kathryn Woodward verwijst

in haar essay over moederschap naar Marina Warners stelling in Managing Monsters: Six

Myths of Our Time, waarin Warner beweert dat aan het einde van de twintigste eeuw de

slechte moeder overgerepresenteerd werd.41

Door bijvoorbeeld in de media te tonen hoe

slecht het afloopt als je niet aan het ideaal van de goede moeder voldoet, stijgt natuurlijk de

druk op vrouwen om aan het ideaal te voldoen.

Ook de tegengestelde strategie om het moederschap te promoten, werd door de media

aangewend. Namelijk door het ideaalbeeld te tonen en zo op te dringen. Het bekendste

39

BADINTER, E., op. cit., pp. 176-177. 40

BADINTER, E., op. cit., pp. 206-209. 41

WARNER, M., Managing Monsters: Six Myths of Our Time, London, Vintage, 1994, geciteerd in:

WOODWARD, K.. (ed.), op. cit., p. 251.

Page 23: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

23

voorbeeld is de veelvuldige portrettering van de ideale huismoeder in de, vooral

Amerikaanse, populaire media na de wereldoorlogen. Men wou de vrouwen die in de

oorlog hadden meegewerkt in de industrie, weer binnenshuis krijgen en daarom werd de

mythe van de natuurlijke moederliefde weer vanonder het stof gehaald. In Taste and the

Household kunnen we lezen hoe de Amerikanen in de jaren 1950 nostalgisch vasthielden

aan “tradition, commitment, faith and love.”42

Een dergelijke sfeer van toewijding en liefde

creeëren in film en op televisie, vroeg uiteraard om een portret van toegewijde, liefdevolle

moeder in het centrum van het huishouden. Janet McCracken wijst er echter op dat deze

dominante representatie van ideale huismoeders, de reële moeders verscheurde tussen het

ideaal van die thuisblijvende, toegewijde moeder en de financiële nood aan een tweede

loon, om mee te kunnen met de hoge levensstandaard die in de decennia na 1945

opbloeide.43

Deze twintigste-eeuwse revival van het zeventiende-eeuwse idee van de natuurlijke

moederliefde, toont mooi aan hoezeer culturele representaties opgelegde constructies zijn,

gebonden aan de nood van een tijd. Als zingevende instrument kunnen dergelijke mythes

dus terugkeren op bepaalde momenten in de geschiedenis. Toch is er altijd ook ruimte

geweest voor verzet tegen de opgelegde constructies, zoals de cultural studies ons later

duidelijk zullen maken. Ook de bovenvermelde stelling van Marina Warner dat de slechte

moeder overgerepresenteerd werd op het einde van de twintigste eeuw, is verbonden met

de specifieke situatie van gezinnen op dat moment. Vooral sinds de laatste dertig jaar van

de twintigste eeuw staat het traditionele kerngezin sterk onder druk door bijvoorbeeld het

stijgend aantal echtscheidingen en alleenstaande ouders. Om het onzekerheidsgevoel, dat

sinds de tweede helft van de twintigste eeuw doorheen ons collectief besef spookt, tegen te

gaan, worden dan zondebokken gezocht zoals de slechte moeders die zich niet gedragen

volgens het ideaalbeeld. Volgens Kathryn Woodward gaat zo‟n opflakkering van

voorstellingen van slechte moeders vaak samen met een beoogde terugkeer van autoritaire,

sterke vaders.44

Dat moederschap altijd op een grote aandacht van regeringen en media heeft kunnen

rekenen, wil niet zeggen dat vaders nooit aan bod kwamen. Volgens Elizabeth Badinter

42

McCRACKEN, op. cit., p. 260. 43

McCRACKEN, op. cit., pp. 252-253. 44

WOODWARD, K., op. cit., p. 257.

Page 24: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

24

werd noch de visie die de vader als onbelangrijk zag, noch de visie waarbij de vader als

een onontbeerlijke factor in de opvoeding werd gezien populair, maar wel iets ertussen.45

Hieruit kunnen we afleiden dat het fenomeen van de vader als louter kostwinner wellicht

nooit echt gedomineerd heeft. Er zal altijd een tegenstroom tegen de strakke rolverdeling

tussen de binnenhuiswerkende, aanwezige moeder en de buitenshuiswerkende, afwezige

vader geweest zijn. Inderdaad verschenen er in de negentiende eeuw al publicaties die de

vader dichter bij de zorg van de kinderen wilden brengen, zoals Badinter aangeeft, met als

voorbeeld een invloedrijk werk uit 1866 van Gustave Droz: Monsieur, Madame et Bébé.46

Tegelijk begon men, aldus Badinter, in de negentiende eeuw in te zien dat ook een vader

slecht kon zijn.47

Niet meer alleen de vrouw die in haar specifiek „natuurlijke‟ taak als

moeder faalde, werd als schuldig gerepresenteerd, ook de falende vader verscheen toen op

het toneel. Een falende vader wordt door Badinter omschreven als iemand die “de

maatschappelijke normen eerbiedigt, noch overdraagt.” 48

Een falende vader was er toen

dus één die zijn traditionele taak als wetgever en vertegenwoordiger van de buitenwereld

niet kon vervullen. Badinter wijst er op dat in de negentiende eeuw de staat geleidelijk aan

taken van falende vaders gaat overnemen, via bijvoorbeeld het staatsonderwijs dat

kinderen tot nationale burgers ging opvoeden.49

Deze overheveling van het gezag van de

eigen vader naar de staat, is vermoedelijk één van de factoren in de maatschappelijke

evolutie van het verdwijnen van de autoriteit van de vader. Deze evolutie vond zijn

hoogtepunt tijdens de tweede feministische golf van de jaren 1960-1970. Eigenlijk werd

hiermee de mythe van de vader als gezagsfiguur onderuit gehaald.

Tegen dat aftakelen van de vader als autoriteitsfiguur, zijn er verschillende initiatieven

geweest. Er waren conservatieve reacties zoals het herlanceren van vaderbeelden die de

vader als een sterke, gezagsdragende figuur voorstelden met daartegenover falende

moeders. Een tegengestelde reactie op het vervagen van de vaderautoriteit, is de lancering

van een nieuwe vadercultuur, waarin de vader een nieuwe taak krijgt en zich dus niet meer

hoeft te profileren als vertegenwoordiger van de wet en het gezag. Zo‟n nieuwe

vaderideologie is wat door Ralph La Rossa in The Modernization of Fatherhood: A Social

45

BADINTER, E., op. cit., p. 178. 46

Ibid. 47

BADINTER, E., op. cit., p. 180. 48

Ibid. 49

BADINTER, E., op. cit., p. 181.

Page 25: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

25

and Political History wordt gedefinieerd als “culture of daddyhood.”50

Hij stelt dat tussen

1916 en 1919 een nieuw vaderbeeld ontstond, namelijk dat van de vader als speelmaatje

dat door zijn kind liefdevol „daddy‟ werd genoemd.51

La Rossa wijst er echter op dat dit

nog steeds een patriarchale georiënteerde ideologie was, aangezien het vooral op de relatie

tussen de vader en de zoon betrekking had en de andere opvoedingstaken toch nog bij de

moeder terecht kwamen.52

Als we geschiedenis en mythe over vader- en moederbeelden overschouwen, zien we dus

dat mythe en geschiedenis in elkaar verstrengeld zijn. Een mythe is door zijn

betekenisconstruerende functie namelijk gebonden aan de maatschappelijke noden van het

moment. Daarom zijn mythologische verhalen beïnvloed door de specifieke structuur en

organisatie van de maatschappij waarin ze ontstaan. Maar andersom gaan zij ook, omwille

van hun exemplarische functie, een uitwerking hebben op het gedrag en de organisatie van

de mensen. Zo mogen we aannemen dat de vader- en moederbeelden uit de twee grote

mythische systemen die het Westen hebben gevormd, namelijk de klassieke en de joods-

christelijke, een invloed hebben op onze opvattingen rond vaders en moeders. Dit

ondermeer doordat aspecten van eerdere mythische systemen zijn blijven doorleven in

latere, zodat we ook in de hedendaagse media nog veel traditionele opvattingen aantreffen.

De massamedia kunnen eigenlijk min of meer gezien worden als een hedendaagse variant

van mythische systemen, want men gaat media zoals film vaak als zingevend en regulerend

instrument gebruiken. Dit leunt aan bij de visie van de film als culturele pedagogie. Het is

echter niet meer zo dat één groot overkoepelend mythisch systeem onze cultuur domineert.

Er is op vandaag een veelheid aan perspectieven die door de verschillende media

aangeboden worden. Deze veelheid aan perspectieven in de media bevordert een kritische

houding, een voorwaarde voor een cultureel pedagogische functie.

Een mythe is, als we ze met Roland Barthes ideeën over moderne mythen verbinden,

meestal voorgeschreven vanuit de ideologie van de overheersende groep. We mogen

daarbij aannemen dat er ook altijd een tegenstroom zal zijn vanuit andere groepen. Mensen

zetten voorgeschreven patronen vaak naar hun hand. Zo gaat een mythe zoals die van de

„natuurlijke‟ rolverdeling, bijgevolg onder verschillende variaties voorkomen en nooit als

50

LA ROSSA, R., The Modernization of Fatherhood: A Social and Political History, Chicago/London,

University of Chicago Press, 1997, p. 197. 51

Ibid. 52

LA ROSSA, R., op. cit., pp. 197, 198.

Page 26: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

26

vast en overheersend gevestigd zijn. De strakke rolverdeling tussen de toegewijde moeder

en de afwezige vader, werd tegelijk met haar ontstaan al gecontesteerd. Er zijn ook altijd

omstandigheden die het onmogelijk maken om aan het mythische ideaal te voldoen en dat

is zeker zo voor de mythe van de toegewijde huismoeder. Het is namelijk niet voor alle

gezinnen haalbaar om de moeder enkel de zorg om de kinderen en het huishouden toe te

wijzen en de vader enkel het werk buitenshuis.

In de evolutie van de vader- en moederidealen doorheen de geschiedenis, kunnen zowel

onverwoestbare tradities als vernieuwende aspecten worden teruggevonden, en zowel

positieve als negatieve afbeeldingen. Hardnekkige mythes die we al sinds de klassieken

aantreffen zijn: de verbinding van vader (man) met autoriteit, gezag, wet en straf enerzijds

en de verbinding van moeder (vrouw) met toewijding, liefde en zorg anderzijds. Buiten

deze hardnekkig mythes die doorheen de idealen blijven spoken, zijn er ook veel

verfrissend nieuwe ideaalbeelden of mythes in onze cultuur verschenen. In Fatherhood in

the Twenty- First Century wordt een studie van Pleck en Pleck aangehaald, waarin zij een

evolutie van vaderidealen in de Verenigde Staten schetsen.53

Deze evolutie zou als volgt

gaan: “We have seen an evolution of father ideals from the colonial father, to the distant

breadwinner, to the modern involved dad, to the father as coparent.”54

Met wat we in dit

hoofdstuk gezien hebben als vadermythes, kunnen we deze schets aanvaarden als evolutie

in de vaderidealen. Het laatste ideaal, dat van de genderneutrale „coparent,‟ zal nog

verschillende keren ter spraken komen in dit onderzoek.

Een schets van de evolutie in de moederidealen levert iets op in de aard van het volgende.

We kunnen ze laten beginnen bij het ideaal van de onderdanige, eeuwig toegewijde moeder

zoals Demeter en Maria: zorgende, liefdevolle moeders. Vanaf de achttiende eeuw is de

ideale moeder, nog steeds onvoorwaardelijk toegewijd, ook de ideale huismoeder. Deze

leidt binnenshuis alles in goede banen. Daarna kunnen we de naoorlogse variant van het

huismoederideaal plaatsen, met als één van de nieuwste ideaalbeelden dat wat Kathryn

Woodward “new figure of the independent mother” noemt.55

Deze ideale moeder

omschrijft zij als een succesvolle, aantrekkelijke en onafhankelijke vrouw die zowel

53

CABRERA, N. (e.a.), “Fatherhood in the Twenty-First Century”, in: Child Development, vol. 71, nr. 1,

(2000), p. 127.

PLECK, E., PLECK, J., “Fatherhood Ideals in the United States: Historical Dimensions”, in:

LAMB, M., The Role of the Father in Child Development, New York, Wiley, 1997, pp. 33-48. 54

PLECK, E., PLECK, J., geciteerd in: CABRERA, N., op. cit., p. 127. 55

WOODWARD, K., op. cit., pp. 265-272.

Page 27: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

27

moeder is als een eigen succesvolle job heeft.56

Deze combinatie is inderdaad een ideaal

waar hedendaagse vrouwen mee moeten proberen te leven, maar wat niet altijd

gemakkelijk te bereiken is. Daarmee is er nog een moederbeeld ontstaan, die we kunnen

terugvinden in één van Janet McCrackens “four repesentative women characters”, namelijk

in haar omschrijving van “The Mom.”57

Deze hedendaagse moeder probeert zich volgens

McCracken te spiegelen aan het fifties huismoederideaal en voelt zich tegelijkertijd

verplicht aantrekkelijk te zijn én een succesvolle carrière te hebben naast een goed geleid

gezin.58

McCracken ziet deze moeder vooral in de reclame gerepresenteerd, waar zij dan

vanalles aan haar lotgenotes probeert aan te prijzen om het huishoudelijke werk te

verlichten.59

In het volgende hoofdstuk zullen we kijken naar de hedendaagse toestand van

gezinssituaties in Vlaanderen. De Vlaamse Faits Divers-reeks is bedoeld als een reeks met

een hoog realiteitsgehalte. Deze zeven films moeten dan ook de reële toestand van het

hedendaagse Vlaanderen naar het scherm kunnen vertalen. Als ze bovendien een rol van

culturele pedagogie willen vervullen, moeten ze in staat zijn haalbare vader-en

moedermodellen weer te geven. Een hedendaags relevant ideaal is dat wat in Fatherhood

in the Twenty-First Century als “Coparent” werd voorgesteld door de Plecks, en door

Natasha Cabrera als volgt wordt omschreven: “Coparents must share tasks and

responsibilities equally, and their roles are gender-free.”60

Het is een ideaal dat zowel voor

mannen als vrouwen bedoeld is en aangepast is aan de hedendaagse situatie, met het groot

aantal eenoudergezinnen en wisselende gezinssamenstellingen. Nu wordt eerst besproken

hoe sterk die veranderingen in Vlaanderen zijn, om later na te gaan of men dat in de Faits

Divers-films heeft kunnen vertalen.

56

Ibid. 57

McCRACKEN, J., op. cit., pp. 255-266. 58

McCRACKEN, J., op. cit., p. 261. 59

McCRACKEN, J., op. cit., p. 262. 60

CABRERA, N. (e. a.), op. cit., p. 133.

Page 28: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

28

2. Vaders en moeders vandaag

Het is waarschijnlijk bijna onmogelijk om na te gaan welke vader- en moederbeelden er

onder de Vlaamse bevolking leven, want onze maatschappij is een mengelmoes van

culturen en sociale groepen, die elk hun eigen mythes rond ouderschap hebben. Wat we

wel kunnen, is nagaan welke vader- en moederbeelden er zoal in de Vlaamse media

worden gerepresenteerd. Hier wordt dit voor de Vlaamse film gedaan. Om te weten in

hoeverre deze representaties met de realiteit overeenkomen, zal eerst even de hedendaagse

Vlaamse situatie geschetst worden aan de hand van cijfers rond de samenstelling van

private huishoudens in de periode 1991 tot 2005. Deze cijfers zijn gegeven als bijlage IV

en zijn op de site van de Belgische overheid te vinden.61

Met private huishoudens wordt

bedoeld: mensen die samenleven onder één dak. Uit de cijfers kunnen we aflezen dat het

aantal huishoudens dat bestaat uit een echtpaar met ongehuwde kinderen, in Vlaanderen

met meer dan 10 % procent gedaald is tussen 1991 en 2005. In 2005 bedroeg het aantal

dergelijke kerngezinnen 28,9% van de huishoudens. Het aantal eenoudergezinnen steeg,

zodat in 2005 11,2% van de Vlaamse huishoudens een eenoudergezin was. Er waren ook

meer dan twee keer zoveel alleenstaande moeders als alleenstaande vaders in 2005.

De volgende bijlage levert ons informatie over de soorten huwelijken.62

Hier worden de

Belgische cijfers gegeven omdat ze er niet per gewest berekend werden. We kunnen zien

dat het aantal huwelijken tussen een gescheiden man en een gescheiden vrouw in 2004 op

14,81% lag. Deze cijfers vertellen ons niet of hierbij kinderen betrokken zijn, maar ik denk

dat we mogen aannemen dat er bij die 14,81% toch wel huwelijken zijn waarbij één van de

partners al kinderen had, zodat deze kinderen een nieuwe vader of moeder bij krijgen. Het

aantal kinderen met „nieuwe‟ ouders zal ook nog aangevuld worden door ondermeer de

huwelijken waarvan slechts één van de partners al eerder getrouwd was. Ook het aantal

holebihuwelijken stijgt, zoals uit de tweede tabel in bijlage V valt af te lezen. Hoeveel

kinderen er door holebikoppels worden opgevoed, is niet in cijfers beschikbaar, maar is

vermoedelijk nog een relatief uitzonderlijk fenomeen als men bedenkt dat in 2004 slechts

1069 van de 43 296 huwelijken, of 2,5 procent, tussen koppels van gelijk geslacht werden

61

Zie bijlage IV: Private huishoudens (1991-2005).

http://www.statbel.fgov.be/figures/d24_nl.asp, 23/02/08. 62

Zie bijlage V: Huwelijken, Belgische cijfers.

http://www.statbel.fgov.be/figures/d22_nl.asp#3, 07/04/08.

Page 29: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

29

gesloten. Een studie van de UGent in opdracht van de overheid die zich richtte tot deze

doelgroep, wees uit dat 11,1% van de responderende holebikoppels kinderen had.63

Waarom gebeurt deze uitwijding naar cijfers? Voornamelijk om het gevoel dat

gezinstoestanden zo onzeker zijn en dat het klassieke kerngezin veel minder dominant is,

met cijfers bewezen te zien. Met klassiek kerngezin wordt een gezin bedoeld met twee

gehuwde ouders van verschillend geslacht en één of meerdere kinderen. Evoluties als de

daling van het aantal kerngezinnen tegenover de stijging van de eenoudergezinnen, zijn uit

de cijfers af te lezen als een trend die nog niet voorbij is.

De cijfers over deze evoluties bieden een vergelijkingsgrond bij het bekijken van de Faits

Divers-reeks. Dit wil zeggen dat bij het bekijken van de films, in het achterhoofd werd

gehouden dat nog iets minder dan een derde van de Vlaamse huishoudens uit gehuwde

partners met kinderen bestaat, en dat er een groot aantal eenoudergezinnen zijn, waaronder

vooral alleenstaande moeders. Verder ook dat het aantal huwelijken waarvan beide

partners al eens gescheiden waren, gezien de cijfers uit 2004 en 2005, vermoedelijk rond

de 14 procent zal liggen. Aangevuld met het aantal huwelijken waarbij één van beide

partners al eens gescheiden is, en huwelijken waarin weduwen en weduwnaars betrokken

zijn, is de kans vermoedelijk groot dat een kind er een andere ouder bijkrijgt in een nieuwe

gezinsconstructie.

Er is dus een grote nood aan nieuwe vader-en moederbeelden, weg van de traditionele

rolverdeling. Als de Faits Divers-reeks realistisch en hedendaagse wil zijn, kan ze maar

beter aangepast zijn aan al die veranderingen in haar afbeelding van vader- en

moederfiguren.

Hiermee zijn twee factoren die een invloed hebben op vader- en moederrepresentaties in

films besproken: namelijk de mythische opvattingen rond vaders en moeders en als tweede

de hedendaagse werkelijkheid. Een ander aspect dat de afbeelding van vader- en

moederfiguren beïnvloed, zijn innerlijke ouderbeelden die in onze psyche leven. Daarover

kan de psychoanalyse ons wat vertellen.

63

VINCKE, J. (e. a.), Een statistisch onderzoek met het oog op het verzamelen van basismateriaal rond

holebi’s, Gent, UGent/Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2004-2006, op:

http://statbel.fgov.be/studies/ac731_nl.pdf, UGent/Ministerie van de Vlaamse gemeenschap, 2004-2006,

(07/04/08).

Page 30: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

30

3. Twee interpretatiekaders met elkaar verweven: Psychoanalyse en

cultural studies

Hoe kunnen we psychoanalyse en cultural studies best tegenover elkaar plaatsen?

Eenvoudig gesteld kijkt de psychoanalyse naar wat er binnen in de geest van mensen leeft

en de cultural studies naar hoe de mens zich uit in bijvoorbeeld kunstproductie. Uiteraard

is de manier waarop de mens zich uiterlijk gedraagt, beïnvloed door zijn innerlijke toestand

en omgekeerd, heeft de uiterlijke wereld een grote invloed op ons innerlijke leven. Daarom

hebben zowel psychologische als culturele aspecten een invloed op de afbeelding van

vaders en moeders in film. Bovendien worden ook de specifieke gedragingen van vaders

en moeders in de maatschappij vanuit zowel psyche als cultuur beïnvloed. Jean Bolen

onderschrijft ook de stelling van deze dubbele beïnvloeding, wanneer ze stelt dat mannen

en vrouwen kunnen verscheurd geraken tussen innerlijke archetypen en culturele

stereotypen.64

Psychologische modellen en culturele idealen zijn uiteraard niet de enige factoren die

bepalen hoe een specifieke vader of moeder zijn of haar rol definieert. Andere factoren zijn

bijvoorbeeld ervaringen met eigen ouders, opvattingen over genderrollen en de

omstandigheden waarin iemand zijn ouderrol moet vervullen. De omstandigheden van het

ouderschap verschillen ondermeer naargelang de gezinssamenstelling, het geslacht en het

karakter van het kind. Daarom mogen we de impact van representatie van vaders en

moeders in kunst en media zeker niet overroepen. Maar het blijft wel een interessant

perspectief om trends in de filmcultuur met de realiteit te verbinden en dan te kijken naar

hoe die films misschien een cultureel pedagogische rol kunnen vervullen.

Films kunnen gelden als een kruispunt tussen wat er in de mens leeft aan archetypen en

wat men waarneemt in de werkelijkheid rondom zich. Daarom moeten we dus zowel

kijken naar psychoanalytische perspectieven op vader en moeders als naar de culturele

stereotypen die door de cultural studies worden bestudeerd. We zullen eerst kijken naar

enkele psychoanalyse perspectieven en vervolgens naar de cultural studies. Daarbij zal

duidelijk worden dat deze perspectieven elkaar voortdurend kruisen omdat de psychische

en de sociale werkelijkheid en culturele representaties elkaar voortdurend in alle richtingen

beïnvloeden.

64

BOLEN, J., op. cit., p. 19.

Page 31: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

31

3.1. Psychoanalytische perspectieven: De drie grote psychoanalytici en enkele volgelingen

3.1.1. Wat vertellen Freud, Lacan en Jung ons over vaders en moeders?

Zoals in de inleiding werd gezegd, zullen we kijken naar wat de drie grote

psychoanalytische denkers Freud, Lacan en Jung over vader- en moederrollen hebben

verteld. Daarbij zal het duidelijk worden dat hun theorieën sterk gebonden zijn aan

traditionele opvattingen rond de vader- en moederrol. De psychoanalyse levert een idee

van hoe de innerlijke organisatie van de mens een invloed heeft op de gedragingen van

reële vaders en moeders en op de culturele representaties van deze figuren.

Freud maakte, toen hij zijn grondslagen van de psychoanalyse vastlegde, de baan vrij voor

het invloedrijke idee van de onmisbaarheid van de liefde van de moeder in de eerste drie

levensjaren van het kind. Ook al schoof dit volgens Elizabeth Badinter de

verantwoordelijkheid voor de normale ontwikkeling van het kind hoofdzakelijk in de

schoenen van de moeder, toch heeft ook de vader een specifieke rol binnen de visie van

Freud.65

Freuds beroemdste theorie die ons iets vertelt over de relatie tussen vader, moeder

en kind, is deze van de oedipale driehoek. De vader verzorgt volgens Freud de

noodzakelijke tussenkomst tussen het kind en zijn moeder als eerste liefdesobject. Zoals

Paul Verhaeghe het in zijn essay in Voorbij Oedipus? Twee psychoanalytische

verhandelingen over het Oedipuscomplex beschrijft, zorgt deze tussenkomst in Freuds

driehoek voor “een interiorisatie van de vaderlijke autoriteit.”66

Freud beschouwt de vader

als de architect van het Ueber-Ich, de normatieve laag van de psyche, waarmee hij zich dus

plaatst in de traditie die de vader met het gezag verbindt. Zoals in de inleiding gezegd,

moeten we Freud situeren in een patriarchaal perspectief en zal zijn theorie dus de plaats

van de vader willen opwaarderen. Bovendien geldt de bovenstaande noodzakelijke

tussenkomst van de vader voor de vestiging van het Ueber-Ich enkel voor de moeder-

zoonrelatie. Bij het meisje situeert Freud de oorzaak van het omschakelen van haar moeder

als eerste liefdesobject naar de vader, in de ontdekking van het mannelijk geslacht en het

ontstaan van de penisnijd. Een heel mannelijk gecentreerde visie dus.

65

BADINTER, E., op. cit., p. 186. 66

VERHAEGHE, P., “Het Oedipuscomplex: Freudiaanse vaders en lacaniaanse moeders”, in:

VERHAEGHE, P., VAN HAUTE, P., Voorbij Oedipus? Twee psychoanalytische verhandelingen over het

oedipuscomplex, Amsterdam, Uitgeverij Boom, 2006, p. 35.

Page 32: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

32

Paul Verhaeghe wijst er in dat essay op dat ook Lacan de vader in het centrum plaatst en

dat beide vaders van de psychoanalyse de degradatie van het vaderlijk gezag in de

maatschappij als een problematische factor behandelen.67

Zoals de titel van Verhaeghes

essay: Het Oedipuscomplex: Freudiaanse vaders en lacaniaanse moeders, laat

vermoeden, vertelt Lacan ons meer over de rol van de moeder. Wel is het een negatieve

visie op de moeder. Lacan ziet in het verlangen van de moeder naar haar kind namelijk een

mogelijk gevaar van allesverslindende, bezitterige liefde. Zo‟n moeders komen inderdaad

werkelijk voor en de Griekse godin Demeter kan gezien worden als een representant van

die bezitterige moederliefde. Op een bepaald moment is de tussenkomst van de vader om

dit gevaar te voorkomen volgens Lacan bijgevolg onontbeerlijk.

Het werd in de bespreking van de joods-christelijke vadermythes al aangehaald dat een

belangrijk concept bij Lacan dat van de Naam-van-de-Vader is. Zoals in Rudy Loontiens

Van spiegelstadium tot knoop, een wandeling doorheen enkele begrippen van Lacan

duidelijk wordt, heeft Lacan echter nooit een vaststaande of duidelijke invulling van het

concept van de Naam-van-de-Vader geformuleerd.68

Volgens de beschrijving van

Loontiens is het in één van de laatste werken van Lacan, een soort “knoop” die de drie

ordes van het “Reële, het Imaginaire en het Symbolische verbindt.”69

Paul Verhaeghe

bespreekt in zijn essay dan weer hoe de vroege Lacan de Symbolische Orde, de Naam-van-

de-Vader en de wet met elkaar verbindt alsof ze elkaar garanderen.70

Ook bij Lacan treffen

we dus de patriarchaal georiënteerde opvatting van de vader als vertegenwoordiger van de

wet aan. In een latere versie is de functie van de Naam-van-de-Vader in Verhaeghes

woorden “dat de Naam-van-de-Vader het tekort in de Ander garandeert.”71

Een gevolg

daarvan zou volgens Verhaeghes uiteenzetting van Lacan zijn, dat een mens in staat komt

zichzelf als onafhankelijk subject te ervaren en vrije keuzes te maken.72

De vader lijkt bij

Lacan dus onontbeerlijk voor de subjectwording en de moeder een af te weren gevaar.

Volgens Verhaeghe is het grote verschil tussen de freudiaanse en de lacaniaanse vader, dat

de eerste te machtig is en de tweede te weinig machtig.73

Misschien is dat wel een gevolg

67

VERHAEGHE, P., op. cit., p. 14. 68

LOONTIENS, R., “Van spiegelstadium tot knoop, een wandeling doorheen enkele begrippen van Lacan”,

op: http://www.gezelschap.be/teksten/archief.htm, 01/04/08. 69

LOONTIENS, R., op. cit., p. 13. 70

VERHAEGHE, P., op. cit., p. 43. 71

VERHAEGHE, P., op. cit., p. 44. 72

VERHAEGHE, P., op. cit., p. 45. 73

VERHAEGHE, P., op. cit., p. 70.

Page 33: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

33

van het feit dat in de decennia die tussen deze twee denkers liggen, de autoriteit van de

vader steeds verder afgebrokkeld is. Paul Verhaeghe verbindt een hedendaagse terugkeer

naar autoritaire vaderbeelden, onder de vorm van bijvoorbeeld rechts conservatisme, dan

ook met het verwerpen van de autoriteit vader in de jaren 1970 en het daarmee gepaarde

verdwijnen van het verbod en het opkomen van een angstcultuur.74

We zullen later in het

praktische gedeelte eens nagaan of er in de populaire film al dan niet iets te merken is van

deze terugkeer naar de autoritaire vaderfiguur.

De theorie van Jung die we kunnen gebruiken voor onze filmanalyses, ligt buiten de sfeer

van de oedipale driehoek. We zullen Jungs concept van de archetypen aanwenden.

Archetypen worden traditioneel omschreven als innerlijke, overgeërfde patronen die ons

denken, zijn en handelen bepalen vanuit het collectief onbewuste. Dat idee van collectieve,

vaste patronen is heel toepasbaar op culturele uitingen zoals film. Archetypen zijn volgens

Jung niet begrijpbaar en enkel voor te stellen via symbolen waarlangs ze ons onbewuste

proberen te manifesteren. Een zelfde duidende functie kan aan representaties in film

toegewezen worden. Omdat de werkelijkheid te complex is om te begrijpen, werken

representaties als symbolen in een poging om die werkelijkheid enigszins vatbaar te

maken.

Het collectief onbewuste is volgens Jung een soort opslagplaats voor herinneringen uit de

ontwikkeling van de geest van de mens als soort. Het veronderstellen van het bestaan van

het collectief onbewuste en diens archetypen, biedt ons de mogelijkheid om mythische,

traditionele vader-en moederbeelden vanuit een collectieve psychologische oorsprong te

verklaren. Vader- en moederarchetypen zijn belangrijke archetypen, omdat archetypen

over de universele menselijke ervaringen gaan en bijna ieder mens met zijn vader- en

moeder wordt geconfronteerd. Deze vader- en moederarchetypen kunnen onder

verschillende varianten, in zowel positieve als negatieve vorm, voorkomen in mythes en

verhalen. Dergelijke varianten zijn bijvoorbeeld de autoritaire vader, zoals Zeus, of de

rechtvaardige vader, zoals de christelijke God. Bij de moederarchetypen hebben we

bijvoorbeeld de bezitterige moeders als Demeter. Dat gelijkaardige vader- en

moederbeelden doorleven in verschillende mythische systemen, kan als een gevolg van het

bestaan van collectieve archetypes worden gezien.

74

VERHAEGHE, P., op. cit., p. 73.

Page 34: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

34

Zowel archetypische patronen als culturele representaties proberen, zoals eerder gezegd,

dingen te vertellen die te complex zijn om helemaal te vatten. Daarvoor maken beide

systemen gebruik van symbolen. Zo komen we bij een ander verband tussen archetypen en

representaties. De symbolische verschijning van archetypen is volgens Jung sterk aan

verandering onderhevig, maar er blijven toch bepaalde „resten‟ doorleven. De evolutie en

variatie in vader-en moederidealen zijn logischerwijze ook verbonden met veranderingen

in archetypische patronen. Voorbeeld van zo‟n patroon dat als „rest‟ overblijft is het

archetype van de Al Vader, dat in verschillende variaties zoals Zeus of God verscheen.

Jungs archetypen zijn, vanwege hun mythologische verschijning, vooral toepasbaar op de

Hollywoodfilms die zullen worden besproken. Het essay Oude mythen en de moderne

mens van Joseph Henderson, die we in Jungs bundel De Mens en zijn symbolen

terugvinden, reflecteert over de menselijke neiging tot terugrijpen naar oude mythes.75

Deze neiging konden we in de tweede helft van de twintigste eeuw sterk waarnemen, en

heeft tot op vandaag een invloed op welke films door het grote publiek gesmaakt worden.

Henderson beschrijft in zijn essay hoe men in moeilijke tijden naar oude mythes

teruggrijpt, omdat hun zingevende functie ons een antwoord kan bieden op de vragen die

door de chaos rondom ons worden opgeroepen. In zijn essay wordt nog maar eens

duidelijk dat verschillende mythologische systemen gemeenschappelijke, archetypische

elementen in zich dragen, iets wat ook al duidelijk was toen we spraken over de klassieke

en de joods-christelijke systemen. De meest voorkomende mythe in de wereld, is volgens

Henderson de heldenmythe.76

Verschillende heldenmythen vertonen volgens Henderson

gelijkenissen, en het is inderdaad zo dat we veel van de kenmerken die hij opsomt, ook

terug vinden in de recente Hollywoodcycli van Lord of the Rings, Harry Potter en Pirates

of the Caribbean. Eén van die gemeenschappelijke kenmerken is wat Henderson de

“voogd” noemt: een ouder personage dat de jonge held bijstaat met raad en hem ook vaak

beschermt.77

Voor onze cases zijn de respectievelijke „voogden‟ van dienst: Gandalf voor

Frodo, Perkamentus voor Harry Potter en, op een ambigue manier, ook kapitein Jack

Sparrow voor Will Turner. De eerste twee voogden beantwoorden bovendien aan het

archetype van de oude wijze met lang grijs haar en een baard.

75

HENDERSON, J., “Oude mythen en de moderne mens”, in: JUNG, C. G. (ed.), De mens en zijn symbolen,

Rotterdam, Lemniscaat, (1966) 2000, pp. 88-132. 76

HENDERSON, J., op. cit., p. 91. 77

HENDERSON, J., op. cit., p. 92.

Page 35: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

35

Henderson situeert de populariteit van de heldenmythe in de overeenkomst tussen de

traditionele narratologische ontwikkeling van deze verhalen en de ontwikkeling van de

mens als individu, namelijk het ontwikkelen van wat hij noemt “een ik-bewustzijn met het

besef van zijn zwaktes en kwaliteiten.”78

Hendersons idee is dat de helden, als

representanten van een individu in wording, voor eenzelfde soort keuzes komen te staan als

mensen in hun leven, zoals het weerstaan aan het kwaad en aan de verleiding van

hoogmoed.79

Misschien dat de nood aan heldenverhalen nu weer zo hoog is, omdat mensen

minder gemakkelijk een doel voor ogen hebben als vroeger. Men kan namelijk zoveel

verschillende wegen inslaan op zijn levenspad, dat men constant keuzes moet maken en in

onzekerheid leeft. Zo‟n verhaal als bijvoorbeeld dat van Frodo en de „Ring van de macht‟,

kan dan even een richting aanwijzen van wat belangrijk is als mens, bij het maken van

bepaalde levenskeuzes.

De psychoanalytische theorie van Jung leert ons eigenlijk vooral veel over de

psychologische basis van bepaalde „archetypische‟ personages en hun motieven in

verhalen.

3.1.2. De psychoanalytische erfenis: Donald Winnicot, Jean Bolen en Andrew Samuels

De psychoanalyse is vanwege zijn speculatief karakter een opeenvolging van stellingen en

daarop geponeerde kritieken. Freud, Jung en Lacan worden traditioneel gezien als de

„vaders van de psychoanalyse.‟ Wat er eigenlijk op neerkomt dat de verdere ontwikkeling

van de psychoanalyse vaak voorkomt uit kritieken op hun theorieën en dat deze drie ook

zelf als aanvulling op elkaar kunnen gezien worden. Wanneer Elizabeth Badinter

bijvoorbeeld de groei van de psychoanalyse bespreekt, presenteert zij deze ontwikkeling

als: “de erfenis van Freud” en probeert daarbij aan te tonen hoe zijn ideeën verder

ontwikkeld werden ter ondersteuning van de mythe rond een natuurlijke moederattitude.80

Eén van de belangrijkste psychoanalytische denkers die mee hielp bouwen aan deze mythe,

is de Brit Donald Winnicot. Hij was vooral actief in de eerste helft en het midden van de

twintigste eeuw.81

Zijn conservatieve inslag valt sterk op als we de behandeling van diens

78

Ibid. 79

HENDERSON, J., op. cit., p. 92. 80

BADINTER, E., op. cit., pp. 196-209. 81

Voor meer info zie: http://www.winnicott.net/ingles/html/biogr.asp, 10/04/08.

Page 36: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

36

theorie bekijken in Badinters boek. Zij haalt daar enkele veelzeggende uitspraken van

Winnicot boven, zoals: “de baby geeft de voorkeur aan de moeder”, “de vader kan de

moeder niet vervangen”, “de vader kan slechts af en toe aanwezig zijn” en “de vader

belichaamt in de ogen van het kind de wet, de kracht, het ideaal en de buitenwereld.”82

Het

is duidelijk dat dergelijke stellingen passen in het naoorlogse discours van de opwaardering

van het ideaal van de huismoeder en de buitenshuis werkende vader.

Een theorie die verder bouwt op de ideeën van Jung, is deze van Jean Bolen. Zeer bekend

is haar psychologie van de seksen, gebaseerd op de Griekse goden en godinnen als

archetypen. Bolen stelt haar theorie van de typen mannen en vrouwen voor als aanvulling

op Jungs vier types: gevoelsmensen, intuïtieve mensen, denktypes en waarnemingstypes.83

Het perspectief dat zij binnen deze masterproef als hulp biedt, werd al besproken in het

hoofdstuk over ouderbeelden binnen mythische systemen. We zagen er dat zij Zeus en

Demeter als traditioneel vader- en moederarchetype presenteert. Ook interessant voor dit

onderzoek, is dat ze focust op de verhouding tussen stereotypen in de media en de

archetypen binnen in de mens. Zo ziet zij cultureel heersende stereotypen als positieve of

negatieve voorstellingen van de archetypische goden en godinnen, waarbij de waardering

als positief of negatief volgens haar wordt bepaald door de heersende ideologie binnen een

cultuur.84

Als voorbeeld van die invloed van ideologie, stelt zij de dominantie van drie

specifieke godinnen binnen een patriarchale cultuur vast: de kwetsbare dochter

Persephone, de toegewijde moeder Demeter en de echtgenote Hera.85

Niet toevallig

vormen deze, samen met de vader en de zoon, de elementen van een kerngezin, wat een

typisch patriarchale organisatievorm is. Al denk ik persoonlijk dat een patriarchale visie

ook nood heeft aan promotie van het archetype van de huisvrouw, bij Bolen

vertegenwoordigd door de haardgodin Hestia. Bijgevolg zou, naast Bolens drie patriarchale

vrouwelijke archetypen, ook dit archetype van de huiselijke vrouw vaak moeten

teruggevonden worden in de media. Dat vermoeden wordt bevestigd in Taste and the

Household: The Domestic Aesthetic and Moral Reasoning waar representaties van

huisvrouwen verschillende keren besproken worden. Ook de overzichten van

moederbeelden die Badinter en Yeo geven, tonen aan dat de huisvrouw in het Westen altijd

een veelvuldig gerepresenteerd type is geweest.

82

WINNICOT, D., geciteerd in: BADINTER, E., op. cit., pp. 199-200. 83

BOLEN, J., op. cit., (1984) 2007, p. 28. 84

BOLEN, J., op. cit., (1984) 2007, pp. 51-53. 85

BOLEN, J., op. cit., (1984) 2007, p. 51.

Page 37: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

37

Volgens Bolen worden bepaalde archetypes geactiveerd in een specifieke levensfase of

situatie, bijvoorbeeld het Demeterarchetype bij jonge moeders.86

Bolen beweert daarbij

echter niet dat het archetype van Demeter, met haar „moederlijke‟ trekken, het enige goede

is om als moeder te kunnen functioneren. Zij geeft bij alle goden- en godinnentypes

verwachtingen over hoe deze mannen- en vrouwentypes zich meestal zullen gedragen

tegenover hun kinderen. Zo laat ze ondermeer blijken dat een maagdelijk, onafhankelijk

Athenatype de beste moeder zal zijn voor volwassen, ambitieuze kinderen.87

Interessant aan zo‟n portrettering van verschillende moederlijke of vaderlijke kwaliteiten

binnen verschillende types mensen, is dat het de weg vrij maakt voor een open visie op

ouderschap. Het probleem met ideaalbeelden is namelijk dat ze enkel in een utopische

situatie mogelijk zijn, terwijl in de werkelijkheid de situaties waarin iemand zijn ouderrol

moet definiëren zeer uiteenlopend zijn. Zo volgt uit haar theorie dat het soort ouder dat

iemand wil of kan zijn, ondermeer afhankelijk is van het archetype dat in die persoon actief

is. Bovendien betrekt ze er de invloed van de archetypes van de kinderen bij, zodat

duidelijk wordt dat elk type kind een aangepaste ouderpraktijk vraagt.

Een bewustzijn van de nood aan een soort „situationeel ouderschap‟ zou mensen kunnen

helpen bij het omgaan met ideaalbeelden die hen in de media worden opgedrongen. Het

besef van „situationeel ouderschap‟ komt erop neer dat ideaal ouderschap niet bestaat,

maar dat het altijd afhangt van de situatie.

Een andere relevantie van Bolens theorie voor dit onderzoek, zit in het feit dat ook zij

enkele motieven, waarmee haar godentypen in hun mythologische verhalen werden

geconfronteerd, in verband brengt met populaire, ook eerder mythische, verhalen uit haar

tijd. In zekere zin deed zij met toenmalige filmhits als E. T. voor wat wij hier met recente

populaire filmreeksen doen.88

Zij bespreekt bijvoorbeeld de vader-zoonrelatie in de oude

Star Wars-trilogie.89

Daarin ziet zij de jonge Luke Skywalker als het archetype van de

jonge held, die wordt geconfronteerd met zijn destructieve vader, Darth Vader, als een

motief dat volgens haar typisch patriarchaal is, vergelijkbaar met de mythe rond Ouranos

86

BOLEN, J., op. cit., (1984) 2007, pp. 49, 270. 87

BOLEN, op. cit., (1984) 2007, p. 151. 88

SPIELBERG, S., E.T: The Extra-Terrestrial., USA, 1982. 89

LUKAS, G.(IV), KERSHNER, I. (V), MARQUAND, R. (VI), Star Wars episodes IV/V/VI,

USA, 1977/1980/1983.

Page 38: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

38

en Kronos.90

Als we veronderstellen dat het patriarchaat op vandaag voorbijgestreefd is,

zouden mythologische motieven in de hedendaagse film een eerder hedendaagse visie op

het patriarchaat moeten weerspiegelen. Zo bespreekt Bolen ook de figuur Frodo uit

Tolkiens boeken, nog niet de films, van Lord of the Rings.91

Volgens haar symboliseert de

opdracht en de reis van Frodo het weerstaan aan de verleiding van de agressieve kant van

het patriarchaat of het kiezen voor hoop en liefde.92

We kunnen dus in dat verhaal wel

degelijk een genuanceerde visie op het patriarchaat herkennen. Een dergelijke uitdaging

van het weerstaan aan de macht, werd ook door Henderson in verschillende heldenverhalen

teruggevonden.93

In het praktische deel zullen we straks kijken of er in de recente films

dergelijke genuanceerde visies op patriarchale motieven terug te vinden zijn, en of er

daarbij verschillen zijn tussen de Hollywoodfilms en de Vlaamse.

Een derde psychoanalyticus die ons relevante theorieën voor dit onderzoek biedt, is

Andrew Samuels, een Britse post-Jungiaanse psychoanalyticus. Hij focust vooral op

vaderbeelden, zodat hij ons de weg wijst, weg van de valstrik van het blijven steken bij

moederbeelden. In Vaderbeeld: Dieptepsychologische gedachten over vaderschap schetst

hij de veranderingen die het vaderbeeld heeft ondergaan in de psychoanalyse en in de

werkelijkheid.94

Hij stelt er bijvoorbeeld dat de relatie tussen de vader en het kind een

indirecte en cultureel bepaalde relatie is, terwijl de relatie tussen de moeder en het kind

volgens Samuels echter direct en biologisch is.95

Samuels wijst er vervolgens op dat het

patriarchaat een systeem is dat op verwantschap via de vader is gebaseerd, zodat die

organisatievorm dus op een cultureel geconstrueerde relatie steunt.96

Deze conclusie doet

hem stellen dat de vaderrol gebonden is aan plaats en tijd en dat er volgens hem bijgevolg

geen archetype van de vader is.97

We zien hier dus een kritiek of aanvulling op Jung op,

net als bij Bolen. Het is moeilijk om deze stelling over het al dan niet bestaan van een

vaderarchetype te bewijzen of te ontkennen. Toch blijven vaderarchetypes, met nadruk op

het meervoud, een handig instrument om vader- en moederbeelden binnen een cultuur te

bestuderen, ongeacht de discussie of ze universeel zijn.

90

BOLEN, J., op. cit., (1989) 2000, pp. 37-39. 91

TOLKIEN, J. R., The Lord of the Rings, England, s. n., 1954-1955. 92

BOLEN, J., op. cit., p. 450. 93

HENDERSON, J., op. cit., p. 92. 94

SAMUELS, A., Vaderbeeld: Dieptepsychologische gedachten over vaderschap, Amsterdam, Van Gennep,

1997. 95

SAMUELS, A., op. cit., p. 18. 96

SAMUELS, A., op. cit., p. 19. 97

SAMUELS, A., op. cit., p. 71.

Page 39: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

39

Samuels bespreekt bovendien ook de relatie tussen cultureel stereotype vader- en

moederbeelden en de archetypen in de mens, een idee dat we ook bij Jung en Bolen

terugvinden.98

Dit belangrijke argument toont aan dat het nodig is dat we voor dit

onderzoek naar ouderbeelden in de film, zowel ideeën uit psychoanalyse als van de cultural

studies aanwenden.

Een belangrijke opzet in Samuels studie is dat hij probeert de rol van de vader in de

ontwikkeling van het kind te beschrijven, zodat het kan losgemaakt worden van de „echte

vader.‟ Zo maakt hij, net als Bolen, de weg vrij voor het besef van „situationeel

ouderschap.‟ Hij toont zo ook de mogelijkheid van het laten samensmelten van zowel

mannelijke als vrouwelijke ouderrollen binnen één persoon, zodat het ideaal van de

genderneutrale ouder kan bereikt worden. Dit zijn perspectieven die handig zijn voor de

veranderde situatie waarin mensen op vandaag hun ouderrol moeten vervullen, als

bijvoorbeeld alleenstaande moeder of vader. Waar het volgens Samuels om gaat, is niet

wie de rol vervult, maar wat de bedoeling of de functie van die rol is. De vaderrol is

volgens Samuels ondermeer de rol van de “boodschapper van de psyche” en een vorm van

“politieke zelfcontrole.”99

In deze definitie is nog steeds de traditionele verbinding tussen

vader en gezag terug te vinden.

Na het overlopen van zes psychoanalytische theorieën, is het duidelijk dat

psychoanalytische perspectieven onontbeerlijk zijn voor een onderzoek naar representaties

van ouderbeelden. Het werd echter ook al duidelijk dat ook de psychoanalytici zelf vaak

verwijzen naar de sociale en culturele werkelijkheid, omdat de innerlijke en uiterlijke

realiteit elkaar voortdurend beïnvloeden. Dankzij de psychoanalyse beseffen we dat

veranderende gezinsconstructies een invloed zullen hebben op de psychologie van de

huidige generaties en dit wellicht ook een invloed moet hebben op de cultuurproductie. In

het hieropvolgend hoofdstuk zullen we het perspectief van de cultural studies bekijken.

Daarbij vertrekt men van de sociale en culturele werkelijkheid om dan de innerlijke wereld

er ook in te betrekken.

98

SAMUELS, A., op. cit., p. 39. 99

SAMUELS, A., op. cit., p. 101.

Page 40: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

40

3. 2. Het multidisciplinair perspectief van de cultural studies

Cultural studies is als wetenschap geleidelijk aan gegroeid doorheen de twintigste eeuw

vanuit inzichten uit verschillende disciplines en stromingen. Het werd echt als

wetenschappelijke discipline gevestigd bij de opening van het Centre for Contemporary

Cultural Studies (CCCS) in 1964. Zoals Freud, Jung en Lacan als traditionele „founding

fathers‟ van de psychoanalyse worden beschouwd, zijn Richard Hoggart en Stuart Hall dit

voor de discipline van de cultural studies. Hoggart is stichter van het CCCS in Birmingham

en Hall volgde hem op als directeur.

De cultural studies verenigt inzichten uit verschillende disciplines zoals de sociologie,

antropologie en zeker ook de psychoanalyse, om de hedendaagse cultuur te onderzoeken.

Daarbij hanteren ze een brede definitie van cultuur zodat ook populaire cultuurproducten

zoals film binnen hun interesse vallen. De oude Arnoldiaanse visie op cultuur als „the best

that has been thought and said in the world‟ werd aan de kant geschoven. In plaats daarvan

wordt Raymond Williams brede definitie van cultuur als „gemeenschappelijk

levensgevoel‟ of „structure of feeling‟ gebruikt. Deze ommekeer in de definitie van cultuur

heeft te maken met het „postmoderne‟ klimaat waarin deze discipline ontstond. In de

„postmoderne‟ sfeer begon het onderscheid tussen hoge en lage cultuur zijn relevantie te

verliezen. Men besefte ondermeer dat ook populaire cultuur kritisch kan zijn. Populaire

cultuur wordt nu onder andere beschouwd als een veld waar onderhandeling plaats vindt

tussen de ideologie van dominante groepen en verzet daartegen. Dit inzicht is voor een

groot deel te danken aan het hegemonieconcept van Gramsci. Dat wijst op het feit dat een

dominante groep zijn ideologie niet kan opleggen zonder een bepaalde graad van „spontane

consensus‟ van de andere groepen. Het centrale concept bij deze visie op populaire cultuur

is onderhandeling. In het boek Imagining Women: Cultural Representations and Gender

wordt door Christine Gledhill een heel hoofdstuk gewijd aan het proces van

onderhandeling dat in de populaire cultuur op het vlak van vrouwenbeelden gevoerd

werd.100

Ze stelt daar dat representaties noodgedwongen divers moeten zijn, omdat de

cultuurindustrie anders zou uitdoven.101

Deze nood aan diversiteit zal er ook zijn voor de

representatie van vaders en moeders. Zo kunnen we de in de populaire film aangeboden

ouderbeelden zien, als een ruimte voor onderhandeling tussen traditionele ideeën en de

vraag naar nieuwe rolmodellen, aangepast aan de sociale en culturele werkelijkheid.

100

GLEDHILL, C., “Pleasurable negotiations”, in: BONNER, F., Imagining Women: Cultural

Representations and Gender, Cambridge, Polity Press, (1992) 1995, pp. 193-209. 101

GLEDHIL, C., op. cit., pp. 199-200.

Page 41: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

41

Centraal bij de cultural studies is de gedachte dat cultuur een proces is waarbij

betekenisgeving belangrijk is. Daarom gebruikt men vaak de term „signifying practices‟

voor culturele fenomenen. Cultural studies gaat zo de betekenis van hedendaagse culturele

fenomenen, uit ondermeer de media, kritisch gaan bekijken binnen de cultuur waarin ze

bestaan. Omdat er gezocht wordt naar gedeelde betekenissen als culturele binding, kijken

de cultural studies dus naar het symbolische aspect van de sociale werkelijkheid. Daarbij

menen ze dat betekenissen actief geconstrueerd worden en ook actief moeten

geïnterpreteerd worden. Daarbij moet opgemerkt worden dat er volgens de cultural studies

verschillende leesposities zijn, die variëren tussen enerzijds meelezen met de ideologie die

in de tekst domineert en anderzijds een tegendraadse lezing.

Veel werken die in de bibliografie van deze scriptie terug te vinden zijn, kunnen onder het

luik van de cultural studies geplaatst worden. Dit geldt ook voor de scriptie zelf omdat we

de hedendaagse populaire cultuur bestuderen en daarbij proberen de betekenissen van

vader-en moederrepresentaties te plaatsen binnen de culturele hedendaagse werkelijkheid.

Dat de disciplines psychoanalyse en cultural studies hier samengaan, komt ondermeer

doordat ze beide sterk bezig zijn met de concepten identiteit en identificatie. Identiteit is,

net als vader- en moederschap, een hot item in de (cultuur)wetenschappen omdat het zich

ook in een crisissfeer van onzekerheid en transformatie bevindt. We kunnen identiteit

definiëren als hoe we onszelf zien en presenteren. Een identiteit is volgens de

theorievorming samengesteld uit verschillende „subjectiviteiten,‟ waarmee men

„symbolische categorieën‟ voor identiteitsconstructie bedoelt, die opgesteld worden binnen

„specifieke discoursen.‟

De psychoanalyse houdt zich bezig met identiteit omdat het zelfbewustzijn er centraal

staat. Een cruciaal element in de groei naar een zelfbewustzijn is volgens de psychoanalyse

de identificatie met anderen. Daarbij wijst men traditioneel een grote rol toe aan

identificatie met de ouders. Daarom hebben wij psychoanalytische inzichten nodig bij onze

focus op vader- en moederbeelden in film. De cultural studies heeft het begrip identificatie

overgenomen uit de psychoanalyse. Dat cultural studies de psychoanalyse vaak als basis

gebruikt, is heel duidelijk in het overzichtswerk Cultural Studies: Theory and Practice van

Chris Barker. Daarin wordt een hoofdstuk gewijd aan “Issues of Subjectivity and Identity”

Page 42: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

42

waarin vaak naar de psychoanalyse wordt verwezen.102

Barker gebruikt, zoals uit de titel

van hoofdstuk blijkt, ook het concept „subjectiviteit‟ om te beschrijven hoe wij onszelf

ervaren en vormen als subject. Identificatie is voor Barker een denkbeeldig samenvallen

van iemands identiteit met subjectposities, voorgesteld in „discursieve

praktijken,‟waaronder we films kunnen indelen.103

Een argument voor het samengaan van

psychoanalyse en cultural studies via het concept identiteit, treffen we bijvoorbeeld aan

wanneer Barker „founding father‟ Stuart Hall aanhaalt. Hall stelde in Questions of Cultural

Identity dat identiteiten ontstaan door het samengaan van „discursieve praktijken‟ en

„onbewuste processen‟.104

Het samengaan van psychoanalyse en cultural studies via het

concept identiteit is bovendien ook zeer prominent in Kathryn Woodwards Identity and

Difference. Zoals daar duidelijk wordt uit Woodwards essay Motherhood: Identities,

Meanings and Myths, is ook moederschap een soort identiteit, wat uiteraard ook het geval

is voor vaderschap.105

Een kenmerk dat uit de titel Identity and Difference blijkt, is dat

identiteiten heel sterk gebaseerd zijn op verschil, bijvoorbeeld het verschil tussen man en

vrouw of blank en zwart. Via het aanhalen van Paul Du Gay en Stuart Halls concept van de

„circuit of culture,‟ te zien op bijlage VI, maakt ze ook duidelijk dat identiteit een

voortdurend veranderend proces is, dat bijvoorbeeld beïnvloed wordt door representatie en

regulatie.106

Men zou dus kunnen onderzoeken hoe ouders zich in hun identiteit als vader

of moeder positioneren tegenover representaties van ouders in de populaire media. Het

concept van „the circuit of culture‟ demonstreert dat representaties in de media wel

meespelen in de identiteitsvorming, maar toont tegelijk dat de impact ervan relatief is,

aangezien ook andere factoren meespelen in de constructie van een identiteit.

Het multidisciplinaire karakter van de cultural studies biedt ons, naast zijn toepassing van

psychoanalytische concepten, nog meer bruikbare perspectieven voor dit onderzoek.

Ondermeer door de toepassing van inzichten uit de genderstudies op culturele fenomenen.

In Barkers overzichtswerk zit een hoofdstuk “Sex, Subjectivity and Representation” waarin

inzichten uit de genderstudies behandeld worden.107

Zo leerden we uit de genderstudies dat

102

BARKER, C., Cultural Studies: Theory and Practice, London/Thousand Oaks/New Delhi,

Sage Publications, (2000) 2003, pp. 219-245. 103

BARKER, C., op. cit, p. 226. 104

HALL, S., aangehaald in BARKER, C., op. cit, p. 293.

HALL, S., DU GAY, P., Questions of Cultural Identity, London, Sage, 1996. 105

WOODWARD, K., “Motherhood: Identities, Meanings and Myths”, in: WOODWARD, K. (ed.), op. cit.,

pp. 239-298. 106

Zie bijlage VI: The ‘circuit of culture’ van Stuart Hall en Paul Du Gay. 107

BARKER, C., op. cit., pp. 279-314.

Page 43: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

43

de traditionele rolverdeling een culturele constructie is. Ook de traditionele representaties

van „vrouwelijk‟ moederschap en „mannelijk‟ vaderschap, zijn geconstrueerd. De

geconstrueerde rolverdeling baseerde zich op een miniem biologisch sekseverschil, maar is

te biologisch essentialistisch. De rolverdeling tussen man en vrouw is hoofdzakelijk

cultureel bepaald via bijvoorbeeld de dominante organisatievorm van het kerngezin.

Barker wijst er echter ook op dat de opdeling tussen biologische sekse en culture gender

onder vuur ligt. Volgens hem mogen we fenomenen als de onderdrukking van de vrouw

dan ook niet alleen vanuit cultuur verklaren.108

Hieruit volgt dat bij culturele fenomenen

als de mythe van de moederliefde, niet mag vergeten worden dat er een biologische

invloed heeft meegespeeld bij hun ontstaan.

Ook in Barkers overzichtswerk worden ouderbeelden als studieobject vermeld. Hij citeert

bijvoorbeeld studies die de relatie tussen het ontbreken van positieve vaderbeelden en de

crisis in de mannelijke identiteit onderzoeken. Uit deze studies leidt Barker af dat

identificaties met traditionele vaderbeelden, zoals de autoritaire vader of de afwezige

vader, in onze hedendaagse maatschappij voor aanpassingsproblemen kunnen zorgen.109

We kunnen hieruit concluderen dat traditionele ouderbeelden niet meer relevant zijn en er

bijgevolg nood is aan nieuwe rolmodellen. Massamedia zoals film zouden kunnen helpen

in het verspreiden van rolmodellen, door subjectposities voor te stellen via representatie

van hedendaags relevant vader- en moederfiguren.

Er zijn ontelbare publicaties binnen de cultural studies rond representaties en stereotypen

in de media. Barker haalt een classificatie aan van een zekere Meehan. Deze heeft bij een

studie van de representaties van vrouwen op de Amerikaanse televisie tussen de jaren

1970-1980 verschillende types gedefinieerd. Uiteraard kunnen dergelijke lijsten van types

nooit de diversiteit aan representaties omvatten, maar ze bieden wel een instrument om

trends en stereotypen te ontdekken. Zo werden door Meehan tien types gedefinieerd

waarvan er twee interessant zijn voor ons onderzoek, omdat het moederlijke types zijn. Het

eerste bruikbaar type is dat van “the good wife” die wordt omschreven als “domestic,

attractive and home-centred.”110

Het tweede moederlijke type is “the matriarch” met de

108

BARKER, C., op. cit., p. 289. 109

BARKER, C., op. cit., p. 303. 110

MEEHAN geciteerd in BARKER, C., op. cit., p. 307.

Page 44: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

44

kenmerken “authority of the family role, older and desexed.”111

De globale conclusie van

Meehans studie zou er op neerkomen dat positieve vrouwenbeelden op de televisie tussen

1970 en 1980, vrouwen voorstellen die gevoelig, huiselijk en nederig zijn terwijl

onafhankelijke of rebelse vrouwen toen negatief werden afgebeeld.112

In het decennium

1970-1980 werd dus blijkbaar nog altijd de traditionele rolverdeling gepropageerd op de

Amerikaanse televisie. Als we de hedendaagse situatie met het failliet van de mythe van de

brave huismoeder overschouwen, zou zo‟n oppositionele representatie van goede, nederige

vrouwen tegenover slechte, onafhankelijke vrouwen voorbij moeten zijn. Kathryn

Woodward presenteert in haar werk een recent stereotiep moederbeeld dat

onafhankelijkheid niet meer stigmatiseert en dus aangepast is aan de hedendaagse

werkelijkheid. Dit is het stereotype dat zij beschrijft als “the independent mother,” zijnde

een onafhankelijke, aantrekkelijke moeder met een eigen succesvolle carrière.113

Wat Woodwards Identity and Difference bruikbaar maakt voor dit onderzoek, is dat ze

duidelijk maakt dat representaties een betekenisgevende functie kunnen vervullen omdat ze

mogelijke subjectposities voorstellen. Ze biedt bovendien mooie argumenten ter

legitimering van een focus op de representatie van ouderfiguren, alhoewel haar onderzoek

beperkt is tot moeders. Haar argumenten zullen we hier even opsommen omdat ze ook in

de opzet van dit onderzoek meespelen. Haar meest voor de hand liggende argument is dat

moederbeelden iedereen aangaan omdat iedereen een moeder heeft.114

Een tweede reden is

verbonden met het feit dat haar werk in het kader van de cultural studies valt. Ze zegt

namelijk dat moederbeelden mooi de invloed van cultuur duidelijk maken, omdat het

moederschap zo sterk aan mythologisering onderhevig geweest is.115

Een ander interessant

fenomeen bij moederschap is, volgens Woodward, dat het aantoont hoe er binnen een

identiteit altijd verschillende dimensies samengaan, zoals biologische, symbolische, sociale

en psychoanalytische aspecten.116

Haar hoofdstuk over moederschap biedt een handig overzicht over de verschillende

ideaalbeelden van moeders doorheen de geschiedenis van het Westen. Enkele mythische

typen die zij bespreekt zijn de zuivere, maagdelijke moeder Maria en de bedreigende

111

Ibid. 112

Ibid. 113

WOODWARD, K., op. cit., pp. 265-272. 114

WOODWARD, K., op. cit., p. 243. 115

WOODWARD, K., op. cit., p. 6. 116

WOODWARD, K., op. cit., p. 244.

Page 45: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

45

moeder zoals Medea. Ze wijst er daarbij op hoe deze mythes werden genaturaliseerd zodat

vrouwelijkheid werd gelijkgeschakeld aan moederschap.117

Ook lanceert ze enkele stellingen die we dadelijk kunnen toetsen aan de cases die voor dit

onderzoek geselecteerd werden. Zo meent ze dat moeders ondergerepresenteerd zijn in

vergelijking met hun belang in de maatschappij en dat, als moeders gerepresenteerd

worden, het vaak een negatieve afbeelding van de slechte moeder is.118

In de lijn van deze

bewering haalt ze, zoals eerder vermeld, Marina Warners Managing Monsters aan, waarin

Warner beweert dat het cultureel klimaat op het einde van de twintigste eeuw een

overrepresentatie aan slechte moeders veroorzaakte.119

Vooral de alleenstaande moeder

viel blijkbaar deze negatieve eer te beurt. Deze worden volgens Woodwards uiteenzetting

over de figuur van “the single mother” in crisisperiodes vaak als zondebok van sociale

problemen gekozen.120

We zagen in de inleiding dat de negentiende eeuwse mythe van de

huismoeder een revival beleefde kort na de tweede wereldoorlog en Woodward suggereert

nog een derde terugkeer. Namelijk in het Engeland van de jaren tachtig onder de regering

Thatcher, waarin volgens haar de moeder weer naar de haard werd gepropageerd.121

Gelukkig ziet Woodward op het einde van de twintigste eeuw ook positieve

moederbeelden verschijnen, zoals de al vaak vermelde „independent mother.‟ Het wordt

echter duidelijk dat dit ideaal van de aantrekkelijke, onafhankelijke moeder die werk met

gezin combineert, ook niet altijd te rijmen valt met de realiteit.

Woodward probeert een verklaring te geven waarom culturele ideaalbeelden, hoewel vaak

onbereikbaar, toch zo aantrekkelijk zijn. Die verklaring zoekt zij bij de psychoanalyse en

stelt dat deze figuren inspelen op onbewuste verlangens, zoals het verlangen om succes

met moederschap te verenigen.122

Ze wijst er op dat een onderzoek naar representatie en

identiteit vanzelf de nood aan psychoanalyse creëert, omdat identificatie met anderen nodig

is voor de creatie van een identiteit.123

Zij stelt bovendien dat ze psychoanalyse gebruikt

als een middel om de hiaten aan te vullen die een focus op discursieve invloeden op

moederschap nalaat.124

Psychoanalyse zou volgens haar ook inzicht bieden in de

constructie en waardering van moederschap binnen een bepaalde cultuur.125

Een laatste

117

WOODWARD, K., op. cit. p. 250. 118

WOODWARD, K., op. cit., p. 243. 119

WARNER, M., op. cit., aangehaald in WOODWARD, K, op. cit., p. 251. 120

WOODWARD, K., p. cit., pp. 259-261. 121

WOODWARD, K.., p. 257. 122

WOODWARD, K., op. cit., p. 274. 123

WOODWARD, K., op. cit., p. 14. 124

Ibid. 125

WOODWARD, K., op. cit., p. 244.

Page 46: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

46

argument in het voordeel van de psychoanalyse is haar verwijzing naar vrouwelijke

analytici zoals Kristeva en Irigaray, die volgens Woodward mee zouden geholpen hebben

aan de creatie van de figuur van de „independent mother.‟126

Een laatste theoretisch concept dat we onder de cultural studies kunnen plaatsen, en die

ook een grote psychoanalytische dimensie heeft, is Judith Butlers „genderperformativiteit.‟

Haar stelling dat gender een activiteit van citeren en herhalen van een norm is, kan

misschien ook toegepast worden op ouderschap. Misschien zou het een interessante

hypothese zijn om ooit eens te onderzoeken hoe „performatief‟ ouderschap is en in

hoeverre men zich daarbij laat beïnvloeden door normen die in de media worden

voorgeschoteld.

Na algemene voorbeelden uit de cultural studies, zoals het werk van Woodward en Barker,

kan er eens gekeken worden naar specifiekere studies, die dichter bij ons onderzoek liggen.

Studies die tendensen zoeken in de filmproductie om dit te bekijken in het licht van het

culturele klimaat, zijn zeker niet uniek. In de inleiding werd Elizabeth Bells From Mouse

to Mermaid al aangehaald, waarin Disneyfilms worden geanalyseerd in hun functie van

culturele pedagogie. Susan Jeffords stelt daar in haar artikel The Curse of Masculinity dat

er in het begin van de jaren negentig een trend te merken is in de representatie van vaders.

Namelijk het tonen van zachte vaderlijke mannen als tegenwind tegen de harde, stoere

mannen die volgens Jeffords de jaren tachtig van Reagan beheersten.127

Het onderzoek

van het artikel Performing the Crisis: Fathering, Gender and representation in two 1990s

Films bevestigt, zoals in de inleiding gezegd, die trend. In From Mouse to Mermaid wordt

ook op moederfiguren in Disneyfilms gefocust in Lynda Haas‟ essay Eighty-Six the

Mother. Net als bij Woodward vinden we hier voldoende argumenten voor de nood aan

psychoanalytische concepten bij de studie van ouderbeelden in de populaire film. Haas

brengt enkele veronderstellingen aan die we ook bij Woodward terugvinden. Bijvoorbeeld

dat moeders vaak ondergerepresenteerd worden en dat als ze dan eens gerepresenteerd

126

WOODWARD, K., op. cit., p. 276. 127

JEFFORDS, S., op. cit. p. 161.

Page 47: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

47

worden, het vaak negatief is.128

Ook bevestigt ze dat positieve representaties een moeder

traditioneel als zorgend en zelfopofferend tonen.129

Samenvattend kunnen we stellen dat de cultural studies ons leren dat we de populaire film

moeten zien als een praktijk die gedeelde betekenissen tracht over te brengen binnen een

cultuur. Dit verwijst ook naar de functie van film als culturele pedagogie. De

betekenisgeving is volgens de cultural studies geen eenrichtingsverkeer, maar een

onderhandeling tussen dominante en originele ideologieën. Daarom spreekt men van

populaire cultuur als „site of struggle‟ waar een dialoog wordt gevoerd tussen verschillende

groepen. Het is daarom ook belangrijk dat populaire cultuur diverse representaties biedt,

zodat verschillende groepen mensen zich kunnen identificeren met de subjectposities die

worden aangeboden en ze kunnen aangewend worden in identiteitsconstructies.

Dat bij een onderzoek naar representatie van ouders in populaire film, zowel inzichten uit

de cultural studies als de psychoanalyse noodzakelijk zijn, komt vooral omdat de relatie

tussen de culturele werkelijkheid en het onbewuste in de mens, er één van constante,

wederzijdse beïnvloeding is. Bovendien delen de cultural studies en de psychoanalyse

centrale concepten als identiteit, identificatie en subjectpositie.

Er zijn ook verschillen tussen beide disciplines omdat ze op een ander tijdstip en in een

andere context ontstaan zijn. De multidisciplinaire richting van de cultural studies ontstond

veel later en werd beïnvloed door „postmoderne‟ opvattingen, zoals dat betekenissen niet

vast maar processueel zijn, en voornamelijk cultureel geconstrueerd. Zo konden mythes als

die van de natuurlijke moederliefde en de autoriteit van de vader, ontmaskerd worden, wat

nog niet het geval was bij het ontstaan van de psychoanalyse.

Meestal is het de cultural studies die de psychoanalyse aanwendt als hulpwetenschap, maar

het kan ook omgekeerd. Een voorbeeld van een psychoanalytische studie die gebruik

maakt van de cultural studies is: Images of Couples and Families in Disney Feature-

Length Animated Film. Dit verscheen in een psychologisch tijdschrift en probeert uit te

zoeken hoe Disneyfilms kunnen gebruikt worden bij familietherapie, door na te gaan welke

ideaalbeelden rond het gezin en ouderrollen deze films aanbieden. Dergelijk onderzoek

past net als wat wij hier doen, in de opvatting van populaire film als culturele pedagogie.

128

HAAS, L., op. cit., p. 196. 129

Ibid.

Page 48: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

48

Hiermee is de theoretische uiteenzetting afgerond. Nu er verschillende mythes en

realiteiten rond vader-en moederfiguren opgesomd zijn en ook de toepasbaarheid van de

psychoanalyse en de cultural studies verduidelijkt werd, kunnen we de inzichten toepassen

op de cases. Daarbij kijken we welke ouderbeelden hedendaagse populaire films uit

respectievelijk Hollywood en Vlaanderen ons voorschotelen en of die eerder traditioneel of

hedendaags zijn. Ook wordt nagegaan of de films op dat vlak een cultureel pedagogische

functie kunnen vervullen doordat de representaties bijvoorbeeld een hulp kunnen zijn bij

een identiteitsconstructie als hedendaagse moeder of vader.

Page 49: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

49

PRAKTISCH GEDEELTE

Page 50: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

50

1. Vader- en moederbeelden in de nostalgisch mythologische Hollywood –

reeksen Pirates of the Caribbean, Lord of the Rings en Harry Potter

Dat nostalgische fantasy-cycli als Pirates of the Caribbean, Lord of the Rings en Harry

Potter zo populair zijn, heeft uiteraard vooral veel met marketing te maken. Aangezien we

om de zoveel tijd een nieuw deel van de cyclus in de bioscoop kregen, waren deze series

alomtegenwoordig in de cultuur van de laatste jaren. Telkens opnieuw schiet de

marketingmachine dan weer op gang, zodat de films zeker niet aan onze aandacht kunnen

ontsnappen. Deze verhalen leven bijgevolg ook echt onder de mensen. Vooral in het geval

van Harry Potter is het zelfs een heus meeleven. We zouden bijna kunnen zeggen dat men

een deel van de hedendaagse cultuur mist, indien men niet weet wie Frodo, Harry en Jack

Sparrow zijn. Naast de invloed van marketing moeten er wel ergens elementen in deze

verhalen zitten, die precies de hedendaagse mens zo sterk aanspreken. Anders zouden

sequels waarschijnlijk nooit zo veel volk lokken, en zouden deze verhalencycli een stille

dood zijn gestorven. Dat is dus niet het geval, want zoals in bijlage I is te zien, nemen de

sequels vaak een hogere plaats in op de box office lijst dan de eerste delen.130

Wat spreekt er ons dan zo aan in deze verhalen? Het is niet zo dat ze dit doen door typische

problemen waarmee een eenentwintigste eeuwer wordt geconfronteerd, centraal te stellen.

Ze spelen zich immers af in werelden die weinig met de onze gemeen hebben.

Waarschijnlijk is dat juist één van de redenen waarom mensen hun tijd steken in deze toch

wel meer dan gemiddeld durende films. Ze bieden ons de mogelijkheid om even te

ontsnappen aan onze dagelijkse beslommeringen. Ze spelen dus in op onze nood aan

escapisme en op ons verlangen naar een alternatieve wereld, vol nostalgie naar betere

tijden, die er eigenlijk nooit geweest zijn.

We zagen in het theoretisch gedeelte al hoe de psychoanalyticus Joseph Henderson in

Oude mythen en de moderne mens over de intrinsiek menselijke behoefte naar mythische

verhalen sprak, die zich volgens hem vooral in moeilijke tijden zou manifesteren. Wat nu

precies moeilijke tijden zijn, is moeilijk te definiëren. Maar ook vandaag valt het woord

„crisis‟ te pas en te onpas in de media en dagelijkse gesprekken. Dat zou dus betekenen dat

er op dit moment een hogere nood is aan mythische verhalen. Traditionele mythische

systemen als het Griekse, die zingevend bedoeld zijn, spreken naar verluid over

fundamenteel menselijke problemen. De heldencycli die we hier bespreken, zijn echter

130

Bijlage I: Imdb All-time Worldwide Box Office.

Page 51: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

51

geen zuivere mythen meer. Bart Keunen legt in Verhaal en verbeelding: Chronotopen in

de westerse verhaalcultuur uit dat moderne heldenverhalen opgebouwd zijn volgens de

“missiechronotoop” die het tijdloze van de mythes verenigt met de lineaire tijd van het

menselijk handelen.131

Dat onze heldenverhalen geen zuivere mythes meer zijn, heeft ook

te maken met het feit dat we niet meer goed weten wat die „fundamenteel menselijke

problemen‟ nu precies zijn. We beseffen dat er veel verschillende culturen zijn die

fundamentele geachte fenomenen als opvoeding anders benaderen. Omdat iedereen

ontstaat uit een vader en een moeder, zouden we vader- en moederbeelden als

fundamenteel menselijk kunnen zien. Maar vader- en moederbeelden zijn, zoals dadelijk

zal blijken, weinig aanwezig in deze filmreeksen. Is het omdat vader- en moederschap

voortdurend verandert dat er over gezwegen wordt?

Verschillende helden in deze drie cycli missen één of twee ouders. Dat is echter niet de

enige reden waarom er zo weinig aandacht is voor ouder-kindrelaties, want het heeft ook

veel te maken met de aard en de setting van de verhalen.

De afwezigheid van de klassieke constellatie vader, moeder en kind, wordt in elke cyclus

anders behandeld. In de wereld van Lord of the Rings neemt het gezin geen centrale plaats

in de organisatie van de maatschappij in. Ook in de maatschappij van Pirates of the

Caribbean staat het gezin veel minder centraal dan wij op vandaag gewoon zijn.

Bovendien moeten de helden in deze twee cycli aan het begin van het verhaal al hun thuis

verlaten om hun missie te volbrengen. We herkennen hier Hendersons stelling in dat

heldenverhalen vaak het “archetype van de initiatie” volgen, waarbij de held zijn thuis

moet verlaten om zijn eigen weg te vinden en een plaats in de groep te krijgen.132

De

ouders en de ouder-kindrelatie kunnen in deze verhalen sowieso dus niet veel aan bod

komen. Bij Harry Potter ligt het iets of wat anders. Daar is de enige reden waarom er geen

aandacht voor de ouders van de jonge held is, dat zijn ouders gestorven zijn, want we

vinden er wel veel andere ouderfiguren. De setting van deze saga is chronologisch en

geografisch preciezer dan de eerder tijdloze setting van Lord of the Rings en Pirates of the

Caribbean. De magische wereld van Harry Potter is een parallelle wereld die gelijk loopt

met de Britse maatschappij aan het eind van de twintigste eeuw, waar het gezin dus wel

belangrijk is. De magische wereld waarin Harry en zijn vrienden leven, vermengt

131

KEUNEN, B., Verhaal en verbeelding: Chronotopen in de westerse verhaalcultuur, Gent, Academia

Press, 2007, pp. 123-124. 132

HENDERSON, J., op. cit., p. 107.

Page 52: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

52

realistische, hedendaagse kenmerken met mythologisch tijdloze fenomenen. De

alternatieve wereld bestaat hier dus naast de hedendaagse werkelijkheid.

In dit hoofdstuk zullen we per cyclus bekijken in welke mate vaders en moeders aan- of

afwezig zijn. Bij de aanwezige ouderfiguren kunnen we bijvoorbeeld nagaan of zij

archetypisch worden voorgesteld en of het accent meer op de moeder of op de vader ligt.

Ook zullen we kijken of de ouderrollen van afwezige ouders al dan niet overgenomen

worden door andere figuren. In de theoretische uiteenzetting zagen we namelijk al dat

Henderson aangaf, dat veel jonge helden worden bijgestaan door een ouder personage dat

hij benoemt als „voogd.‟ Dergelijke personages komen, zoals we zullen zien, in de drie

heldencycli voor.

Omdat vaders en moeders in Pirates of the Caribbean en Lord of the Rings maar heel

beperkt aanwezig zijn, is de bespreking ervan oppervlakkig. Op de ouderfiguren in Harry

Potter zal grondiger ingegaan worden, omdat ouders daar centraler staan en we ook veel

verschillende vervangfiguren aantreffen. We zullen daarin enkel de drie eerste films van

deze zevendelige saga betrekken: Harry Potter and the Sorcerer’s Stone, Harry Potter and

the Chamber of Secrets en Harry Potter and the Prisoner of Azkaban.

Ook zal nagegaan worden of er een mogelijkheid bestaat dat deze Hollywoodfilms ons iets

relevants leren over vader- en moederfiguren dat kan dienen als culturele pedagogie.

1.1. Ouderfiguren in de trilogie Pirates of the Caribbean

Het valt op dat in de drie Hollywoodreeksen de centrale jonge helden één of meer ouders

hebben verloren, en Will Turner en Elizabeth Swann uit Pirates of the Caribbean zijn daar

een voorbeeld van. Elizabeth heeft enkel nog haar vader, de gouverneur van Port Royal.

Will groeide op als wees, maar ontdekt later dat zijn vader nog leeft en dit gegeven heeft

een invloed op het verhaal. De derde centrale held uit deze trilogie is Jack Sparrow. In het

laatste luik van de trilogie zien we ook zijn vader, Captain Teague, verschijnen. Wanneer

Jack zijn vader bij dat weerzien naar zijn moeder informeert, houdt deze een gekrompen

hoofd in de lucht, het enige wat nog van de moeder rest. In Pirates of the Caribbean zijn

de moeders helemaal afwezig. Van de drie Hollywoodcases is dit de cyclus met de minste

ouderfiguren. De enige ouder-kindrelaties die hier een rol spelen in het verloop van de

gebeurtenissen, zijn deze tussen Will en zijn vader Bootstrap Bill en deze tussen Elizabeth

en haar vader. We hebben wel een „voogdpersonage‟: Jack Sparrow kan gezien worden als

Page 53: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

53

een „voogd‟ voor Will omdat hij hem inwijdt in zijn ware identiteit als piratenzoon en hem

ook de kneepjes van het vak leert. Vanwege zijn wispelturige karakter, egoïsme en

ongeneesbare neiging tot verraad is Jack echter niet te vergelijken met oude, wijze

grootvaderlijke „voogden‟ als Gandalf uit Lord of the Rings en Perkamentus uit Harry

Potter.

De ouderfiguren uit Pirates of the Caribbean, allemaal vaders, stellen verschillende types

voor. Gouverneur Swann, de vader van Elizabeth, is een goedhartige, gevoelige man die

het beste voor zijn dochter wil. Hij is zeker niet autoritair, eerder zelfs een „zacht eitje‟.

Wanneer hij op het einde van de eerste film merkt dat ze meer van Will Turner houdt dan

van de commodore die haar ten huwelijk heeft gevraagd, respecteert hij haar keuze. Hij

komt wel dapper voor zijn dochter op. In het tweede deel van de trilogie helpt hij haar uit

de gevangenis te ontsnappen, met het risico op het verlies van zijn hoge functie. Elizabeth

houdt evenzeer van haar vader, ook al is ze voortdurend van huis weg op avontuur. In de

laatste film, At the World’s End, wanneer ze over de dodenrivier varen, zien we plotseling

haar vader in een bootje zitten. Dat betekent dat hij, zonder dat ze hem nog gezien had,

gestorven is. Ze probeert hem wanhopig mee te krijgen terug naar de levenden, maar hij

zelf lijkt daar niet in geïnteresseerd. Hij schijnt zijn rust gevonden te hebben en belooft

haar de groeten over te brengen aan haar overleden moeder.

Ook bij Will zien we het motief van een kind dat streeft om zijn vader te redden. In de

tweede film Dead Man’s Chest ontdekte hij dat zijn vader in een toestand tussen leven en

dood gegijzeld wordt op het schip de Vliegende Hollander. Will was zelf als gijzelaar op

dat schip terecht gekomen, waardoor vader en zoon verenigd werden na jaren lang van

elkaar gedacht te hebben dat ze dood waren. Daarop helpt zijn vader hem van het

vervloekte schip te ontsnappen. Van dan af wordt Wills handelen gedreven door de wens

zijn vader te bevrijden van de slavernij op De Vliegende Hollander. Hij moet daarvoor het

hart van Davy Jones, de kapitein van De Vliegende Hollander, vinden en doorboren zodat

zijn vader kan verlost worden. Het is via de geest van Elizabeths vader die ze in de derde

film tegenkomen op de dodenrivier, dat Will verneemt dat als hij het hart van Davy Jones

doorboort, in ruil kapitein zal moeten worden van Jones‟ schip. Dat betekent echter dat

Will dan niet bij zijn geliefde Elizabeth zou kunnen zijn. Will staat dus voor de keuze

tussen zijn geliefde en zijn vader. Wanneer Will in de derde film uiteindelijk terug komt op

de Vliegende Hollander, om zijn vader te bevrijden, herkent deze hem niet meer. Will

Page 54: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

54

wordt door zijn vader aangevallen en er volgt een duel tussen vader en zoon. We zien

hierbij een omkering van klassieke psychoanalytische vader-zoonmotieven als de

castratiedreiging en de vadermoord. Het motief in dit moderne verhaal toont een zoon die

wanhopig om de erkenning van zijn vader vraagt. In plaats van het klassieke patriarchale

motief waarbij de zoon de autoritaire vader moet verslaan, wordt hier een verandering in

de vader beoogd. Deze ommekeer van een ontoegankelijke naar een betrokken vader,

wordt ook fysiek uitgedrukt. Zolang de vader onder het bevel van Davy Jones staat, heeft

hij een monsterlijk gedaante. Maar via de redding door zijn zoon, zal hij weer een

menselijke gedaante krijgen. Deze vader herkent zijn zoon pas als het eigenlijk al te laat is,

wanneer Davy Jones, Will reeds een dodelijke steek in zijn hart heeft gegeven. Daarop valt

de vader Davy Jones aan. Toch is het de jonge Will die Jones met zijn laatste energie

vermoordt door diens hart te doorboren. Dat betekent echter dat Will nu kapitein van de

Vliegende Hollander moet zijn. Hij zal van dan af maar eens in de tien jaar aan land

kunnen bij zijn geliefde Elizabeth. De rest van de tijd moet hij op het schip doorbrengen,

maar daar is hij wel bij zijn vader. Hij schijnt zich redelijk verzoend te hebben met dit

compromis tussen het redden van zijn vader en het kunnen samenleven met Elizabeth. In

een post-credit scène zien we hoe Will, na zo‟n tien jaar, op de kust afvaart waar Elizabeth

hem staat op te wachten met hun zoon. Daarbij wordt de vader-zoonrelatie weer

voorgetrokken, maar zien we eindelijk wel een moederfiguur verschijnen, zij het buiten de

grenzen van de plot.

Een ander vader-zoonkoppel is Jack Sparrow en zijn vader kapitein Teague. Hier zijn

vader en zoon opvallend verschillend in karakter, maar heel gelijkend qua uiterlijke

kenmerken. Jack lapt systematisch alle regels aan zijn laars en is op en top onbetrouwbaar.

Zijn vader is daarentegen de bewaarder van de piratencode. Zo lijkt deze relatie een beetje

op een symbolische vadermoord, waarbij de zoon de regels van de vader volledig

verwerpt. Dit is echter alles dat we te weten komen over deze vader-zoonrelatie.

Er zit wel nog een unieke dimensie aan dit vader-zoonkoppel. Kapitein Teague wordt

gespeeld door Keith Richards, de drummer van de Rolling Stones. Het is algemeen

geweten dat het personage Jack Sparrow geïnspireerd is op de figuur van Richards. We

zien dus hoe een personage wordt geconfronteerd met de man die zijn personage deed

ontstaan. Richards is als zijn grote voorbeeld dus eigenlijk de symbolische vader van Jack

Sparrow.

Page 55: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

55

Meer ouder-kindbanden laat deze trilogie niet zien zodat deze filmreeks ons heel weinig

leert over vaders, moeders en ouder-kindrelaties. Hij kan daarbij dus geen cultureel

pedagogische functie vervullen. Niet alleen omdat de setting geheel verschilt van onze

hedendaagse maatschappij, maar ook omdat het accent vooral op spektakel ligt. Het enige

interessante dat in dit verhaal naar boven komt in verband met ouderfiguren, is dat we hier

zien hoe kinderen ook soms moeten vechten voor de erkenning van hun ouders. Zowel

Will als Elizabeth willen op een bepaald moment hun vader redden, terwijl deze vaders

daar niet in geïnteresseerd lijken. Het accent in deze verhalencyclus ligt extreem op de

mannelijke lijn omdat enkel vaders gerepresenteerd worden en de vader-zoonrelaties het

meest aandacht krijgen. De enige vader-dochterrelatie toont dan nog een dochter die zich

met haar drang naar avontuur en koppigheid eerder als een zoon gedraagt. Hier zien we dus

een vrouw die haar mannetje kan staan, zonder ooit een goede band met haar moeder

gehad te hebben. Dit gaat in tegen de feministische stelling dat er meer aandacht moet gaan

naar de moeder-dochterbanden om vrouwen sterker en mondiger te maken. Eigenlijk

gedraagt het personage Elizabeth zich als een hedendaagse mondige dochter zoals we ze in

sommige Vlaamse films kunnen terugvinden.

Toch zijn de mannenrelaties hier niet zo krachtig en gevierd als in Lord of the Rings omdat

leugens en bedrog voor een voortdurende afwisseling van bondgenootschap en conflict

zorgen. Anderzijds is die afwisseling van bondgenootschap en conflict volgens Andrew

Samuels een noodzaak in de vader-zoonrelatie om vooruitgang te boeken, iets wat deze

plot zeker duidelijk maakt.133

Ook is de lichamelijke uitdrukking van de ouder-kindband

hier zo goed als afwezig. Ouder en kind bevinden zich niet vaak in hetzelfde beeldkader,

zodat de afstand tussen ouder en kind een voldongen feit lijkt.

1.2. Ouderfiguren in de trilogie Lord of the Rings

Frodo Baggins, de held uit Lord of the Rings, verloor beide ouders op jonge leeftijd. Frodo

werd later geadopteerd door Bilbo Baggins, een excentrieke oudere bewoner van De

Gouw, een uithoek van Midden-Aarde waar de trilogie zich afspeelt. Het is moeilijk om

aan Bilbo Hendersons label „voogd‟ toe te kennen, omdat hij niet echt het toonbeeld is van

een wijze raadgever. Deze Bilbo is eigenlijk meer het voorbeeld van het type van de

excentrieke vrijgezel die plots voor iemand anders kinderen moet zorgen. Zijn vervangend

133

SAMUELS, A., op. cit., p. 38.

Page 56: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

56

vaderschap voor Frodo heeft bijgevolg niet veel met opvoeding en regels te maken. Het is

meer aan vaderrol als speelmaatje in de lijn van Ralph La Rossa‟s „daddyhood‟.

Frodo‟s morele „voogd‟ is Gandalf. Deze archetypische oude wijze met lang grijs haar en

een baard, te zien op foto 1 op bijlage VII, is heel rustig en gemoedelijk.134

Hij is een soort

grootvader voor Frodo en leert hem veel over de geschiedenis van de Ring, over de inhoud

van Frodo‟s missie en ook over het verschil tussen goed en kwaad. Eigenlijk is Gandalf

een (groot)vaderfiguur voor het gehele reisgenootschap van de Ring. Zijn bescherming en

wijsheid deelt hij namelijk met iedereen. Hij functioneert als hun centrale gids, want hij

stuurt de helden op pad en geeft hen daarvoor de informatie en steun die ze nodig hebben.

Zijn alomtegenwoordigheid wordt bijvoorbeeld uitgedrukt door het feit dat Gandalf in de

films soms optreedt als alwetende verteller. Als het verhaal van de missie van Frodo in de

lijn van Hendersons theorie het individuatieproces voorstelt, is Gandalf als een

(groot)vader die zijn kind bij staat in zijn ontwikkeling.

Andrew Samuels‟ probeert in Vaderbeeld: Dieptepsychologische gedachten over

vaderschap de rol van vader in de ontwikkeling van het kind te omschrijven, zodat ze los

kan gemaakt worden van de echte vader. De belangrijkste „vaderfunctie‟ is volgens hem de

rol van “boodschapper en gids.”135

Zowel Henderson als Samuels tonen eigenlijk aan dat

raadgevende personages als Gandalf en Perkamentus, voortkomen uit een psychologisch

vaderbeeld dat in ons aanwezig is.

Dat jonge helden in verhalen vaak vergezeld worden door oudere „voogdpersonages‟, kan

ons ervan bewust maken dat wij nood hebben aan zo‟n vaderlijke figuren in onze

ontwikkeling als individu. Interessant is bovendien dat deze „voogden‟ in de

heldenverhalen meestal niet de biologische vader, of grootvader, van de held zijn. Zo

beseffen we dat onze individuele gids niet per se onze biologische vader moet zijn, wat een

troost kan zijn voor veel mensen die om één of andere reden hun echte vader moeten

missen.

Centraal in Samuels‟ boek over vaderbeelden staat de gedachte dat mannelijkheid zich in

een crisis bevindt, omdat er geen duidelijke vaderbeelden meer zijn. Samuels verwijst in

zijn werk ondermeer naar de mythische mannenbeweging van de twintigste eeuw, die hij

134

Afbeelding van Gandalf op bijlage VII: Archetypische verschijningen in Lord of the Rings. 135

SAMUELS, A., op. cit., p. 100.

Page 57: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

57

ziet als een reactie op die crisis. Daarbij haalt hij vooral Robert Bly aan, die in zijn werken

ondermeer zou gepleit hebben voor de opwaardering van het mentorschap tussen jonge en

oudere mannen als remedie tegen de crisis in de mannelijke identiteit.136

Waarschijnlijk zal de populariteit van heldencycli als Lord of the Rings wel iets te maken

hebben met die crisis. De mannen staan er immers weer centraal. Zij zijn er de leiders en

diegene die de wereld redden. Het is ook een gemeenschap waar er sterke

vriendschapsbanden doorheen verschillende generaties mannen bestaan. Ook Samuels

idee van de afwisseling van „bondgenootschap en conflict‟ tussen de verschillende

generaties mannen, is duidelijk af te lezen in het verhaal van Lord of the Rings. Het is zo

dat een bondgenootschap mannen van verschillende generaties en „rassen‟ in conflict moet

treden met het kwaad. Het kwaad wordt ondermeer belichaamd door Saruman, een

tovenaar met hetzelfde archetypische uiterlijk van de oude wijze als Gandalf. Saruman is

als het ware de negatieve versie van Gandalf. Met deze machtsbeluste, autoritaire,

dreigende vaderfiguur moet Frodo in conflict treden. Dit vertoont parallellen met de

Griekse mythologie waar bijvoorbeeld ook Zeus zijn woeste vader Kronos moest verslaan.

In beide gevallen wordt hiermee een ander tijdperk ingeluid. We vinden dit motief in veel

heldenverhalen terug, ondermeer in Star Wars en Harry Potter.

Er zijn nog symptomen van die crisis in de mannelijkheid te herkennen in deze filmcyclus.

In Performing the crisis: Fathering, Gender and Representation in Two 1990s Films wordt

gesuggereerd dat verschillende films op het einde van de twintigste eeuw een

„homosociale‟ gemeenschap schetsten. Deze gemeenschappen met enkel mannen, zijn

volgens de auteur van dat artikel vaak vijandig tegen vrouwen.137

Ook Lord of the Rings

toont zo‟n „homosociaal‟ gezelschap, maar er is geen vijandigheid tegenover vrouwen. Het

is wel een wereld waar de mannen sterkst zijn en de vrouwen moeten beschermd worden.

Dat is heel duidelijk in het tweede deel van de trilogie: The Two Towers. Wanneer een stad

moet verdedigd worden tegen de legers van het kwaad, worden alle mannen gereed

gemaakt voor het gevecht en worden de vrouwen met de kinderen in veiligheid gebracht,

diep in de stad.

We mogen het echter niet te zwart-wit voorstellen, of te eenzijdig homosociaal, want er

zijn ook belangrijke vrouwenfiguren te vinden in de reeks. De mannen hebben gewoon nog

de bovenhand, zowel in het verloop van het verhaal als in de gerepresenteerde

136

BLY, R., aangehaald in SAMUELS, A., op. cit., p. 147. 137

TINCKNELL, E., op. cit., p. 148.

Page 58: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

58

maatschappij. Dat Midden-Aarde een mannenmaatschappij is, blijkt bijvoorbeeld uit het

feit dat mannen zich altijd voorstellen als zoon van.

Een voorbeeld van een belangrijk vrouwelijk personage in het verhaal van Frodo en de

Ring, is de „Vrouw van het Woud‟ Galadriël. Zij heeft een hoge positie en vervult voor

Frodo een gelijkaardige ondersteunende rol als Gandalf en deelt met hem de functie van

alwetende verteller. Haar houding als „voogd‟ tegenover Frodo is als „moederlijker‟ te

bestempelen in vergelijking met Gandalfs houding als „voogd‟. Haar genegenheid wordt

„vrouwelijker‟ uitgedrukt, zij kust Frodo als afscheid bijvoorbeeld moederlijk op het

voorhoofd. De band tussen Frodo en Gandalf wordt daarentegen nooit fysiek uitgedrukt,

maar wel vaak via een uitwisseling van blikken in een sequentie met afwisselende shots

van close-ups van hun gezichten. Ook „vrouwelijker‟ is dat Galadriël geschenken verschaft

aan de reisgenoten. Gulheid en het geven van fysieke en spirituele steun zijn

eigenschappen die door Bolen aan de archetypische moeder Demeter worden

toegeschreven.138

Bovendien verschijnt Galadriël in de laatste film aan Frodo, op het

moment dat hij zich op een emotioneel en fysiek dieptepunt bevindt. In dat visioen reikt ze

hem de hand en trekt hem weer recht zodat hij verder kan gaan, net als een moeder haar

kind vaak weer op weg moet helpen. Galadriëls verschijning roept de associatie met de

archetypische voorstelling van de zuivere moeder Maria op, zoals te zien op foto 2 op

bijlage VII.139

Zo vormt ze een paar met Gandalf, wiens verschijning gelijkt op wat ons

innerlijk oog ziet als we ons God de Vader proberen voor te stellen. Galadriël heeft lang

blond haar en blauwe ogen en draagt lichte kleren, zodat ze eenzelfde zuiverheid uitstraalt

als Maria. Toch is Galadriël geen zuiver goede vrouw. Ze bezit ambigue gaven als

telepathie en heeft een lichte neiging naar macht. In The Fellowship of the Ring zien we

hoe ze plots met dubbele stem gaat spreken en verandert in een donkere figuur wanneer de

Ring haar wordt aangeboden, uiteindelijk slaagt ze er wel in te weerstaan aan de macht.

Ook het tweede belangrijkste vrouwelijk hoofdpersonage, Galadriëls kleindochter Arwen,

verschijnt als een archetypische zuivere vrouw, met lang haar, blauwe ogen en een bleke

huid. In de derde film verschijnt ze in een blauwe sluier, zoals te zien is op de derde foto

op bijlage VII, zodat ze heel sterk op de archetypische voorstelling van Maria gelijkt. Op

138

BOLEN, J., op. cit. (1984) 2007, pp. 263, 267. 139

Afbeeldingen van Gandalf, Galadriël en Arwen in Bijlage VII: Archetypische verschijningen in Lord of

the Rings.

Page 59: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

59

dat moment wordt zij zelfs verbonden met het moederschap. Ze krijgt er namelijk een

visioen van Aragorn, haar geliefde, met hun toekomstig zoontje.

Arwen is het enige personage dat samen met één van haar ouders leeft. Samen met enkele

vader-zoonrelaties aan de periferie van het verhaal, is dit de enige problematisering van

een ouder-kindrelatie in deze filmreeks. Arwen woont bij haar vader Elrond, maar haar

moeder is verdwenen. De band tussen vader en dochter wordt krachtig en liefdevol

voorgesteld. Fysieke uitdrukking van die band wordt niet uit de weg gegaan, toch vinden

we er ook vaak de typisch Hollywoodiaanse weergave van uitwisseling van blikken via een

opeenvolging van shot en reverse shot. Deze relatie tussen vader en dochter vertoont het

veel geziene verhalende motief van de vader die zijn dochter wil beschermen en zo tussen

de dochter en haar geliefde komt te staan. Arwen moet namelijk haar onsterfelijkheid

opgeven om bij haar geliefde Aragorn te kunnen zijn. Haar vader wil zijn dochter niet zien

sterven en probeert haar te overtuigen om met hem mee te gaan naar een ander oord waar

ze kan blijven leven. Hij vraagt haar zelfs letterlijk of hij als vader ook wel haar liefde

krijgt, wat zij positief bevestigt. Op het einde lijkt Elrond zich wel verzoend te hebben met

haar keuze, want hij geeft aan Aragorn zijn koningszwaard terug. Bovendien zien we hoe

Elrond, wanneer Aragorn gekroond wordt, Arwen een vaderlijk schouderklopje geeft

alvorens zij weer met Aragorn verenigd wordt.

De andere getoonde ouder-kindrelaties gaan telkens over een vader-zoonband. We zien

bijvoorbeeld koning Theoden treuren om het verlies van zijn zoon en daarbij vertelt hij dat

een ouder zijn kind niet zou mogen begraven. Hier wordt dus een liefdevolle vader

voorgesteld. Anderzijds zien we hoe een andere vader, de stadhouder Denethor, geheel

verbitterd geraakt door de dood van zijn zoon, en daarbij zijn andere zoon verwaarloost.

In Lord of the Rings wordt, net als in Pirates of the Caribbean, geen enkel

hoofdpersonages in relatie tot zijn of haar moeder gerepresenteerd. Er zijn wel

moederfiguren te vinden, maar heel weinig en er wordt niet ingegaan op de band met hun

kinderen. Er is een vrouwelijk hoofdpersonage dat moeder is, Galadriël en één waarvan

voorspeld wordt dat ze moeder zal worden, namelijk Arwen. Maar deze worden niet echt

gerepresenteerd als moeder omdat we ze niet in interactie met hun kinderen te zien krijgen.

De enige beelden van moederpraktijk die in de trilogie kunnen vinden, verraden bovendien

een traditionele opvatting rond wat een moeder voor haar kinderen doet. In The Two

Towers zien we hoe een moeder haar kinderen op een paard zet, wanneer ze de dreiging

Page 60: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

60

van het kwade leger ziet komen. Daarbij offert ze zich op, want voor haar is geen plaats

meer op het rijdier. In diezelfde film zien we ook hoe moeders huilend hun zoons proberen

te beschermen die opgeroepen worden om de stad te verdedigen. Tijdens de grote aanval

op de stad die daarop volgt, zien we tussen de gevechtsscènes ook shots van hoe de

moeders in de burcht kun kinderen troosten en beschermen door ze heel dicht bij zich te

houden. Moeders worden hier dus gerepresenteerd als opofferende, beschermende,

emotionele wezens. Hier zien we geen moeders die het dapper tegen de buitenwereld

opnemen, zoals we veel moeders in de Vlaamse film zien doen. Toch zijn het in Lord of

the Rings niet alleen moeders die zich opofferen. In het eerste deel van de trilogie offerde

Gandalf zich in Moria op, zodat de rest van het reisgenootschap veilig kon doorgaan. Deze

offerscène waarin we een uitwisseling van de blik via shot reverse shot tussen Gandalf en

Frodo zien, wordt herhaald in het begin van de tweede film. Zo komt het offer van Gandalf

meer onder de aandacht.

Er mag gesteld worden dat globaal gezien de band tussen mannen centraal staat in Lord of

the Rings. Ondermeer via de band tussen vader en zoon of tussen „voogd‟ en jonge held.

De mannen zijn in deze fantasiewereld nog altijd diegene die de macht in handen hebben.

Verschillende theoretici, ondermeer Paul Verhaeghe en Kathryn Woodward, herkennen in

de hedendaagse westerse maatschappij een conservatieve terugkeer naar autoritaire

vaderbeelden. We kunnen die trend enigszins terugvinden in de mannelijk georiënteerde

wereld van Lord of the Rings. Toch is het zeker niet het onderdrukkende of autoritaire

mannelijke leiderschap dat gepromoot wordt. De machtsgeile kwade leiders moeten

immers verslaan worden zodat moedige, liefdevolle mannen als Aragorn de koningen van

het nieuwe tijdperk kunnen worden. De boodschap lijkt te zijn dat mannen wel de beste

leiders zijn, maar dat daarbij positief „mannelijke‟ eigenschappen moeten inzetten als

moed, bescherming en respect.

In een mannenmaatschappij als Midden-Aarde, waar vooral heldenavonturen plaatsvinden,

is er niet veel plaats voor het intieme gezin. Vooral moeders verdwijnen zo uit de aandacht

en veel helden zijn ook effectief moederloos. De belangrijkste persoon voor de groei van

individuen in deze alternatieve wereld lijken vaders en mannelijke „voogden‟ te zijn.

Doordat de interacties tussen mannen op de voorgrond komen, lijken deze films zich meer

naar mannen te richten. Bij de vader-kind interacties vinden we traditionele motieven terug

als de vader die zijn dochter wil beschermen en zo tussen haar en haar geliefde komt te

Page 61: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

61

staan. Er zijn ook wel invloeden van moderne vaderbeelden te herkennen, zoals Ralph La

Rossa‟s „daddyhood.‟ Voorbeelden daarvan zijn de figuren Bilbo en Sam. Deze laatste zien

we op het einde met zijn gezin en hij profileert zich daarbij als een liefdevolle, speelse

vader.

De vrouwelijke hoofdpersonages Arwen en Galadriël, lijken in hun verschijning sterk op

de figuur Maria. Daarbij worden ze eerder geassocieerd met het zuivere, maagdelijke

aspect van Maria dan met haar moederlijke overgave. Dat komt omdat deze personages

zich ingetogen gedragen en traag bewegen. Bij de moeders onder het volk wordt dan het

traditionele aspect van de moederlijke overgave in de verf gezet.

Een functie als culturele pedagogie op het vlak van ouderbeelden kan deze cyclus niet echt

vervullen, aangezien het zich in een totaal andere maatschappij afspeelt en het gezin niet

aan bod komt. Wel kan er uit afgelezen worden dat voor de ontwikkeling van een individu

niet altijd de biologische ouders het belangrijkst zijn. Jongeren, en dan vooral jongens,

kunnen ook veel steun en wijsheid krijgen van vervangende vaderfiguren als Gandalf.

1.3. Ouderfiguren in de drie eerste films van Harry Potter

Net als Frodo en Will Turner groeide Harry Potter op als wees. Een verschil met de andere

twee, is dat in de cyclus van Harry Potter het gemis van de ouders een belangrijke rol

speelt. In Lord of the Rings en Pirates of the Caribbean wordt geen aandacht besteed aan

de gevoelens of de problemen die de helden als wees ondervinden, omdat dit gegeven geen

belang heeft in het verhaal. Bij het heldenverhaal van Harry Potter speelt de dood van de

ouders echter wel een rol, omdat deze gebeurtenis Harry Potter tot de uitverkorene voor

zijn heldenmissie maakte. Zijn ouders, James en Lilly Potter, werden namelijk vermoord

door Lord Voldemort, een machtige duistere tovenaar die door iedereen gevreesd werd.

Deze Lord Voldemort had het bij de moordactie eigenlijk op Harry gemunt. Harry voldeed

namelijk aan de beschrijving van de uitverkorene die volgens een voorspelling Lord

Voldemort zou verslaan. Er was een tweede jongen die voldeed aan de voorwaarden, maar

Voldemort besliste dat de profetie op Harry sloeg en wilde hem daarom vermoorden. Harry

werd echter bij Voldemorts eerste moordpoging gered doordat zijn moeder, toen ze

Voldemort zag aankomen om haar zoon te doden, een beschermende bezwering over Harry

uitsprak. Ze had namelijk uit liefde haar leven opgeofferd voor dat van haar kind.

Moederliefde is hier dus traditioneel nog een ultiem krachtig middel. De scène waarin we

zien hoe Lilly Potter haar baby wanhopig met haar lichaam beschermt tegen Voldemorts

Page 62: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

62

aanval, wordt overigens herhaaldelijk getoond in de filmcyclus. Dankzij deze liefde keerde

de vloek waarmee de duistere tovenaar Harry wou doden, zich tegen Voldemort.

Voldemort verloor daarbij zijn krachten en een deel ervan ging over op Harry, die bleef

leven. Zo werd Harry de ultieme uitverkorene om het kwaad te verslaan, dankzij de

bescherming van de liefde van zijn moeder. In de zevendelige verhaalcyclus zien we hoe

Voldemort geleidelijk weer op komt, om wraak te nemen op de tiener Harry. Harry wordt

in het aangaan van deze uidaging gestuurd door de kracht van zijn gevoelens van gemis

van zijn ouders, dat hem door Voldemorts toedoen werd aangedaan.

De focus op Harry Potters bestaan als wees, gebeurt op verschillende manieren. Hij groeit

op bij zijn oom en tante, die hem als een stuk vuil behandelen omdat ze Harry‟s vader en

moeder haatten. Voor Harry zijn deze oom en tante dan ook geen vervangende

ouderfiguren, omdat ze hem geen greintje liefde gunnen. Dit gezin Duffeling leeft in de

gewone niet-magische wereld, meerbepaald een min of meer realistische setting van Groot

Brittannië ergens begin de jaren 1990. Dat maakt dat dit de enige Hollywoodcasus is, die

in zijn portrettering van ouderfiguren moet rekening houden met de hedendaagse situatie.

Omdat deze films, toch zeker de eerste, voor kinderen bedoeld zijn, wordt dit gezin echter

extreem gereduceerd tot stereotiepen. De oom en tante worden overladen met

eigenschappen waaraan hedendaagse kinderen vaak een hekel hebben bij ouders en andere

volwassenen. Ze zijn namelijk extreem saai en overbeschermend voor hun enige zoon

Dirk, een rotverwende pestkop. De tante is een huisvrouw die erg op netheid en discipline

staat en de oom is een carrièreman die zich redelijk autoritair gedraagt. Ze zien er ook

absoluut niet aantrekkelijk of sympathiek uit, zoals te zien is op foto 1 op bijlage VIII.140

De negatieve representatie van de tante en de oom is er op gericht de antipathie van de

kijkers voor deze figuren op te roepen, zodanig dat hun sympathie, samen met die van het

hoofdpersonage, uitgaat naar Harry‟s echte ouders. Harry‟s oom en tante, die eigenlijk

onder dwang zijn pleegouders werden, zijn in veel opzichten de tegenpolen van Harry‟s

echte ouders. Op bijlage VIII zien we dat zijn echte vader en moeder twee knappe,

sympathiek ogende mensen zijn.141

Zowel in de films als in de boeken wordt vaak de

nadruk op hun knappe uiterlijk gelegd. In de films komt herhaaldelijke malen ter sprake

dat James en Lilly Potter door vele mensen bewonderd werden. Verschillende oudere

personages gaan Harry als compliment geven dat hij de knappe trekken van zijn ouders

140

Bijlage VIII: Ouderfiguren in Harry Potter. 141

Foto 2 en 3 op Bijlage VIII tonen respectievelijk Harry‟s vader en moeder .

Page 63: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

63

heeft overgekregen. Dat de vader en moeder waarnaar de sympathie moet uitgaan knap

worden voorgesteld, is volgens mij typisch hedendaags. Het valt op dat hedendaagse

stereotype moederfiguren als Woodwards „independent mother‟ en Meehans „the good

wife‟ telkens het kenmerk „aantrekkelijk‟ in hun omschrijving hebben. In tegenstelling tot

de oude traditie van de aseksuele moeders als de maagd Maria of de manloze Demeter,

zien we inderdaad dat in veel films, waaronder enkele van onze Vlaamse casestudies,

jonge moeders als seksueel aantrekkelijk worden geportretteerd. Zo zal de knappe

verschijning van Harry‟s moeder gemakkelijk de sympathie van een hedendaagse kijker

krijgen, zodat men mee kan voelen met Harry‟s gemis. Het verschil tussen Harry‟s ouders

en zijn oom en tante ligt niet alleen in hun uiterlijk maar ook in hun karakter. Terwijl zijn

oom en tante heel saai en alledaags voorgesteld worden, waren zijn ouders heel speciale

mensen. Doorheen de zeven delen komt Harry steeds meer te weten over wie zijn ouders

waren. Die kennis helpt hem ook vaak bij zijn gevecht tegen Voldemort. Zo wordt

duidelijk gemaakt dat je als individu bewust moet zijn van het verleden en de invloed van

je ouders. Harry‟s vader James wordt voorgesteld als een slimme, moedige, sportieve,

ietwat arrogante maar lieve man. Harry zou zijn gestalte en zwarte haren geërfd hebben.

Zijn moeder zou een knappe, mondige, liefdevolle vrouw geweest zijn wiens prachtige

groene ogen Harry heeft overgekregen. Opvallend op psychoanalytisch vlak, is dat Harry‟s

moeder rood haar zou gehad hebben en dat Harry‟s ultieme geliefde Ginny Wemel ook

roodharig is, net als zijn beste vriend Ron Wemel.

Het gemis dat Harry ondervindt wordt op verschillende manieren duidelijk gemaakt. Zo

staat de foto van Harry‟s ouders altijd naast zijn bed en komt zo vaak in beeld. De foto‟s in

de wereld van Harry Potter bewegen. Eén van Harry‟s favoriete foto‟s toont zijn ouders die

samen dansen, om duidelijk te maken dat het gezin Potter heel liefdevol zou geweest zijn.

In de eerste film is er een interessant gegeven dat mooi het verlangen van Harry naar zijn

overleden ouders uitdrukt. Harry ontdekt er de Spiegel van Negereb, dat is een spiegel die

toont wat je diepste verlangen is.142

Deze spiegel van het verlangen wekt een lacaniaans

geïnspireerde indruk. Wat Harry in die spiegel ziet, is dat zijn ouders achter hem staan en

hem glimlachend toekijken.143

Terwijl bij de Lacaniaanse spiegelfase de eenheid tussen

kind en moeder verbrokkelt, verenigt deze spiegel Harry met zijn diepste verlangen en

brengt hij hem terug in een eenheid met zijn moeder en vader. Opvallend daarbij is dat

142

Negereb is een anagram van begeren. 143

De foto‟s van James en Lilly op Bijlage VIII: Ouderfiguren in Harry Potter zijn geknipt uit deze scène.

Page 64: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

64

Harry‟s ouders achter hem staan, wanneer hij zich naar hen zou omdraaien weg van de

spiegel, zou hij niks meer zien. Hij kan zich dus alleen met zijn ouders verenigen via de

mediërende spiegel. Bij Lacan zorgt de spiegelfase voor een aanzet tot een „Ik‟

bewustwording. Maar in deze spiegel kan een subject zich verliezen, door een identificatie

met zijn verlangen. Na de spiegelfase zou volgens de lacaniaanse theorie het „symbolisch

subject‟ van de taal gevormd worden, ingeleid door de vader. In de laatste scène waar

Harry voor de spiegel van Negereb zit, wordt hij uit zijn droom gehaald door Perkamentus.

Deze Perkamentus zouden we, weliswaar niet in strikt lacaniaanse zin, een „symbolische

vader‟ kunnen noemen. Perkamentus is, als archetypische oude wijze, een vaderfiguur voor

de gehele tovergemeenschap, en straalt dezelfde gemoedelijkheid uit als Gandalf, zoals te

zien is op foto 4 van bijlage VIII.144

Het is deze „symbolische vader‟ als vertegenwoordiger

van kennis en gezag voor de gehele gemeenschap, die Harry waarschuwt voor het gevaar

van de spiegel en de identificatie met het verlangen. Dit is ook de eerste scène van de

filmcyclus waar Perkamentus en Harry een intiem vader-en-zoonachtig gesprek hebben,

zoals er nog ontelbare zullen volgen.

Van de drie Harry Potterfilms die hier betrokken werden, is vooral in de derde film, Harry

Potter and the Prisoner of Azkaban, de invloed van de afwezige ouders voelbaar. In deze

film komt hij veel te weten over wie zijn ouders waren, omdat hij er kennis maakt met de

drie beste vrienden van zijn vader. De eerste die hij leert kennen is Remus Lupos, zijn

leraar Verweer tegen de Zwarte Kunsten. Met hem heeft Harry verschillende gesprekken

over zijn ouders. Lupos leert Harry ook de Dementors afweren, dat zijn wezens die alle

geluk uit mensen zuigen. Om deze te kunnen afweren moet Harry, op aanraden van Lupos,

zijn gelukkigste herinnering bedenken. Het lukt hem pas om de Dementors af te weren als

hij aan zijn ouders denkt. Hij verwart zijn mooiste herinnering eigenlijk met zijn diepste

wens, maar het is enkel deze wensdroom die hem het krachtigste gevoel van geluk kan

geven. De belangrijkste vriend van zijn vader die hij in de derde film leert kennen, is zijn

peetoom Sirius Zwarts. Om deze ontmoeting draait de film, want hij is de gevangene van

Azkaban. Men dacht altijd dat Sirius diegene was die de schuilplaats van Harry‟s ouders

aan Voldemort verraden had, zodat deze Harry kon gaan vermoorden. In Harry Potter and

the Prisoner of Azkaban wordt het duidelijk dat dit niet het geval was. De echte verrader

blijkt de derde beste vriend van Harry‟s vader te zijn: Peter Pippeling. Op een bepaald

moment dreigen Sirius en Lupos, Peter Pippeling te vermoorden uit wraak voor zijn

144

Foto 4 op bijlage VIII: Ouderfiguren in Harry Potter toont Perkamentus (Engelse naam Dumbledore).

Page 65: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

65

verraad. De angstige Pippeling wendt zich vervolgens tot Harry en zegt hem dat zijn vader

dat niet zou gewild hebben. Harry, die in de loop van de film zich meer en meer had

beginnen identificeren met wat hem werd verteld over zijn vader, wordt geraakt door dit

argument en overtuigt Sirius en Lupos om Peter te laten leven. Een ander aspect in deze

film, die het verlangen naar zijn ouders uitdrukt, is dat hij zich op een bepaald moment

inbeeldt dat zijn vader verschijnt om hem te redden. Later blijkt echter dat het een

verdubbeling van zichzelf was die hem redde. Harry en zijn beste vriendin Hermelien

waren namelijk in de tijd teruggekeerd om Sirius, die weer gevangen genomen was en zou

geëxecuteerd worden, te redden. Wanneer we dan voor de tweede maal op het moment

komen waarop Harry dacht dat zijn vader verschenen was om hem te redden, wordt het

hem duidelijk dat zijn vader niet zal opdagen. Net op tijd beseft Harry dat hij het was die

de reddende spreuk lanceerde, en dat de zogezegd reddende verschijning van zijn vader,

puur inbeelding was.

Deze fantasie is een gevolg van het feit dat hij zich, in het verloop van die derde film, sterk

was gaan identificeren met zijn vader. Maar die identificatie werd alleen gebaseerd op

andermans herinneringen aan zijn vader, niet op zijn eigen herinneringen, want die heeft

hij niet. Voor iemand die zijn ouders vroeg verloren heeft, is er altijd een verlangen naar

herinneringen.

Deze film legt dus duidelijk meer nadruk op de kracht van de liefde tussen ouders en

kinderen dan de andere twee nostalgische filmcycli. Zowel de liefde van een ouder voor

zijn kind, als omgekeerd de liefde van een kind voor zijn ouders, komt onder de aandacht.

We vinden ook meer (vervangende) ouderfiguren terug dan bij Lord of the Rings en

Pirates of the Caribbean. Een ander belangrijk ouderpaar in deze cyclus, naast Harry‟s

oom en tante en zijn eigen ouders, zijn de ouders van zijn beste vriend Ron Wemel. Zoals

eerder gezegd werkt deze filmcyclus veel met stereotiepen en vooral de moeder van Ron

Wemel toont dat aan. We zouden haar een stereotiepe „Britse huismoeder‟ kunnen noemen,

omdat ze kenmerken vertoont die we bij veel moederfiguren in ietwat oudere Britse tv-

series en films terugvinden. Zoals te zien is op foto 5 van bijlage VIII, is Molly Wemel

nogal mollig en redelijk onverzorgd qua uiterlijk en kleren. Het is begrijpbaar dat ze enkel

huismoeder is, aangezien ze zeven kinderen heeft, waarvan zes zonen. Het type

huismoeder dat ze representeert is zeer traditioneel en vermoedelijk niet vaak meer terug te

vinden in de hedendaagse realiteit. Zo‟n kroostrijk gezin met een thuisblijvende moeder, is

op vandaag uitzonderlijk en doet ons eerder denken aan de naoorlogse babyboomtijd.

Page 66: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

66

Enkele van haar eigenschappen stemmen dan ook overeen met beschrijvingen van de

achttiende eeuwse huisvrouw, de „oermoeder‟ van de latere huisvrouwtypes zoals de

„fifties mom‟, die Janet McCracken in Taste and the Household geeft. Enkele

eigenschappen die Janet McCracken aan een traditionele huisvrouw toeschrijft, zijn:

gastvrijheid, toewijding naar de kinderen toe en een harde werkster zijn.145

Molly Wemel

is inderdaad altijd druk in de weer, zeer gastvrij en ook erg toegewijd. Haar gastvrijheid en

toewijding beperkt zich bovendien niet alleen tot haar eigen kroost. Ook Harry en zijn

beste vriendin Hermelien brengen veel tijd door bij de familie Wemel thuis. Omdat Molly

zich ook tegenover andere kinderen altijd moederlijk gedraagt, is zij een figuur waarin we

de „mythe van het moederinstinct‟ kunnen aflezen. Zo is ze altijd duidelijk bezorgd om

Harry‟s gezondheid en welbehagen. Eigenlijk stelt Molly Wemel een soort verloren type

moeders voor, een type dat op vandaag niet meer te realiseren is. Ze is het type dat we

zouden kunnen omschrijven als een „moederkloek‟: een gezellige huismoeder, altijd

volledig gewijd aan het welzijn van haar kinderen en echtgenoot. Anders dan de moeder

van Harry, wordt zij niet aantrekkelijk voorgesteld. Eerder omgekeerd is zij redelijk

aseksueel, alsof zij alleen nog maar liefde en tederheid kan geven als moeder en niet meer

als echtgenote. Dat aseksuele vinden we, samen met haar overbezorgdheid, ook terug bij

Harry‟s tante. Een groot verschil is echter dat Molly zeer liefdevol is en in tegenstelling tot

zijn tante wel als vervangmoeder voor Harry fungeert. Deze voorstelling van een

ouderwets moedertype, is een duidelijk symptoom van de „mythologische nostalgie‟ die we

in de drie Hollywoodcasestudies herkennen. Dit type toegewijde huismoeder zal wellicht

veel toeschouwers raken in hun nostalgisch verlangen naar verloren tijden. Wat Molly

evenwel niet gemeen heeft met de traditionele huismoeder, is onderdanigheid tegenover

mannen. Want onderdanig is ze absoluut niet, ze voedt haar zonen met strenge hand op en

ze kunnen haar duidelijk niet om de tuin leiden. In de tweede film, Harry Potter and The

Chamber of Secrets, zien we haar een paar keer in volle actie tegen haar zoons. De foto op

bijlage VIII toont één van die scènes waarin ze haar pubers berispt.146

Ze is ook zeker niet onderdanig tegenover haar echtgenoot, het is zelfs bijna omgekeerd.

Vader Arthur Wemel is een zacht vadertype, rustig en gemoedelijk, zoals foto 6 op bijlage

VIII mooi aantoont. Hij is absoluut niet autoritair, misschien zelfs een beetje te toegeeflijk.

Eigenlijk is hij zelf nog een kleine jongen, want wanneer zijn zoons bijvoorbeeld zonder

145

McCRACKEN, J., op. cit., p. 243. 146

Foto 5 op bijlage VIII: Ouderfiguren bij Harry Potter.

Page 67: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

67

toestemming zijn vliegende auto hebben gebruikt, is hij meer geïnteresseerd in hun

avonturen dan dat hij hen een standje geeft. In tegenstelling tot Molly, die eerder een

ouderwetse moederfiguur voorstelt, is Arthur een meer hedendaagse vader. Hij is geduldig,

heeft veel respect en aandacht voor zijn kinderen en gedraagt zich nooit autoritair. Hij

heeft er ook geen probleem mee dat zijn vrouw de lakens uitdeelt in huis. Terwijl de

identificatie met het moedertype Molly eerder vanuit een nostalgie zal gebeuren, zal die bij

Arthur Wemel eerder vanuit herkenning van overeenkomsten met hedendaagse vaders

plaatsvinden. Arthur treedt niet zo als vervangouder op voor Harry als zijn vrouw dat doet.

Het enige vertrouwelijke dat hij in de eerste drie films doet is, tegen de wil van Molly in,

Harry waarschuwen dat Sirius Zwarts hem waarschijnlijk wil vermoorden. Zo toont hij dat

zijn gebrek aan gezag niet betekent dat hij een zwakke vader is.

Een andere vervangende ouderfiguur is Harry‟s „voogd‟ Perkamentus. Maar deze is echter

niet het enige oudere personage dat als een dergelijke „voogd‟ functioneert. Hier zien we

immers ook een ouder vrouwelijk personage dat Harry bijstaat en steunt. Professor

Minerva Anderling is het hoofd van Harry‟s afdeling op school en ook plaatsvervangend

schoolhoofd onder Perkamentus. Zo is ze een soort grootmoeder voor Harry en zijn

medeleerlingen. Zoals te zien is op foto 7 van bijlage VIII, voldoet ze aan de archetypische

voorstelling van een oude wijze vrouw als een heks. De lange haren van deze statige dame

zitten altijd in een dot en ze draagt vaak een punthoed. Ze stelt zeker niet het gevaarlijke,

lelijke soort heks voor waarmee kinderen meestal geconfronteerd worden in sprookjes en

verhalen. Het woord heks heeft in de wereld van Harry Potter geen negatieve connotatie,

zoals deze figuur vroeger de angst voor vrouwelijke wijsheid uitdrukte. Bij Harry Potter

zijn heksen vrouwelijk tovenaars, en vrouwelijke wijsheid staat er vaak centraal als een

positieve kracht. Om dit te duidelijk te maken kreeg Anderling dan ook de voornaam van

de Romeinse godin van de wijsheid, Minerva. Anderling kijkt meestal heel streng, maar

kan ook bemoedigend glimlachen wanneer ze Harry of een andere leerling iets ziet doen

waar ze trots op is. Eén van de eerste keren dat ze opduikt in de eerste film, wordt ze

vanuit kikkerperspectief getoond. Zo worden haar statig uiterlijk en haar strenge houding

in de verf gezet, en wordt ze als autoriteitsfiguur gevestigd.

Anderling is eigenlijk de vrouwelijke tegenhanger van Perkamentus. Zij vormen een

bondgenootschap van mannelijke en vrouwelijke wijsheid en zijn zo, elk op hun manier,

Harry‟s „voogd.‟ Zij is niet alleen Perkamentus‟ plaatsvervanger als onderdirectrice, ze

delen ook samen de vertegenwoordiging van gezag en reglement op school. Iedere keer in

Page 68: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

68

het begin van het schooljaar vindt er op school een groot diner plaats met alle leraren en

leerlingen. Daarbij leest Perkamentus traditioneel het reglement voor, waarbij Anderling

telkens diegene is die de zaal om stilte vraagt vooraleer Perkamentus gaat spreken. Ook

Anderling is soms diegene die de regels van een bepaalde schoolse activiteit mag

voorlezen. Aan de grote tafel van de leraren zit Anderling altijd aan Perkamentus‟

rechterhand, zodat we ze vaak samen in beeld zien en ook soms blikken van

verstandhouding zien uitwisselen. Net als Molly Wemel strenger is dan haar man, staat

Anderling ook duidelijker op haar strepen dan de immer milde Perkamentus. Als Harry en

zijn vrienden iets doen dat tegen de regels is, voelt Anderling zich nooit geremd om hen te

straffen ondanks haar duidelijke sympathie voor deze leerlingen.

In de wereld van Harry Potter zijn de vaders dus zeker niet meer de enige gezagsfiguren.

Autoritaire vaderfiguren zijn hier duidelijk voorbijgestreefde figuren. Zowel Perkamentus

als Arthur Wemel zijn zachte vadertypen. Harry‟s oom niet, maar hij is dan ook een

personage dat antipathiek moet gevonden worden. De zogenaamde hedendaagse tendens

van een terugkeer naar autoritaire vaderbeelden, is ook hier dus niet terug te vinden.

Ook al zien we hier een vrouwelijk personage als „voogd‟ verschijnen, de mannelijke

„voogd‟ is nog altijd belangrijker. Met als uitzondering de eerste film, is Perkamentus

steeds diegene van wie Harry het meest leert en steun krijgt in zijn gevecht tegen

Voldemort. Er is dan ook niemand waar onze jonge held meer naar op kijkt dan naar zijn

oude, wijze raadgever. Perkamentus verbeeldt, net als Gandalf, Andrew Samuels

vaderfunctie als „boodschapper en gids.‟ Samuels heeft het er in zijn werk over dat het

vaderbeeld de “strijdige gelijktijdigheid van stabiliteit en plooibaarheid” representeert.147

Perkamentus kan zeker gelden als vertegenwoordiger van dergelijk vaderbeeld. Hij is,

vanwege zijn leeftijd en wijsheid, in de toverwereld en in het leven van Harry een soort

stabiele basis waarop iedereen kan terugvallen. Hij is daarbij zeker niet conservatief of

autoritair en staat duidelijk open voor vernieuwing. Hij staat gekend als iemand die altijd

het goede in anderen zoekt en die zich niet op vooroordelen baseert. Perkamentus heeft

duidelijk de rechtvaardigheid en barmhartigheid van de christelijke God mee en de

vaderlijke functie als wetgever uit het Oude Testament. Een laatste typisch „vaderlijk

trekje‟ dat we bij Perkamentus terugvinden, is speelsheid zoals Ralph La Rossa sinds „the

culture of daddyhood‟ als vaderkenmerk herkent. Perkamentus behield, net als Bilbo

147

SAMUELS, A., op. cit., p. 51.

Page 69: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

69

Baggins en Arthur Wemel, een kinderlijke speelsheid. Hij is niet bang om grapjes uit te

halen. Ook Anderling kan trouwens verrassend humoristisch uit de hoek komen.

In de Vlaamse versie van Harry Potter zorgt een goedgekozen stemcasting voor een extra

vaderlijke dimensie aan het personage Perkamentus. Het is namelijk Jan Decleir die zijn

stem verleent, de man die bij een hele generatie Nederlandstalige kinderen gekend is om

zijn rol als Sinterklaas in de tv-serie Dag Sinterklaas.148

Ongetwijfeld roept Decleirs stem

voor vele Vlaamse kinderen de associatie aan de Sint op, ook een oude, wijze sympathieke

kindervriend.

Voor Harry is zijn school zijn thuis en daardoor zijn Anderling en Perkamentus voor hem

iets belangrijker dan ze voor de andere leerlingen van Zweinstein zijn. Dat geldt ook

omgekeerd, want Harry is voor Perkamentus en Anderling meer dan een gewone leerling.

Op verschillende manieren wordt duidelijk gemaakt dat zij bezorgd zijn om Harry. Tijdens

zwerkbalwedstrijden, dat is de nationale sport in de toverwereld, worden shots van Harry

in actie vaak afgewisseld met shots van de bezorgd toekijkende Anderling en Perkamentus.

Bij de opening van de allereerste film zien we hoe Perkamentus en Anderling er samen

voor zorgden dat Harry als baby bij zijn oom en tante werd gebracht, nadat zijn ouders

vermoord waren door Voldemort. Daarbij was Anderling, zoals de meeste moeders,

duidelijk bezorgder om Harry‟s toekomst bij de wrede Duffelingen dan Perkamentus.

Het valt ook op dat Perkamentus en Anderling, net als de meeste ouders dat van hun

kinderen doen, veel van Harry verwachten. De band tussen deze „voogden‟ en Harry wordt

vaak uitgedrukt via de al vaak beschreven shot reverse shot van close-ups van het gezicht

om een uitwisseling van blikken te tonen. Bijvoorbeeld wanneer Harry op een bepaald

moment in de eerste film, bij het ontbijt in de grote zaal, een bezem met de post ontvangt,

zien we zo een sequentie van uitwisseling van blikken met Anderling. Hij denkt namelijk

dat zij hem die bezem heeft gegeven. Een voorbeeld van zo‟n sequentie met Perkamentus,

vinden we ondermeer in de derde film, wanneer Harry zich samen met Perkamentus en hun

gezworen aartsvijand Lucius Malfidus in Perkamentus‟ bureau bevindt. Op een bepaald

moment geeft Harry de arrogante Lucius Malfidus een steek onder water, en zien we hoe

Perkamentus een trotse glimlach uitwisselt met Harry. Lichamelijke uitdrukking van de

band tussen Harry en Perkamentus of Anderling vinden we niet terug in de films. Dat zal

wel veel te maken hebben met het feit dat het nog altijd om een verhouding leraar-leerling

148

MATTHYSEN, H., Dag Sinterklaas, 1993-2007.

Page 70: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

70

gaat, waarbij ook in de realiteit lichamelijke omgang niet tot het protocol behoort. Over het

algemeen is men in deze serie films anders minder bang om genegenheid lichamelijk uit te

drukken dan in de andere twee besproken Hollywoodseries. De filmserie Harry Potter

wordt gemaakt met wisselende regisseurs, en er is een verschil te bemerken in het

uitdrukken van lichamelijke genegenheid tussen de verschillende regisseurs. De eerste

twee films, geregisseerd door Chris Columbus, zijn lichamelijk „braver‟ dan de volgende

films. In de latere films is men niet bang om relaties zoals die tussen Harry en zijn peetoom

en tussen Harry en zijn vrienden, met zeer nauw lichamelijk contact als knuffels en andere

aanrakingen weer te geven.

We zagen nu al zes paren die als een soort vervangende ouderfiguur voor de wees Harry

Potter fungeren. Elk van hen voert eigenlijk een deelaspect van de ouderpraktijk uit. Zijn

oom en tante zorgen er voor dat hij kan opgroeien, maar zonder de liefde of toewijding die

we van ouders verwachten. Molly is, net als we van een traditionele moeder verwachten,

zeer begaan met Harry‟s gezondheid en welzijn. Ze verschaft hem dankzij haar

gastvrijheid ook een tweede thuis voor in de vakantie. Dat ze Harry opneemt als één van

haar zonen, wordt ondermeer uitgedrukt door het feit dat zij iedere kerst ook voor hem een

trui breit, zoals voor de rest van haar gezin. Arthur Wemels ouderpraktijk naar Harry toe, is

in de eerste drie films beperkt, maar zal later uitbreiden. Het belangrijkste paar voor Harry

is natuurlijk Perkamentus en Anderling. Zij zijn de spirituele voogden en gidsen op zijn

missie.

Het is duidelijk dat Harry goede banden heeft met verschillende figuren die tot de generatie

van zijn ouders, en ouder dan dat, behoren. Zo‟n diversiteit aan bondgenootschappen

tussen de generaties, kan als een positieve oproep gelezen worden om ook in de

werkelijkheid de generatiekloof wat te dichten. Via de diversiteit aan voorbeeldfiguren die

Harry bijstaan, wordt duidelijk dat ook andere relaties belangrijk zijn voor de groei van het

individu en dit dus niet alleen aan de ouders moet worden overgelaten. Het feit dat de

belangrijkste vervangende ouderfiguren van de jonge held tot de generatie van zijn

grootouders behoren, is waarschijnlijk niet toevallig. Er bestaat een gezegde dat stelt dat

iemand anders‟ ouders altijd leuker lijken, maar dat we vreemd genoeg onze grootouders

meestal wel de leukste op aarde vinden. Het is voor de kijker waarschijnlijk gemakkelijkst

om sympathie op te wekken voor „grootouderlijke‟ figuren als Anderling en Perkamentus.

Page 71: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

71

Er zijn trouwens nog enkele belangrijke relaties tussen Harry en mensen van een oudere

generatie die even de aandacht moeten krijgen. Zo is Voldemort ook een soort vader voor

Harry omdat bij hun eerste confrontatie, toen Harry nog een baby was, er enkele

eigenschappen van Voldemort op Harry zijn overgegaan toen Voldemorts dodelijke vloek

terugkaatste. Bij de eerste confrontatie tussen de schooljongen Harry en de herrezen

Voldemort, dat is in de eerste film, biedt Voldemort Harry aan zich bij hem aan te sluiten.

Jean Bolen stelt in Goden in elke man dat men in het patriarchaat als individu met de keuze

wordt geconfronteerd, om zich wel of niet met de “agressors” te identificeren door zich al

dan niet bij hen aan te sluiten.149

Bolen beschrijft in dit werk ook hoe het Star Wars

personage Luke Skywalker voor die keuze komt te staan en ze ziet het ook in Lord of the

Rings verschijnen.150

Ook Harry Potter krijgt deze keuze dus op zijn bord, en hoewel

Voldemort hem belooft dat hij zijn ouders zou terugzien als hij zijn volgeling wordt, kan

Harry weerstaan aan de verleiding. Met deze dappere weigering in de eerste film, vangt

Harry‟s opdracht aan om Voldemort voor eeuwig en altijd te verslaan. Voldemort is, net

als Saruman in Lord of the Rings, een oudere figuur waarmee de held noodzakelijk in

conflict moet treden om vooruitgang voor de gemeenschap te brengen.

Een andere belangrijke mannelijke figuur uit de generatie van zijn ouders, is de

schoolknecht Rubeus Hagrid. Hij is ook een soort „voogd‟ voor Harry en op zijn beurt zelf

een beschermeling van Perkamentus. Hij begeleidt Harry bij zijn eerste stappen in de

tovenaarswereld. Zo gaat hij Harry in de eerste film weghalen bij zijn oom en tante, om

hem mee te nemen om zijn schoolinkopen te doen. Hagrid is ook diegene die Harry het

ware verhaal van de dood van zijn ouders vertelt, wat zijn oom en tante hem altijd

verzwegen hadden. En als een echte vader, brengt hij Harry naar het station wanneer hij de

allereerste keer de trein naar school moet nemen. Omdat Hagrid als terreinknecht veel

makkelijker bereikbaar is dan het schoolhoofd Perkamentus, trekt Harry veel naar deze

„vervangvader‟ toe als hij met een probleem zit.

Door het zo naast elkaar beschouwen van Lord of the Rings en Harry Potter valt het op dat

er veel gelijkenissen zijn tussen deze twee verhalencycli. Een belangrijke overeenkomst is

de rol van Gandalf en Perkamentus als oude, wijze, gemoedelijke „voogden‟ en gidsen van

de helden. In beide verhalen worden zowel allianties gesmeed tussen de verschillende

generaties, als conflicten gevoerd. Beide verhalen drukken ook mooi Hendersons opvatting

149

BOLEN, J., op. cit., (1989) 2000, p. 68. 150

BOLEN, J., op. cit., (1989) 2000, p. 450.

Page 72: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

72

uit dat heldenverhalen symbool staan van het individuatieproces. Zowel Frodo als Harry

moeten in die verhalen morele keuzes maken en hun sterktes en zwakheden leren kennen,

zoals iedereen dat moet doen in zijn ontwikkeling. Eén van die keuze is weerstaan aan de

verleiding van de macht en het verslaan van autoritaire figuren. Beide helden slagen slechts

in hun opdrachten dankzij de onontbeerlijke hulp van anderen. Het individuatieproces is

dan ook geen eenzame aangelegenheid, maar iets dat zich ontwikkelt via anderen, zoals

Lacan ons deed beseffen.

Van de drie besproken Hollywoodcycli verschaft Harry Potter ons duidelijk de meeste

ouderfiguren, ondanks dat de hoofdpersoon een wees is. Een jonge held die opgroeide als

wees, zagen we ook in de andere cycli maar een groot verschil is dat bij Harry Potter meer

aandacht wordt besteed aan het gemis van de ouders en dat het gemis tegelijkertijd wordt

gecompenseerd door de vele vervangfiguren. De verschillende surrogaatouders van Harry

tonen elk een ander aspect van welke rol een ouder voor een kind kan spelen. Deze

diversiteit kan helpen in een maatschappij waar ouderschap geen zo‟n vast gegeven meer is

als vroeger. Het verspreiden van een besef van „situationeel ouderschap‟, tegenover het

promoten van een ideaalbeeld, werd in dit onderzoek al eerder als noodzaak naar voor

gebracht. Er moet wel opgemerkt worden dat de ouderfiguren en praktijken die via de

personages in Harry Potter worden overgebracht, niet goed aangepast zijn aan de

hedendaagse werkelijkheid. Er is geen sprake van hedendaagse problemen als

echtscheiding, of éénouderschap. Wat ook opvalt, is dat ondanks de relatieve diversiteit

aan ouderfiguren, er geen enkele genoeg voldoet aan Bolens beschrijvingen van

ouderarchetypen als de autoritaire Zeus of de emotioneel afhankelijke Demeter. Waarmee

blijkt dat classificaties van types of stereotypes nooit volledig kunnen zijn. Het zijn dus

niet alleen de media die de werkelijkheid reduceren, ook de wetenschap moet zich

bedienen van reducties om de complexe werkelijkheid enigszins begrijpbaar te maken.

Opvallend groter tegenover de andere twee Hollywoodcycli, is de aanwezigheid van

vrouwen en moeders, hoewel toch nog steeds de relaties tussen mannen van verschillende

generaties het meest aandacht krijgen. Waarschijnlijk is deze verhoogde aanwezigheid van

moederfiguren sterk verbonden met het feit dat deze verhalencyclus in een vrouwelijk

brein ontstond. Zo is Harry Potter meer een onderhandelingsplaats tussen mannelijke en

vrouwelijke ideeën dan de andere reeksen, die door mannen gecreëerd werden en sporen

bevatten van de „crisis‟ in de mannelijke identiteit.

Page 73: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

73

1.4. Gemeenschappelijke tendensen in de nostalgische Hollywoodreeksen op het vlak van

ouderrepresentaties

Er zijn opvallende gemeenschappelijk kenmerken te ontdekken tussen de drie reeksen,

zoals het feit dat de jonge helden hun vader, moeder of beide ouders moeten missen. Ook

vinden we in elke reeks oudere „voogden‟ die de jonge held bijstaan op hun missie.

Volgens velen, onder wie Paul Verhaeghe, is er een hedendaagse terugkeer naar autoritaire

vaderbeelden te merken. Een dergelijke trend zou zich logischerwijze vooral in de

populaire film moeten laten voelen. Toch zijn er in deze reeksen geen vaders terug te

vinden die zich autoritair gedragen tegenover hun kinderen. Er zijn wel autoritaire

mannelijke personages die, gezien hun leeftijd en macht over mensen, misschien als

vaderfiguren kunnen gezien worden, maar in principe geen vader zijn. Voorbeelden zijn

Saruman in Lord of the Rings en Voldemort in Harry Potter. Daarbij stellen zij de

personages voor die moeten overwonnen worden door de jonge held om een betere wereld

te creëren. In plaats van een verering van autoritaire mannen zien we hier dus een

verwerping van dergelijke figuren. Wel zijn er mannelijke personages te herkennen, die op

een zachte, gemoedelijke manier machtig zijn. Dat vinden we terug bij Gandalf en

Perkamentus. De macht ligt in de gerepresenteerde „andere werelden‟ meestal nog bij de

mannen, maar er wordt op een zachtere, „vrouwelijkere‟ manier leiding gegeven. Wat deze

reeksen wel vertonen dat misschien een nostalgisch verlangen naar herstel van de autoriteit

van de man verraadt, is hun focus op mannelijke bondgenootschappen over de generaties

heen. Daarbij kunnen we het verzachtend argument inbrengen, dat gezien de

mythologische setting van deze films, het ook logischer is dat er een wereld wordt getoond

waar mannen belangrijker zijn. De emancipatie van de vrouw is namelijk een recent

verschijnsel. De mythologische systemen die dominant geweest zijn doorheen de westerse

geschiedenis, waren telkens patriarchaal georiënteerd. In deze moderne mythologische

verwerkingen gaat men echter het patriarchaat niet meer als verheerlijkend presenteren.

We krijgen eigenlijk een meer hedendaagse visie op het patriarchaal systeem, met

moderniseringen als zachte mannen en sterke vrouwen. Deze cycli tonen dus aan dat

populaire cultuur een onderhandelingsplaats is tussen traditionele en vernieuwende ideeën,

zoals in het gedachtegoed van de cultural studies centraal staat. Wel heeft traditie, zeker in

vergelijking met de Vlaamse films, nog wel meer de bovenhand.

Door hun antirealistische setting kunnen deze filmreeksen minder als cultureel

pedagogisch middel dienen. Zeker op het vlak van ouderschap kunnen ze ons weinig leren,

Page 74: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

74

omdat ze vader- en moederschap eerder negeren. Ze kunnen niet echt een kritische kijk op

de maatschappij leveren, omdat de wereld die ze voorstellen niet met de hedendaagse

werkelijkheid overeenstemt. Bovendien zijn ze, de één al wat meer dan de ander, eerder

gericht op spektakel en ontspanning dan op reflectie.

Waarschijnlijk is het ook belangrijk dat de populaire cultuur zo‟n andere, mythische

werelden verschaft, en halen ze een deel van hun populariteit uit hun vermogen om ons

even al onze dagelijkse, eenentwintigste eeuwse beslommeringen te doen vergeten.

Typische hedendaagse kopzorgen zijn bijvoorbeeld romantische problemen en het goed

willen doen als ouder. Omdat deze films daar minder aandacht aan besteden dan andere

populaire cultuurproducten, doen ze ons deze zorgen even vergeten. Deze reeksen hechten

wel een groot belang aan andere relaties zoals vriendschap, zodat ze er ons op wijzen dat er

meer liefde is dan die tussen ouder en kind en tussen geliefden.

Deze films spelen in op een nostalgisch verlangen, en zijn bijgevolg eerder gericht op het

nostalgische verbeelden van vergane ouderidealen dan op het bieden van hedendaagse

relevante rolmodellen. We zullen er dus geen behandeling of invloed van contemporaine

problemen als echtscheiding en eenoudergezinnen terugvinden. Aangezien de Vlaamse

Faits Divers-films zich wel in een contemporain, realistisch kader afspelen, kunnen we nu

eens onderzoeken of zij dan wel handige rolmodellen kunnen bieden.

Page 75: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

75

2. Vader- en moederbeelden in de realistische, hedendaagse Vlaamse

Faits Divers-films

De analyse van de zeven Vlaamse films zal opgebouwd zijn rond vier centrale

vraagstellingen. De eerste onderzoekt of we nog mythologische of archetypische patronen

kunnen herkennen in de vader-en moederbeelden in deze recente Vlaamse filmreeks. De

volgende vraag kijkt of er enkele moderne stereotypen zoals „the independent mother‟ in

terug te vinden zijn. Ten derde zullen we kijken hoe „gendergekleurd‟ deze films zijn en of

de aanwezigheid van de man er bijvoorbeeld nog steeds dominant is. Bij de vierde en

laatste vraag wordt onderzocht of de films dienst kunnen doen als culturele pedagogie.

Anders gezegd kijken we hier dus of de films een relevant en voldoende divers beeld van

de hedendaagse werkelijkheid op het vlak van ouderfiguren bieden en zo bruikbare

subjectposities verschaffen. Bij deze vragen wordt altijd de gehele reeks in acht genomen.

Daarna zal er dieper ingegaan worden op één geval, namelijk Hilde Van Mieghems Dennis

van Rita, omdat in deze film de ouder-kindrelatie centraal staat.

2. 1. Vinden we nog mythologische of archetypische patronen terug in deze

hedendaagse Vlaamse filmreeks?

Zoals in het hoofdstuk over mythe en geschiedenis van ouderbeelden al werd

aangekondigd, vinden we in de Faits Divers-films Dennis van Rita en in De Gek op de

Heuvel het traditionele motief terug van de moeder die vol overgave vecht voor het welzijn

van haar kind, zoals de mythologische moeders Demeter en Maria deden.

In Dennis van Rita moet Rita vechten voor de correcte behandeling van haar mentaal

geretardeerde zoon Dennis, waarbij ze een vijandige buurt en het slabakkende

rechtssysteem moet trotseren. Hoewel Dennis seksuele misdrijven heeft gepleegd, blijft zij

als een blok achter haar zoon staan. De hele situatie zullen we later grondiger bespreken

wanneer we dieper ingaan op deze case. Dan zullen we ook zien dat de figuur van Rita op

een licht gewijzigde manier omgaat met het beeld van het moederlijk Demeterarchetype,

waarbij emotionele betrokkenheid eerders als een positieve drijfkracht gepresenteerd

wordt. Ook de Mariamythe wordt in Dennis van Rita op een ambigue manier opgeroepen.

Zo blijft Rita net als Maria haar zoon steunen die door de gemeenschap verstoten wordt,

maar is ze zeker niet verheven of onderdanig.

In de Gek op de Heuvel strijdt een moeder voor het hoederecht over haar autistische zoon

Thomas. Daarbij moet ze het opnemen tegen haar ex-man en de sociale dienst, die haar het

Page 76: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

76

hoederecht willen ontnemen omdat ze werkloos is en voor de scheiding al samenleefde met

een andere man. Thomas‟ beperking maakt het er niet gemakkelijk op, want hij eist veel

aandacht en is vaak een spelbreker in de relatie met haar nieuwe vriend Erik. Ondanks die

negatieve omgeving blijft ze net als Maria en Rita achter haar zoon staan. Als de moeder

het hoederecht uiteindelijk verliest, kan ze niet meer functioneren en verbreekt ze zelfs het

contact met haar vriend. Hier treffen we dus een gelijkenis met de treurende Demeter die

na de roof van Persephone de Olympos verliet en zich in zichzelf terugtrok.

Ook Demeters mannelijke tegenhanger, de autoritaire en sterke Zeus, vinden we als type in

de filmreeks terug. We moeten er bij vertellen dat dit zeker niet het meest voorkomende

vadertype in de reeks is en dat dit type ook niet als na te volgen voorbeeld afgebeeld wordt.

Bolens Zeustype staat voor autoritaire en ambitieuze vaders die verwachten van hun

kinderen dat ze presteren. Dit vadertype komt voor in de komedie Verlengd Weekend.

Daarin wordt het verhaal verteld van twee arbeiders, de oudere Jos en zijn jonge kompaan

Nico, die hun voormalige baas gijzelen om een schadevergoeding van hem te eisen. De

rijke industrieel was immers niet onschuldig in het overkop gaan van zijn firma, waardoor

de arbeiders op straat kwamen te staan. Tijdens de gijzeling bekent de ex-bedrijfsleider dat

hij tegen zijn zin en onder dwang van zijn autoritaire vader, het bedrijf had moeten

overnemen. De gegijzelde rijkeluiszoon Christian had dus af te rekenen met een vader die

zich gedroeg als Zeus. Christian maakt de arbeider Jos wijs dat hij eigenlijk droomde van

een creatief beroep, maar dat zijn vader zich daar hardhandig tegen verzette. Hier kunnen

we, dankzij Bolens overzicht, een mythisch vader-zoonpatroon in herkennen. Bolen

verdeelt haar godentypen namelijk in door Zeus geliefde en door hem verstoten zonen.

Onder de verstoten zonen treffen we volgens Bolens indeling het creatieve archetype van

Hephaistos aan.151

Bolen schrijft dit mythisch motief van de afwijzing van de creatieve

zoon toe aan het patriarchaat dat ambitie en succes in mannen prefereert boven creativiteit,

en waardoor, volgens haar, gevoelige of creatieve zonen door hun autoritaire vaders

worden afgewezen.152

In de context van deze hedendaagse film, komt de patriarchale

voorkeur voor succes als een negatief gegeven voor. Christian keurt het gedrag van zijn

vader af, ook al blijkt later dat hij zelf niet veel beter is. Hij vertelde zijn zogezegde

frustraties rond zijn autoritaire vader eigenlijk om medelijden op te wekken bij zijn

gijzelnemers. Christian is echter ook geen goede vader, want hij deelt met Zeus de neiging

151

BOLEN, J., op. cit., (1989) 2000, p. 328. 152

BOLEN, J., op. cit., (1989) 2000, p. 197.

Page 77: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

77

tot overspel en onverschilligheid tegenover zijn gezin. Christian is namelijk alleen thuis,

terwijl zijn vrouw en kinderen naar zee zijn. Hij had hen als excuus gegeven dat hij te veel

werk had, wat hem een vertegenwoordiger van het hedendaagse stereotype van de

afwezige, werkverslaafde vader maakt. De eigenlijke reden was, dat hij gewoon het

weekend wou doorbrengen met zijn jonge minnares. Deze minnares blijkt de dochter te

zijn van Jos, waarmee we bij een andere mythologisch motief terecht komen: namelijk de

vader die de eer van de dochter wil beschermen. Zo gaat het conflict tussen Jos en

Christian niet meer enkel om vergelding voor het verlies van Jos‟ inkomen, maar ook om

eerwraak voor zijn dochter. Het klassieke, enigszins extreme model voor de eerwraak van

de dochter, is het Virginiamotief waarin de vader zijn verkrachte dochter vermoordt om

haar eer te redden. Dit vinden we bijvoorbeeld terug in Shakespeare‟s Titus Andronicus. In

onze hedendaagse film wordt de dochter uiteraard niet vermoord, maar is het de

„verkrachter‟ die moet gestraft worden.

Een positief mythologisch vaderbeeld vinden we terug in de christelijke rechtvaardige en

barmhartige God. Geen enkele van de vaders uit de Vlaamse casussen wordt in deze

functie uitgebeeld, terwijl het in de Hollywoodcases wel aanwezig was via de personages

Gandalf en Perkamentus. Althans, toch niet tegenover hun kinderen. We kunnen wel

stellen dat er een personage is dat voor rechtvaardigheid strijdt ten voordele van een groep

in plaats van voor zijn kind. De arbeider Jos uit Verlengd Weekend neemt het initiatief om

zijn baas te gijzelen en hem zo documenten te laten tekenen voor een uitkering aan alle

gedupeerde arbeiders. Hij ziet zijn daad als iets rechtvaardigs, niet als een crimineel feit.

Hij offert zich op voor het welzijn van zijn collega‟s en brengt zichzelf daarbij in een lastig

parket. Het patroon van een oudere man die zich opoffert voor het welzijn van anderen,

komt vaak voor in mythologische verhalen. Zowel in de verhalencyclus Lord of the Rings

als bij Harry Potter, offeren de oude wijze en rechtvaardige figuren Gandalf en

Perkamentus zich op voor het slagen van de missie van hun jonge beschermelingen die het

kwade moeten verslaan.

In de contemporaine verhalen van de Vlaamse filmreeks, zijn dus nog enkele

mythologische patronen en archetypen te herkennen rond de ouder-kindrelatie. Wel is het

vaak vanuit een omkering of verwerping van die traditionele opvattingen. De autoritaire

Zeus-vader wordt daarbij afgebeeld als antivoorbeeld.

Page 78: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

78

Wat de patronen van mythologische moeders betreft, komen ze in gemoderniseerde vorm

voor. Een moeder die lijdt onder de onrechtvaardige behandeling van haar kind, heeft nog

altijd de emotionaliteit van het Demetertype, maar in plaats van depressiviteit wordt

strijdvaardigheid geaccentueerd. De maagdelijke, ingetogen Mariafiguur heeft moeten

plaatsmaken voor seksueel bewuste en mondige vrouwen, die hun kind nog steeds door dik

en dun bijstaan, maar niet vanuit een onderdanige positie.

2. 2. Kunnen we in deze reeks moderne stereotiepe ouderbeelden terugvinden?

Met moderne stereotype ouderbeelden worden ouderbeelden bedoeld die buiten het

klassiek mythologische of joods-christelijke systeem ontstonden. Het zijn figuren die later

in de westerse geschiedenis opdoken, maar nog steeds als mythe kunnen worden gezien,

omdat ze meestal vanuit een bepaalde ideologie geconstrueerd werden en vervolgens

genaturaliseerd om een zingevende rol in de maatschappij te vervullen. De mythe van de

natuurlijke aanleg van de vrouw voor huishoudelijk werk en zorg om de kinderen met

daartegenover de niet-betrokken of afwezige vader, zijn één van de meest invloedrijke

moderne ouderbeelden. Deze opvattingen rond de rol van vaders en moeders zijn door

wetenschappelijke inzichten en maatschappelijke evoluties achterhaald, maar dat wil niet

zeggen dat ze uit het collectieve geheugen verdwenen zijn. Zo valt in de geselecteerde

Vlaamse films nog altijd het idee af te lezen dat moederliefde sterker is dan vaderliefde.

Als we de gehele reeks van zeven films overschouwen, is bij twee van de zeven films een

ouder-kindrelatie het centrale thema, namelijk in Dennis van Rita en De gek op de Heuvel.

In het tweede geval staat de ouder-kindrelatie in het verhaal wel op dezelfde lijn als de

relatie tussen de moeder en haar nieuwe vriend. In beide films gaat het om de relatie tussen

een moeder en een zoon en is de moederliefde sterker dan de vaderliefde. In Dennis van

Rita blijft Rita haar zoon graag zien en verdedigen, ondanks zijn moeilijke gedrag en de

vele tegenkantingen van anderen. De vader van Dennis heeft daarentegen meer moeite met

het delinquent gedrag van zijn zoon en hun band verloopt nogal stroef.

Ook in de Gek op de heuvel wordt meer gefocust op de moederliefde dan op de

vaderliefde, want we krijgen zelfs nooit te zien hoe Thomas‟ vader met het moeilijk gedrag

van zijn zoon omgaat. Dat men moederliefde sterker acht dan vaderliefde, blijkt duidelijk

op het einde van de film. Thomas‟ vader heeft zijn zoon blijkbaar teruggestuurd naar zijn

ex-vrouw, omdat zijn nieuwe vriendin het gedrag van Thomas niet kon verdragen. De

Page 79: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

79

nieuwe partner van de moeder had ook moeite met Thomas zijn gedrag, maar zij bleef het

daarbij wel opnemen voor haar zoon.

Ook al komt de moederliefde er in deze twee verhalen sterker uit, het is niet zo dat

vaderliefde afwezig is in de Faits Divers-reeks. Zowel in Verlengd Weekend, Vidange

Perdue als Vleugels, wordt er meer aandacht besteed aan vaders dan aan moeders.153

Het is

wel vaak zo dat deze vaders wat moeilijker in staat zijn de liefde voor hun kind uit te

drukken, maar daarom is de liefde niet minder groot. Er worden in zowel Dennis van Rita,

Vleugels, Verlengd Weekend en Vidange Perdue vaders getoond die wel liefde voor hun

kind voelen, maar het nog niet zo goed weten te tonen. We zien die vaders hun „zachte

kant‟ ontdekken in de loop van het verhaal, wat overeenkomt met de trend die door

bijvoorbeeld Susan Jeffords in films van de jaren negentig werd herkend. De boodschap

lijkt dus dat vaders de altijd meergewaardeerde moederliefde aan het bijbenen zijn.

In Dennis van Rita zet Damiaan Deschrijver een stroeve vader neer, die moeilijkheden in

omgang met zijn zoon ondervindt, maar uiteindelijk ook het beste met hem voor heeft. Ook

in Verlengd Weekend zien we hoe Jos als vader geleidelijk aan de kracht van de liefde van,

en voor, zijn dochter herkent. Jos verneemt er dat zijn dochter Lisa hem sterk verwijt dat

hij niet genoeg betrokken geweest is bij haar leven. Daar krijgt hij spijt van en vraagt haar

om vergeving. Op het einde komt het dan ook tot een verzoening tussen de twee.

Zo contrasteert Jos met zijn baas Christian, die zich helemaal niet schuldig voelt om zijn

gebrek aan betrokkenheid bij zijn kinderen. Dat Christian niet met zijn gezin meegaat op

weekend, er in het geheim een maîtresse op nahoudt en zelfs stiekem een echtscheiding

plant, lijkt zijn geweten niet aan te tasten. We zien hier dus de workaholic vader uit de

hogere klasse voor wie zijn kinderen niet tellen, tegenover de volkse vader voor wie zijn

kind echt belangrijk is. Dat de ongeïnteresseerde, afwezige vader zich in de hogere klasse

bevindt, is vermoedelijk niet toevallig want in de gehele Faits Divers-reeks is een

sympathie voor het gewone volk voelbaar. Een ander personage uit de reeks die de moeite

aantoont die een vader soms heeft om de liefde voor zijn kind duidelijk te maken, krijgen

we te zien in Vidange Perdue. De koppige tachtiger Lucien, het hoofdpersonage uit deze

film, kan het niet goed met zijn dochter vinden en de twee zitten voortdurend op elkaars

kap. Ze hebben botsende waarden en karakters, maar uiteindelijk wil hij haar ook geven

wat ze wil. Met zijn kleindochter heeft hij wel een heel intense en goede band, ze zijn

153

ENTHOVEN, G., Vidange Perdue, België, 2006.

DE CLERCQ, J., Vleugels, België, 2006.

Page 80: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

80

echte maatjes. Dat de vader zijn liefde moeilijker kan tonen, ligt hier dus ten dele aan zijn

dochter. Ook in Vleugels ten slotte, zien we hoe twee iets oudere mannen met enige moeite

hun zachte vaderlijke kant ontdekken.

In het theoretisch gedeelte zagen we omschrijvingen van recente stereotype moeder- of

vaderfiguren, die dan door een bepaalde theoreticus een term kregen opgekleefd. De figuur

„independent mother‟ die Kathryn Woodward definieerde, is er zo eentje. Een zuiver

voorbeeld van dit stereotype treffen we niet aan in de reeks. Diegene die dit ideaal het best

benaderd, is de jonge alleenstaande moeder Barbara in Dennis van Rita. Ze beantwoordt

aan de voorwaarden onafhankelijk en aantrekkelijk, maar een succesvolle carrière heeft ze

echter niet. Maar aangezien ze nog studeert, streeft ze daar wel naar. Een ander personages

dat er mee te vergelijken valt, is de dochter van Fons uit Vleugels. Ze is een jonge, knappe

en onafhankelijke moeder, maar ook bij haar ontbreekt de carrière. Toch blijft het

stereotype van de jonge, knappe, onafhankelijke en succesvolle moeders vooral een

ideaalbeeld. In werkelijkheid is het bestaan als alleenstaande moeder vaak moeilijk, omdat

de last van de combinatie werk en gezin op de schouders van één persoon terechtkomt en

er ook maar één loon is om van te leven.

De last die hedendaagse vrouwen ondervinden door de druk van de combinatie werk en

gezin, wordt verbeeld door Janet McCrackens figuur van “the Mom”, die zij ziet als één

van de vier meest gerepresenteerde vrouwentypes in de hedendaagse media.154

Ook deze

typering van een moeder die moeite heeft met de combinatie werk en gezin, wordt in de

reeks gerepresenteerd. In Vleugels worstelt Mariëtte, een vrouw van middelbare leeftijd,

met dit probleem. Haar echtgenoot Bernard is werkloos, waardoor zij in haar eentje voor

het gezinsinkomen moet instaan. Bovendien kan zij van hem geen hulp in het huishouden

verwachten of hulp bij de zorg voor de kleinkinderen. Door die druk gedraagt zij zich als

een zenuwachtige, zeurende grootmoeder die op een ongeduldige manier met haar

kleinkinderen omgaat. Ook Rita uit Van Mieghems verhaal, heeft soms genoeg van de

druk van het huishouden. Zij moet, naast het huishoudelijke werk en haar eigen kapsalon,

ook nog eens alleen het gevecht om Dennis voeren, wat inderdaad wat veel is.

154

McCRACKEN, J., op. cit., pp. 255-265.

Page 81: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

81

Een ander modern moederstereotype, dat dicht aanleunt bij „the independent mother‟, is

Meehans “the Good wife”, dat een huiselijke en aantrekkelijke moeder representeert.155

Sofie, de moederfiguur in de Gek op de Heuvel, is zo‟n aantrekkelijke huismoeder. Ze doet

rustig het huishouden en schenkt haar zoon en vriend veel liefde en aandacht. Doordat ze

werkloos is, kan Sofie niet aan de voorwaarden onafhankelijkheid en succes van een „the

independent mother‟ beantwoorden, enkel aan de voorwaarden jong en aantrekkelijk.

Ironisch is hoe juist dit personage, een vrouw die beantwoordt aan een categorie als „the

good wife‟, moet vechten tegen het label van slechte moeder. De sociale dienst en haar ex-

echtgenoot proberen haar als een falende moeder af te schilderen, om haar het hoederecht

te kunnen ontnemen. Daarbij gaat men criteria gebruiken die gebaseerd zijn op de

opvattingen rond de ideale moeder, die gevestigd werden met de mythe van de

moederliefde. Zo wordt het argument gebruikt dat ze overspel heeft gepleegd, wat dus

tegen het ideaal van de onderdanige of aseksuele echtgenote ingaat. Via de controles van

de sociale dienst, krijgen we in deze film mooi te zien wat men volgens de

maatschappelijke norm verwacht van een goede moeder om haar het hoederecht toe te

wijzen. Van moeders wordt blijkbaar verwacht dat ze zich gedragen volgens het

ideaalbeeld van een toegewijde, altijd geduldige en in deze moderne context ook financieel

onafhankelijke vrouw. We zien hoe Sofie worstelt met deze druk. Ze wordt scheef bekeken

omwille van haar langdurige werkloosheid. Haar liefde voor Thomas is wel sterk, maar het

is niet zo dat ze altijd met zijn gedrag kan omgaan. Soms wordt het haar te veel en reageert

ze verkeerd op zijn gedrag. Zo slaat ze hem op een bepaald moment maar voelt zich daar

onmiddellijk erg schuldig over. Ze vecht dus niet alleen tegen het label slechte moeder dat

anderen haar willen opdringen, ook zij zelf twijfelt soms of ze wel een goede moeder is,

wanneer ze iets doet dat ingaat tegen het opgedrongen ideaalbeeld van de altijd geduldige,

toegewijde moeder.

Slechte moeders worden in de media ook vaak stereotiep voorgesteld. Kathryn Woodward

stelt dat het conservatief klimaat van de jaren tachtig voor een overdaad aan representaties

van slechte alleenstaande moeders zorgde, waarbij deze werden voorgesteld als de

veroorzakers van sociale problemen.156

Deze stereotype representaties tonen dan vrouwen

die het omgekeerde doen van wat het ideaalbeeld van de onderdanige, toegewijde moeder

oplegt. Veel voorkomende kenmerken van dit stereotype moederbeeld zijn dan dat ze geen

155

MEEHAN aangehaald in BARKER, C., op. cit., p. 307. 156

WOODWARD, K., op. cit., pp. 258-259.

Page 82: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

82

man kan houden, dat ze drinkt en dat ze zichzelf en haar kinderen verwaarloost. Deze

stigmatiserend representatie is gelukkig niet in de reeks terug te vinden. De enige

alleenstaande moeder in de zeven films is Barbara uit Dennis van Rita en die is heel

zorgzaam en toegewijd.

Naast de afwezigheid van het type van de deviante alleenstaande moeder, is ook het

stereotype van de oudere vrouw aan het hoofd van het gezin, dat Meehan “the matriarch”

noemt, afwezig.157

Het is een stereotype dat eerder geassocieerd wordt met niet-blanke

gemeenschappen en dat vaak voorkomt in de Amerikaanse visuele media. Dat we zo‟n

figuur vaak op de Amerikaanse televisie terugvinden, is waarschijnlijk te danken aan het

feit dat de Afro-Amerikaanse gemeenschap al wat meer te zeggen heeft in het

Amerikaanse medialandschap dan de inbreng die etnische minderheden in de Vlaamse

media hebben. Voor een reeks als Faits Divers die bedoeld is om een realistisch beeld van

de hedendaagse Vlaamse maatschappij te schetsen, is dat ontbreken van representaties van

allochtone Vlamingen een punt waarop aan de opzet voorbijgegaan is.

Er zijn ook moderne stereotype vaderfiguren die in de media vaak terugkeren.

Voorbeelden zijn ondermeer de werkverslaafde vader en de alleenstaande vader. Bij deze

laatste wordt vaak getoond hoe hij zijn weg zoekt in het huishouden en de omgang met de

kinderen. Een positief modern vaderbeeld komt voort uit wat Ralph La Rossa in zijn studie

over de modernisering van het vaderschap de „culture of Daddyhood‟ genoemd heeft. Deze

trend, die volgens La Rossa zou ingezet zijn in het begin dan de twintigste eeuw,

bombardeerde de vader tot speelmaatje.158

Dit cliché van een goede vader als iemand die

met zijn kinderen speelt, wordt bevestigd in De gek op de Heuvel. Daarin probeert Erik

voortdurend in contact te komen met zijn stiefzoon. Dat lukt pas op het einde van de film

en wordt gesymboliseerd door een vriendschappelijk loopwedstrijdje tussen de twee.

Verder lijken vooral grootvaders in de Faits Divers-reeks sterk beïnvloed door dit ideaal.

De manier waarop Lucien uit Vidange Perdue met zijn kleindochter Julie omgaat, is

plagerig, samenzweerderig en speels, ook al is het meisje al bijna twintig. Ook Fons uit

Vleugels gaat op een speelse manier met zijn kleindochter om.

157

MEEHAN vermeld in BARKER, C., op. cit., p. 307. 158

LA ROSSA, R., op. cit., p. 197.

Page 83: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

83

Eén van de nieuwste idealen is dat van de genderneutrale ouder, vergelijkbaar met wat in

Fatherhood in the Twenty First Century de „coparent‟ wordt genoemd. Het mag nog altijd

als een ideaal beschreven worden, aangezien het een product is van ons cultureel klimaat

en niet bereikbaar voor iedereen. Het past mooi bij de hedendaagse idealen van de

supervrouwen en de nieuwe mannen, waarbij ieder individu in staat wordt geacht zowel

traditioneel mannelijke als vrouwelijke taken te vervullen. Maar ieder mens is anders en

beschikt over andere capaciteiten. Het gaat er gewoon om te ontdekken waar men goed in

is en toch een poging te doen om wat te verbeteren waar we minder goed in zijn. Deze

genderneutralisering is een hedendaags maatschappelijk relevant proces, maar niet altijd

gemakkelijk te bereiken als individu. Als de media bij dit proces willen helpen door te

zorgen dat mensen zich kunnen identificeren met dit ideaal, moeten zo ook aandacht

hebben voor de moeilijkheden die dit proces met zich meebrengt. Dat geldt dan ook voor

de Faits Divers-reeks.

Het genderneutrale ideaal van de „coparent‟, is vooral van toepassing op de sterk

opkomende sociale groep van de alleenstaande ouders. Deze kunnen rolmodellen in de

media gebruiken om zich mee te identificeren. In deze reeks worden vooral alleenstaande

mannen getoond die me dit ideaal moeten leren omgaan. Er is eigenlijk maar één

vrouwelijk personage voor wie dit ideaal een uidaging is. De enige belangrijke

alleenstaande moeder uit de reeks is Barbara uit Dennis van Rita. Zij wordt in de film

echter niet geproblematiseerd als een vrouw die moet leren omgaan met „vaderlijke‟ taken.

Wanneer Jos in Verlengd Weekend aan het kookfornuis staat, vraagt zijn jonge kompaan

verbaasd waar hij zo heeft leren koken. Jos antwoordt koel dat dit een noodzaak was, als

weduwnaar. Jos kan zeker gelden als model van een „coparent‟ omdat hij zowel

traditioneel „moederlijke‟ taken, zoals zorg voor het eten, als traditioneel „vaderlijke‟

taken, zoals beschermen van de kinderen en opkomen voor rechtvaardigheid, tot een goed

einde probeert te brengen. We zagen het al aankomen in de jaren negentig zoals in The

Curse of Masculinity van Susan Jeffords en Performing the crisis: Fathering, gender and

representation in two 1990s films wordt uiteengezet. Deze studies wijzen erop dat in het

begin van de jaren negentig het beeld van de zachte, vaderlijke man plots dat van de stoere,

sterke man had verdreven. Ook veel mannen in onze gevalstudies worden duidelijk

achtervolgd door deze trend. De weduwnaar Fons uit Vleugels wil zijn plan leren trekken

in het huishouden nu hij alleen gevallen is. In Vidange Perdue zien we hoe de oude

weduwnaar Lucien door zijn jonge buurvrouw geleerd wordt, hoe hij het huishouden moet

doen. Het zijn wel vaker vrouwelijke personages die de mannen aanzetten tot het aanleren

Page 84: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

84

van „vrouwelijke‟ huishoudelijke taken. Mannen worden in deze genderneutraliserende

tendens, naast het aanleren van huishoudelijke taken, ook uitgedaagd om hun zachtere,

vaderlijke kant te ontdekken, zoals Bernard met zijn kleinkinderen in Vleugels en Jos met

zijn dochter in Verlengd Weekend.

Misschien dat we met de personages André, Jos en Lucien tot een definitie van een nieuw,

al dan niet Vlaams, stereotiep vaderbeeld kunnen komen. Namelijk een stereotype dat als

de „stroeve liefdevolle vader‟ kan benoemd worden. Dat typeert mannen die beetje bij

beetje proberen een zachte, zorgende vader te worden maar daarbij nog vaak moeite

hebben om hun oprechte liefde aan hun kinderen, of stiefkinderen, over te brengen.

2.3. In welke mate zijn deze films nog „gendergekleurd‟?

Een eerste vraag die we ons hierbij kunnen stellen, is of er nog altijd een dominantie van

de mannelijke lijn te onderscheiden is. We merken dan dat, met uitzondering van Dennis

van Rita en De Gek op de Heuvel, de vaders en de grootvaders nog iets sterker

vertegenwoordigd zijn in de films dan de moeders. In vijf van de zeven films wordt er dus

meer aandacht besteed aan mannen en hun ouderlijke rol dan aan moeders. In de twee

films waar een moeder wel centraal staat, ligt de focus op de relatie met haar zoon. Meestal

toont men in de andere vijf films, de relatie tussen vaders en (klein)dochters.

Opvallend is dus de afwezigheid van de vader-zoonrelatie. Dat vormt een groot contrast

met de Hollywoodfilms en de westerse mythologische verhaaltradities als de Griekse of de

christelijke, die meestal focussen op een vader en een zoon. Waar in de Hollywoodcases de

relaties tussen mannen van verschillende generaties centraal staan om een troost te kunnen

bieden voor de crisis in de mannelijke identiteit, zijn deze relaties ondervertegenwoordigd

in de Vlaamse reeks. De enige problematisering van de relatie tussen een vader en een

zoon is de korte vermelding van de relatie tussen de rijkeluiszoon Christian en zijn

autoritaire vader in Verlengd Weekend. In De Hel van Tanger wordt een heel klein beetje

aandacht geschonken aan de liefde van het hoofdpersonage voor zijn kleinzoon.159

Andere

relaties tussen mannen van verschillende generaties worden heel weinig getoond en hebben

meestal geen echt belang in de narratieve ontwikkeling van de verhalen van deze Vlaamse

reeks. Er zijn maar twee voorbeelden van relaties tussen mannen van verschillende

generaties, die geen (groot)vader en (klein)zoon zijn, terug te vinden. Dat zijn deze tussen

159

VAN MECHELEN, F., De Hel van Tanger, België, 2006.

Page 85: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

85

een vader en zijn schoonzoon in Practical Pistol Shooting en tussen Erik en zijn stiefzoon

Thomas in De gek op de Heuvel.160

De vader-zoonrelatie is hier zijn dominante positie verloren aan de relatie tussen vaders en

(klein)dochters. Maar als er echt dieper ingegaan wordt op de ouder-kindrelatie, namelijk

in Dennis van Rita en De Gek op de Heuvel, gebeurt dit via de moeder-zoonrelatie, wat

misschien nog een nasleep is van de christelijke traditie. Toch zou het voorbarig zijn om te

zeggen dat de mannelijke lijn zijn dominante positie verloren heeft. Om van een

vrouwelijke dominantie te kunnen spreken, zou de moeder-dochterrelatie belangrijk

moeten zijn, en dat is niet het geval. Zoals eerder aangekondigd, luidt een feministische

stelling dat meer aandacht voor de moeder-dochterrelatie, vrouwen sterker zou maken

zodat ze zich kunnen bevrijden van het patriarchaat. Het patriarchaat heeft in Vlaanderen al

lang zijn beste tijd gehad en veel vrouwen staan hier sterk in hun schoenen. Maar als we

deze reeks films in acht nemen, heeft deze evolutie nog niet geleid tot veel representaties

van sterke moeder-dochterbanden. Alleen in Dennis van Rita zien we sterke moeder-

dochterbanden gerepresenteerd. Deze zullen we bespreken in de analyse van die film. Deze

moeder-dochterrelaties hebben daarbij nog geen centrale rol in het verloop van het verhaal.

We treffen ook maar in drie andere films een moeder met een dochter aan, waarbij er

nergens gefocust wordt op de kracht van die relatie. In De Hel van Tanger blijven moeder

en dochter in het ongewisse leven nadat hun echtgenoot en vader, de buschauffeur Marcel

Van Loock, onterecht in een Marokkaanse gevangenis beland is. Beide vrouwen moeten

vanuit België vechten voor zijn vrijlating, maar het is niet zo dat zij hun krachten

bundelen. Ze doen elk apart wat hen het belangrijkste lijkt. De kracht die zogezegd zou

kunnen ontstaan door de moeder-dochterband wordt hier genegeerd. In Vidange Perdue en

De Gek op de Heuvel is het moeder-dochterkoppel nog onbelangrijker. In het Vidange

Perdue wordt er geen aandacht besteed aan de band tussen de dochter en de kleindochter

van Lucien. In het tweede geval zien we enkel in een korte scène hoe de moeder van Sofie

haar dochter verwijt dat ze geen goede moeder is, omdat ze haar ex-man verliet en Thomas

zich zo slecht gedraagt. De idee dat een moeder-dochterband een positieve kracht is, lijkt

nog niet sterk doorgedrongen in de Vlaamse film. In deze reeks vinden we ze enkel in een

160

THIJSSEN, W., Practical Pistol Shooting, België, 2006.

Page 86: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

86

film terug van een vrouwelijk regisseur, die zich ook graag als vrouw profileert zoals we

Hilde Van Mieghem horen zeggen in een interview op de dvd van Dennis van Rita.161

Naast de dominantie van de mannelijke lijn is een andere „gendergekleurde‟ opvatting

deze van de traditionele rolverdeling waarbij de vrouw het huishoudelijke werk doet en de

man het werk buitenshuis. Zoals al bleek uit de bespreking van de moderne stereotypen,

zien we in verschillende films uit deze reeks hoe men het rollenpatroon probeert te

doorbreken. Mannen als Lucien in Vidange Perdue en Fons in Vleugels leren, zij het wat

moeizaam, huishoudelijke taken als koken en opruimen. Het is wel zo dat dit uit een

noodzaak is na het wegvallen van hun vrouw. Over het algemeen lijken de rollenpatronen

nog aanwezig in de verschillende gezinnen die we in de films aantreffen, maar zijn de

vrouwen hun mannen aan het aansporen om daar verandering in te brengen. In Vleugels

zagen we een heel extreem rollenpatroon, Bernard heeft er geen baan en zijn vrouw

Mariëtte wel, toch weigert hij een handje toe te steken in het huishouden. Deze situatie

doet zich wel voor bij oudere mensen, waar rolpatronen in de werkelijkheid meestal ook

nog sterker doorleven dan bij jongere generaties. Toch worden in de films die zich in de

context van een jonger gezin afspelen, de vrouwen nog vaak gerepresenteerd terwijl ze

huishoudelijke karweien aan het opknappen zijn. In de situatie van De Gek op de Heuvel is

dit te legitimeren met het argument dat Sofie geen baan heeft en haar vriend Erik wel.

Maar in de andere films werken de vrouwen ook, dus zouden de mannen evengoed iets in

het huishouden kunnen doen. Nergens verloopt de doorbreking van het rollenpatroon vlot.

Meestal beperkt de emancipatie van de man zich tot de kookactiviteit. We zien Jos en

Lucien vol toewijding eten maken, maar schoonmaken gaat minder vlot. Lucien neemt

zelfs een jonge, aantrekkelijke schoonmaakster in dienst, die er uiteindelijk vandoor gaat

met zijn pensioen. Voor deze twee personages was het bovendien moeilijk om een even

goede band met hun dochter op te bouwen zoals deze met hun moeders hadden. De

moeder-kindband lijkt in de meeste film vlotter te verlopen dan de vader-kindband. Het

tonen van genegenheid lijkt nog altijd een eerder vrouwelijke praktijk. Bij Jos lukt het pas

na een crisisgesprek bij de gijzeling en bij Lucien pas met zijn kleindochter. Het cliché van

„natuurlijke‟ vrouwelijke zorg tegenover mannelijke afstandelijkheid, wordt ondermeer

bevestigd in Vleugels. Daar zien we hoe een vrouw onmiddellijk het vertrouwen van twee

vreemde kinderen wint, terwijl hun eigen grootvader niet tot hen kan doordringen.

161

Uitgave dvd: VMMa en Bridge Entertainment Group BV, 2006, geen credits van de interviews vermeld.

Page 87: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

87

2.4. Bieden deze films identificatiemogelijkheden die overeenstemmen met de

hedendaagse werkelijkheid?

Hier wordt nagegaan of deze films relevant zijn als een vorm van culturele pedagogie, en

ze ons dus iets leren over onze hedendaagse Vlaamse cultuur. Als ze daarin willen slagen,

moeten ze personages en situaties voorstellen die aangepast zijn aan maatschappelijke

veranderingen zoals het groot aantal nieuw samengestelde gezinnen en de vele

alleenstaande ouders.

Zoals we in het hoofdstuk over de hedendaags gezinssituaties in Vlaanderen zagen, tonen

de cijfers in bijlage IV aan dat het kerngezin als organisatievorm nog steeds belangrijk is,

maar dat toch het aantal eenoudergezinnen stijgt.162

Beide vormen zouden zeker moeten

teruggevonden worden in onze cases. In de filmreeks vinden we nog vier klassieke

kerngezinnen. Dennis, Rita en André vormen zo‟n traditioneel gezin van twee ouders en

hun kind. Ook de familie Van Loock uit De Hel van Tanger en het gezin van de dochter

van Lucien in Vidange Perdue vormen een klassiek gezin. Het gezin van Christian in

Verlengd Weekend vormt voorlopig nog een kerngezin, maar hij is wel van plan om het te

verlaten. De eenoudergezinnen zijn ook vertegenwoordigd, maar in tegenstelling tot de

werkelijkheid, zien we meer alleenstaande vaders dan alleenstaande moeders

gerepresenteerd. De alleenstaande vaders Jos, Lucien en Fons zijn alle drie weduwnaars

van boven de vijftig met min of meer volwassen kinderen. We zien dus geen jonge

alleenstaande vaders die echt nog voor hun kinderen moeten zorgen. Er is ook geen

representatie van alleenstaande, minder jonge moeders, hoewel die in maatschappij wel

vaak voorkomen. Dat zien we anders wel in de recente Vlaamse kaskrakers Ben X en

Aanrijding in Moscou.163

Daar is het moederpersonage telkens een gescheiden,

alleenstaande moeder van boven de veertig, wiens kinderen bij haar wonen. Er zijn wel

enkele alleenstaande vrouwen zonder kinderen terug te vinden in de eerste Faits Divers-

reeks, bijvoorbeeld een jonge dokteres in Practical Pistol Shooting. Alleenstaande moeders

treffen in deze filmreeks uiteindelijk niet veel lotgenoten. Bij twee moederpersonages zien

we nooit een vader in de buurt, maar wordt er ook nooit gezegd dat ze alleenstaand zijn.

Dat is zo bij de dochter van Fons uit Vleugels en bij Ingrid van Loock in De Hel van

Tanger. De enige duidelijk alleenstaande moeder met een kind is Barbara in Dennis van

Rita, en die heeft tegen het einde van de film ook een vaste partner. De opvatting dat

162

Bijlage IV: Private huishoudens (1991-2005). 163

BALTHAZAR, N., Ben X, België/Nederland, 2007.

Page 88: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

88

mensen beter met zijn tweeën zijn om een kind groot te brengen, lijkt hier nog door te

leven. Een alleenstaande moeder met meerdere kinderen, die niet direct op zoek is naar een

nieuwe partner ,vindt nergens in de reeks een subjectpositie waarmee ze zich vanuit haar

situatie als moeder kan identificeren. Alleenstaande vaders zien we hier wel, zoals Jos en

Fons, maar als oudere weduwnaars zodat jonge alleenstaande vaders in deze reeks ook niet

aan hun trekken komen. Voor allochtone gezinnen of koppels van hetzelfde geslacht die

samen kinderen groot brengen, is in de reeks helemaal geen plaats. De traditie van het

heteroseksuele blanke kerngezin blijft blijkbaar de norm.

Een andere maatschappelijke ontwikkeling die om identificatiemogelijkheden in de media

vraagt, is deze van de echtscheidingen en nieuw samengestelde gezinnen. In deze reeks

wordt dat eenmaal sterk geproblematiseerd, namelijk in De Gek op de Heuvel. Met

geproblematiseerd wordt niet bedoeld dat echtscheiding als iets negatief wordt

afgeschilderd, wel dat men aandacht heeft voor mogelijke problemen in deze situaties.

Juist dit zorgt ervoor dat mensen in gelijkaardige situaties zich makkelijker kunnen

identificeren en meegaan in het verhaal. In De Gek op de Heuvel zien we hoe het gedrag

van Thomas een domper is op de prille relatie tussen Sofie en haar nieuwe vriend Erik. Ze

maken vaak ruzie door zijn gedrag en ook worden ze belast met een gerechtelijke

nachtmerrie rond het hoederecht. Als Thomas aan zijn vader wordt toegewezen, verbreekt

Sofie daarop de relatie met Erik. Ook de verhouding tussen Thomas en Erik wordt onder

de aandacht gebracht. Erik heeft het moeilijk om contact met hem te zoeken, maar op het

einde blijkt dat Thomas hem toch apprecieert wanneer hij een verhaaltje voor Erik schrijft.

Dat is de enige film waar echtscheiding een belangrijk element in het verhaal vormt. Er

zijn enkel nog kleine vermeldingen in andere films. In Vleugels wonen de kleinkinderen

van Bernard en Mariëtte bij hen omdat de ouders aan het scheiden zijn, maar meer wordt

er niet over verteld. In Verlengd Weekend en Practical Pistol Shooting komen gevallen

voor waarbij één van de partners heimelijk een echtscheiding plant, maar het uitvoeren

ervan valt buiten het kader van het verhaal. Ondanks het groot aantal echtscheidingen en

nieuw samengestelde gezinnen in de werkelijkheid, wordt er in de eerste Faits Divers-reeks

dus weinig aandacht aan besteedt. Buiten deze reeks is het wel terug te vinden in recente

Vlaamse succesfilms als Ben X en Aanrijding in Moscou.

Een andere reden dat een nieuw samengesteld gezin ontstaat, is het overlijden van één van

de ouders. Ook hier moeten kinderen en ouders zich leren aanpassen aan bepaalde

problemen. Dit vinden we in Verlengd Weekend, en in beperkte mate ook in Vidange

Page 89: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

89

Perdue, terug. In Verlengd Weekend komt het probleem naar boven, dat Jos zijn dochter

heeft beginnen verwaarlozen toen hij iets met een nieuwe partner begon. Dat wordt hem

dan ook sterk verweten door de dochter in kwestie, die niets met de nieuwe vriendin van

haar vader te maken wil hebben. Diezelfde jaloezie van een dochter voor de vriendin van

haar vader, zien we ook bij Gerda, de dochter van Lucien in Vidange Perdue. Hoewel

Lucien en zijn buurvrouw Sylvia eigenlijk gewoon vrienden zijn, is Gerda heel jaloers op

haar. Aangezien Sylvia ongeveer dezelfde leeftijd heeft als Gerda, voelt Gerda zich ook

achteruitgeschoven in haar positie als dochter. In Dennis van Rita kan het dochtertje van

Barbara het wel zonder problemen goed vinden met de nieuwe vriend van haar mama.

Een andere maatschappelijke verandering waar mensen mee geconfronteerd worden, is de

verandering in de rolpatronen. Het werd al duidelijk dat men in deze reeks enkel oog heeft

voor mannen die zich daaraan moeten aanpassen. We zien geen moeders die een

succesvolle carrière hebben of gespierde taken als verbouwingswerken uitvoeren. De enige

vrouw met een hoge functie die we gerepresenteerd zien, is de alleenstaande dokteres in

Practical Pistol Shooting. Zij woont nog steeds bij haar vader, zodat het lijkt alsof een

carrière voor een vrouw niet met een gezin valt te combineren. Het gebrek aan

representaties van succesvolle carrièremoeders staat in schril contrast met de

werkelijkheid, waar vele vrouwen voor de uitdaging van de combinatie carrière en gezin

staan. Het veel beklaagde vrouwelijk gevecht met de combinatie werk en gezin, wordt

slechts een beetje geproblematiseerd door de personages Rita en Mariëtte, maar hun jobs,

als respectievelijk kapster en schoonmaakster, zijn nochtans niet als succesvolle carrière te

omschrijven. Dat deze personages moeite hebben met de combinatie, ligt aan het feit dat

hun echtgenoten niet meehelpen, waardoor ze alles alleen moeten doen. Dat ze het

huishouden alleen moeten doen, ergert deze vrouwen. De rolverdeling wordt dus zeker niet

meer als natuurlijk of normaal naar voren gebracht.

We kunnen dus besluiten dat deze films vooral identificatiemogelijkheden bieden voor

kerngezinnen en mannen die zich proberen aan te passen aan de eisen van het ideaal van de

nieuwe man. Alleenstaande mannen vinden hier vreemd genoeg meer rolmodellen dan

alleenstaande vrouwen. Ook mensen in een echtscheiding vinden hier in maar in beperkte

mate lotgenoten terug. Maatschappelijk belangrijke types die hier ontbreken zijn iets

oudere alleenstaande ouders en moeders die zowel een succesvolle carrière hebben als een

Page 90: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

90

huishouden runnen. Ook zij kunnen nochtans positieve representaties en rolmodellen in de

media gebruiken.

Toch kunnen we zeggen dat deze films enigszins gelden als pedagogisch middel binnen

onze cultuur, omdat ze diverse problemen waar hedendaagse ouders mee geconfronteerd

worden behandelen. Het moet daarom niet diepgaand zijn. Voorbeelden van aangekaarte

problemen zijn echtscheidingsperikelen, weduwnaarschap en veranderend rollenpatroon.

Ook bieden ze een breed kader op het vlak van de stadia in het ouderschap, omdat ze ook

ouder-kindrelaties tussen ouders en volwassen kinderen en tussen grootouders en

kleinkinderen onder de aandacht brengen. Ze hebben bovendien voldoende oog voor

problemen die de band tussen ouder en kind kunnen aantasten, zodat men niet in de naïeve

veronderstelling vervalt dat ouderliefde iets natuurlijks, vanzelfsprekends en

onaantastbaars is. We zien bijvoorbeeld hoe Lucien het nooit echt met zijn dochter zal

kunnen vinden, en hoe moeders als Sofie en Rita toch wel eens de wanhoop nabij zijn door

het gedrag van hun zonen.

Evenwel blijven de ouderbeelden wat te traditioneel op het kerngezin gericht. Minderheden

als allochtone gezinnen en holebi‟s vallen zelfs helemaal uit de boot. Nochtans is de nood

aan rolmodellen juist voor deze groepen groot, omdat zij zich in minder klassieke

oudersituaties bevinden. Er zijn ook nog twee ouder-kindrelaties die te weinig aandacht

krijgen tegenover andere, namelijk de vader-zoonrelatie en de moeder-dochterrelatie.

Na deze globale schets, kunnen we eens dieper ingaan op de manier waarop de

ouderbeelden en ouder-kindrelaties worden overgebracht aan de hand van een analyse van

Dennis van Rita waar ouderschap een centrale plaats inneemt in het verhaal.

Page 91: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

91

2.5. Dennis van Rita: De kracht van de moederliefde

Dat de kracht van de moederliefde het centrale thema van deze film is, ligt er vingerdik op.

Niet alleen de titel plaatst de moeder-zoonrelatie centraal, ook de ondertitel Love Belongs

to Everyone, legt het accent op de liefde. In het interview op de dvd stelt Hilde Van

Mieghem dan ook duidelijk dat de kracht van moederliefde haar centrale boodschap is.

Hugo van Laere schreef een scenario waarbij we te zien krijgen hoe een moeder, puur uit

liefde voor haar zoon, een strijd tegen vooroordelen voert. We zien in het verhaal hoe deze

moeder het opneemt tegen de hele buurt, de media en zelfs het gerecht, omdat ze wil dat

Dennis ondanks zijn seksueel delinquent gedrag, een zo goed mogelijk leven heeft. Eerst is

haar gevecht erop gericht hem thuis te laten wonen, maar nadat hij weer een meisje heeft

aangerand, wil ze hem gewoon uit de gevangenis in een aangepaste instelling krijgen.

Rita, een volkse vrouw van middelbare leeftijd, wordt gespeeld door Els Dottermans. In

haar kledingstijl en met haar rode kapsel, stelt ze een typisch Vlaamse vrouw uit de sociale

woonblokken in Antwerpen voor. Ook haar beroep, kapster, ondersteunt deze typering. Ze

is getrouwd met André, een vrachtwagenchauffeur. Al van het begin wordt duidelijk

gemaakt dat Rita de sterke en de vechter is van de twee. André is een zeer zwijgzaam type

die zich zeer afwachtend op de zijlijn opstelt alvorens hij ook maar iets onderneemt. Het

contrast tussen de twee wordt onmiddellijk duidelijk gemaakt in de openingsscène. We

zien hoe zij honderduit aan André aan het vertellen is, over hoe blij ze is dat Dennis vrij

komt. André, gespeeld door Damiaan Deschrijver, zit er uitdrukkingsloos bij en spreekt

lange tijd geen woord. Het enige wat hij na lang zwijgen zegt, is dat Dennis niet voor niks

in de gevangenis zat. Zo worden we er als kijker op gewezen dat Rita‟s liefde voor Dennis

haar enigszins blind maakt voor de impact van het gedrag van haar zoon. André, die meer

focust op de daden van zijn zoon, is diegene die haar op die vijandige buitenwereld moet

wijzen. Het is in de beginscène niet duidelijk of André wel blij is dat Dennis naar huis

komt. André was hem blijkbaar nooit gaan bezoeken in de gevangenis. We zullen hem in

de loop van het verhaal wel meer betrokken zien worden bij zijn zoon. Het is duidelijk dat

hij ook wel van Dennis houdt, maar het moeilijker heeft om die liefde uit te drukken. Hilde

Van Mieghem stelt in het dvd-interview, dat ze vindt dat vaders iets trager op gang komen

dan moeders. Deze opinie klinkt zeker door in haar film, waar André slechts later, en ook

nog steeds minder, emotionele betrokkenheid vertoont dan zijn vrouw. Dat wel willen

tonen van vaderliefde, maar het moeilijk kunnen, maakt dat hij een vertegenwoordiger is

van het type „stroeve liefdevolle vader‟ dat voorheen gedefinieerd werd en we ook zien

verschijnen in andere Faits Divers-films. Zachte vaderfiguren zijn een relatief recente

Page 92: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

92

verschijning. Dat vele vaderpersonages in films bij het begin van de jaren negentig, hun

zachte kant ontdekten werd ondermeer beschreven door Susan Jeffords in The Curse of

Masculinity. Deze vaders waren volgens Jeffords systematisch mannen in een stoer en

sterk lichaam, die zich in het verhaal genoodzaakt zagen hun zachtere kant te ontdekken.164

Deze evolutie van een stoere, sterke man die zijn zachte kant ontdekt kan niet

teruggevonden worden in de figuur André, want hij wordt nooit stoer of sterk getoond.

Tekenend voor zijn stugge, passieve houding, is de scène waarin Rita met Barbara kibbelt

van op het balkon van Rita‟s appartement. Daarbij zien we André zwijgend, en met zijn

handen in zijn zakken, achter haar in een hoek van het beeldkader staan. Nadat Rita hem

zonder aankijken voorbijgegaan is, wordt nog even getoond hoe hij zwijgzaam,

uitdrukkingsloos in het portiek blijft staan. Reeds van het begin van de film al spoort Rita

hem aan zijn betrokkenheid bij zijn zoon wat meer te tonen. Het besef groeit echter ook in

hem zelf, vooral nadat hij gezien heeft hoe zijn zoon wordt mishandeld in gevangenis. Wat

het André ook moeilijker maakt om te schitteren in zijn vaderrol, is dat hij in de schaduw

staat van een sterk moederlijke echtgenote.

Rita kan enigszins in verband gebracht worden met Bolens moederlijk archetype van de

Griekse godin Demeter. Haar kind is namelijk ook haar leven, en ze wil er alles voor doen

om hem gelukkig te maken. Haar gemoedsgesteldheid is heel afhankelijk van het welzijn

van Dennis, wat we ook in het Demeterverhaal terug vinden. Een typisch kenmerk van een

Demetertype is volgens Bolen dat ze “volhardend” is als het op het welzijn van haar kind

aankomt.165

Dat vinden we zeker ook terug bij Rita die steeds blijft vechten. Ook het

archetypische kenmerk van een moeder die zich emotioneel verbonden voelt met het

welzijn van haar kind, blijft hier doorleven. We zien Rita vaak huilend en enigszins

radeloos reageren bij crisissituaties. De emotionele afhankelijkheid van Rita is wel minder

erg dan de depressiviteit bij Demeter. Rita toont eerder aan hoe de liefde en de

verbondenheid met een kind, een bron van energie kan zijn.

Tegenover de eerder traditioneel moederlijke Rita wordt het personage van de jonge

alleenstaande moeder Barbara geplaatst, die niet meer kan in verband gebracht worden met

de beschrijving van de Demetermoeder. Toch wordt ook haar gevecht, namelijk zorgen dat

Dennis uit de buurt blijft van haar dochter, duidelijk gestuwd vanuit haar moederliefde.

Deze twee vrouwen worden expliciet als moeders tegenover elkaar gepositioneerd. In hun

164

JEFFORDS, S., op. cit., p. 163-165. 165

BOLEN, J., op. cit., p. 267.

Page 93: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

93

strijd voor hun kind, botsen hun belangen en komt het verschillende malen tot een

confrontatie. Barbara vertegenwoordigt in het begin van de film de buurt die niet wil dat

een seksuele delinquent als Dennis in het appartementsblok woont. Ze gaat Rita

verscheidene keren aanspreken op Dennis‟ gedrag. Oorspronkelijk zonder een greintje

begrip voor Rita‟s situatie. Zelfs Barbara‟s achtjarig dochtertje Jasmijn maakt haar moeder

attent op haar onredelijk agressief gedrag tegenover Dennis. Maar deze agressieve houding

van Barbara zal zich omkeren en in de loop van het verhaal gaat ze juist Rita‟s steun

worden in haar strijd om Dennis in de juiste instelling te krijgen. Die ommekeer komt er na

een ruzie met haar vriend Thomas, een jonge advocaat die ook Dennis verdedigt. Barbara

is eerst woest op hem omdat hij Dennis‟ zaak op zich neemt, waarop hij haar zegt dat zij

wraak met rechtvaardigheid verwart. Thomas gebruikt de woorden “Ik ga naar Rita, ook

een moeder.” Hiermee wordt dus het moederschap als motief voor de handeling

geëxpliciteerd. Blijkbaar hadden deze woorden een sterke uitwerking op Barbara, want de

volgende morgen verschijnt zij in het kapsalon van Rita. Barbara komt min of meer haar

excuses aanbieden aan Rita, en gebruikt daarbij de woorden “Gij zijt ook een moeder.”

Van dan af staat Rita niet meer alleen in de strijd, want Barbara gaat haar meehelpen. Zo

houden ze samen een petitie om Dennis, die weer in de gevangenis zit, in een aangepaste

instelling te krijgen. Hun wederzijdse drive als moeder, wat hen eerst tegenover elkaar

plaatste, verbindt hen nu en ze worden een belangrijke steun voor elkaar. Ook bij André

zien we kort daarop een keerpunt. Wanneer hij namelijk een tekening krijgt die Dennis in

de gevangenis voor hem gemaakt heeft, zien we André voor de eerste maal echt

emotioneel geraakt zijn. Hij gaat vervolgens zelfs bij Dennis op bezoek. Het gesprek

verloopt stroef, maar het ligt niet meer alleen aan André‟s onhandige clichévragen als “Is

het eten lekker” of “Heb je al vrienden?” Het ligt ook aan Dennis die geheel in zichzelf

gekeerd is van angst en verdriet. Als André dan ziet hoe hard Dennis is toegetakeld door de

andere gedetineerden, belooft hij plechtig aan zijn zoon dat hij hem daar weg zal halen.

Vanaf dat moment draait André ook mee in de strijd, zij het nog altijd wat op de zijlijn. We

zien ook dat deze ommekeer André en Rita weer dichter bij elkaar brengt. Door zijn

desinteresse van ervoor en het feit dat hij Rita alles alleen liet doen, was hun verhouding in

het eerste deel van de film niet zo rooskleurig. In het laatste deel, na André‟s ommekeer,

zien we ze veel lichamelijker met elkaar omgaan, als teken dat hun liefde weer aan kracht

heeft toegenomen.

Page 94: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

94

Liefde voor iemand via het lichaam uitdrukken, gebeurt in de Vlaamse film zonder

schroom. Niet alleen de liefde tussen man en vrouw, maar ook die tussen ouders en

kinderen, wordt uitgedrukt via knuffels, dikke kussen en veel nauw lichamelijk contact. Er

valt een verschil op met de doorsnee Amerikaanse manier van uitdrukkingen van liefde op

tv en in films. In Amerikaanse visuele media, wordt de verbondenheid tussen ouder en

kind vaak uitgedrukt met een kuise knuffel en het obligate “I love you.” In onze

Hollywoodcases wordt liefde meestal nog minder lichamelijk uitgedrukt. Daar zien we hoe

verbondenheid vaak wordt uitgedrukt via uitwisselingen van blikken, weergegeven in een

sequentie van shot en reverse shot. Daartegenover is de Vlaamse film veel gevarieerder en

gedurfder. Dit is te zien op bijlage IX, een overzicht van enkele shots van lichamelijk

contact tussen ouder en kind in Dennis van Rita.166

Op de derde foto zien we bijvoorbeeld

hoe Barbara haar dochter een kus op de mond geeft, moeilijk voor te stellen in een

doorsnee Hollywoodproductie. De band tussen moeder en kind wordt wel nog altijd

lichamelijker voorgesteld dan tussen vader en kind. In Dennis van Rita zien we Barbara en

Jasmijn enerzijds en Dennis en Rita anderzijds, heel veel meer dicht bij elkaar dan Dennis

en André. Dit is wellicht verbonden met het incesttaboe. Samuel Andrews stelt in

Vaderbeeld: Dieptepsychologische gedachten over vaderschap dat de incestueuze vader

een negatief psychologisch vaderbeeld is dat de laatste tijd veel in de media komt.167

Toch

is lichaamscontact tussen vader en zoon zeker niet ondenkbaar, zoals te zien is op foto zes

van bijlage IX.

Hilde Van Mieghem zegt in het interview op de dvd, dat ze doorsnee Amerikaanse films te

veel volgens de opeenvolging van shot reverse shot vindt opgebouwd. Toch moet ook zij

deze manier van weergeven gebruiken om de ouder-kindband uit te drukken. Bijvoorbeeld,

wanneer Dennis in het begin van de film uit de gevangenis komt en hij zijn moeder weer

ziet, en ook later thuis wanneer hij zijn vader eindelijk terug ziet. In beide scènes zien we

uitwisseling van blikken via een afwisseling tussen shot en reverse shot van ouder en kind.

Daarop volgt dan telkens een shot van een knuffel tussen ouder en kind. Deze

weerzienscènes vertalen ook mooi het verschil in ouderattitude tussen Rita en André.

Wanneer Rita Dennis aan de gevangenis opwacht, staat ze er al op voorhand te dralen.

Wanneer hij buiten komt, krijgen we de shot reverse shot sequentie, waarbij moeder en

zoon glimlachen naar elkaar om dan een lange knuffel te geven. Dit alles gebeurt zonder

166

Zie bijlage IX: Ouder en kind nabij in Dennis van Rita. 167

SAMUELS, A., op. cit., pp. 14-15.

Page 95: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

95

woorden met intens liefdevolle blikken. Het weerzien met André gebeurt minder spontaan.

Deze ontmoeting gebeurt dan ook op een geladen moment. André komt net binnen

wanneer Dennis zijn moeder iets te enthousiast rond draagt, en zij hem wanhopig smeekt

haar neer te zetten. Als we dan plots zien dat André is binnengekomen, lijkt het even of hij

zijn zoon een uitbrander zal geven. Maar dan horen we dat André zegt: “Ge zijt welkom,

jongen.” Omdat we André in de openingsscène ervoor hadden leren kennen als een

zwijgzaam type, komt dit heel krachtig over. Na een aarzelende stilte tussen de twee, in

een afwisseling van shot en reverse shot, nemen vader en zoon elkaar toch vast zoals te

zien is op foto 6 van bijlage IX.

We kunnen ook een verschil in lichamelijk omgang bemerken die verschillend is voor het

soort moeders dat Barbara en Rita voorstellen. Barbara is zelf nog jong en gaat daarom

heel speels met haar dochter om. Dat is duidelijk te zien op foto 5 op bijlage IX, waar we

moeder en dochter zien stoeien. Rita gaat lichamelijk meer beschermend, klassiek

bemoederend om met Dennis. Dat is natuurlijk ook wel verbonden met het feit dat haar

zoon ook veel getroost moet worden. Foto 4 in bijlage IX laat zo‟n troostscène zien.

Maar omgekeerd gaat ook soms Barbara beschermend optreden en Rita speels. Op een

bepaald moment zien we bijvoorbeeld hoe Rita haar zoon laat meehelpen met ruiten

wassen. Ze plaagt hem daarbij een beetje door hem na te bootsen door de

treinaankondigingen op te zeggen. Dan daagt ze hem uit om het zeemvel proberen te

pakken, terwijl ze het voortdurend wegtrekt. Zowel Rita als Barbara tonen dus aan dat ook

moeders beïnvloed zijn door wat Ralph La Rossa de „culture of daddyhood‟ heeft genoemd

waarbij een speelse omgang met het kind werd gepromoot.

Als de speelsere Barbara zich ook eens beschermend gaat opstellen, kan haar manier van

beschermen in vergelijking met die van Rita eigenlijk als „mannelijker‟ benoemd worden.

Barbara stelt zich dan beschermend tussen haar dochter en de buitenwereld op, ze weert

extern gevaar af op een agressieve manier. Verdedigen tegen aanvallen uit de buitenwereld

is conventioneel steeds meer een mannelijke taak geweest. Denk maar aan de legers

mannen die in Lord of the Rings: The Two Towers de stad moeten verdedigen terwijl we

zien hoe vrouwen en kinderen daarbij veilig in de burcht zitten. Terwijl Barbara‟s

bescherming agressief is, is die van Rita defensief. Rita‟s beschermende houding is meer

„vrouwelijker‟ namelijk geruststellend, sussend en meer een beschermen van haar zoon

tegen zijn eigen verdriet. Een lichamelijk agressieve daad van bescherming van Barbara

zien we bijvoorbeeld wanneer ze haar dochter Jasmijn tegenhoudt als die op Dennis

Page 96: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

96

afloopt om met hem te spelen. Een ander voorbeeld van haar agressieve houding is als ze

Dennis een duw heeft wanneer ze hem masturberend op het speelplein betrapt. Barbara is

in het eerste deel van de film heel gefocust op haar doel, namelijk haar dochter te

beschermen door Dennis uit de buurt te houden. Bij Bolen wordt een zogenaamd “gericht

bewustzijn”, dat zich niet laat afleiden door emoties, verbonden met de onafhankelijke

godinnenarchetypen als Artemis, Athena en Hestia.168

Eigenlijk vertoont Barbara

verschillende kenmerken van het moederlijk gedrag dat Bolen aan een Artemisarchetype

toeschrijft, zoals de nadruk op onafhankelijkheid en een kameraadschappelijke omgang

met kinderen.169

Barbara nadert met haar „mannelijkere‟ agressieve manier van beschermen ze het

genderneutrale ouderschap van de „coparent.‟ Barbara neemt traditioneel vaderlijke rollen

in haar moederpraktijk op en kan zo een rolmodel vormen voor alleenstaande moeders in

de contemporaine werkelijkheid. Haar leven als alleenstaande moeder wordt echter niet als

een probleem voorgesteld. Er wordt niks verteld over typische problemen van

alleenstaande moeders zoals financiële zorgen, eenzaamheid of een tekort aan tijd. Dit

contrasteert met de representatie van alleenstaande moeders in de jaren tachtig, die volgens

Kathryn Woodward toen vooral als deviant en veroorzakers van sociale problemen werden

afgebeeld.170

Deze stigmatisering zou volgens Woodward verbonden zijn met een

crisisklimaat en daarmee gepaard gaande terugkeer naar conservatieve waarden, zoals de

autoriteit van de vader.171

Veel gehoord anno 2008 is geklaag over crisissfeer en bloei van

het conservatisme. Net als in de Hollywoodcases, is daar in deze Vlaamse filmreeks echter

niet veel van te merken. Autoritaire vaders zijn zo goed als afwezig in de reeks en

alleenstaande moeders worden niet meer als deviant gerepresenteerd. Een conservatieve

opvatting, die ondermeer door Freud en Lacan benadrukt werd, is deze van het belang van

de vader als vertegenwoordiger van gezag in de ontwikkeling van het kind. Maar het

personage Barbara toont mooi hoe ook een moeder een autoriteitsfiguur kan zijn en haar

kind met regels leert leven. In de scène waarbij Jasmijn en Barbara worden geïntroduceerd,

zien we hoe Barbara haar dochter verbiedt om snoep mee te nemen naar school. Als

Jasmijn vraagt waarom ze moet luisteren, zegt Barbara: “Omdat ik uw moeder ben.” Het

168

BOLEN, S., op. cit., (1984) 2007, p. 34. 169

BOLEN, S., op. cit., (1984) 2007, p.104. 170

WOODWARD, K.,. op. cit., pp. 256-261. 171

Ibid.

Page 97: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

97

tweetal Barbara en Jasmijn ontkracht de Lacaniaanse mythe die te veel moederliefde als

een gevaar ziet en een noodzakelijke inbreng van de vader veronderstelt.

Barbara is een voorbeeld van de „coparent‟ omdat ze noodzakelijke functies in de

opvoeding van een kind, die voorheen verdeeld werden onder man en vrouw, kan

verenigen in haar positie als enige ouder. Zo vormt zij de enige vrouwelijke tegenhanger

van „nieuwe mannen‟ als Jos uit Verlengd Weekend, die traditioneel „vrouwelijkere‟ taken

als zorg en aandacht in hun ouderrol proberen op te nemen. Het interessante aan het

genderneutrale ouderschap is dat extremen zoals verstikkende moederliefde en autoritaire

vaders gemakkelijker vermeden worden. Genderneutraal ouderschap is gericht op een

evenwicht tussen gezag en steun, wet en zorg, mannelijk en vrouwelijk. Wanneer Barbara

zich streng opstelt, is dat bijgevolg niet op een autoritair repressieve of schrikwekkende

manier. Haar dochter is dan ook geen angstige volgelinge, maar een mondig meisje dat ook

een kritische kijk op het gedrag van haar moeder heeft. Deze wederzijds kritische invloed

tussen moeder en dochter, is een kenmerk van een goede hedendaagse moeder-

dochterband.

De opvoeding van een dochter mag zich op vandaag niet meer beperken tot een opvoeding

tot goede huisvrouw. Een meisje moet weerbaar gemaakt worden, zodat ze haar mannetje

kan staan in deze harde maatschappij. Feministische studies als Mothers en daughters:

Connection, Empowerment and Transformation propageren dat representaties van sterke

vrouwen en krachtige moeder-dochterbanden, vrouwen via identificatie kunnen helpen

weerbaarder te worden. De goede moeder-dochterband tussen Barbara en Jasmijn gaat hier

inderdaad gepaard met sterke, mondige vrouwen. Jasmijns mondig, eigenwijs karakter

heeft dan ook niks te maken met de afwezigheid van een autoritaire vaderfiguur. Vandaag

is het in de opvoeding van zowel jongens als meisjes belangrijk dat ze niet alleen leren

luisteren, maar dat ze ook hun mond leren opentrekken. De autoritaire vaderfiguur die zijn

kinderen tot gehoorzaamheid dwingt, heeft afgedaan. Althans, dat kunnen we afleiden uit

de opvallende afwezigheid van zo‟n figuren in de Faits Divers-reeks. In Dennis van Rita is

dat beeld zelf helemaal omgekeerd: de vader is de zwakkere en de moeders zijn sterke,

vechtende leeuwinnen. Ondanks die nood aan het opvoeden van dochters tot

onafhankelijke, sterke vrouwen is dit de enige film uit de Faits Divers-reeks waar zo‟n

krachtige moeder-dochterband gerepresenteerd wordt. In de tweede Faits Divers-reeks is er

ook één te vinden in Aanrijding in Moscou. Daar zien we hoe de moeder een goede band

heeft met haar oudste dochter, wat voor hen beide een onmisbare steun is. Net als Jasmijn

Page 98: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

98

is deze dochter zeker niet op haar mondje gevallen en ook enigszins streng voor haar

moeder.

In Dennis van Rita zien we twee verschillende moeder-dochterrelaties. De belangrijkste is

deze tussen Barbara en Jasmijn. In haar omgang met Jasmijn combineert Barbara gezag

met speelsheid. We zien Barbara regels opstellen, maar ook zien we moeder en dochter

stoeien en plagen. Gezag en speelsheid zijn twee eigenschappen die we doorheen de

geschiedenis als mythes rond vaderschap hebben zien verschijnen, maar die nu dus ook in

de moederpraktijk worden gerepresenteerd. Net als bij Demeter, blijft voor Barabra haar

dochter het allerbelangrijkste, maar ze maakt haar niet afhankelijk en kwetsbaar. Dat deze

band tussen moeder en dochter zo innig is, wil niet zeggen dat er geen plaats meer is voor

een vader. Daarmee wordt de feministisch-extremistische valkuil vermeden die mannen

zou uitsluiten. Men gaat de opbouw van een relatie tussen Thomas en Jasmijn in deze film

niet problematiseren. Uit één scène, waar Thomas voor Barbara en Jasmijn eten gemaakt

heeft, kunnen we afleiden dat Thomas en Jasmijn positief tegenover elkaar staan.

De andere moeder-dochterrelatie is die tussen Rita en haar moeder en komt maar heel

beperkt aan bod. De moeder drukt haar steun uit door, wanneer iedereen uit het kapsalon

wegblijft, dagelijks naar het salon te gaan voor een kleuring. Daarbij wil ze niets horen

van Rita‟s argument dat een dagelijkse kleuring slecht is voor het haar. Het is duidelijk dat

deze vrouw nog altijd voor haar volwassen dochter klaarstaat wanneer die het moeilijk

heeft. Hun band wordt trouwens ook lichamelijk uitgedrukt.

De centrale relatie in het verhaal, blijft echter de moeder-zoonrelatie tussen Dennis en Rita.

Het motief van het verhaal is vergelijkbaar met de mythe rond Maria en haar zoon Jezus.

Waar in het verhaal van Christus en Maria de zoon in het middelpunt staat, is het in het

hedendaagse verhaal eerder de moeder die de centrale plaats inneemt. We zien in het

moderne verhaal hoe een moeder haar zoon blijft verdedigen en liefhebben, ondanks dat de

gehele maatschappij zich tegen hem keert. Rita is echter niet meer de aseksuele of zuivere

vrouw zoals de christelijke Maagd, want ze maakt André meermaals duidelijk dat ze nood

heeft aan lichamelijk contact. Ze is ook niet zuiver onfeilbaar of verheven, want ze verliest

vaak de controle over haar gevoelens. De moederfiguur is er niet als ondersteuning van het

hoofdpersonage de zoon, maar het is de zoon die gecreëerd is om een moeder als

personage te thematiseren. Wat dit verhaal namelijk wil aantonen, is hoe een moeder

dankzij de liefde voor haar kind verschillende obstakels kan overwinnen. Om de kracht van

de moederliefde aan te tonen, wordt deze moeder tegenover een passieve vader geplaatst

Page 99: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

99

en een zoon die meer dan gewoon de aandacht vraagt. Ook in De Gek op de Heuvel en in

Ben X, zien we hoe een moederfiguur tegenover een zoon met moeilijk gedrag wordt

geplaatst. In deze drie verhalen verschijnt de moederliefde telkens als een krachtig, maar

niet onfeilbaar, gegeven. Het gedrag van de zonen vergt zoveel energie en geduld, dat deze

moeders begrijpelijkerwijs wel eens de controle verliezen. Opvallend is ook dat in deze

drie films, we de moeders horen klagen over het gebrek aan betrokkenheid van de vaders.

Dus geen onbereikbaar ideaal meer van de eeuwig toegewijde moeder, maar het

representeren van moeders die alles doen wat ze kunnen en ook wat hulp beginnen te

verwachten van de vaders. Zo worden reële moeders gerustgesteld dat niemand onfeilbaar

is en vele vrouwen zullen zich wellicht met deze personages kunnen identificeren.

Door de focus op de moeder-zoonrelatie en de kracht van de moederfiguur wordt, de

vader-zoonrelatie in deze film wel meer naar de achtergrond geduwd. Het is zo dat in de

gehele Faits Divers-reeks de vader-zoonrelatie sterk ondervertegenwoordigd is. Van

klassieke vader-zoonmotieven als het noodzakelijk verslaan en weerstaan van de

autoritaire vader, is hier niks meer te merken. Integendeel zelfs, in plaats dat vader en zoon

uit elkaar gedreven worden, groeien Dennis en André naar elkaar toe. Ook

psychoanalytische motieven, zoals de noodzakelijke tussenkomst van de vader als

autoriteit of de castratieangst, lijken niet meer aan de orde. Moederliefde lijkt wel nog

altijd iets sterker dan vaderliefde. Al is de boodschap wel hoopgevend, want we zien

André, net als andere vaders in de filmreeks, groeien in zijn rol als betrokken, liefdevolle

vader. Een spiegelscène drukt mooi die evolutie in de betrokkenheid van André uit. Bij het

openen van de film zien we hoe Rita enthousiast op André afgaat, die alleen zit in zijn

vrachtwagen. Ze komt hem met de brief in de hand het nieuws melden dat Dennis vrij

komt. André is echter niet onder de indruk en verkiest zelfs nog even in zijn vrachtwagen

te blijven wanneer zij weer naar het appartement gaat. Bij een gelijkaardige scène op het

einde van de film, zien we daarentegen hoe hij zijn vrachtwagen uit komt gespurt, wanneer

hij ziet dat de postbode een brief aan Rita geeft. Ook deze keer is het goed nieuws,

namelijk dat ze een instelling voor Dennis gevonden hebben, waarop André zijn vrouw

dolgelukkig in de armen vliegt. Uiteindelijk is deze „stroeve liefdevolle vader‟ dus toch

meer naar een liefdevolle vader geëvolueerd.

Om deze analyse te besluiten, kunnen we weer nagaan of de film Dennis van Rita een

cultureel pedagogische functie kan vervullen. Daarbij kunnen we bekijken of hij een

Page 100: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

100

degelijke afspiegeling van de hedendaagse werkelijkheid biedt. Omdat de film maar drie

ouderfiguren telt, kan hij niet de hele diversiteit aan ouderparen en figuren weergeven die

we in de werkelijkheid terugvinden. Positief is dat deze film, naast een traditioneel

kerngezin, ook een alleenstaande moeder toont. Daarbij worden clichés als het immer

gelukkige gezinnetje of de disfunctionele alleenstaande moeder vermeden. Het gezin van

Dennis, Rita en André heeft ook zo zijn problemen. Het moeilijke gedrag van Dennis doet

zelfs de zeer liefdevolle Rita haar geduld wel eens verliezen. André is met zijn apathie en

stroefheid ook niet de ideale man, toch houden ze veel van elkaar. De alleenstaande

Barbara en haar dochter Jasmijn worden niet als een uitzondering, maar als een gelukkig,

goeddraaiend eenoudergezinnetje getoond. Barbara schijnt nooit problemen te ondervinden

in haar bestaan als alleenstaande ouder, wat misschien een beetje te naïef optimistisch is.

Wel wordt tegen het einde van de film een man in dit gezin geïntroduceerd, zodat toch

weer een kerngezin wordt gevormd.

Op het vlak van gendertradities, zien we dat bij Rita en André de vrouw nog het

huishouden doet en dat de moederliefde sterker lijkt dan de vaderliefde.

Er zijn verschillende recente rolmodellen in de film te herkennen. Het personage André en

zijn evolutie als vader, kan als rolmodel dienen voor de vele mannen die worden

aangespoord om ook hun zachte, vaderlijke toewijding te tonen. Het personage Barbara

kan dan weer alleenstaande moeders aanspreken, die hun mannetje leren staan en hun

kinderen tot onafhankelijke weerbare mensen willen opvoeden.

Deze film wou de kracht van de moederliefde vieren, en men is er in geslaagd om ons deze

boodschap te doen slikken als zoete honing. Liefde is ook vaak het centrale thema in

Hollywoodproducties. Het klassieke Hollywoodpatroon is dat van man ontmoet vrouw, ze

worden verliefd, trouwen en leven nog lang en gelukkig, liefst met vele kindertjes.

Ondermeer omwille van dit klassieke patroon, bestempelt men Amerikaanse populaire

films meestal als conservatief. Deze Vlaamse film heeft een even zoete boodschap, maar

drukt die wel op een realistische, genuanceerde en minder naïeve manier uit. Het is ook

niet de liefde tussen man en vrouw die centraal staat, maar die tussen ouder en kind. In

plaats van de klassieke Hollywoodkus als eindbeeld, krijgen we nu een langgerekt afscheid

tussen moeder en zoon. De moederliefde heeft uiteindelijk haar doel bereikt: Rita heeft

haar rust gevonden omdat haar zoon eindelijk gelukkig is, nu hij een plaatsje heeft in een

aangepaste instelling.

Page 101: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

101

De secundaire boodschap is volgens Van Mieghem op het dvd interview, de aanklacht

tegen de behandeling van mensen als Dennis. Met deze boodschap, die eens de kant van de

zogenaamde misdadiger toont, kan de film bezwaarlijk conservatisme verweten worden.

Een aspect van fictie met een cultureel pedagogische functie, is dat er een kritische blik op

de maatschappij wordt geworpen, waaraan hier dus beantwoord wordt. Deze film toont

mooi de cultural studies visie van populaire cultuur als „site of struggle‟ aan. Hij vermengt

traditie met vernieuwing en hartverwarmend entertainment met maatschappijkritiek.

Nu we de representatie van vaders en moeders in verschillende Hollywoodfilms en enkele

Vlaamse films besproken hebben, zijn we aan het einde van het onderzoek beland. Rest

ons nu nog alles op een rijtje te zetten, om dan via de confrontatie tussen de filmculturen

tot een algemeen besluit te komen dat een antwoord biedt op de vraag met welke vader-en

moederbeelden we in de populaire film worden geconfronteerd.

Page 102: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

102

BESLUIT

Page 103: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

103

Doorheen de geschiedenis staken verschillende vader- en moederfiguren de kop op. Deze

ideaalbeelden kunnen vaak als „mythe‟ benoemd worden, omdat ze meestal geconstrueerd

zijn vanuit een bepaalde dominante ideologie. Deze constructies waren dan steeds

gebonden aan de specifieke situatie en noden van die tijd. Toen men bijvoorbeeld na de

wereldoorlogen de vrouwen weer aan de haard wou krijgen, overheerste het type van de

goede huisvrouw de media. De belangrijkste wortels van de Europese vader- en

moederidealen, vinden we terug in het Griekse mythologische systeem en de joods-

christelijke doctrine. Deze twee zingevende systemen zijn namelijk lange tijd in het

Westen dominant geweest en hebben zo bepaalde nog steeds levende vader- en

moederidealen gevestigd. Modernere mythes, in de geest van Roland Barthes‟ definitie, die

bijvoorbeeld ontstonden met de burgerij, namen elementen uit die traditionele systemen

over. Zo kwamen we bij de voor het Westen meest invloedrijke „mythe‟ rond vader- en

moederschap: deze van de moederliefde als een natuurlijk aspect in elke vrouw. Daarmee

hangt de opvatting samen dat een vrouw enkel zou geschikt voor huishoudelijk werk,

vooral dan de zorg om de kinderen. Boven een dergelijke eeuwig toegewijde moeder, staat

volgens de traditie een autoritaire, onbereikbare vaderfiguur als gezinshoofd. De man zou

dan specifiek geschikt zijn voor het werk buitenshuis, en door het vele werken was zijn

betrokkenheid bij de kinderen beperkt.

Het is duidelijk dat een dergelijke opvatting over onderdanige moeders en autoritaire,

onbereikbare vaders niet meer aan de orde is in het Westen. Door evoluties als het stijgend

aantal eenoudergezinnen, kunnen meisjes niet meer tot onderdanige huismoeder worden

gekweekt en de figuur van de autoritaire vader is achterhaald door de verwerping van het

patriarchaat. Er is dus nood aan nieuwere vader- en moederidealen. De media, die in

zekere zin de rol overgenomen hebben van de dominante zingevende systemen als het

christendom, kunnen helpen om nieuwe rolmodellen te verspreiden. Men spreekt daarbij

over de cultureel pedagogische functie van bijvoorbeeld film. Binnen deze theorie

veronderstelt men dat sommige films de kijkers, via een liefst kritische blik, kunnen leren

functioneren binnen een bepaalde cultuur.

Om na te gaan hoe de hedendaagse film een zingevende functie zou kunnen vervullen op

het vlak van vader- en moederschap, is een breed onderzoeksperspectief nodig. Eén van de

stappen om op die vraag te antwoorden, is nagaan welke vader-en moederbeelden er in de

hedendaagse media voorkomen. Dit is wat hier geprobeerd werd voor de populaire film.

Page 104: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

104

De manier waarop vader- en moederfiguren in de media gerepresenteerd worden, is

beïnvloed door verschillende factoren. Daarom hebben we inzichten uit verschillende

wetenschappelijke disciplines van doen. De Jungiaanse psychoanalyse leert ons dat er

intrinsiek in de geest van de mens bepaalde vader- en moederbeelden aanwezig zijn, die

zich bijvoorbeeld openbaren in verhalen. De psychoanalyse in de lijn van Freud en Lacan,

beschrijft wat de precieze rollen zijn van de vader en moeder in de ontwikkeling van het

kind. Zo toont de psychoanalyse de psychologische basis van verhalende motieven aan.

Men beseft er wel dat die innerlijke vader- en moederbeelden heel sterk beïnvloed

worden door de uiterlijke wereld, anders gezegd: door de culturele werkelijkheid waarin

men leeft. Als we vader- en moederfiguren in de recente film willen bestuderen, moeten

we bijgevolg ook zo goed mogelijk de hedendaagse cultuur begrijpen. Daarvoor biedt de

cultural studies ons het ideale interpretatiekader. Deze discipline bestudeert namelijk

hedendaagse culturele fenomenen vanuit een multidisciplinair perspectief. Men gaat er

zich vaak bezighouden met representatie-onderzoek in de media, waarbij ondermeer

voortgebouwd wordt op de psychoanalyse en zijn concepten als identiteit en identificatie.

Het samengaan van psychoanalyse en cultural studies kan ons doen begrijpen waarom we

in onze cultuur bepaalde vader- en moederfiguren gerepresenteerd zien. Bij de aanvang

van dit onderzoek werd snel duidelijk dat de relatie tussen de hedendaagse cultuur en de

representaties heel complex is. Zo wordt er door de media op verschillende manieren

omgegaan met de complexiteit van de contemporaine werkelijkheid. Zo zijn er in de

populaire film sterke verschillen te merken naargelang het genre. De Hollywoodfilms

tonen ons bijvoorbeeld andere ouderfiguren dan de Vlaamse film.

De Hollywoodproducties die sinds het nieuwe millennium wereldwijd het meest succes en

invloed gehad hebben, vertonen een gemeenschappelijke trend die we kunnen omschrijven

als „mythologisch nostalgisch.‟ De grootste kaskrakerseries Lord of the Rings, Harry

Potter en Pirates of the Caribbean delen een setting die noch realistisch noch hedendaags

is. Ze spelen zich af in andere, vaak „verloren‟ werelden die niet veel met de onze gemeen

hebben. De vader- en moederfiguren die ze vertonen zijn zeer traditioneel en nostalgisch

en leveren geen echt bruikbare rolmodellen voor in de hedendaagse werkelijkheid. Het valt

op dat er in de drie Hollywoodreeksen weinig aandacht besteed wordt aan vader- en

moederfiguren en aan de rol van de ouders. De jonge helden uit deze cycli missen telkens

één of meerdere ouders. Een andere gemeenschappelijke trend in de drie reeksen, is het

Page 105: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

105

belang van verschillende oudere mannelijke figuren, die de held bijstaan als een soort

vervangvader. Een dergelijke figuur is wat Joseph Henderson een „voogd‟ noemt, en in

Lord of the Rings en Harry Potter voldoen de belangrijkste „voogden‟ Gandalf en

Perkamentus aan het archetype van de oude wijze. Over het algemeen ligt er in de drie

cycli een sterk accent op bondgenootschappen tussen mannen van verschillende generaties.

Deze dominantie van de mannelijke lijn, is een symptoom van de nostalgische trend in de

Hollywoodfilmcultuur. Verschillende theoretici merken, sinds de tweede helft van de

twintigste eeuw, een crisis in de mannelijke identiteit. Deze kaskrakers met hun

overheersing van mannelijke typen en bondgenootschappen, lijken daar een nostalgische

reactie op. Een veelgenoemd aspect van die crisis, dat we echter niet in deze films

terugvinden, is de veronderstelde trend van een terugkeer naar autoritaire vaderfiguren.

Integendeel zelfs, zijn in deze films autoritaire mannen diegene die door de jonge helden

moeten worden verslaan. Een veel gezien motief in heldenverhalen, dat ook Jean Bolen en

Joseph Henderson vaak terugvinden, is dat de jonge held moet proberen te weerstaan aan

de verleiding van macht en autoriteit. Dit is ook in onze Hollywoodcycli terug te vinden.

Er is dus wel degelijk ook een invloed van hedendaagse ideeën te bemerken in de

Hollywoodfilms, want wat we gepromoot zien is dat mannen meer op een zachte manier de

leiding moeten nemen. Een ander aspect dat een terugkeer naar autoritaire vaderfiguren

ontkent, is dat de vrouwen in deze reeksen meestal niet onderdanig voorgesteld worden.

We vinden er ook vrouwelijke personages als Minerva Anderling, die met hun wijsheid

een belangrijke figuur zijn voor de held. Deze Hollywoodproducties tonen dus aan dat er

altijd een samengaan is van traditionele en nieuwere ideeën in de populaire cultuur. Dat is

een centraal besef in de cultural studies. We kunnen wel zeggen dat in de besproken

Hollywoodcases de traditie nog overheerst.

Van „mythologische nostalgie‟ en overheersing van traditie is er niet veel te merken in de

Vlaamse populaire film. In deze filmcultuur gaat men bijna altijd een hedendaags

realistische setting nemen. Bijgevolg kunnen Vlaamse films, in vergelijking met de

besproken Hollywoodreeksen, een sterkere cultureel pedagogische rol vervullen. Bij het

filmproject Faits Divers van VTM, selecteerde men de films met het doel om een divers en

realistisch beeld van de hedendaagse Vlaamse maatschappij te schetsen. Hedendaagse

fenomenen als echtscheidingsperikelen en eenoudergezinnen krijgen dus hun plaats in de

verhalen van de Faits Divers-reeks. Ook in andere recente Vlaamse films, zoals Ben X en

Aanrijding in Moscou, komen die recente fenomenen genoeg aan bod. Bijgevolg leveren

Page 106: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

106

Vlaamse films ons veel verschillende, hedendaagse en realistische vader- en

moederfiguren. Een evolutie waar men in de Faits Divers-films veel aandacht voor heeft, is

het doorbreken van het rollenpatroon en het daarbij horende ideaal van de genderneutrale

ouder. Zo komen in verschillende films mannelijke personages voor die zich proberen aan

te passen aan het genderneutrale ideaal. Deze mannen leren dan huishoudelijke karweien

opknappen en proberen ook, met wat moeite, om hun vaderliefde op een zachte, liefdevolle

manier uit te drukken. Dit type, waarin veel hedendaagse mannen zich wellicht kunnen

herkennen, kan het stereotype van de „stroeve liefdevolle vader‟ genoemd worden. Er zijn

ook zeer hedendaagse moederfiguren terug te vinden, zoals de sterke alleenstaande moeder

Barbara uit Dennis van Rita.

Er zijn zowel gelijkenissen als verschillen te merken tussen de recente Hollywoodiaanse en

Vlaamse films. Een punt van overeenkomst is dat in beide filmculturen, autoritaire vaders

verworpen worden en plaats moeten maken voor zachtere types. Ze tonen dus allebei aan

dat we berichten over een hedendaagse terugkeer naar autoritaire vaderbeelden niet mogen

overdrijven. Het is wel zo dat de Hollywoodproducties traditionelere opvattingen hanteren

en de mannen er bijvoorbeeld nog dominant zijn. Maar dat betekent niet dat de vrouwelijke

personages zich onderdanig gedragen, men toont wel degelijk een meer hedendaagse visie

op het patriarchaat. Er zijn ook cinematografische verschillen te merken tussen de

filmculturen. In de Hollywoodfilms gaat men de band tussen kinderen en hun

(vervang)ouders vaak uitdrukken met het uitwisselen van blikken in een shot reverse shot

sequentie. In de Vlaamse films daarentegen, gaan ouders en kinderen heel fysiek met

elkaar om.

Verschillende (feministische) theoretici beklaagden zich over de representatie van

moeders, die meestal veel te beperkt of negatief zou geweest zijn. Over de Hollywoodcycli

mogen we zeggen dat ze weinig aandacht besteden aan moeders, maar het is niet zo dat de

moederfiguren die wel gerepresenteerd worden, negatief afgebeeld worden. Wel zijn de

getoonde moeders sterk gekleurd door een nostalgisch verlangen naar vergane

moederfiguren en daardoor wat te traditioneel. Een mooi voorbeeld daarvan is Molly

Wemel uit Harry Potter, die een zeer ouderwets type toegewijde huismoeder voorstelt.

In de Vlaamse films daarentegen, wordt verschillende keren op moederfiguren gefocust,

waarbij we zowel iets traditionelere als zeer hedendaagse types terugvinden. Moeders

Page 107: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

107

worden hier positief afgebeeld, terwijl de vaders vaak iets minder positief gerepresenteerd

worden omdat, ze nog aan het zoeken zijn hoe ze zich als moderne vader moeten gedragen.

Vlaamse films bieden de kijker dus een divers arsenaal aan ouderbeelden die als rolmodel

kunnen dienen voor vaders en moeders in uiteenlopende gezinssituaties. Bij de

Hollywoodfilms kunnen we even ontsnappen aan al de veranderingen die het ouderschap

ondergaat, omdat vader- en moederfiguren er maar beperkt in voorkomen. Ze laten ons

nostalgisch wegdromen bij vergane oudertypes als de eeuwig toegewijde huismoeder.

Page 108: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

108

BIBLIOGRAFIE

Page 109: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

109

Boeken:

-ABBY, S., O‟REILLY, A. (ed.), Mothers en daughters: Connection, empowerment and

transformation, Lanham (Md.), Rowman and Littlefield, 2000.

-BADINTER, E., De mythe van de moederliefde: Geschiedenis van een gevoel, Utrecht,

Bijleveld, 1983.

-BAETENS, J., VERSTRAETE, G., Cultural studies: Een inleiding, Nijmegen, Uitgeverij

Vanthilt, 2002.

-BARKER, C., Cultural studies: Theory and practice, London/Thousand Oaks/New Delhi,

Sage Publications, (2000) 2003.

-BARTHES, R., Mythologies, Editions de Seuil, Paris, 1957.

-BELL, E., From mouse to mermaid: The politics of film, gender and culture, Bloomington

(Ind.), Indiana University Press, 1995.

-BENSHOFF, H., GRIFFIN, S., America on film: Representing race, class, gender and

sexuality at the movies, Malden (Mass.), Blackwell, 2004.

-BOLEN, J. S., Godinnen in elke vrouw: Een nieuwe psychologie van de vrouw,

Rotterdam, Lemniscaat, (1984) 2007.

-BOLEN, J.S., Goden in elke man: Een nieuwe psychologie van de man, Rotterdam,

Lemniscaat, (1989) 2000.

-BONNER, F., Imagining women: Cultural representations and gender, Cambridge, Polity

Press, (1992) 1995.

-BRINTON PERERA, S., Descent to the Goddess: A way of initiation for woman, Toronto,

Inner City books, 1981.

-CAVELL, S., Pursuits of happiness: The Hollywood comedy of remarriage, Cambridge

(Mass.)/London, Harvard University Press, (1981) 1994.

Page 110: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

110

-COOK, D., A history of narrative film (fourth edition), London/New York, W. W. Norton

& Company, (1981) 2004.

-CRAIG, S., Men, masculinity and the media, London/New Delhi, Sage Publications,

1992.

-DA COSTA, D., BRAIDOTTI, R., Een beeld van een vrouw: De visualisering van het

vrouwelijke in een postmoderne cultuur, Kampen, Kok Agora, 1993.

-DAVIES, J., SMITH, C., Gender ethnicity and sexuality in popular American film, Keele,

Keele University Press, 1997.

-DE LAURETIS, T., Technologies of gender: Essays on theory, film and fiction,

Basingstoke, Macmillan, 1987.

-GIROUX, H. A., SHANNON, P. (eds.), Education and cultural studies: Toward a

performative practice, New York, Routledge, 1997.

-GREEN, M., LIOYD-REICHLING, E., Dag papa: De rol van de vader in het gezin en

wat moeten we nog met hem, Rotterdam, A.D. Donker, 1983.

-GUNN, D., Psychoanalysis and fiction: an exploration of literary and psychoanalytic

borders, Cambridge, Cambridge University Press, 1988.

-HALL, S., DU GAY, P., Questions of cultural identity, London, Sage Publications, 1996.

-HALL, S. (ed.), Representation: Cultural representations and signifying practices,

London/Thousand Oaks/New Delhi, Sage Publications, 1997.

-HOGER INSTITUUT VOOR GEZINSWETENSCHAPPEN, Vaders in soorten: Vaders

in soorten en maten, gewikt en gewogen, Tielt, Lannoo, 2002.

-HOLMLUND, C., Impossible bodies: Feminity and masculinity at the movies, New York,

Routledge, 2002.

-HOLTZMAN, L., Media messages: What film, television and popular music teach us

about race, class, gender and sexual orientation, Armonk (N.Y.), Sharpe, 2000.

-HOOKS, B., Race, sex and class at the movies, New York, Routledge, 1996.

Page 111: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

111

-HOUBON, H., HOTHOF, M., Beeld voor beeld: Een theoretische en praktische

handleiding over beeld- en filmtaal, Hasselt, Provincie Limburg cel beeld- en mediakritiek,

1999.

-JACOBI, J., De psychologie van Carl G. Jung: Een inleiding tot zijn werk, Cothen,

Servire Uitgevers, (1992) 1993.

-JUNG, C.G., Archetypen, Den Haag, Servire, s.d.

-JUNG, C. G., Archetype en onbewuste, Rotterdam, Lemniscaat, 1985.

-JUNG, C. G. (ed.), De mens en zijn symbolen, Rotterdam, Lemniscaat, (1966) 2000.

-KEUNEN, B., Verhaal en verbeelding: Chronotopen in de westerse verhaalcultuur, Gent,

Academia Press, 2007.

-LA ROSSA, R., The modernization of fatherhood: A social and political history,

Chicago/London, University of Chicago Press, 1997.

-MANHEIM, R., NEUMANN, E., The Great Mother: An analysis of the archetype,

Princeton (N. J.), Princeton University Press, 1974.

-McCRACKEN, J., Taste and the household: The domestic aesthetic and moral reasoning,

Albany (N.Y.), State University of New York Press, 2001.

-MEULENBELT, A. (red.), Het kind en het badwater: Over veranderend ouderschap,

Amsterdam, Hogeschool van Amsterdam, 1993.

-MIRZOEFF, N., An introduction to visual culture, London/New York, Routledge, 1999.

-MURRAY, P., Ladies and gentleman, boys and girls: Gender in film at the end of the

twentieth century, Albany (N.Y.), State University of New York Press, 2001.

-OLEKSY, E., Gender in film and media: East-West dialogues, Frankfurt am Main, Lang,

2000.

-PEARSON, C. S., The hero within: Six archetypes we live by, San Francisco (Calif.),

Harper, 1998.

-PINKOLA, E. C., VAN DAM, I., De ontembare vrouw als archetype in mythen en

verhalen, Haarlem, Becht, 1995.

Page 112: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

112

-RAINCHON, I., Genderrepresentatie in Disney: De man als vader in A Goofy Movie,

Finding Nemo en The Lion King, Gent, Universiteit Gent, 2004.

-ROWLING, J. K., Harry Potter and the philosopher’s stone, London, Bloomsbury, 1997.

-ROWLING, J. K., Harry Potter and the chamber of secrets, London, Bloomsbury, 1998.

-ROWLING, J. K., Harry Potter and the prisoner of Azkaban, London, Bloomsbury, 1999.

-RUPPERT, J., Gender: Literary and cinematic representation, Gainesville, University

Press of Florida, 1994.

-SAMUELS, A., Vaderbeeld: Dieptepsychologische gedachten over vaderschap,

Amsterdam, Van Gennep, 1997.

-STOREY, J., Cultural theory and popular culture, London, Prentice Hall, 1997.

-STUFKENS, A., Monsters en godinnen: Over moeders, Amsterdam, Uitgeverij Boom,

1998.

-TOLKIEN, J. R., The Lord of the Rings, England, s. n., 1954-1955.

-VAN CROMBRUGGE, H., Verwantschap en verschil: Over de plaats van het gezin en de

betekenis van het ouderschap in de moderne pedagogiek, Leuven, Garant, 1999.

-VAN HAUTE, P., VERHAEGHE, P., Voorbij Oedipus? Twee psychoanalytische

verhandelingen over het Oedipuscomplex, Amsterdam, Uigeverij Boom, 2006.

-WARNER, M., Managing Monsters: Six myths of our time, London, Vintage, 1994.

-WILLIS, S., High Contrast: Race and gender in contemporary Hollywood film, Durham

(N.C.), Duke University Press, 1997.

-WOODWARD, K. (ed.), Identity and difference, London/Thousand Oakes/New Delhi,

Sage Publications, 1997.

Artikels in boeken:

-GLEDHIL, C., “Pleasurable negotiations”, in: BONNER, F., Imagining women: Cultural

representations and gender, Cambridge, Polity Press, (1992) 1995, pp. 193-209.

Page 113: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

113

-HAAS, L., “Eighty-six the mother: Murder, matricide, and good mothers”, in: BELL, E.,

From mouse to mermaid: The politics of film, gender and culture, Bloomington (Ind.),

Indiana University Press, 1995, pp. 193-211.

-HENDERSON, J., “Oude mythen en de moderne mens”, in: JUNG, C. G. (ed.), De mens

en zijn symbolen, Rotterdam, Lemniscaat, (1966) 2000, pp. 88-132.

-JEFFORDS, S., “The curse of masculinity: Disney‟s Beauty and the Beast”, in: BELL, E.,

From mouse to mermaid: The politics of film, gender and culture, Bloomington (Ind.),

Indiana University Press, 1995, pp. 161-172.

-LORBER, E., “Night to his day: The social construction of gender”, in: HIER, N.,

RICHARDSON, L., TAYLOR, V. (eds.), Feminist Frontiers IV, New York (N. Y.), Mc

Graw-Hill, (1997), pp. 33-45.

-PLECK, E., PLECK, J., “Fatherhood ideals in the United States: Historical dimensions”,

in: LAMB, M., The role of the father in child development, New York, Wiley, 1997, pp.

33-48.

-SACO, D., “Masculinity as signs”, in: CRAIG, S., Men, masculinity and the media,

London/New Delhi, Sage Publications, 1992, pp. 23-40.

-VERHAEGHE, P., “Het Oedipuscomplex: Freudiaanse vaders en Lacaniaanse moeders”,

in: VAN HAUTE, P., VERHAEGHE, P., Voorbij Oedipus? Twee psychoanalytische

verhandelingen over het Oedipuscomplex, Amsterdam, Uigeverij Boom, 2006, pp. 11-74.

-WOODWARD, K., “Motherhood: Identities, meanings and myths”, in: WOODWARD,

K. (ed.), Identity and difference, London/Thousand Oakes/New Delhi, Sage Publications,

1997, pp. 239-298.

Artikels in digitale tijdschriften:

-ABRAMS, D. C., “Father nature: The making of a modern dad”, in: Psychology Today,

vol. 35, nr. 12, (2002), pp. 38-46.

-BRIGGS, L., KELBER-KAYE, J. I., “There is no authorized breeding in Jurassic Park:

Gender and the uses of genetics”, in: NWSA Journal, vol. 12, nr. 3, (2000), pp. 92-112.

Page 114: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

114

-CABRERA, N. (e.a.), “Fatherhood in the twenty-first century”, in: Child development,

vol. 71, nr. 1, (2000), pp. 127-136.

-DIAWARA, M., “The nature of mother in Dreaming Rivers”, in: Black American

Literature Forum, vol. 25, nr. 2, (1991), pp. 283-298.

-DOZIER, D. M., LAUZEN, M. M., “Maintaining the double standard: Portrayals of age,

sex and gender in popular film”, in: Sex Roles, vol. 52, nr. 7/8, (2005), pp. 437-446.

-GOLDSCHEIDER, F., HOGAN, D., BURES, R., “A century (plus) of parenthood:

Changes of living with children, 1880-1990”, in: History of the Family, vol. 6, nr. 4,

(2001), pp. 477-495.

-GREEN, S., OLIVER, M. B., “Development of gender differences in children‟s responses

to animated entertainment”, in: Sex Roles, vol. 45, nr. 1/2, (2001), pp. 67-88.

-HEDLEY, M., “The geometry of gendered conflict in popular film: 1986-2000”, in: Sex

Roles, vol. 47, nr. 5/6, (2002), pp. 203-217.

-HURSTEL, F., “Today‟s fatherhood in the occidental world: which places and which

father‟s functions for children growing”, in: Neuropsychiatrie de l’enfance et de l’

adolescence, vol. 53, nr. 5, (2005), 224-230.

-KAPLAN, L. D., “Woman as caretaker: An archetype that supports patriarchal

militarism”, in: Hypatia, vol. 9, nr. 2, (1994), pp. 123-133.

-KAUFMAN, R., “Lord of the Rings taps a gay archetype”, in: The Gay en Lesbian

Review, vol. 10, nr. 4, (2003), pp. 31-34.

-MAC KINNON, K., “The family in Hollywood melodrama: Actual or ideal”, in: Journal

of Gender Studies, vol. 13, nr. 1, (2004), pp. 29-36.

-MANDER, G., “Fatherhood today: Variations on a theme”, in: Psychodynamic

counselling, vol. 7, nr. 2, (2001), pp. 141-158.

-MAY, M., “From cads to dads: The unwed father in American films”, in: Journal of

Popular Film & Television, vol. 25, nr. 1, (1997), pp. 2-8.

Page 115: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

115

-OLIVER, M. B., SARGENT, S. L., WEAVER, J. B., “The impact of sex and gender role

self-perception on affective reactions to different types of film”, in: Sex Roles, vol. 38, nr.

1/2, (1998), pp. 45-62.

-TANNER, L.R. (e.a.), “Images of couples and families in Disney feature-length animated

films”, in: The American Journal of Family Therapy, vol. 31, (2003), pp. 355-373.

-TINCKNELL, E., “Performing the crisis: Fathering, gender and representation in two

1990s films”, in: Journal of Popular Film en Television, vol. 29, nr. 4, (2002), pp. 146-

155.

-VAN SONDEREN, E., “De kracht van het archetype: Een interview met Jean S. Bolen

over godinnen, de Graal en activisme”, in: Bres, nr. 132, (1988), pp. 42-53.

-VAN SONDEREN, E., “Lilith: De femme fatale als archetype”, in: Bres, nr. 136, (1989),

pp. 45-52.

-YEO, E., “Constructing and contesting motherhood 1750-1950”, in: Hecate, vol. 31, nr. 2,

(2005), pp. 4-21.

Reviews

-APPLE, R., GOLDEN, J., (ST JEAN, Y.), “Mothers en motherhood: Reading in

American History”, in: Contemporary Sociology, vol. 27, nr.5, (1998), pp. 477-478.

-BERRY, M., (COTT, N.), “The politics of parenthood: Child care, women‟s rights and the

myth of the good mother”, in: The Journal of American History, vol. 81, nr.3, (1994), pp.

1388-1389.

-FISHER, L., (HARK I.), “Cinematernity: film, motherhood and genre”, in: Film

Quarterly, vol. 51, nr. 4, 1998, pp. 41-42.

Cursussen:

-BILTEREYST, D., VAN BAUWEL, S., Cursus culturele mediastudies, Gent, Universiteit

Gent, 2007-2008.

Page 116: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

116

-DECREUS, F., “Vrouwelijke en mannelijke archetypen in de Griekse mythologie”, in:

Cursus klassieke mythologie, Gent, Universiteit Gent, 2005-2006.

-DECREUS, F., “Mythe en archetype: All for Love en Joko door Luk Perceval, Solidatus

en Honingbijen door Stefan Perceval”, in: Cursus rituele aspecten van muziek en

podiumkunsten, Gent, Universiteit Gent, 2006-2007.

-SOETAERT, R., RUTTEN, K., Cursus cultuur en educatie, Gent, Universiteit Gent,

2007-2008.

-STALPAERT, C., VAN STEENBERGHE, E., Cursus podium- en mediale kunsten:

methodologische oefening, Gent, Universiteit Gent, 2005.

Internetsites:

-http://elin.lub.lu.se/elin

-http://www.imdb.com/boxoffice/alltimegross?region=world-wide, oktober 2007.

-http://www.the-numbers.com/movies/series/Belgium.php, november 2007.

-http://www.vtm.be/faitsdivers/index_faits_divers_films.htm, januari 2008.

-http://www.statbel.fgov.be/figures/d24_nl.asp#2, 23/02/08.

-http://www.lacan.com/seminars1a.htm, maart 2008.

-http://www.statbel.fgov.be/figures/d22_nl.asp#3, 07/04/08.

-http://www.winnicott.net/ingles/html/biogr.asp, 10/04/08.

-http://tigger.uic.edu/~kgbcomm/didact/images/0cultcrct.gif, 14/04/08.

-http://www.gameweb.gr/lordoftherings/photos/images/gandalf.jpg, 01/05/08.

-http://acct.tamu.edu/smith/lotr/lotr_movie_galadriel.jpg, 01/05/08.

-http://www.middleearthfurniture.co.uk/photos/ArwenHorse.jpg, 01/05/08.

-http://pub.tv2.no/multimedia/na/archive/00295/Harry_Potter_og_f_n_295626a.jpg,

05/05/08.

Page 117: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

117

-http://www.harrypotterforseekers.com/images, 05/05/08.

-http://blog.sanriotown.com/b-side:mymelody.com/files/2007/10/albus_dumbledore.jpg,

05/05/08.

-http://blogs.nypost.com/potter/photos/molly-thumb.jpg, 05/05/08.

-http://www.potter-and-all.com/Arthur_Weasley_one.jpg, 05/05/08.

-http://www.hogwartsfansite.co.uk/maggieasminerva.jpg, 06/05/08.

Publicaties op internetsites:

-LOONTIENS, R., “Van spiegelstadium tot knoop, een wandeling doorheen enkele

begrippen van Lacan” , op: http://www.gezelschap.be/teksten/archief.htm, 01/04/08.

-VINCKE, J. (e. a.), “Een statistisch onderzoek met het oog op het verzamelen van

basismateriaal over de doelgroep holebi‟s”, op: http://statbel.fgov.be/studies/ac731_nl.pdf,

UGent/Ministerie van de Vlaamse gemeenschap, 2004-2006, ( 07/04/08).

Films:

-BALTHAZAR, N., Ben X, België/Nederland, 2007.

-CAMERON, J., Titanic, USA, 1997.

-COLUMBUS, C., Harry Potter and the Sorcerer’s Stone, USA/UK, 2001.

-COLUMBUS, C., Harry Potter and the Chamber of Secrets, USA/UK/Germany, 2002.

-CUARON, A., Harry Potter and the Prisoner of Azkaban, USA/UK, 2004.

-DE CLERCQ, J., Vleugels, België, 2006.

-ENTHOVEN, G., Vidange Perdue, België, 2006.

-HERBOTS, H., Verlengd Weekend, België, 2005.

-JACKSON, P., Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring, USA/New Zealand, 2001.

Page 118: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

118

-JACKSON, P., Lord of the Rings: The Two Towers, USA/New Zealand/Germany, 2002.

-JACKSON, P., Lord of the Rings: The Return of the King, USA/New Zealand/Germany,

2003.

-KERSHNER, I., Star Wars Episode V: The Empire Strikes Back, USA, 1977.

-LUKAS, G., Star Wars Episode I: The Phantom Menace, USA, 1999.

-LUKAS, G., Star Wars Episode IV: A New Hope, USA, 1977.

-MARQUAND, R., Star Wars Episode VI: Return of the Jedi, USA, 1983.

-SPIELBERG, S., E.T.: The Extra-Terrestrial, USA, 1982.

-SPIELBERG, S., Jurassic Park, USA, 1993.

-THIJSSEN, W., Practical Pistol Shooting, België, 2006.

-VAN MECHELEN, F., De Hel van Tanger, België, 2006.

-VAN ROMPAEY, C., Aanrijding in Moscou, België, 2008.

-VAN MIEGHEM, H., Dennis van Rita, België, 2006.

-VERBINSKI, G., Pirates of the Caribbean: The Curse of the Black Pearl, USA, 2003.

-VERBINSKI, G., Pirates of the Caribbean: Dead Man’s Chest, USA, 2006.

-VERBINSKI, G., Pirates of the Caribbean: At the World’s End, USA, 2007.

-VERVAET, C., De Gek op de Heuvel, België, 2006.

Page 119: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

119

BIJLAGEN

Page 120: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

120

BIJLAGE I : All-Time Worldwide Box Office172

Rank Title Worldwide Box Office

1. Titanic (1997) $1,835,300,000

2. The Lord of the Rings: The Return of the King (2003) $1,129,219,252

3. Pirates of the Caribbean: Dead Man's Chest (2006) $1,060,332,628

4. Harry Potter and the Sorcerer's Stone (2001) $968,657,891

5. Pirates of the Caribbean: At World's End (2007) $958,404,152

6. Harry Potter and the Order of the Phoenix (2007) $937,000,866

7. Star Wars: Episode I - The Phantom Menace (1999) $922,379,000

8. The Lord of the Rings: The Two Towers (2002) $921,600,000

9. Jurassic Park (1993) $919,700,000

10. Harry Potter and the Goblet of Fire (2005) $892,194,397

11. Spider-Man 3 (2007) $885,430,303

12. Shrek 2 (2004) $880,871,036

13. Harry Potter and the Chamber of Secrets (2002) $866,300,000

14. Finding Nemo (2003) $865,000,000

15. The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring (2001) $860,700,000

16. Star Wars: Episode III - Revenge of the Sith (2005) $848,462,555

17. Independence Day (1996) $811,200,000

18. Spider-Man (2002) $806,700,000

19. Star Wars (1977) $797,900,000

20. Shrek the Third (2007) $791,106,665

21. Harry Potter and the Prisoner of Azkaban (2004) $789,458,727

22. Spider-Man 2 (2004) $783,577,893

23. The Lion King (1994) $783,400,000

24. The Da Vinci Code (2006) $757,236,138

25. E.T.: The Extra-Terrestrial (1982) $756,700,000

26. The Chronicles of Narnia: The Lion, the Witch and the Wardrobe (2005) $738,809,845

27. The Matrix Reloaded (2003) $735,600,000

28. Transformers (2007) $700,759,914

29. Forrest Gump (1994) $679,400,000

30. The Sixth Sense (1999) $661,500,000

172

http://www.imdb.com/boxoffice/alltimegross?region=world-wide, oktober 2007.

Page 121: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

121

BIJLAGE II: Box Office History for Belgium Movies173

Released Movie Name

1st

Weekend

US Gross

Worldwide

Gross

Budget

10/7/1983 La flûte à six

schtroumpfs

$59,928 $11,234,220 - -

3/17/1995 Farinelli $81,320 $1,434,847 - -

6/14/1995 Il Postino $95,310 $21,812,813 - -

11/3/1995 Total Eclipse $131,269 $339,889 - -

7/19/1996 Mécaniques célestes - $257,241 - -

11/1/1996 La Promesse $ $454,720 - -

4/23/1997 Shekvarebuli

kulinaris ataserti

retsepti

$32,510 $686,121 - -

3/27/1998 Karakter $37,268 $713,413 - $4,500,000

8/27/1999 A Dog of Flanders $807,873 $2,165,637 - $7,000,000

3/15/2000 Les convoyeurs

attendent

$1,924 $5,518 - -

1/12/2001 Pleure Pas Germaine $3,256 $9,011 - -

7/3/2001 Everybody's Famous $17,104 $74,628 - -

3/15/2002 Pauline and Paulette $13,527 $139,493 - -

9/5/2003 Carnages $7,139 $60,158 - -

5/28/2004 The Five

Obstructions

$8,940 $150,966 $262,413 -

8/26/2005 De Zaak Alzheimer $41,254 $332,015 - -

1/13/2006 Quand la mer

monte...

$8,058 $24,038 - -

2/17/2006 Batalla en el cielo $20,351 $70,899 - -

3/3/2006 Joyeux Noël $42,732 $1,054,361 - $22,000,000

3/24/2006 L'Enfant $44,537 $651,941 $5,341,053 -

4/7/2006 Free Zone $8,618 $32,381 - -

173

http://www.the-numbers.com/movies/series/Belgium.php, november 2007.

Page 122: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

122

8/11/2006 Calvaire - $2,623 - -

2/7/2007 Odette Toulemonde - - - -

2/16/2007 Indigènes $5,470 $320,700 $6,877,936 $18,900,000

2/28/2007 Mon Fils à Moi - - $1,723,084 -

4/6/2007 Zwartboek $112,521 $4,398,392 - $20,000,000

4/13/2007 Goodbye Bafana - - $2,717,302 $30,000,000

5/4/2007 L'Iceberg $1,137 $19,790 - -

5/18/2007 Nue propriété $15,086 $62,897 - -

6/15/2007 Irina Palm - $3,474 $3,396,434 -

6/22/2007 Lady Chatterley $32,814 $687,414 - -

10/12/2007 Khadak - - - -

1/30/2008 Astérix aux Jeux

Olympiques

- - $93,200,000 $113,500,000

2/8/2008 In Bruges $457,227 $5,920,566 $6,560,566 -

Totals

$53,120,166

$166,151,307

Averages $1,831,730 $5,729,355 $30,842,857

Page 123: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

123

BIJLAGE III: Titels Faits Divers I174

-HERBOTS, H., Verlengd Weekend, België, 2005.

Over twee arbeiders die hun corrupte ex-baas gijzelen voor een ontslagpremie.

-VAN MIEGHEM, H., Dennis van Rita, België, 2006.

Over een moeder die vecht voor de juiste behandeling van haar minder begaafde zoon.

-ENTHOVEN, G., Vidange Perdue, België, 2006.

Over de krasse tachtiger Lucien die zijn plan leert trekken als weduwnaar.

-VAN MECHELEN, F., De Hel van Tanger, België, 2006.

Over een Vlaamse buschauffeur die onterecht in een Marokkaanse gevangenis beland is.

-VERVAET, C., De Gek op de Heuvel, België, 2006.

Over een moeder die vecht voor het hoederecht over haar zoon.

-DE CLERCQ, J., Vleugels, België, 2006.

Over een jonge vrouw die het mannenbastion van de volkstuintjes uit evenwicht haalt.

-THIJSSEN, W., Practical Pistol Shooting, België, 2006.

Over een man die uit eigen belang zijn comateuze vrouw niet wil laten sterven.

174

http://www.vtm.be/faitsdivers/index_faits_divers_films.htm, januari 2008.

Page 124: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

124

BIJLAGE IV: Private huishoudens (1991-2005)175

Aard der

huishoudens

Aantal

Percentage

1991 2003 2004 2005 1991 2003 2004 2005

Vlaams176

Gewest 2.203.038 2.457.779 2.480.108 2.501.681 100,0% 100,0% 100,0%

100,0

%

Niet-familiale huishoudens

alleenwonende

mannen 220.020 316.752 325.635 332.525 10,0% 12,9% 13,1% 13,3%

alleenwonende

vrouwen 308.175 381.491 388.163 394.039 14,0% 15,5% 15,7% 15,8%

personen die geen

familiekernen vormen

(a)

64.463 132.193 138.557 143.812 2,9% 5,4% 5,6% 5,7%

Huishoudens met 1 familiekern

echtparen zonder

kinderen 553.110 601.306 603.161 607.023 25,1% 24,5% 24,3% 24,3%

echtparen met

ongehuwde kinderen 868.304 750.539 735.596 722.084 39,4% 30,5% 29,7% 28,9%

vaders met

ongehuwde kinderen 34.451 69.142 75.299 82.257 1,6% 2,8% 3,0% 3,3%

moeders met

ongehuwde kinderen

134.264 185.353 192.113 198.226 6,1% 7,5% 7,7% 7,9%

175

http://www.statbel.fgov.be/figures/d24_nl.asp#2, 23/02/2008. In deze bijlage werden enkel de cijfers voor

het

Vlaamse Gewest gevoegd. De federale cijfers en deze van de andere gewesten zijn terug te vinden op de

site.

176

(a) Bijvoorbeeld twee mensen van gelijk of verschillend geslacht die officieel samenwonen, of twee

broers of zussen die onder hetzelfde dak wonen.

(b) Bijvoorbeeld gezinnen bestaande uit twee of drie generaties of twee éénoudergezinnen waarbij de ouders

samenwonen maar niet gehuwd zijn.

Een familiekern bestaat uit een wettelijk gehuwd paar met of zonder ongehuwde kinderen, of uit een vader of

moeder met één of verscheidene ongehuwde kinderen (een familiekern kan dus maar een deel van een

huishouden zijn).

Bron (verplichte vermelding): 1991, Volks- en woningtelling Algemene Directie Statistiek en Economische

Informatie (toestand op 1 maart); vanaf 1998, Rijksregister (toestand op 1 januari) - berekeningen Algemene

Directie Statistiek en Economische Informatie.

» meer info » Meer gedetailleerde cijfers vindt u telkens in de brochures "Huishoudens en familiekernen", die

gedownload kunnen worden van de website van de Algemene Directie Statistiek.

Opzoekingen Demografie van de Belgische huishoudens per jaar en gemeente (ECODATA). U kan ook

opzoekingen doen in de NewCronos-databank van Eurostat over de verschillende landen van de Europese

Unie

Page 125: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

125

Huishoudens met

meerdere

familiekernen (b)

19.184 19.892 20.183 20.651 0,9% 0,8% 0,8% 0,8%

Type huishouden

onbekend 1.067 1.119 1.142 1.064 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Familiekernen: België en Gewesten (1991-2005)177

Familiekernen (a)

naar het aantal

kinderen

Aantal Percentage

1991 2003 2004 2005 1991 2003 2004 2005

Vlaams Gewest 1.628.699 1.645.953 1.646.514 1.650.717 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

Echtparen zonder

kinderen 569.810 615.870 617.821 621.644 35,0% 37,4% 37,5% 37,7%

Echtparen met 1

ongehuwd kind 379.574 312.112 304.480 298.199 23,3% 19,0% 18,5% 18,1%

Echtparen met 2

ongehuwde kinderen 345.702 312.049 306.659 301.103 21,2% 19,0% 18,6% 18,2%

Echtparen met 3 of

meer ongehuwde

kinderen

154.520 135.324 133.310 131.644 9,5% 8,2% 8,1% 8,0%

Vaders met 1 of

meer ongehuwde

kinderen

38.382 74.563 81.088 88.398 2,4% 4,5% 4,9% 5,4%

Moeders met 1 of

meer ongehuwde

kinderen

140.711 196.035 203.156 209.729 8,6% 11,9% 12,3% 12,7%

177

(a) Een familiekern bestaat uit een wettelijk gehuwd paar met of zonder ongehuwde kinderen, of uit een

vader of moeder met één of verscheidene ongehuwde kinderen (een familiekern kan dus maar een deel van

een huishouden zijn).

Bron (verplichte vermelding): 1991, Volks- en woningtelling Algemene Directie Statistiek en Economische

Informatie (toestand op 1 maart); vanaf 1998, Rijksregister (toestand op 1 januari) - berekeningen Algemene

Directie Statistiek en Economische Informatie.

» meer info » Meer gedetailleerde cijfers vindt u telkens in de brochures "Huishoudens en familiekernen", die

gedownload kunnen worden van de website van de Algemene Directie Statistiek.

Opzoekingen Demografie van de Belgische huishoudens per jaar en gemeente (ECODATA). U kan ook

opzoekingen doen in de NewCronos-databank van Eurostat over de verschillende landen van de Europese

Unie.

Page 126: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

126

BIJLAGE V: Huwelijken, Belgische cijfers178

Aantal en percentage huwelijken, naar type huwelijk (1993-2004)179

Huwelijken tussen Aantal huwelijken

Percentage huwelijken

t.o.v. het totaal

1993 2003 2004 1993 2003 2004

Algemeen gemiddelde (of totaal) 54.112 41.777 43.296 100,00% 100,00% 100,00%

Twee ongehuwden 39.493 26.558 27.270 72,98% 63,57% 62,99%

Ongehuwde mannen en weduwen 212 160 179 0,39% 0,38% 0,41%

Ongehuwde mannen en gescheiden

vrouwen 3.644 3.880 4.084 6,73% 9,29% 9,43%

Weduwnaars en ongehuwde vrouwen 236 199 188 0,44% 0,48% 0,43%

Weduwnaars en weduwen 145 110 102 0,27% 0,26% 0,24%

Weduwnaars en gescheiden vrouwen 574 402 430 1,06% 0,96% 0,99%

Gescheiden mannen en ongehuwde

vrouwen 3.976 4.119 4.418 7,35% 9,86% 10,20%

Gescheiden mannen en weduwen 236 203 214 0,44% 0,49% 0,49%

Gescheiden mannen en gescheiden

vrouwen 5.596 5.937 6.411 10,34% 14,21% 14,81%

Huwelijken tussen personen van hetzelfde geslacht (2003-2007)180

In absolute cijfers 2003 2004 2005 2006 2007 Evolutie 2007/2006

Totaal 854 1.069 1.027 1.124 (b) 1.150 (b) +2%

M/M 509 622 580 596 595 =

V/V 345 447 447 529 556 +5%

178

http://www.statbel.fgov.be/figures/d22_nl.asp#top, 07/04/2008. 179

Bron (verplichte vermelding): FOD Economie - Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie.

Downloadbare bestanden met cijfers over huwelijken tussen mensen van hetzelfde geslacht.

Jaarlijkse publicatie "Huwelijken en echtscheidingen".

Online studies m.b.t. huwelijk en echtscheiding.

Opzoekingen Burgerlijke staat van de bevolking per jaar, gemeente, nationaliteit, leeftijd en geslacht

(ECODATA)

180Een huwelijk tussen twee personen van eenzelfde geslacht was mogelijk vanaf 1 juni 2003.

(b) Dat het totaal aantal huwelijken tussen personen van hetzelfde geslacht niet lijkt overeen te stemmen met

de som van het aantal huwelijken van mannen met mannen en van vrouwen met vrouwen, komt doordat het

aantal holebihuwelijken als dusdanig op zich niet is gekend. Om dat aantal huwelijken te berekenen wordt

het aantal bij een homohuwelijk betrokken personen door 2 gedeeld. De afronding tot op de gehele getallen

maakt dat het totaal niet altijd gelijk lijkt te zijn aan de som van de delen. Zowel in 2006 als in 2007 is zulks

het geval.

Bron (verplichte vermelding): FOD Economie - Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie op

basis van het Rijksregister. Berekening aantal homohuwelijken: Algemene Directie Statistiek en

Economische Informatie van de FOD Economie.

Page 127: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

127

In % 2003 2004 2005 2006 2007 Evolutie 2007/2006

Totaal 100% 100% 100% 100% 100% =

M/M 60% 58% 56% 53% 52% -2%

V/V 40% 42% 44% 47% 48% +3%

Page 128: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

128

BIJLAGE VI: The ‘circuit of culture’ van Stuart Hall en Paul Du Gay181

181

http://tigger.uic.edu/~kgbcomm/didact/images/0cultcrct.gif, 14/04/08.

Page 129: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

129

BIJLAGE VII: archetypische verschijningen in Lord of the Rings

Foto 1

182 : Gandalf, de oude wijze „voogd‟

Foto 2

183 : Galadriël, vrouwelijke „voogd‟ en zuivere moeder

182

http://www.gameweb.gr/lordoftherings/photos/images/gandalf.jpg, 01/05/08.

183 http://acct.tamu.edu/smith/lotr/lotr_movie_galadriel.jpg, 01/05/08.

Page 130: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

130

Foto 3

184: Arwen, roep heel sterk de associatie met Maria op

184

http://www.middleearthfurniture.co.uk/photos/ArwenHorse.jpg, 01/05/08.

Page 131: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

131

BIJLAGE VIII: Ouderfiguren in Harry Potter

Foto 1

185: de oom en tante van Harry Potter met hun enige zoon Dirk

Foto 2

186: Harry‟s vader James Potter Foto 3

187: Harry‟s moeder Lilly Evans

185

http://pub.tv2.no/multimedia/na/archive/00295/Harry_Potter_og_f_n_295626a.jpg, 05/05/08. 186

http://www.harrypotterforseekers.com/images/sym_james.jpg, 05/05/08. 187

http://www.harrypotterforseekers.com/images/sym_lilly.jpg, 05/05/08.

Page 132: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

132

Foto 4

188: Albus Perkamentus, archetype van de oude wijze en Harry‟s „voogd‟

Foto 5

189: Molly Wemel Foto 6

190: Arthur Wemel

Ouderwets type Britse huismoeder Moderne, zachte vader

188

http://blog.sanriotown.com/b-side:mymelody.com/files/2007/10/albus_dumbledore.jpg, 05/05/08. 189

http://blogs.nypost.com/potter/photos/molly-thumb.jpg, 05/05/08. 190

http://www.potter-and-all.com/Arthur_Weasley_one.jpg, 05/05/08.

Page 133: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

133

Foto 7

191: Professor Minerva Anderling, archetype van de heks

en Harry‟s vrouwelijk „voogd‟

191

http://www.hogwartsfansite.co.uk/maggieasminerva.jpg, 06/05/08.

Page 134: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

134

BIJLAGE IX: Ouder en kind nabij in Dennis van Rita

192

foto 1: Barbara en dochter Jasmijn

foto 2: Dennis draagt zijn moeder rond

foto 3: Barbara geeft Jasmijn een afscheidskus

192

De screenshots werden zelf genomen van de dvd.

Page 135: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

135

foto 4: Rita troost Dennis

foto 5: Jasmijn en Barbara stoeien

foto 6: Dennis en André zien elkaar terug

Page 136: VADER-EN MOEDERBEELDEN IN DE POPULAIRE FILM VAN HET … · In boeken, films en tv-series worden (fantasie)werelden gecreëerd die ons ook wat vertellen over onze maatschappij. Vanuit

136

BIJLAGE X: Technische fiche Dennis van Rita

Scenario: Hugo Van Laere

Regie: Hilde Van Mieghem

Voornaamst acteurs: Els Dottermans (Rita)

Matthias Schoenaerts (Dennis)

Damiaan Deschrijver (André)

Veerle Baetens (Barbara)

June Voeten (Jasmijn)

Tom Van Dyck (Thomas)

Greta Vanlangendonck (Rita‟s moeder)

Land: België

Jaar: 2006

Productiemaatschappij: Caviar, Vlaamse Media Maatschappij en Vlaams Audiovisueel

Fonds

Producent: Frank van Passel en Bert Hamelinck

Uitvoerend producent: Arielle Sleutel

Fotografie: Jan Van Caillie

Montage: Philippe Ravoet

Geluid: Dirk Bombey

Muziek: Bert Joris en Helmut Lotti

Casting: Sara Devries

Kostuum: Judith Van Herck

Decor: Johan Van Essche

Gebruikte dvd: Bridge Entertainment Group B. V., 2006