Natuurwetenschapin het Nieuws

nummer 37, mei 2008Alle artikelen zijn ingekort. De volledige artikelen zijn, net

als de digitale versie van deze krant te vinden op:www.natunieuws.nl

Wetenschap & Onderzoek

Baby’s wiskundeknobbelNoorderlicht.vpro.nl, april 2008

Kinderen van acht maanden hebben al gevoel voor wiskunde, ontdekken Canadese psychologen.Wie zonder te kijken vier rode en een witte pingpongbal uit een doos haalt, weet dat de kans groot is dat er meer rode dan witte balletjes in de doos zitten. Dat hebben we immers in de wiskundeles geleerd. Toch?

Eerst zagen de kinderen hoe iemand vijf ballen uit een gesloten doos vol witte en rode ballen viste. Daarna kregen ze de inhoud van de doos te zien. De baby’s bleven zes tot zeven seconden kijken als de verhouding van witte en rode ballen in de doos was zoals ze verwacht hadden, op basis van de ballen die ze eerder uit de doos hadden zien

komen. Als de inhoud anders was dan ze verwacht hadden, keken ze een seconde of twee langer. De kijktijd wordt in deze proef gebruikt als een maat voor verbazing.En daar blijft het niet bij. Ook andersom kunnen baby’s voorspellen welke kleur de ballen zouden moeten hebben die uit de doos komen, nadat ze de inhoud gezien hebben. Als de kleur van de ballen niet klopte met wat ze verwachtten, keken de kinderen weer langer.

Bier schaadt wetenschappelijke carrièreNoorderlicht.vpro.nl, maart 2008

Hoe meer bier een onderzoeker drinkt, hoe minder wetenschappelijk succes hij heeft, becijfert de Tsjechische vogeldeskundige Tomas Grim.Na statistische correctie voor leeftijd bleek dat zware bierdrinkers beduidend minder publiceerden. Wat ze wel schreven, leek van mindere kwaliteit te zijn. Het werd in ieder geval minder vaak geciteerd dan de teksten van matige drinkers. Nu maar kijken hoeveel citaties dit artikel Grim oplevert. In de populaire pers is het een hit, maar dat telt in de wetenschap niet mee.

De gemiddelde Tsjech klokt jaarlijks 156,9 liter

bier weg. Met een laag alcoholpercentage, dat

wel.

Botox in het breinNoorderlicht.vpro.nl, april 2008

Antirimpelmiddel en zenuwgif botox blijft niet altijd hangen rond de plek waar het geïnjecteerd is. Via de zenuwcellen die het tegenwerkt, reist het naar andere plaatsen in het lichaam, zoals het brein, ontdekten Italiaanse neurowetenschappers.De Italianen spoten ratten in met het van oorsprong bacteriële zenuwgif, officieel botulinetoxine genoemd. En jawel hoor. Van de snorharen bleek het gif naar de hersenstam te zijn gereisd. En van de hippocampus in de ene hersenhelft, naar zijn tweeling in de andere hemisfeer. De kapotgemaakte eiwitten op andere plekken dan die van injectie bewezen dat het gif ook daar had huisgehouden. De ratten hadden er evenwel geen last van. Slechts een klein deel van het ingespoten botulinetoxine was gaan zwerven.

Natuurlijk is het niet zo fijn te weten dat voor een rimpel bedoelde botox misschien naar het brein reist. En de boel daar lam kan leggen. Maar

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 37 St. Bonifatiuscollege, Utrecht

1

gelukkig wordt er in geval van groeven maar heel weinig ingespoten, zeggen de onderzoekers.

De geur van gevaarNoorderlicht.vpro.nl, april 2008

Mensen kunnen bijzonder goed ruiken, als het moet. Na een trainingssessie met elektrische schokken kan zelfs het verschil tussen twee vrijwel identieke moleculen door neus en hersenen worden opgepikt. In hun proef kregen twaalf proefpersonen flesjes voor de neus met daarin de geurende moleculen. Die roken in eerste instantie precies hetzelfde, naar gras. Dat was ook niet gek, want het enige waarin de moleculen verschilden was hun spiegelbeeld. In de scheikunde worden dergelijke molecuulparen enantiomeren genoemd. In sessie twee moesten de twaalf wederom ruiken, maar dit keer kregen ze tijdens het snuiven aan één van de flessen elektrische schokken toegediend. Als ze hun neus in de andere fles - met het spiegelbeeld - staken, gebeurde er niks. Wat de onderzoekers zo eigenlijk deden, was een nare herinnering – de schokken – koppelen aan een luchtje – van één van de spiegelbeeldmoleculen. Dat heet conditioneren. Mensen leren zo dat bij een bepaald luchtje een ‘gevaar’ hoort. Net zoals mensen of dieren die ooit een nare ervaring hebben gehad met een hongerige leeuw, zich bij een vleugje leeuw al uit de voeten maken. Terwijl mensen of beesten die nooit met een leeuw te maken hebben gehad, misschien alleen de ‘geur van wild beest’ ruiken. Leeuw, giraffe, gnoe, dat ruikt immers allemaal hetzelfde: naar dierentuin.

Deeltjesversneller voor de rechterNoorderlicht.vpro.nl, april 2008

Het Europese centrum voor Deeltjesfysica CERN is door twee activisten voor de rechter gedaagd.

De twee, Walter Wagner en Luis Sancho, vinden dat de veiligheid van de nieuwe LHC-deeltjesverneller niet afdoende is aangetoond. Ze vrezen dat er allesvernietigende zwarte gaten of gevaarlijke exotische deeltjes zullen ontstaan als de versneller later dit jaar in werking zal treden.In de LHC-versneller zullen protonen met duizelingwekkende energieën op elkaar botsen. In de oersoep die daarbij ontstaat, hopen natuurkundigen het antwoord te vinden op vele prangende vragen. Waarom deeltjes massa hebben, bijvoorbeeld. En ook: bestaan er wellicht verborgen dimensies in ons heelal? Wagner en Sancho maken zich onder meer zorgen over de theoretische mogelijkheid dat in de deeltjesversneller zogeheten ‘killer strangelets’ ontstaan, hypothetische deeltjes die in potentie de hele aarde kunnen verzwelgen. In juni 2008 buigt de rechter zich over de zaak.

Kijkje in de LHC-tunnel, een 27 kilometer lange

ondergrondse ring.

Drie weken luieren maakt al ongezondNRC, april 2008

Gezonde twintigers die drie weken minder gaan bewegen, hebben daarna veranderde bloedwaarden die al duidelijk wijzen op een hoger risico op ouderdomsdiabetes, chronische ziekten en vroege sterfte. De 18 mannen die aan het experiment van Deense onderzoekers meededen, moesten van de ene op de andere dag de de fiets laten staan en trappen negeren. Ze namen de lift en reden auto. Het lichaamsgewicht daalde een paar ons, maar de hoeveelheid buikvet nam toe, met gemiddeld 50 milliliter, ongeveer een borrelglaasje vet. De onderzoekers concluderen dat er sneller spierweefsel verloren ging dan er vet bij kwam. Uit de andere tests rolde een veranderd stofwisselingspatroon dat ‘past bij de progressie van chronische ziekten en voortijdige sterfte’, besluiten de onderzoekers hun korte artikel in het gisteren verschenen Journal of the American Medical Association.

Een op de vijf wetenschappers aan de breindoping Kennislink.nl, april 2008

Twintig procent van de wetenschappers gebruikt breindoping, de helft van hen dagelijks of wekelijks. Vooral Ritalin is favoriet. Maar liefst 20% van de wetenschappers gebruikt een of andere vorm van breindoping. En de helft van hen doet dat dagelijks of wekelijks. Dat meldt het vakblad Nature op basis van een poll die zij hielden onder 1.400 academici in 60 landen. Ritalin is favoriet. Dit medicijn is op de markt als ADHD-medicijn maar staat er ook om bekend de concentratie te verhogen. Op de tweede plaats komt het pepmiddel Provigil, gevolgd door zogenaamde bètablokkers: normaal gesproken voorgeschreven bij hartklachten maar maakt de gebruiker ook minder angstig. Wetenschappers slikken deze medicijnen voornamelijk om aan concentratie en focus te winnen.

De meeste onderzoekers die breindoping gebruikten, namen Ritalin (61,7%), Provigil (44,4%) of een bètablokker (15,4%)

Maar is er eigenlijk iets op tegen dat 1 op de 5 onderzoekers – al dan niet met regelmaat – kunstmatig geconcentreerd is? Een van de deelnemers aan de poll van Nature vindt van niet: “Als een professional is het mijn plicht om mijn hulpmiddelen in te zetten ten bate van de mensheid. Indien ‘verbeteraars’ hieraan kunnen bijdragen, dan is het mijn plicht om dat ook te doen.” Een andere deelnemer ziet wel een onethische kant aan het gebruik van breindoping. Hij of zij wijst erop dat wetenschappers die geen toegang hebben tot deze middelen benadeeld worden.

Extreme resistentie tegen ioniserende straling Kennislink.nl, april 2008

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 37 St. Bonifatiuscollege, Utrecht

2

Enkele microscopisch kleine, waterdiertjes zijn extreem resistent tegen de effecten van ioniserende straling. Zij kunnen doses gammastraling aan die veel hoger liggen dan de tolerantiegrens die bij honderden andere diersoorten gevonden werd. Bij het gebruik van ioniserende straling (zoals röntgen) komen vrije radicalen in het lichaam terecht. Deze vrije radicalen veroorzaken DNA-schade in lichaamscellen en weefsel. Wanneer de stralingsdoses te hoog worden of de blootstelling langdurig plaatsvindt, is er geen mogelijkheid meer om de schade te repareren. Vrije radicalen kunnen in dat geval leiden tot het proces van veroudering, of zorgen voor nare ontstekingen en op den duur zelfs kanker veroorzaken.

Vrije radicalen veroorzaken DNA-schade. De pijltjes wijzen breuken aan in de chromosmen van een aangetaste lichaamscel.

De resistente waterdiertjes zijn raderdiertjes die behoren tot het geslacht van de bdelloidea. Zij leven op de oppervlakten van mossen en korstmossen in zoetwatermeertjes. Anthony van Leeuwenhoek was in 1702 de eerste die de diertjes bestudeerde. Van Leeuwenhoek voegde water bij het stof dat afkomstig was uit zijn regenpijp en ontdekte dat hierin nog leven aanwezig was. De raderdiertjes waren geboren. Het vermogen om uitdroging te overleven, hebben de raderdiertjes in elke fase van hun levenscyclus. Andere dieren die erom bekend staan dat zij uitdroging kunnen overleven, doen dit over het algemeen alleen in een speciaal inactief stadium (bijvoorbeeld als larve).

Flitsende chemieNoorderlicht.vpro.nl, maart 2008

Ook zonder ontploffingen kan scheikunde geweldig zijn, bewijst een top tien van verbijsterende chemievideo’s op de site van Wired.Wat gebeurt er als je een gummibeertje, zo’n klein zacht snoepje, in een hete oplossing van kaliumchloraat (KClO3) gooit? Dat gaan we hier natuurlijk niet verraden. Maar reken maar dat het spectaculair is, nog spectaculairder dan de reactie van magnesium in droogijs,

het maken van ‘olifantentandpasta’ of de mysterieuze vloeistof die keer op keer van kleur verandert. Dit alles demonstreren enthousiastelingen, meestal nerds in witten jassen, in een tiental korte clips. Gaat dat zien.

Nu zitten ze er nog rustig bij. Wired Science: ‘Top 10 amazing chemistry videos’

Geestdodend werkNoorderlicht.vpro.nl, april 2008

Bij een saaie, simpele taak maken mensen fouten doordat hun aandacht verslapt. Dat is op een hersenscan al een halve minuut van tevoren te zien. Ze keken in de hoofden van dertien vrijwilligers die steeds de richting moesten aangeven van pijltjes die op een beeldscherm verschenen. Al vanaf dertig seconden voor een proefpersoon een fout maakte, begon de activiteit in zijn hersenschors al af te nemen. Een groep andere gebieden werd tegelijkertijd juist actiever: de delen van het brein die aanstaan als iemand passief is, een soort automatische piloot. Aangezien kleine foutjes grote gevolgen kunnen hebben – auto-ongelukken bijvoorbeeld – zou het natuurlijk handig zijn als er een apparaat was dat mensen zou kunnen waarschuwen wanneer ze een fout dreigen te maken.

Blijven opletten is lastig. Op een bochtige weg lukt

het veel makkelijker om de hersenschors actief te houden, dan op een saaie rechte.

Geven maakt gelukkigVoor filantropen is geluk wél te koop Noorderlicht.vpro.nl, april 2008

Geld weggeven maakt mensen gelukkiger dan hetzelfde bedrag aan zichzelf besteden, laten twee Canadese psychologen en een Amerikaanse marketingonderzoeker zien in Science. Daar mag best wat

meer aandacht voor komen, vinden ze.Maakt geld gelukkig? Soms, blijkt uit allerlei onderzoek. Straatarme mensen die rijk worden, gaan het leven zonniger inzien. Maar bij iemand die genoeg verdient om in zijn basisbehoeften te voorzien, leidt een inkomensverhoging alleen tot een tijdelijke groei in geluksgevoel. Na een jaar is daar niets meer van over.

Geld weggeven voelt goed en het levert bovendien sociale winst op, zoals meer positieve contacten en een groter vertrouwen in je medemens.

Kortom: van geven wordt je gelukkig. Simpel, maar het past niet bij de menselijke intuïtie. Dat lieten de onderzoekers zien in een laatste test. Ze vroegen aan studenten waar ze dáchten het meest gelukkig van te worden: vijf of twintig euro, zelf houden of weggeven. Van de 109 studenten dachten er 69 dat hun geluksgevoel het meest zou toenemen als ze het geld mochten houden, en dan liever het hoge dan het lage bedrag uiteraard. Volkomen ten onrechte, want in de praktijk maakte het weggeven van vijf dollar beduidend blijer.

Gezicht verraadt seksuele moraalNoorderlicht.vpro.nl, april 2008

Wie staat open voor een korte seksuele escapade en wie niet? Proefpersonen kunnen dat verrassend vaak zien aan portretfoto’s, laat een Brits onderzoek zien.De gezichten van op relatieloze seks beluste mannen werden meestal gezien als mannelijker dan gemiddeld, met vierkante kaken, relatief grote neuzen en kleinere ogen. Dat kon de vrouwelijke kijkers trouwens niet bekoren – zij hadden liever een vent die in lijkt te zijn voor een langer verbond. Mannelijke proefpersonen voelden zich juist meer aangetrokken tot vrouwengezichten waarin ze een neiging tot laagdrempelige seks meenden te bespeuren. Welke trekken die gezichten precies aantrekkelijk maakten, weten de onderzoekers nog

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 37 St. Bonifatiuscollege, Utrecht

3

niet, schrijven ze in vakblad Evolution and Human Behaviour.

Een meer mannelijk gezicht (rechts), wat wijst op een lage seksuele drempel, vonden de vrouwen in dit onderzoek minder aantrekkelijk. Eerder onderzoek heeft aangetoond dat ze daar rond de eisprong anders over denken.

Goede oren voor leerlingen, daar gaat het omKennislink.nl, maart 2008

'Je bent pas een goede docent als je genoeg praktijkervaring hebt opgedaan', vindt Jan van Driel. Hij pleit onder andere voor voorzetting van de lerarenopleiding in de beroepspraktijk. 'Nederland heeft een belabberde traditie in het bijscholen en begeleiden van leraren.' Wat maakt iemand tot een goede docent? Daar kan Van Driel lang en enthousiast over praten. Maar uiteindelijk komt het er voor hem op neer 'goede oren voor leerlingen te hebben. Een goede docent verdiept zich in hoe de leerlingen zijn vak leren'.

Een docent door wie Van Driel zelf gecoached werd toen hij aan het begin stond van zijn carrière als scheikundedocent pakte het als volgt aan. Hij liet zijn leerlingen zout en suiker samenwrijven in een mortier (een soort vijzel). Het resultaat was – uiteraard – niet verrassend. Vervolgens verpulverden de leerlingen twee andere witte poeders samen in een mortier, kaliumjodide en zilvernitraat. Toen trad er wel een opvallende verandering op: het mengsel werd knalgeel. De docent in kwestie had 'goede oren'. Hij observeerde de ongelovige reacties van zijn leerlingen en begreep dat ze moeite hadden met het accepteren van het concept 'chemische reactie'. 'Het wordt geel!' riepen ze, alsof ze zichzelf

wilden overtuigen van hun waarneming. Andere leerlingen ontkenden de verandering: 'het was al geel', of 'het wordt maar een beetje geel' en weer anderen bedachten creatieve verklaringen.

G-spot gevondenNoorderlicht.vpro.nl, februari 2008

In een klein Italiaans onderzoek zijn verschillen in de vaginawand gevonden tussen vrouwen die wel of niet een vaginaal orgasme konden bereiken.Uit de beelden bleek dat de wand plaatselijk dikker was bij vrouwen die een vaginaal orgasme konden ervaren. Jannini concludeert daaruit dat een echo maken een eenvoudige manier is om vast te stellen of een vrouw een G-spot heeft en dus zo'n orgasme kan krijgen. Of niet, en dan is verder zoeken zinloos. Collega's twijfelen aan die conclusie, tekende New Scientist op.

Het is niet voor iedere vrouw weggelegd, concludeert het Italiaanse team.

Laser kietelt onweerswolkenGebundeld licht veroorzaakt bliksemNoorderlicht.vpro.nl, april 2008

Gemiddeld treft de bliksem één op de twee miljoen mensen per jaar. Vliegtuigen, hoogspanningskabels en wolkenkrabbers hebben veel vaker last van blikseminslag. Dat kan voorkomen worden door de bliksemschichten opzettelijk uit te lokken. Een groep wetenschappers heeft het voor elkaar gekregen. Met een laser. Al sinds de jaren zestig dromen fysici ervan om onweer uit te lokken met behulp van lasers. Bliksem opwekken gebeurt nu nog door kleine raketten de donderwolken in te schieten. Aan de raket zit een lange metalen draad vast, waarlangs de bliksem naar de aarde wordt geleid.

Een elektrische ontlading, geleid door een laser. De laser zelf is overigens niet zichtbaar.

Ook de Eiffeltoren is niet veilig voor de bliksem.. Voor het experiment stelden Kasparian en collega’s de laser nauwkeurig op en schoten vervolgens op de bewolkte lucht. Snel daarna registreerde de meetapparatuur elektrische activiteit in de dampkring. Na het analyseren van de gegevens concludeerde de fysicus dat de gemeten activiteit werkelijk was verwekt door zijn toedoen. Dat ging als volgt: het licht dat uit de laser komt bestaat uit fotonen. Die fotonen botsen met luchtmoleculen, waardoor zich kleine kanaaltjes van elektrisch geladen plasma vormen. Het plasma leidt bliksemschichten uit de wolken naar de oorsprong van de kanaaltjes: de laser. Die blijft overigens wel gespaard.

Meeleven dankzij meditatieNoorderlicht.vpro.nl, maart 2008

Medeleven is te trainen. Het recept: veel mediteren. Zo blijkt uit een onderzoek met Boeddhistische monniken. Een team onderzoekers onder leiding van Richard Davidson – werkzaam aan de Universiteit van Wisconsin, VS – liet 32 proefpersonen mediteren in een MRI-scanner. Tijdens het mediteren kregen de proefpersonen geluiden te horen; neutrale geluiden (caféherrie) en negatieve (gillende vrouw) en positieve kreten (lachende baby). Bij iedereen lichtten de hersengebieden voor emotie op, waaronder de zogeheten insula. Maar bij de monniken

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 37 St. Bonifatiuscollege, Utrecht

4

was de activatie bij het horen van negatieve kreten een stuk sterker dan bij de minder geoefenden.Dat wijst er volgens hen op dat medeleven te trainen is. En dat meditatie kan helpen om pestkoppen en ander agressief gespuis een beetje aardiger te maken. Want: “De wereld kan wel wat meer vriendelijkheid en medeleven gebruiken”, aldus Davidson.

Membranen verwijderen water uit rookgas van kolencentrale Kennislink.nl, maart 2008

Met kunststof membranen kun je waterdamp uit de rookgassen van een elektriciteitscentrale halen. Dat blijkt uit onderzoek van de KEMA en de Universiteit Twente. De toepassing van de membranen bespaart energie en produceert schoon water dat opnieuw gebruikt kan worden. Schoner wordt de rookgaspluim niet van de membraanfiltering, droger wel. Van de 1,5 miljoen kubieke meter rookgas die een doorsnee kolencentrale van 450 megaWatt ieder uur uitstoot, is ongeveer elf procent waterdamp. Volledig gecondenseerd is dat bijna honderdvijftigduizend liter water per uur. Dat gaat allemaal de lucht in. Je kunt zo'n centrale dus met recht een wolkenfabriek noemen.

De uitstoot van een centrale is tegenwoordig nauwelijks nog vuil te noemen. Het is voor het grootste deel stikstof, koolstofdioxide en water, verbindingen die ook van nature in de atmosfeer voorkomen. Kooldioxide vormt natuurlijk wel een probleem omdat het een broeikasgas is.

Een enkele vezel voorzien van een dunne laag SPEEK (links op afbeelding) en een close-up van deze laag aangebracht op het poreuze dragermateriaal (rechts). Beeld: Universiteit Twente

Met muesli meer mannetjesNoorderlicht.vpro.nl, april 2008

Vrouwen die veel calorieën hebben binnengekregen in het jaar voordat ze zwanger worden, baren vaker een zoon dan een dochter, becijferen Britse onderzoekers. Vooral het ontbijt lijkt ertoe te doen. Wil je een jongetje? Eet elke morgen minstens één kom muesli.Een aanstaande moeder die dagelijks een kom muesli of cornflakes nuttigt, verhoogt daarmee haar kans op een zoon, zeggen drie Britse wetenschappers. En fors ook. Ze heeft 1,87 keer zo veel kans om een mannelijke nakomeling te krijgen als een vrouw die het ontbijt overslaat, concluderen Fiona Mathews, Paul Johnson en Andrew Neil uit de gegevens van 740 Britse vrouwen die voor het eerst een kind kregen. Wordt het een jongetje of een meisje? Het is een vraag die aanstaande ouders bezighoudt, maar ook de wetenschap. Veel dieren kunnen het geslacht van hun nageslacht beïnvloeden. Ook bij de mens is de verhouding tussen de seksen niet helemaal constant.

Ook de wetenschap wil graag weten wat het

wordt, en waardoor dat beinvloed is.

Nanotechnologie is al behoorlijk onder onsVolkskrant, april 2008

Fabrikanten van nanotechnologische producten geven geen openheid van zaken over wat ze maken en hoe. Sterker: ze bevorderen de geheimzinnigheid. De FNV komt niet eens binnen. ‘Schijnbaar is er veel te verbergen.’ Nanotechnologie is het brede scala aan technieken waarbij structuren van

minder dan 100 nanometer (100 miljoenste millimeter) worden ontworpen, geproduceerd of toegepast. Ter vergelijking: één menselijke haar is ruwweg 500 keer zo dik. Op die microscopische schaal hebben materialen heel andere eigenschappen dan ze op grofstoffelijk niveau vertonen; daar doen oppervlak en vorm er meer toe. En dat, zei wijlen Nobelprijswinnaar Richard Feynman al in een beroemd geworden lezing in 1959, opent een wereld van mogelijkheden. ‘There is plenty of room at the bottom’, zei hij kernachtig.

Alleen kent die nieuwe allerkleinste wereld ook potentiële nieuwe gevaren. Angst voor moleculaire robotjes die hun argeloze scheppers te lijf gaan, maar ook ultrakleine deeltjes met exotische eigenschappen zouden, in elk geval in theorie, in het menselijk lichaam (of bij andere levende wezens) wel degelijk schade kunnen berokkenen, of ontregelend kunnen werken. Met asbest zijn wat dat betreft dure lessen betaald, benadrukken milieu- en consumentenorganisaties.

Onenigheid over staat van natuur in TsjernobylNRC, april 2008

In de biologische vakpers is een discussie ontstaan over de vraag hoe goed het gaat met de natuur in de verboden zone rond de verlaten kerncentrale bij Tsjernobyl. Welles, nietes, wie heeft gelijk? De eerste berichten over dat bloeiende ecosysteem rond de geblakerde kerncentrale dateren uit 1996. De Amerikaanse radio-ecoloog Robert Baker rapporteerde toen in het Journal of Mammology dat kleine zoogdieren rondom de centrale noch in aantallen noch in diversiteit waren afgenomen. In 2000 kwam Baker terug uit het rampgebied met nog verrassender observaties. In het verboden gebied zag hij elanden, reeën, wilde zwijnen, vossen, ri-vierotters en konijnen binnen een straal van 10 km van de centrale. Buiten de 30-km-zone zag hij alleen één konijn, hoewel Baker daar ongeveer even lang rondliep. Hij citeerde Dr. Victor Baryakhtar, vice-president van de

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 37 St. Bonifatiuscollege, Utrecht

5

Oekraiense Academie van Wetenschappen: ‘Het noorden van Oekraïne is het schoonste deel van het land. Daar heb je alleen straling.’ Sindsdien is de lijst alleen maar langer geworden. In het door mensen verlaten gebied zijn nu przewalskipaarden te vinden, Europese bizons, bevers en lynxen. Alsof dat niet genoeg is zwerven er verschillende roedels wolven rond. Ook het vogelleven is rijk: zo zijn er ooievaars, zwanen, arenden en uilen.

De boodschap van Møller en Mousseau is dus: de radioactiviteit heeft wel degelijk een negatieve invloed, zowel op de gezondheid van dieren als op hun genen.

Prototype zonnecel eet regenboog Kennislink.nl, maart 2008

Onderzoekers van de Amerikaanse Notre Dame-universiteit hebben een zonnecel ontworpen die gevoelig is voor vier kleurgebieden in het zonlicht. Conventionele siliciumcellen werken optimaal bij licht van maar één kleur. Met een opeenstapeling van piepkleine kristallen halfgeleidermateriaal probeert de groep van Prashant Kamat twee keer zoveel energie uit zonlicht te halen als een normale cel. Zonnecellen zijn kieskeurige eters. Het halfgeleidermateriaal in de cellen - meestal silicium - neemt alleen fotonen (lichtdeeltjes) op met een minimum aan energie. De grootte van die bandkloof verschilt per materiaal en zorgt ervoor dat een laag van één halfgeleidermateriaal nooit alle energie van binnenvallend licht om kan zetten in elektriciteit. Te rode fotonen, met minder energie dan de bandkloof, vallen door de cel heen zonder elektronen vrij te maken. Ook blauwe lichtdeeltjes met meer energie dan de bandkloof worden slecht gebruikt. De energie die overblijft na het vrijmaken van een elektrische lading gaat namelijk verloren als warmte en maakt geen extra elektronen vrij.

Zonnecel van een dunne laag zuiver silicium. Dit soort cellen heeft een theoretisch rendement van 30%; drie tiende van de energie uit zonlicht wordt omgezet in elektrische energie. In de praktijk ligt het rendement van dit type cellen tussen de 15 en 20%.

Scheikundige Prashant Kamat bedacht een manier om met één materiaal toch verschillende kleuren uit zonlicht te 'oogsten'. Daarvoor moet hij wel werken met onderdelen die twintigduizend keer dunner zijn dan een mensenhaar: brokjes van de halfgeleider cadmiumselenide, van maar 20 tot 40 atomen breed. In Kamat's nanokristallen of quantum dots hangt de bandkloof niet alleen af van de soort materiaal, maar ook van de grootte van het kristal: hoe kleiner het kristal, hoe groter de bandkloof en hoe meer energie van een binnenkomend foton nuttig gebruikt wordt. In zijn prototype gebruikt Kamat's team nanokristallen tussen 2,3 en 3,7 nanometer (miljardste meter) groot, elk gevoelig voor een andere kleur licht. Om vrijgemaakte elektronen af te tappen én structuur aan te brengen in de zonnecel koppelden ze de kristallen aan lange, geleidende buizen van koolstof. Die werden weer vastgeplakt op een ondergrond van titaniumdioxide.

Schematisch overzicht van de nanobuizen en nanokristallen in de zonnecel van Prashant Kamat De bovenste kristallen nemen energierijke lichtdeeltjes op en diepergelegen kristallen gebruiken steeds energiearmer licht om elektronen vrij te maken.

Spookdeeltjes verraden activiteit kernreactor Kennislink.nl, maart 2008

Onderzoekers van het Amerikaanse Lawrence Livermore-lab werken aan een apparaat dat dwars door muren heen kan zien hoe actief een kernreactor is. Het apparaat kan helpen de productie van kernwapenmateriaal plutonium in de gaten te houden. Dat kan na plaatsing zonder medewerking van de beheerder van de kernreactor. Kernreactoren leveren betrouwbare energie zonder fossiele brandstoffen en bijbehorende CO2-uitstoot. Maar ze kunnen ook plutonium produceren; een van de grondstoffen voor een kernwapen. Maar door tegenwerking, of door tussen inspecties in een plutonium-kweekprogramma te draaien, kan het lang duren voor gemeen spel aan het licht komt. Dat zet het non-proliferatieverdrag onder druk, een internationale overeenkomst die de verspreiding van kernwapentechnologie aan banden legt. Een nieuw type detector kan uitkomst brengen.

Inspecteurs van het internationale atoomagentschap IAEA bekijken een 'mandje'

verse splijtstaven in een Slowaakse kernreactor.

Adam Bernstein werkt bij het Lawrence Livermore National Laboratory aan een instrument dat een deel van de controles automatisch uit kan voeren. Zijn SONGS1-detector ziet anti-neutrino's, deeltjes die alleen vrijkomen bij kernreacties. Na een jaar testen in een Californische kerncentrale maakte Bernstein bekend dat de detector de activiteit in een reactor en de verhouding van verschillende splijtstoffen van uur tot uur kan volgen.

Stijgende intelligentie beter verklaardNRC, april 2008

Kleinere gezinnen zijn een belangrijke verklaring voor de gestage stijging van de intelligentie, zoals gemeten op IQ-testen. Dit blijkt een analyse van de gezinsgrootte van Noorse recruten en hun intelligentie, die vanaf het geboortejaar 1938 bekend zijn (Intelligence mei/juni). Daarmee is gezinsgrootte een belangrijke nieuwe verklaring van de curieuze stijging van het gemiddelde IQ

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 37 St. Bonifatiuscollege, Utrecht

6

met zo’n 10 à 20 punten per generatie. De gemeten toename verschilt per land. Andere verklaringen zijn: betere voeding, meer onderwijs, en de aanpassing van onderwijs en speelgoed aan wat de IQ-test meet, zoals omgang met abstracte cirkels en vierkanten. De gestage stijging (die overigens de laatste jaren lijkt te verminderen) viel nooit op omdat het gemiddelde IQ bij iedere nieuwe versie van een test weer op 100 wordt gesteld.

Testosteron vergroot winst NRC, april 2008

Mannelijke beurshandelaren die ’s morgens een hoog testosterongehalte hebben, maken die dag meer winst met hun handel dan wanneer ze de dag met een laag gehalte aan hun geslachtshormoon beginnen. Het gehalte aan agressie- en spanningshormonen werd gemeten bij 17 mannelijke beurshandelaren in de Londense City. Acht achtereenvolgende handelsdagen spuugden de mannen om 11 uur ’s morgens en om 4 uur ’s middags speeksel in een potje. Onderzoekers van de universiteit van Cambridge bepaalden daarin de cortisol- en testosterongehaltes.

Testosteron vermindert de angst voor wat nieuw is, verhoogt het plezier van risico nemen en stimuleert ook het fanatisme. Korte testosteronpieken pakken meestal goed uit. Langdurig verhoogd testosteron leidt tot euforie en schadelijk risicogedrag. De beurshandelaren doen er dus goed aan het bij hun nu gemeten natuurlijke testosteronvariatie te laten. Slikken of spuiten kan verkeerd uitpakken, maar dat is niet onderzocht. Hetzelfde geldt voor cortisol. Langdurig verhoogde cortisolconcentraties zijn te vinden tijdens chronische stress. Maar

tijdelijke cortisolpieken wijzen op gezonde spanning. De onderzoekers kenden de gemiddelde maandwinst van de 17 handelaren – met bonusafhankelijke jaarinkomens van 22.000 tot 440.000 pond – en scoorden op die manier of iemand een goede of een matige handelsdag had.

Vogel kiest voor voedingsstoffen Kennislink.nl, april 2008

Fruitetende vogels selecteren hun voedsel actief op een hoge concentratie anti-oxidanten en behouden door het innemen van deze stoffen een gezond immuunsysteem. Het is de eerste studie die in levende dieren aantoont dat anti-oxidanten voordelig zijn om het immuunsysteem op peil te houden. De groep vogels had tijdens elk eetmoment de keuze uit twee typen voedsel. Deze voedselsoorten waren precies hetzelfde, alleen aan één van de twee werd vooraf een extra hoeveelheid anti-oxidanten toegevoegd.

Toegevoegde anti-oxidanten geven het voedsel een donkerdere kleur. Op die manier weet de zwartkop dus gemakkelijk de bessen met extra voedingsstoffen te selecteren. De onderzoekers zijn ervan overtuigd dat de vogels juist deze bessen uitzoeken vanwege het hogere anti-oxidanten gehalte en niet omdat zij toevallig een voorkeur hebben voor bessen met een donkere kleur.

Waterstofopslag beter met nanodeeltjes Kennislink.nl, maart 2008

De Utrechtse chemicus Kees Baldé; heeft aangetoond dat waterstof efficiënt opgeslagen kan worden in nanodeeltjes. Dit opent de weg naar verbetering van waterstofopslag in auto's.

Deze week op de autosalon in Genève: Honda's waterstofauto FCX Clarity.

Autofabrikanten werken hard aan waterstofauto's. Op de deze week gehouden autosalon van Genève is Honda's FCX Clarity voor het eerst in Europa te zien. Vanaf komende zomer is deze waterstofauto in Californië te leasen en later dit jaar is de auto ook voor Japan beschikbaar. Ook in Europa steken vrijwel alle gerenommeerde fabrikanten veel onderzoek en ontwikkeling in waterstofauto's. Met name de Duitse fabrikanten zijn al behoorlijk ver: BMW heeft honderd van zijn topklasse auto's uit de 7-serie uitgerust met verbrandingsmotoren voor waterstof. Mercedes evalueert het gebruik van brandstofcellen op waterstof voor de elektrische aandrijving van de kleinere B-serie auto's.

Wetenschappers moeten nevenfuncties openbaar makenVolkskrant, april 2008

Onderzoekers moeten hun bijbanen transparanter maken. ‘De KNAW pleit voor openbaarmaking op een eenvoudig te vinden website, bijvoorbeeld van de VSNU.’Het kabinet neemt sinds eind vorig jaar de gedragscode van universiteitenvereniging VSNU als richtlijn voor verantwoordelijk academisch gedrag. Volgens de KNAW is die richtlijn echter te licht.In de drie jaar oude gedragscode staat dat universiteiten de ‘relevante nevenfuncties’ van hun werknemers moeten registreren. ‘Dit register is bij voorkeur openbaar.’Uit navraag van De Volkskrant bleek twee jaar geleden dat alleen de TU Eindhoven die aanbeveling opvolgt. De bijbanen worden vermeld op de persoonlijke pagina’s van de medewerkers. Volgens een woordvoerder zijn nog niet alle faculteiten zover, maar is dat proces gaande.

Wageningen publiceert lijst financiersVolkskrant, april 2008

De universiteit van Wageningen publiceert vandaag een volledige lijst met bijzonder hoogleraren en hun financiers op haar website. Volgende week volgt een oproep aan alle professoren hun eventuele

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 37 St. Bonifatiuscollege, Utrecht

7

nevenfuncties op hun persoonlijke pagina’s te vermelden.Dat heeft een woordvoerder van het college van bestuur woensdag gezegd. Hiermee reageert Wageningen als eerste universiteit op een artikel in de Volkskrant van zaterdag, waaruit bleek dat een kwart van de Nederlandse hoogleraren extern gesponsord wordt.

Wisselende wraakzuchtNoorderlicht.vpro.nl, april 2008

Veel mensen houden ervan om anderen te straffen als die zich heel sociaal opstellen, tonen speltheoretische experimenten aan. Maar die op het eerste gezicht vreemde neiging is niet in alle culturen even groot. Hoe meer vertrouwen in het gezag er heerst, hoe beschaafder de spelers zich opstellen.Zulke egoïstische geldwolven als de klassieke economische theorie van ze maakt, zijn de meeste mensen in werkelijkheid helemaal niet. Ze zijn best bereid tot het weggeven van geld als de groep waartoe ze behoren, daar beter van wordt, blijkt uit experimenten. Bovendien leggen ze vaak zelfs geld toe om anderen te straffen wanneer die zich wél opstellen als nare egoïst.

Hoe meer je inlegt, hoe meer je terugkrijgt. Als je

medespelers dat ook doen, tenminste.

Hoeveel zijn mensen in verschillende culturen bereid uit te geven om iemand te straffen of wraak te nemen? Links de bereidheid om klaplopers te straffen, rechts de mate waarin juist sociaal gedrag wordt afgestraft. De resultaten van deze eerste versie van het spel waren niet schokkend. Vrijwel in alle groepen liep de inleg tussen ronde één en ronde tien gestaag terug. Niet zo raar, want wie het minste inlegde,

profiteerde altijd het meest. Toch waren er wel verschillen tussen de groepen uit verschillende landen. Sommige legden consequent meer in dan andere.

DNA, Stamcellen & Klonen

Andere genen, andere medicijnenOnderzoekers waarschuwen voor dubieuze genetische testenNoorderlicht.vpro.nl, april 2008

Een genetisch testje waarmee je zelf kunt bepalen of je (over-)gevoelig bent voor bepaalde geneesmiddelen is natuurlijk hartstikke handig. Maar Amerikaanse onderzoekers twijfelen aan de kwaliteit van dergelijke testen. Met als gevolg dat mensen wellicht ten onrechte hun medicijngebruik aanpassen.Mensen reageren namelijk verschillend op geneesmiddelen. Verschillende varianten van bepaalde genen zorgen ervoor dat de één baat heeft bij een medicijn, terwijl de ander er overgevoelig voor raakt en het middel erger wordt dan kwaal. Met de genetische testen kunnen mensen zelf achterhalen of ze met hun genen bepaalde geneesmiddelen kunnen hebben, of die juist moeten mijden.

Er komen steeds meer tests in de handel om te voorspellen of je een verhoogde kans op een bepaalde ziekte hebt.

Onderzoeker Sara Huston Katsanis en collega’s vrezen echter voor een wildgroei aan genetische testen, waarvan de kwaliteit twijfelachtig is. In de eerste plaats is het volgens hen maar de vraag of de testen die via internet door bedrijven als Genelex en DNA Direct verkocht worden, werken. Meten de testen wel het juiste en zo ja, is er daadwerkelijk een relatie aangetoond tussen varianten van het betreffende gen en gevoeligheid voor een medicijn?

Gen geneest zeldzame oogziekte

NRC, april 2008

Zes 17- tot 26-jarigen die door een zeldzame erfelijke ziekte vrijwel blind waren, hebben door gentherapie weer iets van hun gezichtsvermogen teruggekregen. Bij één Britse patiënt was de verbetering spectaculair. Die 18-jarige Steven Howarth kwam uitgebreid in de Britse media. En het Londense Moorfields Eye Hospital zette het filmpje waarin Howarth laat zien hoe goed hij nu in het duister kan zien – en hoe slecht dat eerst was, trots op zijn website.

Bij Stephen Howarth, een Britse patiënt, was de verbetering van het zicht spectaculair.

Maar verder was het experiment bedoeld om de veiligheid van de gentherapie bij mensen te onderzoeken. De therapie blijkt veilig, maar de vijf andere patiënten waren waarschijnlijk al te lang blind om veel profijt te hebben van de gentherapie. De onderzoekers willen nu kinderen gaan behandelen.

Genen gevonden die lengte bepalen NRC, april 2008

Zeker dertig genen hebben invloed op de groei in de lengte. Waarschijnlijk zijn het er nog veel meer. Een Brits samenwerkingsverband dat het DNA van 30.000 mensen onderzocht, vond 20 mogelijke plaatsen op het DNA, met mogelijk de bijbehorende lengtegroeigenen. Een IJslands consortium, waarin ook onderzoekers van de Radboud Universiteit in Nijmegen deelnemen, vond er 27, waarvan er drie al eerder waren gevonden. En een hoofdzakelijk Amerikaanse groep vond 12 plaatsen op het DNA, waarvan er twee al bekend waren. Bij elkaar zijn het 44 nieuwe genvarianten, waarbij van enige overlap sprake is.

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 37 St. Bonifatiuscollege, Utrecht

8

Samen verklaren ze naar schatting nog geen tien procent van de variatie in de lengte van mensen, maar met die drie publicaties is wel in één klap het aantal bekende genen dat de lengtegroei beïnvloedt met tientallen toegenomen. In de genetische leerboeken is de lengte al bijna een eeuw hét voorbeeld van een eigenschap die door veel genen wordt beïnvloed.

Goede neus gekloondNoorderlicht.vpro.nl, april 2008

De Zuid-Koreaanse douane is vorige week begonnen met de training van zes genetisch identieke drugshonden. De dieren zijn gekloond.Alle zes de golden retrievers heten Toppy (een verkorting van 'tomorrow's puppyDe Toppy's werden in oktober en november november vorig jaar geboren uit drie draagmoeders. Hun vader is een succesvolle snuffelaar voor de douane. Het kloonproject kost de Zuid-Koreaanse staat ongeveer 175 duizend euro.

Hartspier uit volwassen stamcel Kennislink.nl, april 2008

Onderzoekers van het universitair medisch centrum Utrecht komen deze week met een primeur omdat tijdens het onderzoek stamcellen uit een volwassen menselijk hart zich op eigen kracht ontwikkelden tot nieuw hartweefsel. Het was al langer bekend dat ons hart een bron van stamcellen is en ook waren er al eerder gezonde hartspiercellen uit zulke stamcellen gekweekt. Maar nog nooit was de kweek succesvol zonder de toevoeging van hartspiercellen van pasgeboren muizen of ratten. Nu blijkt dat de stamcellen ook op eigen kracht kunnen uitgroeien tot gezonde hartspiercellen, worden de mogelijkheden voor gebruik in therapie (bijvoorbeeld na een hartinfarct) veel groter.

De volwassen stamcellen kunnen gebruikt worden voor therapie, maar ook voor wetenschappelijk onderzoek en het testen van medicijnen.

Het risico van behandeling met hartspiercellen die zijn gekweekt met behulp van dierlijk materiaal (zoals de hartspiercellen van muizen en ratten) is afstoting. De donorcellen worden dan door het afweersysteem van de patiënt gezien als lichaamsvreemd en aangevallen. Het afweersysteem vernietigt de nieuwe hartspiercellen, een reactie die vaak gepaard gaat met ernstige ontstekingen.

Klonen helpt zieke muizenNoorderlicht.vpro.nl, maart 2008

‘Parkinsonmuizen’ zijn opgeknapt door het inspuiten van verse hersencellen, gekweekt na transplantatie van hun eigen celkernen in een lege eicel. Therapeutisch kloneren dus. Voor het eerst.Onderzoekers aan het Amerikaanse Sloan Kettering Instituut bezorgden 24 jonge muisjes verschijnselen van de ziekte van Parkinson, door een gifstof in hun hersentjes te injecteren. Na de injectie stierf een deel van de hersencellen af die de signaalstof dopamine produceren, net als bij mensen met Parkinson. Wat de onderzoekers daarna deden, kan niet bij mensen. Ze knipten een stukje van elke staart af en stuurden dat op naar Japan.Daarna werden ze uiteraard gedood om hun hersenen goed te kunnen bekijken. De nieuwe cellen waren niet afgestoten, zoals met cellen van een andere muis wel zou gebeuren. Bij één van de zes diertjes sloeg de transplantatie té goed aan: daar gingen de cellen woekeren. Maar goed, het kan dus, therapeutisch kloneren. Bij kunstmatig ziekgemaakte muizen in elk geval.

Normale muizen krijgen nooit Parkinson.

Stamcel repareert speekselklier Kennislink.nl, april 2008

Beschadigde speekselklieren kunnen hersteld worden met behulp van stamceltherapie. Vooral patiënten die behandeld zijn voor hoofd- en halstumoren zullen hier baat bij hebben. Door bestraling van het hoofd- en halsgebied worden bij meer dan 64% van de patiënten de kwetsbare speekselklieren permanent beschadigd. Dit betekent dat de speekselproductie helemaal verloren gaat. In vele gevallen ontstaan hierdoor secundaire klachten als mondinfecties, tandbederf, verminderde gevoeligheid voor geur en smaak en belemmering bij het spreken en kauwen. Met stamceltherapie zijn deze klachten mogelijk te voorkomen.

Speeksel is belangrijk, bijvoorbeeld bij het tegengaan van mondinfecties en tandbederf.

Zij voerde met behulp van deze stamcellen twee verschillende onderzoeken uit bij muizen. De beenmergcellen werden gebruikt om de speekselproductie van beschadigde klieren weer op gang te brengen. Door de cellen naar de bloedbaan te sturen, kwamen zij vanzelf in de beschadigde speekselklieren terecht. In de speekselklieren zijn altijd wat speekselklierstamcellen aanwezig die de bestraling overleeft hebben. De beenmergcellen stimuleren deze speekselkliercellen tot de vorming van speekselproducerende cellen.

Sterke toename transgene teelt in derde wereldVolkskrant, april 2008

Het areaal aan genetisch gemanipuleerde gewassen is in 2007 verder toegenomen. Vooral in India (plus 63 procent) en enkele andere derdewereldlanden nam het telen van transgene gewassen toe.

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 37 St. Bonifatiuscollege, Utrecht

9

Genetisch gemanipuleerde maïs (Reuters)

Het sterkst groeide de teelt van transgene katoen (plus 12 procent) en vooral maïs (40 procent). Het areaal aan transgene soja, wereldwijd het meest geteelde genetisch gemanipuleerde gewas, bleef met ruim 51 procent stabiel.

T.rex verwant aan kipNoorderlicht.vpro.nl, april 2008

De Tyrannosaurus rex lijkt meer op een kip dan op een kikker. Genetisch gezien dan. Dat bevestigt een groep wetenschappers van de Universiteit van Harvard. Onder leiding van John Asara analyseerden de Amerikaanse onderzoekers het bindweefseleiwit collageen dat afkomstig was van een Tyrannosaurus rex en van een mastodont. Het eiwit werd uitvoerig bestudeerd, en vergeleken met collageen van 21 zoogdieren van deze tijd. Het bleek dat het T-rex-eiwit het meest lijkt op dat van hedendaagse vogels, terwijl mastodontcollageen het sterkst overeenkomt met dat van de Afrikaanse olifant.

Collageen is het eiwit dat ervoor zorgt dat bindweefsel bindt. Het zit onder andere in botten, pezen, huid en haar.

Vissen naar kikkersporenNoorderlicht.vpro.nl, april 2008

De Amerikaanse brulkikker verraadt zijn aanwezigheid door DNA-sporen in zijn zwemwater, tonen Franse biologen aan. Een brulkikker zie je niet gemakkelijk over het hoofd, toch is het handig als je de genetische vingerafdruk van de soort kunt aantonen in een schepje water. Kikkervisjes zijn klein en brullen niet, maar hun DNA-sporen zijn goed aantoonbaar, bewees de groep Vind je

hun DNA in het water, dan zijn ze op die plaats nog niet uitgestorven.

De Amerikaanse brulkikker is een ongewenste nieuwkomer in het zuiden van Europa, omdat hij andere kikkers uitroeit waar hij komt. Bestrijden kan het beste aan de grenzen van zijn nieuwe leefgebieden, en daar kan de nieuwe DNA-

opsporing bij helpen.

Ziekte & Gezondheid

Cocaïneverslaving heeft biologische basis Kennislink.nl, februari 2008

De hersenactiviteit van mensen die verslaafd zijn aan cocaïne is anders dan die van niet-verslaafde proefpersonen. Onderzoekers ontdekten een soort gebrek aan wilskracht in de hersenen van cocaïnegebruikers. Tijdens het experiment moesten de proefpersonen computertaken uitvoeren. Terwijl zij daar mee bezig waren, werden hersenscans gemaakt. De uitslag van deze scans kan gekoppeld worden aan de resultaten van de computertaken. De onderzoekers slaagden erin om in de hersenen de exacte regio’s te vinden die veranderen onder invloed van cocaïne. Het gaat vooral om de delen die verantwoordelijk zijn voor de controle over het eigen gedrag en het maken van goede beslissingen.

Met behulp van hersenscans kon een biologische basis van cocaïneverslaving worden aangetoond. Gebruikers hadden minder controle over het eigen gedrag en namen minder vaak goede beslissingen dan niet-gebruikers.

De aartsvijanden van Alexander Fleming Honderden bacteriesoorten ontdekt die leven op antibioticaNoorderlicht.vpro.nl, april 2008

Amerikaanse onderzoekers hebben honderden bacteriesoorten ontdekt die niet alleen resistent zijn tegen antibiotica, maar er ook van leven. De superbacteriën kunnen zorgen voor versnelde resistentie bij menselijke ziekteverwekkers.Tachtig jaar geleden stuitte bioloog Sir Alexander Fleming bij toeval op de stof penicilline. Met de ontdekking van dit antibioticum opende de mens de strijd tegen de bacterie en met succes. Miljarden bacteriële infecties zijn de afgelopen decennia met antibiotica de kop ingedrukt, maar de rollen lijken zich langzaam om te draaien. Steeds vaker duiken er namelijk bacteriesoorten op die zich met gemak verweren tegen onze geneesmiddelen, of – naar nu blijkt – er zelfs een hapje van nemen.Amerikaanse onderzoekers hebben namelijk honderden bacteriesoorten ontdekt die niet alleen resistent zijn tegen antibiotica, maar er zelfs van leven. Net als Fleming tachtig jaar geleden, stuitten George Church en collega’s bij toeval op de superbacteriën. Tijdens hun onderzoek zochten ze eigenlijk naar bacteriesoorten die plantafval kunnen omzetten in biobrandstof, maar het project nam met de ontdekking van de antibioticaverslindende bacteriën een andere wending.

En dat was niet zo moeilijk, want bacteriën die op antibiotica leven zijn in de natuur wijdverspreid, schrijven de onderzoekers van de ‘Harvard Medical School’ in Boston. Ze verschuilen zich in de meest uiteenlopende grondsoorten: in de achtertuin, op de boerderij en zelfs op plekken waar in geen honderd jaar mensen zijn geweest. Daar doen ze zich tegoed aan de natuurlijke antibiotica die in de grond zitten, vaak het enige voedsel aanwezig.Maar van onze eigen geneesmiddelen bleken de superbacteriën ook niet vies. De onderzoekers ontdekten dat praktisch alle medicijnen die ons moeten verdedigen tegen bacteriële infecties geen partij zijn voor deze bacteriën. Ze verweren zich allemaal

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 37 St. Bonifatiuscollege, Utrecht

10

met gemak en de meeste eten de antibiotica ook nog eens gewoon op.

De kiem van AlzheimerNoorderlicht.vpro.nl, april 2008

Nederlandse onderzoekers gaan de komende vijf jaar het ontstaan van de ziekte van Alzheimer bestuderen. Intussen lijkt aan de andere kant van de oceaan ineens een succesvolle behandeling gevonden te zijn.Een samenwerkingsverband van Nederlandse onderzoekers krijgt 15 miljoen euro om de ziekte van Alzheimer in een vroeger stadium te leren opsporen. Pas als dat kan, kunnen effectieve medicijnen worden ontwikkeld.Intussen is er in de Verenigde Staten opwinding ontstaan over een stof die wonderwel lijkt te werken bij mensen die al duidelijk lijden aan Alzheimer. Het gaat om het anti-reumamiddel etanercept, dat het eiwit TNF-alfa aanpakt. TNF-alfa speelt een belangrijke rol bij ontstekingen. En die zijn volgens Californische onderzoekers de ware boosdoeners bij Alzheimer, niet de eiwitplaques die meestal de schuld krijgen. Ongeveer vijftig patiënten die in het Instituut voor Neurologisch Onderzoek in Californië behandeld worden, zijn veel beter gaan functioneren. Ze krijgen regelmatig etanercept in hun hals ingespoten. Organisaties van Alzheimerpatiënten en hun naasten vinden het nog te vroeg om te juichen en roepen op tot een grondig onderzoek.

De ziekte van Alzheimer sloopt de hersenen. Eigenlijk verdwijnt de geest langzaam, terwijl het

lichaam er nog is.

Dure placebo's werken beterNoorderlicht.vpro.nl, maart 2008

Dure placebo's blijken beter te werken dan goedkope neppilletjes, ontdekten Amerikaanse gedragseconomen. De onderzoekers, onder leiding van Dan Ariely, dienden 82 vrijwilligers kleine elektrische schokjes toe op hun pols, en keken wat het effect was van een neppilletje waarvan de vrijwilligers dachten dat het een pijnstiller was. De dure neppilletjes bleken het een stuk beter te doen. 85 procent van de proefpersonen meldde minder last te hebben van de elektrische schokjes op

hun pols. In de groep die de pillen van 10 dollarcent kreeg, was dat 'maar' 65 procent. Nog steeds veel natuurlijk, voor een middel dat helemaal niet werkt, maar klaarblijkelijk is een dure fopspeen beter dan een goedkope.

Eenvoudig koekje remt snoepzucht Volkskrant, april 2008

Traditioneel snoep en koek met een eenvoudige smaak en vorm verzadigen eerder dan moderne lekkernijen. ‘Snoepgoed met een soort ingebouwde eetrem kan een uitkomst zijn om overgewicht tegen te gaan.’Volgens Weijzen hebben eenvoudige voedingsmiddelen een sterkere smaak en geven een ander mondgevoel dan luxere lekkernijen. Doordat de sterkere smaak langer in de mond blijft hangen, hebben mensen sneller genoeg en remt dit de eetlust.De toenemende aandacht voor overgewicht was vier jaar geleden de aanleiding voor het onderzoek naar sensorische verzadiging. Weijzen: ‘Mensen zijn moeilijk te veranderen, producten des te makkelijker.’ Bij het terugdringen van overgewicht ziet de promovenda een belangrijke rol weggelegd voor de voedingsindustrie. ‘Zij kunnen producten ontwikkelen waarvan we spontaan minder eten.’

Enzym geeft kankercel energie Kennislink.nl, april 2008

Wetenschappers van de Harvard Medical School hebben een enzym gevonden dat verantwoordelijk is voor de hoge delingssnelheid van kankercellen. De aanwezigheid van het enzym geeft de cellen de mogelijkheid om een grote hoeveelheid glucose op te nemen en dit vervolgens zeer efficiënt als brandstof te gebruiken.

De structuur van glucose. De M2 variant van het pyruvaat kinase enzym stelt de kankercel instaat om een grote hoeveelheid van deze brandstof te maken en het ook efficiënt op te stoken.

De onderzoekers bekeken tumorcellen van allerlei verschillende vormen van kanker. Op die manier hoopten zij te bepalen bij welke vormen van kanker het enzym een rol speelt. Zo ontdekten zij dat de PKM2 variant van het enzym in een heleboel kankersoorten aanwezig is. Het uitschakelen van dit enzym kan daarom een hele belangrijke stap zijn in het remmen van de celdeling van kankercellen waardoor de ziekte beter controleerbaar wordt.

Genetische basis van longkanker gevonden Kennislink.nl, april 2008

Drie verschillende artikelen beschrijven deze week in Nature dat variatie in de genen op chromosoom 15 verantwoordelijk is voor het ontwikkelen van longkanker In de variërende regio op chromosoom 15 werden nicotine acetylcholine receptoren gevonden. Zoals de naam al doet vermoeden, zijn dit receptoren die nicotine kunnen binden. Wanneer dit gebeurt, wordt een transductieroute in gang gezet die uiteindelijk zorgt voor celdeling, migratie van cellen en extra bloedvatvorming. Allemaal processen die belangrijk zijn in de ontwikkeling van kanker. Als er eenmaal kanker is ontstaan, is de nicotine acetylcholine receptor bovendien betrokken bij het onderdrukken van celdood in longkanker cellen. Hierdoor is het erg moeilijk om de ziekte te behandelen.

Het molecuulmodel van nicotine. Nicotine bindt aan nicotine acetylcholine receptoren en zet hierbij een transductieroute in gang die uiteindelijke kan leiden tot longkanker.

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 37 St. Bonifatiuscollege, Utrecht

11

Griepepidemieën komen steeds uit AziëVolkskrant, april 2008

Griepvirussen hebben hun oorsprong in Azië. Virusstammen ontwikkelen zich in Oost- en Zuidoost Azië en verpreiden zich vervolgens over de aarde, elk jaar weer. Na zes tot vijf maanden arriveren ze in Europa en Noord-Amerika en een paar maanden later in Zuid-Amerika. De onderzoekers analyseerden dertienduizend griepvirusmonsters die de afgelopen vijf jaar over de hele wereld zijn verzameld. Van het virustype H3N2 dat verantwoordelijk is voor de meeste griep die elk jaar ’s winters opnieuw de kop opsteekt. De dertienduizend zijn weliswaar van eenzelfde stam maar ze hebben ieder een net iets andere eiwitsamenstelling op de celmembraan. Uit hun analyse blijkt dat de virusoorsprong altijd in Azië ligt, tijdens de regenperiode. Dus straks ook een pandemische griepvirus gebaseerd op een vogelgriepvirus H5N1 dat zich dreigt te ontwikkelen, suggereren de onderzoekers.

Groot verschil mannen- en vrouwendepressieVolkskrant, april 2008

Depressieve mannen hebben ruim elf keer meer urocortine in hun brein dan depressieve vrouwen, waardoor hun hersenen flink van elkaar verschillen. In de hersenen van depressieve mensen zit meer CRF, een stof die de primaire reactie op stress regelt, en minder BDNF, een eiwit dat de zenuwcellen helpt gezond te blijven. ‘We weten dat receptoren voor CRF zeer gevoelig zijn voor urocortine,’ legt professor Eric Roubos uit, onder wie het onderzoek ressorteert. ‘Het urocortine regisseert als het ware het CRF. Gaat er iets mis in een van de twee systemen, dan raken ze uit balans.’ Dat lijkt bij depressieve mannen en vrouwen het geval.

Kandidaat voor malariavaccin Kennislink.nl, maart 2008

Nijmeegse onderzoekers hebben een eiwit gemaakt dat uitermate geschikt is om te verwerken in een toekomstig malariavaccin. Het eiwit werd in muizen al getest. Na injectie ontstond er bij de proefdieren een afweerreactie, die vergelijkbaar is met de reactie bij met malaria geïnfecteerde mensen. De muizen waren door inenting met het eiwit

beschermd tegen infectie met de malariaparasiet. Malaria is een tropische ziekte die veel voor komt in met name Amerika, Azië en Afrika. Jaarlijks worden er ongeveer 300 miljoen mensen met malaria besmet. Hiervan overlijden er uiteindelijk tussen de 1 en de 2 miljoen. Tien jaar geleden kwamen de onderzoekers het eiwit op het spoor. Al snel bleek dat de malariaparasiet voor zijn voortplanting afhankelijk is van dit eiwit.

Door het maken van antistoffen tegen het voortplantingseiwit zijn deze plasmodium parasieten niet langer in staat om te vermenigvuldigen.

Mogelijkheden voor therapie tegen HIV Kennislink.nl, mei 2008

Het HIV-virus (de veroorzaker van AIDS) is niet langer veilig wanneer het zich verstopt in cellen van het menselijke afweersysteem (T-cellen). Onderzoekers van de universiteit van Stanford maakten een synthetische verbinding die ervoor zorgt dat het virus weer bereikbaar wordt voor antivirale middelen. De synthetische verbinding die de onderzoekers maakten, is gebaseerd op de stofjes prostatine en DPP. Deze, sterk op elkaar lijkende, natuurlijke stofjes werden tot dusver alleen aangetroffen in een aantal plantensoorten. Dat de stofjes een therapeutische werking konden hebben, was al bekend. Medicijnenmannen van de Samoa gebruikten de plantenextracten om mensen met hepatitis-achtige klachten te behandelen, wat ook aangeeft dat de stoffen niet giftig zijn voor mensen. Wetenschappers hebben de werking van prostatine en DPP nog nauwelijks bestudeerd, omdat de stofjes tot nu toe alleen in kleine hoeveelheden beschikbaar waren.

Olie uit de zaden van deze Jatropha wordt gebruikt in biodiesel, maar is (in combinatie met olie uit Crotonzaden ook geschikt voor het maken van prostatine en DPP.

Niks insuline, afvallen!Diabetes-2 is een vetprobleemNoorderlicht.vpro.nl, april 2008

Veel artsen kijken nog steeds door een verkeerde bril naar diabetes, betoogt een Amerikaanse internist. Niet suiker, maar vet hoort centraal te staan. Als dikke patiënt moet je alles op alles zetten om af te vallen, want insuline spuiten kan je toestand soms juist verergeren.Is type 2 diabetes (‘ouderdomssuiker’) een chronische ziekte? Dat lijkt een makkelijke vraag, want er lijden wereldwijd honderden miljoenen mensen aan, die zelden beter worden. Hun cellen zijn verminderd gevoelig voor insuline, de stof die zorgt dat ze de brandstof glucose uit het bloed kunnen opnemen.

De insulinespuit zou echt een laatste redmiddel

moeten zijn, vindt Unger. Omlaag brengen dus, dat glucosegehalte, is het devies. Onder meer door de patiënt regelmatig extra insuline in te laten spuiten. Vaak zit die daar de rest van z’n leven aan vast. Maar volgens Roger Unger, een oude vos aan de universiteit van Texas die al vijftig jaar onderzoek naar diabetes doet, zijn er de laatste tijd volop aanwijzingen dat extra insuline de gezondheid van type 2 diabetici juist kan verslechteren.Het echte probleem zit ‘m namelijk niet in de suiker, maar in de vethuishouding, schrijft de Texaanse internist in medisch vakblad JAMA. Simpel gesteld: een patiënt met diabetes type 2 krijgt meer calorieën binnen dan z’n lichaam aankan en dat is de basis van alle ellende.

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 37 St. Bonifatiuscollege, Utrecht

12

Uiteindelijk wordt het energieoverschot opgeslagen als vet. En dat vet veroorzaakt de problemen die we diabetes noemen. Het suikeroverschot in het bloed is volgens deze visie geen ziekte, maar een symptoom. En zolang er nog genoeg insulineproducerende cellen over zijn, is het best te genezen.

Synthetische verbinding remt uitzaaiingen Kennislink.nl, april 2008

Onderzoekers vonden een molecuul dat zich richt tegen uitzaaiingen bij kanker. De synthetische verbinding bleek succesvol in het remmen van de uitzaaiingsactiviteit in ratten met borstkanker. Behandelingen die zich richten op het voorkomen van uitzaaiingen zijn hard nodig en onder artsen is er dan ook veel vraag naar. Met de huidige technieken is het onmogelijk om deze uitzaaiingen op te sporen waardoor tumoren de kans krijgen verder uit te groeien.

Nabestraling kan niet bij alle patiënten voorkomen dat kanker later toch weer terug komt.

De zijketens van de winnaar van het chemisch knutselen: een korte zijketen en een zijketen met een benzeenring. Dit molecuul heeft de optimale combinatie tussen een lage activiteit en een hoge selectiviteit voor uPA. (bron: universiteit van Antwerpen)

De difenyl-fosfaat peptiden remden de groei van de primaire tumor met maximaal 27%. De groei van uitzaaiingen werd daarentegen met maximaal 73% geremd.

Uitbraak van bof in BiblebeltVolkskrant, april 2008

AMSTERDAM - In Nederland heerst een bof-epidemie, voor het eerst in twintig jaar. Het virus waart door de Biblebelt, een gebied dwars door Nederland, van Zeeland tot de Veluwe. Daar wonen relatief veel orthodox-protestante ‘bevindelijk gereformeerden’. Zij laten zich uit geloofsovertuiging niet vaccineren. In

hetzelfde gebied deden zich eerder uitbraken voor van polio, rode hond en mazelen.Sinds 1998 is de bof, als enige infectieziekte, niet meer aangifteplichtig. Huisartsen hoeven bofpatiënten niet te melden. Dit wekt de ergernis van CIb-directeur Roel Coutinho: ‘De bof-epidemie is nu niet goed in kaart te brengen.’ In de nieuwe gezondheidswet is die meldplicht wel opgenomen, vanaf 2009. De bofepidemie wordt niet alleen veroorzaakt door de lage vaccinatiegraad in enkele dorpskernen. Op zuigelingen- en kinderleeftijd is er ook na twee keer vaccineren geen volledige bescherming, zo blijkt nu.

Vaccinatie tegen kanker aan baarmoederhals vanaf 12 jaarNRC, april 2008

Den Haag, 1 april. Alle twaalfjarige meisjes moeten vanaf september 2009 vaccinatie tegen HPV-infecties krijgen aangeboden. Dat beschermt tegen baarmoederhalskanker. De Gezondheidsraad adviseert de HPV-vaccinatie aan te bieden op twaalfjarige leeftijd, omdat de prikken alleen zin hebben voordat het seksuele leven begint. Er komt ook een inhaalcampagne voor 13- tot en met 16-jarigen. Wie eenmaal met HPV is besmet heeft niets meer aan het vaccin. Het HPV (humaan papillomavirus) waar het vaccin tegen beschermt springt bij seks over van mens op mens. Ongeveer 80 procent van de mensen in Nederland wordt ooit besmet, veelal voor het 25ste levensjaar. Soms ontstaat baarmoederhalskanker, meestal pas 15 tot 25 jaar later.

Vers bloed veel beterMeer doden na transfusie met oudere cellenNoorderlicht.vpro.nl, april 2008

Mensen die een grote hartoperatie ondergaan, verliezen vaak een boel bloed. Als ze een bloedtransfusie krijgen, kan die maar beter uit verse rode cellen bestaan, constateren Amerikaanse artsen. Bloed dat langer is opgeslagen dan twee weken, leidt tot minder overleving dan verser bloed.Rode bloedcellen, de pakezels die zuurstof door het lichaam rondsjouwen, hebben in het lichaam een levensduur van ongeveer vier maanden. Logisch dat ze in de koelkast ook niet eeuwig goed blijven. Bij 2872 mensen waren die cellen minder dan veertien dagen geleden van een donor afgetapt – gemiddeld waren ze elf dagen bewaard. In de andere groep zaten 3130 mensen. Zij kregen bloed dat ouder was dan veertien

dagen, met een gemiddelde bewaartijd van twintig dagen.

Rode bloedcellen blijven maar een paar weken

goed. Wie in welke groep terechtkwam, werd door het toeval bepaald. In een ziekenhuis geldt namelijk, dat bloedcellen goed zijn zolang de uiterste houdbaarheidsdatum niet is overschreden. Maar de kwaliteit gaat wel geleidelijk achteruit. Vers bloed is veel beter, blijkt uit de resultaten van de Cleveland Clinic.Van de patiënten die vers bloed kregen, verliet 1,7 procent het ziekenhuis niet levend. Bij de groep die ouder bloed had ontvangen, lag dat percentage op 2,8. Bovendien kwamen bij deze patiënten veel meer ernstige klachten voor. Ook op de lange termijn bleek het grote voordeel van vers. Bij de ontvangers van oud bloed was 11 procent na een jaar overleden, en in de verse groep maar 7,4 procent.

Virus doodt hersentumoren Kennislink.nl, februari 2008

Onderzoekers van de universiteit van Yale maakten een virus dat gebruikt kan worden om hersentumoren mee te infecteren en te doden. En wat misschien nog wel belangrijker is; cellen die niet tot de tumor behoren, werden door het virus met rust gelaten.

Hersentumor zichtbaar gemaakt op een scan.

Hersentumoren ontstaan meestal doordat tumorcellen vanuit andere gedeelten van het lichaam in de hersenen terecht komen. Tumoren in de

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 37 St. Bonifatiuscollege, Utrecht

13

hersenen leiden in de meeste gevallen tot sterfte binnen enkele maanden, omdat er geen effectieve behandeling is.Na injectie in een bloedvat verspreidt VSV zich naar het gebied waar de tumor zich bevindt. Daar worden een aantal tumorcellen geïnfecteerd. De geïnfecteerde tumorcellen gaan steeds meer VSV-virus produceren, waardoor zij uiteindelijk zelf het loodje leggen. Het geproduceerde VSV komt vrij als de tumorcellen dood gaan en kan dan weer nieuwe tumorcellen infecteren.

Virtuele therapieNoorderlicht.vpro.nl, maart 2008

Zware drinkers kunnen sinds dinsdag online trainingen volgen om hun drankgebruik binnen de perken te houden..Waar denk je aan bij een rondje? Als je een zware drinker bent is de kans groot dat je meteen denkt aan een rondje in een café en niet aan een cirkel. Voor zware drinkers zijn zulke associaties rampzalig wanneer zij proberen hun drankmisbruik in te perken. Het onderbewustzijn blijkt de zware drinker vaak de baas te zijn. Tot nog toe bestaan er alleen trainingen voor overmatig alcoholgebruik. Het is echter de bedoeling dat er vergelijkbare programma´s komen voor de rokers, blowers en gokkers onder ons.

Officieel heb je te kampen met een alcoholprobleem wanneer je meer dan 21 glazen alcoholhoudende dranken per week nuttigt. Als man dan, want vrouwen hebben bij veertien

glazen per week al een probleem.

Wonderpil, neppil, zelfmoordpil Noorderlicht.vpro.nl, maart 2008

Zo'n 1 miljoen Nederlanders slikken antidepressiva. Maar er komen steeds meer berichten dat de pillen niet beter werken dan een neppil, en soms levensgevaarlijke bijwerkingen hebben. Antidepressiva zoals Prozac en Seroxat werken nauwelijks beter dan een neppil. Onderzoekers ontdekten dit door te graven naar studies die door de fabrikanten van antidepressiva nooit zijn gepubliceerd in de wetenschappelijke literatuur. De levensgevaarlijke bijwerking van deze pillen -een verhoogde kans op zelfmoordneigingen- is eveneens

jarenlang achtergehouden door de farmaceutische industrie. Toch slikken 1 miljoen Nederlanders deze middelen, waaronder 8.500 jongeren en kinderen.

Meer dan 40 miljoen mensen wereldwijd slikken

Prozac, de eerste ssri die op de markt kwam.

Klimaat & Evolutie

Aflaatbomen tegen CO2-uitstoot Kennislink.nl, april 2008

Vlieg klimaatneutraal, plant een boom. Of liever zo'n honderdvijftig; zoveel groene reuzen zijn er per passagier nodig om de CO-uitstoot van een retourtje Schiphol-Cancún te compenseren. Maar haalt dat ook iets uit? In ruil voor een toeslag op het ticket worden - vaak in de tropen - bomen geplant die tijdens hun leven evenveel CO2 opnemen als is verstookt om de reiziger op zijn bestemming te krijgen. Eenmaal opgeslagen in het hout draagt het CO2 niet meer bij aan het broeikaseffect.

Een volwassen boom van 50 jaar oud zou zo'n ton aan CO2 uit de lucht hebben gefilterd. Die komt pas vrij als de boom sterft en ontbindt.

Een volwassen boom heeft na 50 jaar tijd zo'n ton CO2 uit de lucht gehaald. Of, op kleinere tijdschaal: laat 50 bomen een jaar groeien en ze nemen samen één ton CO2 op. Zeker geen kleine

hoeveelheid, want per hoofd van de bevolking stootte Nederland in 2004 'maar' 8,74 ton CO2 uit. Milieuorganisaties én aanbieders van klimaatcompensatie geven toe dat het broeikaseffect alléén bestrijden door bomen te planten een onzinnig idee is.

Klimaatbos dekt zeker tweemaal vliegverkeerVolkskrant, april 2008

Het op grote schaal aanplanten van bos zal de komende eeuw zeker tweemaal de CO2-uitstoot van het vliegverkeer kunnen compenseren.Het aanleggen van grootschalige boomplantages op vrijkomende landbouwgronden die daarna lang met rust worden gelaten is onder realistische omstandigheden de beste optie. Dan is maar rond de 10 procent van het fysiek beplantbare land echt beschikbaar, omdat het voor landbouw nodig is, voor bewoning of winning van grondstoffen. Dat komt neer op een vertraging met tien jaar van de CO2-concentraties tot 2100.

De eerste AmerikanenNoorderlicht.vpro.nl, april 2008

De eerste Amerikanen zijn vermoedelijk 22.000 jaar geleden vanuit Siberië de Beringstraat overgestoken. En pas zo’n 16.000 jaar terug, toen er een ijsvrije doorgang in Canada was ontstaan, begonnen ze aan hun opmars door Noord en Zuid Amerika. Dertigduizend jaar geleden was er in de beide Amerika’s geen spoor te bekennen van de mens. De woeste prairies en boomsavane’s werden bevolkt door grote dieren, de zogeheten Megafauna, waarvan de meesten nu zijn uitgestorven. Sabeltandkatten, grondluiaarden, holenleeuwen, reuzenpekari’s (zwijnachtigen), Amerikaanse kamelen, mammoeten en mastodonten. Maar geen mensen.

Drie mannen van de "Selk’nam", het Aboriginalachtige volk dat tot pakweg 1930 in de binnenlanden van Vuurland, Zuid-Amerika leefde

Oudste EuropeaanStuk onderkaak van 1,2 miljoen jaar geleden gevondenNoorderlicht.vpro.nl, april 2008

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 37 St. Bonifatiuscollege, Utrecht

14

Een stuk kaak met een paar tanden uit een Spaanse grot bewijst dat er 1,2 miljoen jaar geleden al mensen, of vooruit, mensachtigen, leefden in Europa. Ze maakten eenvoudige stenen werktuigen, waarmee ze botten van grote dieren schoonschraapten. Zijn het onze voorouders?

Het stukje kaak. Of het echt van de allereerste Europeaan was? Vast niet. Maar wel het oudste stukje mens dat ooit op Europese bodem werd

gevonden. EIA/Jordi Mestre Bovendien vond het onderzoeksteam allerlei dierenbotten. Van de grotere beesten, zoals varkens, paarden en bisons, waren dat vooral lange beenderen. Sommige daarvan dragen sporen van menselijke activiteit. Er zitten krassen op, die worden toegeschreven aan het afschrapen van vleesresten, of ze zijn gebroken om het merg te pakken te krijgen.

Erg koude winter wereldwijd Kennislink.nl, april 2008

De gemiddelde, wereldwijde wintertemperatuur was dit jaar erg laag. Vooral in Azië en Noord-Amerika was dit goed te merken aan de hoeveelheden sneeuw en de strenge vorst. West-Europa bleef grotendeels buiten schot. De vraag is of deze koude winter een aanzet is voor het afkoelen van de aarde in de komende jaren. Wereldwijde metingen tonen aan dat de afgelopen winter een gemiddelde temperatuur op aarde kende die aanzienlijk lager lag dan het gemiddelde van de afgelopen honderd jaar. Daarmee wordt mogelijk een scenario herhaald dat eerder is voorgekomen: tot 1978 daalde de temperatuur wereldwijd en waren sommige wetenschappers bevreesd voor een nieuwe ijstijd. In de afgelopen 30 jaar steeg de temperatuur daarentegen. Mogelijk gaan we nu weer terug naar een geleidelijk kouder wordende aarde. Veel astronomen gaan daarvan uit op basis van de cycli in zonneactiviteit. Ook paleoklimatologen gaan er grotendeels vanuit dat een temperatuurdaling waarschijnlijker is dan een temperatuurstijging. Zij werken met gegevens uit het verleden in plaats van met modellen. Het IPCC gaat juist uit van een temperatuursstijging.

Een café in Griekenland na plotselinge daling van de temperatuur. Bron: Daily Mail

Veel landen raakten door de kou in grote moeilijkheden. In tal van landen, van Amerika tot China, is het een barre winter geweest. Dat het in landen als Estland koud was, is niet zo verwonderlijk. Maar dat dit ook in het westen en zuiden van Europa het geval was, is bepaald niet gewoon.

Gekrioel in de diepteNoorderlicht.vpro.nl, april 2008

Vlak boven de zeebodem rond het Antarctisch Schiereiland wemelt het van het krill, zagen Britse onderzoekers tot hun verbazing op beelden van een onbemand duikbootje. De kleine kreeftjes boren zich in de bodem om van dode algen te snoepen.Dieper dan een paar honderd meter zouden ze niet voorkomen, meende de wetenschap. Maar wel dus. Ze komen niet voor niets naar de bodem. Er zijn massa’s dode algen te halen, en dat vinden ze blijkbaar een smakelijke hap. Tot nu toe werd het krill geacht alleen de levende algjes uit de bovenste waterlaag te vissen.

Waar veel algen te halen waren, was het soms

behoorlijk druk

Gletsjerijs smelt sneller dan verwachtNRC, april 2008

Wereldwijd is het ijsverlies van gletsjers in een versnelling geraakt. Nooit eerder sinds het begin van de waarnemingen rond 1970 ging zoveel ijs verloren als in het jaar 2006.

Vooral de gletsjers van de Alpen hebben veel ijs verloren. De enige gletsjer in de Pyreneeën had een record ijsverlies.

Recenter is het onderzoek aan de massabalans van gletsjers waarvoor representatieve hoogtemetingen aan het gletsjeroppervlak nodig zijn. Daaruit is door het IPCC in zijn laatste rapport de conclusie getrokken dat de meeste gletsjers rond 1970 ‘in balans’ waren of zelfs ijs ophoopten. Daarna is het snel bergafwaarts gegaan. Vooral rond Alaska en Patagonië verliezen gletsjers veel ijs. De balans voor Europa is niet ongunstig. Het enorme verlies in de Apen wordt overigens gecompenseerd door ijsaangroei in Scandinavië.

La Niña kouder dan ooit Kennislink.nl, maart 2008

De zeewatertemperatuur in het midden van de Stille Oceaan is lager dan ooit. In februari lagen deze temperaturen 2 tot 3 graden onder normaal. Deze periode van afkoeling van het zeewater wordt La Niña genoemd, de tegenhanger van de warme El Niño. De sterkere passaatwind is er de oorzaak van dat meer koud water uit de diepe oceaan aan het oppervlakte komt en meer warm water naar beneden stroomt. Dit jaar duurde La Niña wat langer dan anders. Meestal wordt het dieptepunt rond Kerstmis bereikt, maar dit jaar zijn in februari de laagste temperaturen gemeten. Inmiddels, sinds begin maart is het zeewater weer opgewarmd en naar verwachting is La Niña rond de zomer weer geheel verdwenen.

Actuele afwijking van de zeewatertemperatuur ten opzichte van normaal.

Nieuwe hobbit ontdekt Kennislink.nl, april 2008

In twee grotten op Micronesië dichtbij de Filippijnen zijn fossielen

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 37 St. Bonifatiuscollege, Utrecht

15

van kleine mensachtigen gevonden. Ze lijken op de kleine hobbitmens uit Flores, de Homo floresiensis.

Op de Rock Islands (Palau, Micronesië) hebben onderzoekers in twee, nog geheim gehouden grotten de restanten ontdekt van een uitgestorven, prehistorische bevolking. De gevonden restanten zijn van tientallen kleine individuen. De nu gevonden restanten behoren toe aan individuen die 3000-1400 jaar geleden op de eilanden woonden. Als het zou gaan om een nieuwe soort mensachtige, zou dat opzienbarend zijn omdat ze nog zo kort geleden leefden.

Eén van de in vlietsteen ingebedde schedels gezien vanuit verschillende posities.

Satelliet ziet menselijk CO2 Kennislink.nl, maart 2008

Wetenschappers hebben voor het eerst lokaal verhoogde koolstofdioxideniveaus door menselijke uitstoot weten te detecteren. Ze deden dat met gegevens van het deels in Nederlands gebouwde instrument SCIAMACHY aan boord van ESA's klimaatsatelliet Envisat.

Dr Michael Buchwitz van de Universiteit van Bremen ontdekte samen met zijn collega’s verhoogde, door mensen veroorzaakte CO2 concentraties boven Europa. De concentraties waren het grootst boven de dichtstbevolkte regio van Europa, grofweg tussen Amsterdam in Nederland en Frankfurt in Duitsland.

Kaart van menselijke CO2-uitstoot in West-Europa, gemaakt met het Sciamachy-instrument van de Envisat-satelliet. De hoogste concentraties vallen samen met het dichtst bevolkte gebied in Europa: de Randstad en het Duitse Ruhrgebied.

De CO2 kaart is gebaseerd op de SCIAMACHY metingen van 2003 tot en met 2005. Door zo'n lange periode te bestuderen, worden de grotendeels

natuurlijke schommelingen uitgemiddeld. CO2 concentraties in de dampkring zijn in de eerste helft van het jaar lager, omdat groeiende planten veel CO2 opnemen. Na een minimum in augustus nemen de CO2 concentraties weer toe in de rest van het jaar. De langere observatieperiode maakt het mogelijk de door mensen veroorzaakte CO2 uitstoot te detecteren, en weer te geven in een kaart.

Uitsterving door vergiftiging Kennislink.nl, april 2008

De uitsterving van dinosauriërs en vele andere dieren en planten op de Krijt-Tertiair grens (65 miljoen jaar geleden) is waarschijnlijk veroorzaakt door de massale uitstroom van lava. Dinosauriërs en andere dier- en plantengroepen zijn massaal uitgestorven op de Krijt-Tertiar grens, zo’n 65 miljoen jaar geleden. Nieuw onderzoek toont aan dat grote vulkanische uitbarstingen waarschijnlijk de grootste oorzaak zijn en niet een meteorietinslag (Yucatan, Mexico). De atmosfeer werd vergiftigd door het vrijkomen van chloor en zwavel bij het uitstromen van de gigantische lavastromen, die nu onder andere het Deccan Plateau in India vormen. Ook trad grote afkoeling op.Op het einde van het Krijt waren er perioden van waarschijnlijk honderden jaren met heftige vulkanische activiteiten. Deze zorgden gedurende enkele honderdduizenden jaren voor afkoeling en het langzaam verzwakken en uitsterven van flora en fauna.

Een 500 m dik pakket van lava's op het Deccan Plateau. Bron: Steve Self, Open University, Milton Keynes (G.B.)

Vis dreigt snel uit oceaan te verdwijnen NRC, april 2008

Rotterdam, 29 maart. De vis in de oceanen verdwijnt veel sneller dan tot dusver werd aangenomen. Als er niet snel drastische maatregelen worden genomen, zwemmen er binnenkort alleen nog kwallen en plankton in zee.Consumenten hebben hiervan nog weinig gemerkt omdat vissers zijn uitgeweken naar andere soorten of

andere gebieden. Vijftig procent van de vis wordt geconsumeerd op een ander continent dan waar het gevangen is, heeft Pauly berekend. De markt blijft zo voorzien, maar het is allesbehalve duurzaam. Volgens Pauly heeft de visserij de laatste grens bereikt: „Ze kan niet verder uitbreiden.”

Zonnestelsel & Heelal

Aminozuur-achtig molecuul ontdekt in Melkwegcentrumallesoversterrenkunde.nl, 26 maart 2008

In een groot stervormingsgebied in de kern van ons Melkwegstelsel is een complex organisch molecuul ontdekt dat sterk verwant is aan aminozuren, de bouwstenen van eiwitten. Het stervormingsgebied waarin het molecuul is aangetroffe, Sagittarius B2, is ongeveer 0,3 lichtjaar groot en bevat vele tientallen verschillende interstellaire moleculen. Sinds 1965 zijn er in de ruimte tussen de sterren al meer dan 140 moleculen gevonden, maar tot nu toe is de aanwezigheid van aminozuren in het Melkwegstelsel nog steeds niet met honderd procent zekerheid aangetoond. Het nu gevonden molecuul lijkt echter veel op glycine (NH2CH2COOH), het eenvoudigste aminozuur. Mogelijk is het een directe chemische voorloper van glycine. De ontdekking, gedaan door een team astronomen onder leiding van Arnaud Belloche van het Max Planck Institut für Radioastronomie in Bonn, wordt binnenkort gepubliceerd in Astronomy & Astrophysics .

De 30-meter IRAM-telescoop op Pico Veleta in Spanje, waarmee het molecuul is ontdekt.

Blazend zwart gatNoorderlicht.vpro.nl, april 2008

Sommige superzware zwarte gaten braken materie uit in plaats van het

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 37 St. Bonifatiuscollege, Utrecht

16

op te slokken, in smalle, extreem snelle en hete ‘jets’ of stralen aan de polen. Hoe dat precies in zijn werk gaat is nog niet helemaal duidelijk, maar nieuwe, gedetailleerde opnamen kloppen onverwacht goed met eenvoudige modellen.Een zwart gat trekt vooral dingen aan met zijn immense zwaartekracht. Daarom was het een beetje vreemd toen astronomen ontdekten dat superzwarte gaten in het centrum van sommige sterrenstelsels met een noodgang hete materie leken uit te spugen. De stralen, of ‘jets’ aan de noord- en zuid-pool van het zwarte gat, bestaan uit wolken heet gas, of plasma, dat met 90 tot 99 procent van de lichtsnelheid naar buiten geblazen wordt. Bij dat natuurgeweld worden enorme hoeveelheden straling uitgezonden, van radio- tot röntgen- en gammastraling.

Een plasmawolk (lichtblauw) wordt de jet (blauw) uitgeblazen in een animatie van hoe de onderzoekers denken dat de uitbarsting is verlopen. De schijf van gas en stof is rood, het zwarte gat zit onzichtbaar in het midden (beeld uit

video van Wolfgang Steffen) Over het ontstaan van de raadselachtige jets bestaan veel verschillende ideeën. Weliswaar slokken zwarte gaten alles op wat er linea recta in valt, maar veel gas en komt ook in een baan rond het zwarte gat terecht, en vormt een platte, snel draaiende schijf van heet plasma (een heet gas waarin de elektronen en atoomkernen van elkaar losgeslagen zijn).

Delftse studentensatelliet gelanceerd Kennislink.nl, april 2008

De nano-satelliet Delfi-C3, ontworpen en gebouwd door studenten van de TU Delft, is vandaag succesvol gelanceerd. Om 5.53 uur is de raket met onder andere de Delftse studentensatelliet vanuit India gelanceerd. Vanaf 4.30 uur vanochtend verzamelden een veertigtal studenten, die meegewerkt hebben aan de bouw van de satelliet, zich bij het mission control

center van de TU Delft. Ze werden een aantal uren in spanning gehouden tot het eerste verlossende signaal werd opgevangen door radioamateurs in de VS. De studenten volgende de lancering op de voet door middel van een videolink met India en een zelfgemaakte digitale wereldkaart waarop de positie van de satelliet te volgen was.

Tekening van de Delfi C3-cubesat in een baan om de aarde. Als de satelliet zich goed houdt in de barre omstandigheden buiten de dampkring wil de TU Delft in 2010 de opvolger Misat lanceren.

ET is waarschijnlijk niet thuisallesoversterrenkunde.nl, 16 april 2008

Eén van de grote vragen waar wetenschappers mee bezig zijn, is of er elders in het heelal leven is - intelligent leven dan liefst. Volgens Andrew Watson van de universiteit van East Anglia, is de kans daarop gering. Die conclusie trekt de onderzoeker uit de resultaten van een wiskundig model dat berekent hoe waarschijnlijk het is dat een evolutie zoals die op aarde heeft plaatsgevonden ook elders optreedt. Uit de modelberekeningen blijkt dat de kans dat er op een andere aarde-achtige planeet in de loop van vier miljard jaar intelligent leven ontstaat minder dan 0,01 procent is. Daarbij komt nog dat de leefbaarheid van een planeet afhankelijk is van de ster waar hij omheen draait.

E.T. is een onwaarschijnlijk resultaat.

Hemelse navigatieNoorderlicht.vpro.nl, maart 2008

Met de komst van Google Sky is het nu mogelijk om je snel en gemakkelijk een weg te banen door het heelal. Deze

‘heelalreis’ is mogelijk vanuit je bureaustoel, sinds kort zonder iets te hoeven downloaden.Door het internet is de wereld in een rap tempo kleiner geworden. Twee muisklikjes en je bent al op de hoogte van wat zich aan de andere kant van de wereld afspeelt. Google Sky verkleint nu ook het heelal voor elke internetgebruiker. Je kunt in de webbrowser met gemak je favoriete ster, planeet of sterrenbeeld bekijken.

De Pleiaden, ookwel bekend onder de naam Zevengesternte, is een groep sterren in het sterrenbeeld Stier en is ook te bekijken met

Google Sky.

Mars en Venus hebben iets gemeenallesoversterrenkunde.nl, 5 maart 2008

Met behulp van de Europese ruimtesondes Mars Express en Venus Express is een overeenkomst ontdekt tussen de atmosferen van Mars en Venus: uit beide 'lekken' gassen de ruimte in. En dat heeft bij beide planeten dezelfde oorzaak - noch Mars noch Venus heeft een sterk magnetisch veld dat bescherming biedt tegen de aanhoudende stroom deeltjes van de zon (de zonnewind). Hierdoor worden de geladen deeltjes in hun atmosferen als het ware met de zonnedeeltjes meegesleurd.

De atmosferen van Venus en Mars verdwijnen de ruimte in.

Ook nieuwe detector ‘ziet’ geen donkere materieallesoversterrenkunde.nl, 25 februari 2008

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 37 St. Bonifatiuscollege, Utrecht

17

Een nieuwe, gevoelige detector in het Soudan Underground Laboratory is er tot nu toe niet in geslaagd om donkere materie te detecteren. Het bestaan van donkere materie in het heelal blijkt uit astronomische waarnemingen. Vermoedelijk gaat het om tot nu toe onbekende elementaire deeltjes die minstens veertig keer zo zwaar zijn als een proton (de kern van een waterstofatoom). De donkeremateriedeeltjes vertonen nauwelijks wisselwerking met gewone materie, maar in het CDMS-experiment (Cryogenic Dark Matter Search) kunnen ze héél af en toe in botsing komen met een atoomkern in een diepgekoeld germaniumkristal. De minieme trillingen in het kristal die daar het gevolg van zijn, worden vervolgens gedetecteerd. Tot nu toe is er niets gevonden, zo meldden de onderzoekers op een conferentie over donkere materie en donkere energie in Los Angeles.

Een van de germaniumdetectoren van het CDMS-experiment.

SuperWASP vindt tien exoplaneten in half jaarallesoversterrenkunde.nl, 1 april 2008

Met de automatische camera's van het Britse SuperWASP-project (Wide Area Search for Planets) zijn in de afgelopen zes maanden maar liefst tien nieuwe exoplaneten ontdekt.

De batterij SuperWASP-camera's op La Palma.

SuperWASP bestaat uit twee verzamelingen van camera's met krachtige telelenzen en gevoelige ccd-detectoren (een op het Canarische eiland La Palma en een in Zuid-Afrika) waarmee bepaalde delen van de sterrenhemel vrijwel continu in het oog worden gehouden.

Van de 45 exoplaneten die tot op heden op deze manier zijn ontdekt, zijn er nu 15 gevonden door SuperWASP - het project is daarmee verreweg het succesvolst in het opsporen van planeetovergangen.

Tsunami op de zon gefilmd door STEREO-ruimtesondesallesoversterrenkunde.nl, 2 april 2008

Met de twee Amerikaanse STEREO-ruimtesondes, die vanuit verschillende posities waarnemingen van de zon verrichten, is op 19 mei 2007 een krachtige tsunami van heet gas gefilmd vlak boven het zonsoppervlak.

De hete monstergolf trok in een half uur tijd met een snelheid van ruim één miljoen kilometer per uur over het zichtbare zonsoppervlak. Het bestaan van zulke zonnetsunami's was al bekend, maar nooit eerder is er een zo gedetailleerd in beeld gebracht. Zonnetsunami's ontstaan door zogeheten coronale explosies - enorme uitbarstingen in de ijle, hete dampkring van de zon waarbij grote hoeveelheden elektrisch geladen deeltjes de ruimte in worden geblazen.

Zonnevlammen veroorzaken golven op de zonallesoversterrenkunde.nl, 18 april 2008

Gegevens die met de Europees/Amerikaanse zonnesatelliet SOHO zijn verzameld, tonen duidelijk aan dat grote uitbarstingen op de zon - de zogeheten zonnevlammen - bevingen op het zonneoppervlak veroorzaken. De zon is een kolkende bal van heet gas en het is dus niet zo verwonderlijk dat haar oppervlak voortdurend in beweging is. Ook was al een tijdje bekend dat er in het inwendige van de zon turbulenties optreden die golvingen met een periode van vijf minuten aan het oppervlak veroorzaken. Maar dat blijkt niet het complete verhaal te zijn.

Het is alsof er af en toe iemand een flinke klap tegen de zon geeft, waardoor de '5-minuten oscillaties' sterk in hevigheid toenemen. Uit nader onderzoek blijkt dat die oplevingen juist dan optreden als er veel zonnevlammen zijn.

Een grote zonnevlam, waargenomen in 2003.

Zwart gat in melkwegcentrum is niet altijd zo rustigallesoversterrenkunde.nl, 15 april 2008

Sterrenkundigen hebben, met behulp van Amerikaanse, Japanse en Europese röntgensatellieten, vastgesteld dat het superzware zwarte gat in het centrum van ons Melkwegstelsel zich niet altijd zo rustig houdt als nu. Uit röntgenwaarnemingen die tussen 1994 en 2005 zijn verzameld, blijkt namelijk dat een grote gaswolk die zich op 300 lichtjaar van het melkwegcentrum bevindt aanzienlijke helderheidsfluctuaties vertoont. De waarnemingen wijzen erop dat het zwarte gat en zijn omgeving nog maar drie eeuwen geleden een miljoen keer zo veel straling produceerden als nu. Volgens de onderzoekers is het denkbaar dat zich op dit moment weer nieuwe materie bij het zwarte gat ophoopt, en dat er op enig moment een nieuwe grote uitbarsting optreedt.

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 37 St. Bonifatiuscollege, Utrecht

18