33e jaargang / April ‘13

KLIMAAT & SANITAIR Het magazine voor ondernemers in de klimaat- en sanitairtechniek

Warmte-pompen

04Techniek Warmtepomp voor Haags Hofbad

Bedrijfsvoering Creatief ondernemerschap

Markt Energiebesparenzonder investeren

Solarclarity BV Flevolaan 21 1382 JX Weesp 0294-769028 sales@solarclarity.nl www.solarclarity.nl

importeur & groothandel

Professional brands for professional users

Untitled-1 1Untitled-1 1Untitled-1 1 13/02/2013 23:2313/02/2013 23:2313/0/02/2/2013 23:2323:2323:231_1_stA4_UNETO-VNI_fc_B.indd 1 15-03-13 12:03

1K&S - April '13

12 miljoen bestellingen per jaar geleverd op 145.219 bouw- en onderhoudsplaatsen aan 18.038 installatiebedrijven. Daarvan wordt 97,26% in één keer op de gewenste tijd en op de juiste plek bezorgd. Dit resultaat hebben we dankzij 130 jaar kennis en ervaring weten te bereiken voor onze klanten. Hierdoor kunnen zij ongestoord doorwerken en zich volledig richten op hun primaire proces. Dat is waar we bij Technische Unie voor staan.

Technische Unie. Daar heb je meer aan.

Nooit misgrijpen, altijd kunnen doorwerken

www.technischeunie.com

2 K&S - April ‘13

12Etten-Leur: warmtepompstad van Europa

24

36

Energiebewust genieten in Ypenburgs zwembad

Internationale Bouwbeurs 2013: focus op verbetering bestaande systemen

60Groen gas en groene energie voor goudgele friet

4Interview met Jan Geurt Hupkes, eigenaar van Hupkes Installatie

Inhoud

KS04 02-03.indd 2 25-03-13 09:50

K&S - April ‘13 3

Markt en maatschappij

19 Column Rob Mulder 48 Nieuwe marktverhouding

biedt installateur kansen50 Energie besparen zonder investering

Techniek

29 Hot Topic30 HWA volgens het systeem van overlaatstroming35 Column Jan Cromwijk

Bedrijfsvoering

22 Ondernemen 2.041 EHBO42 Aanhoudende laagconjunctuur bevordert creatief ondernemerschap49 Column Claudia Reiner

Overig

4 Interview8 Nieuws11 UNETO-VNI Nieuws24 Project47 De zon wint terrein54 Productnieuws59 Sanitairdesign63 Projectnieuws64 Redactiepagina

KLIMAAT & SANITAIRHet magazine voor ondernemers in de klimaat- en sanitairtechniek33e jaargang / April ‘13

Na ruim zeven jaar werd het tijd voor een opfrisbeurt. Vanaf deze maand heten we K&S. Bij een nieuwe verpakking hoort ook een opgefriste bladformule. Het magazine kent drie belangrijke pijlers: Techniek, Bedrijfsvoering en Markt & Maatschappij. Uiteraard blijft het informeren van de lezer over ontwikkelingen op het gebied van klimaat- en sanitair-techniek centraal staan. Een niet te stuiten ontwikkeling die zich echter de laatste jaren aftekent, is het belang van het ontwikkelen en het op peil houden van ondernemersvaardigheden. De moderne ondernemer moet een ware duizendpoot zijn. Strategisch management, marketing, personeel & organisatie,

plines die steeds belangrijker worden om een bedrijf draaiende te houden. Ook het belang van samenwerking met collega's en andere bouwkolompartners en het verder ontzorgen van klanten wordt steeds groter. Actief zoeken naar kansen (werk) is in de

te maken. En steeds vaker moeten langjarige contracten worden

rantie, om de klant over de streep te trekken in energiebespa-rende installatietechnieken te investeren. Dat vraagt veel van u en K&S wil u daarbij helpen. Drie nieuwe columnisten geven elke maand hun visie. Jan Crom-

Rob van Bergen legt vanuit zijn functie als directeur van de Vereniging Eigen Huis in zijn column de link tussen de woning-markt en de installatiemarkt en Claudia Reiner – sinds een half jaar voorzitter van Groep Klein van UNETO-VNI en eigenaar van installatiebedrijf Caris & Reiner – geeft haar visie op een gezonde bedrijfsvoering. Maar wij luisteren ook graag naar u. Hebt u inspi-rerende projecten, inventieve businessplannen of strategische vergezichten? Laat het ons weten! K&S fungeert graag als een podium waarop iedereen die de installatiebranche een warm hart toedraagt de kans krijgt de rest van de installatiebranche op sleeptouw te nemen.

Paul Smorenburg, bladmanager K&S, p.smorenburg@uneto-vni.nl.

Verder...

04Intech Klimaat en Sanitair heeft een nieuw jasje

KS04 02-03.indd 3 25-03-13 09:50

'Subsidie op zonnepanelen is helemaal niet nodig'

Jan Geurt Hupkes, Hupkes Installatie:

4 K&S - April ‘13

KS04 04-07.indd 4 25-03-13 08:11

K&S - April ‘13 5

Jan Geurt Hupkes is eigenaar van Hupkes Installatie uit Beilen. Enkele weken voor de start van de beurs Solar Solutions op 17 en 18 april en de de Solar Days begin mei praten we met hem. Over de kansen voor de kleine(re) installateur ten opzichte van collectieve inkooporganisaties, terugverdientijden, het kantelen van de bouwkolom en een andere manier van bouwen om ruimte te geven aan schone, decentraal opgewekte zonne-energie, zowel pv als zonthermisch. En over subsi-dies. 'Subsidies op zonnepanelen geven is net zoiets als subsidie op een hr-ketel.'

Tekst: Paul Smorenburg

upkes is van huis uit een W-installateur met een focus op groene technieken, zoals warmtepompen en zonneboilers, maar schuift de laatste tijd ook op richting

pv-panelen. 'Ik heb altijd gezegd: 'Pv dat doe ik niet,want ik ben een W-installateur. Ik houd het bij zonthermische systemen.' Maar ik merkte dat de gemiddelde elektricien niet gemakkelijk het dak op is te krijgen. Dus als zich een gelegenheid voordoet, pak ik die panelenmarkt er gewoon bij. Ik zorg dat de kabel door het dak naar de omvormer gaat die in principe zo dicht mogelijk bij de panelen moet

voor de elektricien.'

U hebt iets tegen subsidies om de markt voor zonne-energie te stimuleren. Waarom?

'Ik vind een subsidieregeling voor particulieren bespottelijk. Subsidie op zonnepanelen is net zoiets als subsidie voor de plaatsing van een hr-ketel.

voor een hoop onrust bij consumenten. Als de subsidiepot leeg is, wachten particulieren tot de

overheid deze misschien weer aanvult. Een jaar op subsidie wachten kost de consument echter meer. Zonnepanelen verdienen zichzelf terug. Een terugverdientijd van tien jaar klinkt misschien nog lang, maar bij een levensduur van minimaal twintig jaar heb je na die eerste tien jaar voor de rest van de levensduur geen stroomkosten meer. Met de

oplopende prijzen van grijze stroom is dat dus heel winstgevend en lach je je buurman uit die het niet aangedurfde en vanzelf een torenhoge energie-rekening ontvangt.'

Geldt dat ook voor zonneboilers?

'Ja. Zeker als er sprake is van veel warmtapwater-gebruik, zoals bij campings en sportclubs, ben je een dief van je eigen portemonnee als je niet voor een zonneboiler kiest. Subsidie vormt langzamer-hand meer een rem dan een stimulans. Mensen staren zich daar helemaal blind op, terwijl ze beter op zoek kunnen gaan naar een oplossing die het beste rendement oplevert. De installateur kan ze daarin adviseren.'

Hebben als kleinere installateurs wel wat te zoeken op deze markt, die wordt overspoeld door grote aanbieders? Zij kunnen immers collectief en goedkoop inkopen?

'Ja. We denken te gauw dat klanten kiezen voor de allerlaagste prijs, dat ze toch wel kiezen voor de aanbieder die zijn panelen in grote partijen uit China laat komen en daardoor een paar honderd euro goedkoper is. Bij zo'n aanbieder moet je daarna maar afwachten welke service er wordt geboden . Op Chinees fabricaat wordt in de regel een plus/minus-garantie gegeven van 5 procent op de verwachte opbrengst van bijvoorbeeld 240 Wp. Wij geven altijd alleen een plusgarantie. Mijn klant weet dat hij nooit een lagere opbrengst zal hebben dan die 240 Wp. Een ander nadeel van die Chinese panelen is dat de bijgeleverde omvormers in Nederland nauwelijks

garantie te geven of om onderdelen te kopen om reparaties uit te voeren. Ik werk met een leverancier die niks anders doet dan zon. En dus ook niet met groothandels die panelen aanbieden als onderdeel van hun totaalpakket. Mijn ervaring is dat ze die

Interview

H

'Bij veel warmtapwatergebruik, zoals bij campings en sportclubs, ben je een dief van je eigen portemonnee als je niet voor een zonneboiler kiest'

KS04 04-07.indd 5 25-03-13 08:11

6 K&S - April ‘13

panelen weer net zo gemakkelijk uit het assortiment halen. Die paar honderd euro die ze goedkoper uit zijn, wegen ook niet op tegen de persoonlijke benadering en het gemak dat ze hebben wanneer ze bij problemen gewoon hun lokale installa-teur kunnen aanspreken. Daar moeten wij het van hebben. Er zijn in Nederland nog zoveel daken waar geen zonnepanelen op liggen, naar mijn idee komt dat omdat die consumenten wachten op de kleinere aanbieder die een advies op maat geeft, hen goed voorlicht en service en garantie biedt. Dan mag je best iets duurder zijn dan de prijsvechters.'

Met een zonneboiler kun je toch maar een beperkt deel van je warmwater-behoefte afdekken?

'Dat is op dit moment inderdaad zo. Voor een zonneboiler heb je een forse

ruimte in het keukenkastje of de trapkast, waar nu de gasketel hangt. Maar dat gas houdt ooit op met stromen, of wordt heel duur. En dan moeten we echt ruimte

Maar die ruimte gaat de installatie- branche niet krijgen?

'Niet als we onze mond niet opendoen. Bijvoorbeeld over welke bijdrage wij kunnen leveren aan het bereiken van de energiebesparingsdoelstellingen en het terugdringen van de CO

2-uitstoot als er

ruim baan wordt gemaakt voor een fors

heersende gedachte: een installatie kost geld. Er zijn EPC-eisen, maar die norm wordt alleen maar gebruikt om een bouw-vergunning voor de woning te krijgen.

niet dat je er energie mee kunt besparen. En omdat de controle op het halen van de

EPC-eis minimaal is wordt er, als het maar even kan, in de bouwfase op de afge-sproken kwaliteit beknibbeld.'

Wat kunt u doen als individueel bedrijf?

'Niks dus. Dat kan pas als je aan tafel komt bij de klant. De klant of de gebruiker heeft niet veel met dat theoretische EPC-getal, maar veel meer met de energiebesparing die hij kan realiseren als hij er eenmaal woont. De installatiebranche krijgt nu van bovenaf opgelegd wat daar is bedacht. De bouwkolom moet dus worden gekan-teld. Die is nu verticaal en die moet horizontaal worden. De architect en de aannemer besteden die laatste tiendui-zend euro van het budget liever aan een

dan aan ruimte voor een zonneboiler en een ontwerp dat rekening houdt met optimale plaatsingsmogelijkheden voor pv-panelen.'

Een taak voor de brancheorganisatie dus?

'Ja, UNETO-VNI moet keihard voor ons knokken om ervoor te zorgen dat de installatiebranche serieus wordt genomen. Dat onderkend wordt dat een goede installatie heel veel energiebesparing oplevert. En UNETO-VNI moet werken aan kennisontwikkeling bij de aangesloten ondernemers en vraagstimulering. Ik vind het heel positief dat de vereniging zich

Solar SolutionsOp 17 en 18 april vindt Solar Solutions plaats. is partner van deze uit

KS04 04-07.indd 6 25-03-13 08:11

K&S - April ‘13 7

verbindt aan de beurs Solar Solutions en ook aan de Solar Days. De beurs is speciaal gericht op professionals die met zonne-energie (zonnestroom of zonthermisch) te maken hebben. Een bezoekje aan Solar Solutions is voor installatiebedrijven nuttig om zich verder te verdiepen in de moge-lijkheden die zonne-energietechnieken bieden om voor hun klanten energie te besparen en daarmee zelf een stuk omzet te genereren. De Solar Days, een Europees initiatief waaraan Nederland inmiddels voor de zesde keer deelneemt, zijn vooral een moment waarop zonne-energie onder de aandacht van de consument wordt gebracht. Sluit je aan en stel je bedrijf open, of verzorg rondleidingen/ open dagen bij referentieprojecten waarbij je betrokken bent geweest om het grote publiek over de streep te trekken en de laatste scepsis tegenover zonne-installa-ties overboord te laten zetten.'

Kunnen installateurs die scepsis niet wegnemen door voor hun klanten te investeren?

'Daar zie ik zeker wat in. Je kunt inderdaad denken aan een constructie waarbij je de panelen gratis op het dak legt en de klant vervolgens de eerste tien jaar zijn energierekening aan jou betaalt, waardoor jij de investering terugverdient. Ik denk dat er kansen liggen als we daar binnen onze branche businessmodellen voor ontwik-

kelen. Aan de andere kant hoor je dat de consumenten momenteel erg veel geld oppotten. Misschien moeten we die con-servatieve klanten uitleggen dat hun geld beter rendeert als ze er zonnepanelen -en

oplopende brandstofprijzen zal de terug-verdientijd nog korter zijn dan dat we nu al berekenen op basis van licht stijgende brandstofprijzen. Wellicht is de investering dan straks al na zes of zeven jaar terug-verdiend.

Interview

verloopt niet zo snel als in andere

'Consumenten wachten op de kleinere aanbieder die een advies op maat geeft, hen goed voorlicht en service en garantie biedt'

KS04 04-07.indd 7 25-03-13 08:11

8 K&S - April ‘13

Nieuws

Poll Domotica

Deze maand werd in de poll naar uw mening over domotica gevraagd. De insider weet over welk vakgebied het gaat, maar weet de gemiddelde klant ook wat er met domotica wordt bedoeld?

Volgens de stemmers weten ze dat niet. Op de stelling 'De gemiddelde consument heeft geen idee wat domotica is', reageerde een meerderheid bevestigend. 57 procent vindt het woord domotica niet geschikt, 29 procent vindt domotica nog wel geschikt, maar vindt dat er meer bekendheid aan moet worden gegeven. 14 procent acht de missie kansloos; de consument wil zich volgens hen niet in domotica verdiepen.

Nieuwe stelling

Inmiddels staat er een nieuwe poll online. De stelling luidt: 'Ik zet Payrolling in om door de crisis te komen.' Wilt u reageren of heeft u zelf een stelling?Ga naar onze website of stuur een e-mail naar media@uneto-vni.nl.

57%

14%29%

Agenda16 –18 aprilInstallatie Vakbeurs VenrayEvenementenhal, Venraywww.evenementenhal.nl

5 – 16 meiSolar DaysVerschillende locaties in Nederlandwww.solardays.nl

29 en 30 mei Smart City EventRAI, Amsterdamwww.smartcityevent.com

24 – 26 septemberEnergie 2013Brabanthallen, Den Boschwww.energievakbeurs.nl

24 – 26 septemberSolar EventBrabanthallen, Den Boschwww.solarevent.nl

'Onderhoudscontract steeds vaker gebruikt'De bouw en installatiesector zetten in op meerjarige onderhoudscontrac-ten. Dat blijkt uit onderzoek van onderzoeksbureau USP onder driehonderd uitvoerende partijen in de bouw. De afgelopen jaren is een duidelijke trend zichtbaar op dat gebied.

Bij een meerjarig onderhoudscontract is vooraf overeengekomen dat eenenkele partij gedurende een aantal jaar verantwoordelijk is voor hetonderhoud van een bouwwerk. Uit het onderzoek komt naar voren datinstallateurs aanzienlijk vaker met meerjarige onderhoudscontracten werken dan (gespecialiseerde) aannemers. Het betreft dan vooral W-installateurs.Onderhoudscontracten voor onder andere cv-ketels zijn dan ook vrijgebruikelijk, wat de voorsprong van de installatiesector verklaart. In de grond-, weg- en waterbouw wordt al langere tijd volgens dit principe gewerkt, maar ook in de burgerlijke en utiliteitsbouw werken bedrijven steeds vaker op deze manier. Zo wordt door corporaties veel aandacht besteed aan resultaatgericht vastgoedonderhoud. Bij deze vorm van onderhoud heeft de opdrachtnemer een resultaatverplichting; hij is gedurende langere tijd verant-woordelijk voor de instandhouding van het onderhoudspeil van het vastgoed.Deze manier van werken kent voordelen voor beide partijen. De opdrachtgever wordt ontzorgd, terwijl de opdrachtnemer gedurende een langere tijdinkomsten genereert. Daarnaast heeft de opdrachtnemer veel meer vrijheid om te werken met de materialen waarmee hij wil werken. Naast praktische voordelen zit er ook een kwalitatief aspect aan. Het kwaliteitsniveau zal door deze werkwijze doorgaans veel hoger liggen, omdat het ook in het belang van de opdrachtnemer is om met kwaliteitsproducten te werken. Deze vorm van onderhoud vraagt echter wel een belangrijke cultuuromslag in de bouwsector. Er wordt immers van een inspanningsverplichting naar een resultaatver-plichting gegaan.

KS04 08-11.indd 8 25-03-13 08:38

K&S - April ‘13 9

Nieuws

Installatiebranche pleit voor verscherpte controle op zonnepanelen

-heidsproblemen waren met een klein deel van de zonnepanelen in Nederland.

100 procent met feiten konden worden gestaafd. Om dergelijke onrust rond een belangrijk onderwerp als zonne-energie te voorkomen, wil UNETO-VNI dat de overheid de kwaliteit van zonnepanelen scherper moeten controleren.De belangstelling voor zonnepanelen is groot. Daardoor is de markt niet langer alleen interessant voor traditionele, gespecialiseerde aanbieders. Ook branche-vreemde partijen pikken graag een graantje mee en richten zich vóór alles op een lage prijs. Daardoor komen er in een aantal gevallen inferieure producten op de markt. Bovendien beschikken dergelijke aanbieders lang niet altijd over de benodigde kennis om een goed advies te geven en after-salesondersteu-ning te bieden.De brancheorganisatie pleit ervoor dat de overheid zich actiever gaat bezig-houden met de controle op de kwaliteit van zonnepanelen en de elektrische systemen die daaraan zijn gekoppeld.

Molens gaan polders weer bemalen Waterschap Amstel, Gooi en Vecht heeft met veertien molenaars een overeenkomst gesloten om oude poldermolens opnieuw voor bemaling in te zetten. Dit vanwege meerdere redenen. Een molen die stilstaat, raakt in verval, dat wil het Waterschap voorkomen. Tegelijkertijd wil het schap energie besparen en de maalcapaciteit bij hoge waterstanden vergroten. Poldermolens opnieuw laten malen dient daarom drie doelen tegelijk, zo meent het Waterschap. Gebruik van de oude poldermolens is volgens het schap ook gunstig voor de visstand in de wateren tussen Hilversum en Amsterdam. Er zwemt bijvoorbeeld paling, die trekt om zich voort te planten. Jonge aaltjes kunnen een elektrisch gemaal nauwelijks passeren, maar de schoepen van een molenrad draaien veel langzamer.

Bedrijfs-nieuwsISH Award Magna3 Samen met 33 andere producten heeft de circulatiepomp Magna3 van Grundfos het Design Plus-keurmerk van de ISH ontvangen. Door de onderscheiding stond de circulatiepomp extra in het zonnetje in een speciale expositie voor prijswinnaars op de ISH.

Zonne-energie Van der Valk Solar Systems en Rexel Nederland zijn een samenwerkingsverband voor zonne-energie aangegaan. Van der Valk heeft zich gespecialiseerd in bewegende systemen en bevestigingscom-ponenten, Rexel neemt dit programma op in zijn distributielijn van zonne-energie.

Financieel directeur Mariska Aarts is per 1 maart aangesteld als

functie, volgend op de recente groei en verdere expansieplannen. Aarts is afgestudeerd in bedrijfs-economie aan de Universiteit van Tilburg, waarna zij de postdoctorale controllersopleiding aan de Universiteit van Maastricht heeft voltooid.

MiljoenenEnergieproject De Windcentrale haalde vorig jaar een recordbedrag van 7 miljoen euro via crowdfunding op. Dit jaar hopen ze dat nog eens te doen. De Windcentrale leek lange tijd niet van de grond te komen, maar na twee jaar ploeteren zijn afgelopen jaar de eerste windmolens

Rensa Technoshow 2013Rensa geeft een positieve draai aan alle onheils-tijdingen over dopinggebruik in de wielersport. De Rensa Technoshow 2013 richt zich daarom op de mooie kanten van de sport. Onder dit thema tonen belangrijke fabrikanten uit de installatiewereld hun laatste ontwikkelingen. Op vijf verschillende loca-ties kunnen bezoekers de Giro d'Italia, Le Tour de France en La Vuelta beleven. Tijdens alle Techno-shows is tevens een mini-expositie waar bezoekers

Foto

: Her

bert

Wig

germ

an

KS04 08-11.indd 9 25-03-13 08:38

10 K&S - April ‘13

Nieuws

los. Deze keer op een wel heel speciale locatie; Forteiland Pampus. Een eiland voor de kust van Amsterdam. De organisatie van het evenement belooft een uitdagende, spannende wedstrijd rond vakmanschap.

De belangrijkste verandering is dat er geen regionale voorrondes meer worden gehouden; zaterdag 1 juni moet het gebeuren. Door diverse praktijk- en theorie opdrachten – beoordeeld door een professionele jury onder leiding van Henny Hoppenbrouwers – gaat aan het eind van deze competitiedag een persoon met de felbegeerde titel naar huis. De wedstrijd heeft tot doel het installatievak in het zonnetje te zetten. Naast deze prestigieuze titel krijgt de winnaar een prachtige avonturenreis naar Lapland cadeau. Een reis voor waaghalzen waarbij de sneeuw onder andere met sneeuwscooters, husky's en sneeuwschoenen wordt getrotseerd. Alle erkende monteurs op het gebied van verwarming, sanitair en drinkwater kunnen deelnemen. Per bedrijf mogen er twee installateurs meedoen aan de wedstrijd. Willen meer collega's zich inschrijven, dan kan er binnen het bedrijf een selectieronde worden georganiseerd. Hiervoor is een toolbox samengesteld die alle informatie bevat om van deze selectieronde een succes te maken.

Op het eiland zelf is op 1 juni ook genoeg te doen. De ongelofelijke verhalen van Forteiland Pampus zijn te beleven aan de hand van een rondleiding door het fort en voor de waaghalzen staat er een tocht met een RIP-boot (een snelle rubberboot) op het programma. Verder zijn er interessante workshops en andere stoere activiteiten en is er voor iedereen genoeg te eten en te drinken. Collega's, familie, fans, iedereen die de deelnemers een warm hart toe draagt is welkom. De wedstrijd is een initiatief van Geberit met partners Grundfos, Honeywell en Hitachi, samen met de organisatie van de Skills Masters. UNETO-VNI edities zijn met groot enthousiasme ontvangen in de installatiebranche.

een terugblik op eerdere edities.

Btw tijdelijk verlaagd naar 6 procent Sinds 1 maart geldt een tijdelijke btw-tariefs-verlaging van 21 naar 6 procent op arbeid voor renovatie- en herstelwerkzaamheden aan woningen ouder dan twee jaar. Door het ruime begrip van deze werkzaamheden aan woningen vallen ook de werkzaamheden van een installateur onder deze maatregel. De maatregel geldt voor een jaar, dus tot 1 maart 2014. Het verlaagde btw-tarief geldt voor het herstellen, verbouwen, renoveren, onderhouden en verbeteringen aanbrengen aan (delen van) wonin-gen ouder dan twee jaar. Werkzaamheden van een installateur die binnen bovenstaande omschrijving passen vallen daarom onder het verlaagde tarief. Te denken valt aan een storingsbeurt bij een cv-ketel, het plaatsen van een nieuwe keuken of badkamer, het uitvoeren van onderhoudswerkzaamheden aan leidingen of het isoleren van woningen.

uitgebreide lijst met werkzaamheden en vragen en antwoorden, staan op de website van het ministerie van Financiën en op https://ledennet.uneto-vni.nl

Benelux-enquête voor bestrijding acquisitiefraude De landen van de Benelux houden gezamenlijk een enquête onder ondernemers over acquisi-tiefraude (ook wel advertentiefraude genoemd). Hiermee wil de Benelux een beter beeld krijgen van de daadwerkelijke schade voor bedrijven en op basis daarvan aanbevelingen doen ter voorkoming en bestrijding. VNO-NCW en MKB-Nederland werken op nationaal, Benelux en Europees niveau aan het terugdringen van deze schadelijke en verstorende vorm van fraude.Meehelpen met het uitbannen van acquisitie-fraude kan door de (korte) enquête in te vullen op de site van de Benelux: www.benelux.int

Foto

: Ind

ustr

ie

KS04 08-11.indd 10 25-03-13 08:38

K&S - April ‘13 11

Nieuws van UNETO-VNI

Renovatie is de nieuwbouw van de toekomst

Huizen te koop, leegstaande bedrijfsgebouwen, opvallende geveldoeken met de tekst 'Kantoorruimte te huur'. Wie om zich heen kijkt, zal het niet ontgaan dat de bouw – en daarmee ook de installatiesector – in zwaar weer zit. Van de nieuwbouw hoeven we voorlopig weinig te verwachten, maar duurzame renovatie zou wel eens hét recept tegen deze crisis kunnen zijn. Op tal van plaatsen in ons land ontstaan veelbelovende initiatieven waarbij de installatiesector een vooraanstaande rol kan spelen.

Veel leden hebben last van de huidige crisis. Ze hebben moeite om voldoende werk binnen te halen. En áls er projecten worden uitgevoerd, is het maar de vraag of die winstgevend zijn. Voor het eerst sinds lange tijd moeten installatiebedrijven zelfs hun vakmensen laten gaan. Al met al geen beeld om vrolijk van te worden.

Kleinere bouwvolumes

Deskundigen zeggen dat wij de huidige markt met kleine bouwvolumes als een nieuwe realiteit moeten zien. Dat is een pijnlijke constatering. Gelukkig is onze

gebouwen in ons land voldoen namelijk niet meer aan de eisen van deze tijd. Ze gebruiken te veel energie en beschikken over weinig technisch comfort.

nog kansen voor de installatiebranche.

Comfortabeler en energiezuiniger

Een groot deel van de woningvoorraad is toe aan een verbeteringsslag.

comfortabeler en energiezuiniger te maken. Dat levert hen niet alleen een lagere energierekening op, maar maakt hun woning op termijn ook beter verkoopbaar.

nadrukkelijk onder de aandacht van de consument te brengen.

Naar Energielabel A

Gebouwen die deze duurzame renovatie ondergaan, kunnen weer lange tijd mee en dat biedt voordelen. Duurzaam vastgoed levert namelijk meer comfort op,

aantal gebouwen is getransformeerd van Energielabel G naar een label A, maar

kiezen ervoor hun gebouwvoorraad snel en doeltreffend te verduurzamen en ze daarmee een tweede leven te geven. Uiteraard spelen de technische installaties daarbij de hoofdrol. Alle reden om met klanten het gesprek aan te gaan en met

16 aprilWorkshop Digitale marketingSoest, info: e.vantil@uneto-vni.nl

16 aprilWorkshop 'Haal het beste uit jezelf!'Eelderwolde, info: k.parry@uneto-vni.nl

17 aprilMonteursbijeenkomst VEI Gelderland,Nijmegen, info: m.ruijgrok@uneto-vni.nl

17 aprilToolbox carrousel Veilig werkenNootdorp, info: s.verhoev@uneto-vni.nl

23 aprilWorkshop 'Haal het beste uit jezelf!'Arnhem, info: k.parry@uneto-vni.nl

24 aprilMonteursbijeenkomst VEI LimburgRoermond, info: m.ruijgrok@uneto-vni.nl

7 meiWorkshop 'Ondernemen bij tegenwind'Soest, info: e.vantil@uneto-vni.nl

15 meiNetwerkbijeenkomst Rotterdam / ZHZRotterdam, info: j.lens@uneto-vni.nl

16 meiMonteursbijeenkomst VEI BrabantTilburg, info: m.ruijgrok@uneto-vni.nl

28 meiInnovatiegroepWoerden, info: p.helmink@uneto-vni.nl

Activiteiten UNETO-VNI

Titia Siertsema voorzitter

KS04 11.indd 11 25-03-13 10:53

12 K&S - April ‘13

nstallatiebedrijf Peeters & ten Kley in Etten-Leur handelt sinds vier jaar het onderhoud en de storingen af aan warmte-pompen in de huurwoningen van de

Etten-Leurse woningbouwvereniging . Mede dankzij de warmtepomp-woningen van uit-breidingswijk Schoenmakershoek riep de Euro-pese warmtepomporganisatie Etten-Leur in 2012 uit tot warmtepomphoofdstad van Europa. De ongeveer duizend woningen met individuele combiwarmtepompen van acht verschillende producenten, aangelegd door diverse installa-teurs, bieden ruim vijf jaar na de aanleg een schat aan opgebouwde kennis.

Adviserende rol

Naast het werk en de ervaringen met het onder-houd en het oplossingen van storingen wordt familiebedrijf Peeters & ten Kley vaak in een adviserende rol gevraagd: ‘Wanneer de woning-bouwvereniging nieuwe projecten op stapel heeft staan, vragen ze regelmatig om mee te kijken. We bestuderen dan de tekeningen en het instal-latieontwerp. We beoordelen of de installatie goed bereikbaar is voor onderhoud. En natuurlijk geven we onze mening over het ontwerp van de hele installatie: de warmtepomp, de bron en het afgiftesysteem.’ De woningbouwvereniging laat het installatiebedrijf vooraf meekijken na tegen-vallers in de eerste huurwoningen. Daar moest de warmtepomp langs de rechterzijde toegan-

Installatiebedrijf Peeters & ten Kley heeft jarenlange ervaring met het onderhoud en oplossen van storingen aan warmte-

technieken, maar ook de bewoners hebben aandacht en voor-lichting nodig. Een reportage over dagelijks onderhoud en warmtepompstoringen in Etten-Leur: warmtepompstad van Europa.

Tekst: Rik Vollebregt

Dagelijks onderhouds- en storingswerk in een warmtepompwijk

I

Via het bedieningspaneel krijgt Tamar ten Kley al veel informatie over mogelijke storingsorzaken.

KS04 12-15.indd 12 21-03-13 17:36

K&S - April ‘13 13

Thema: warmtepompen

kelijk zijn voor service, maar in woningen met gespiegelde plattegronden ging dat mis. Een van de bronnen van specialistische kennis komt van warmtepompproducent Nibe, waar Peeters & ten Kley als servicepartner aan verbonden is. Wat houdt het onderhoudswerk in? ‘Bij een bezoek vraag ik eerst aan de bewoner of de installatie naar wens werkt’, vertelt Tamar ten Kley. ‘Vooral in het eerste jaar zijn we heel veel bezig geweest met de voorlichting van bewoners. Als technicus weet ik

tussen aanvoer en retour, heel belangrijk is voor het rendement. Soms kom ik bij bewoners die de slaapverdieping helemaal niet willen verwarmen.

verdeler dicht, waardoor de warmtepomp zijn warmte niet goed kwijt kan en vaker aan en uit schakelt dan goed is. Dat probeer ik de bewoners op een begrijpelijke manier uit te leggen.’

Pendelende warmtepomp

Ten Kley komt ook in woningen waar de bewo-ners de koelfunctie uitzetten. ‘Mensen denken dat ze daarmee energie besparen. Aan hen leg ik uit dat door de vloer te koelen in de zomer, tegelij-kertijd de bodem opwarmt. Die warmte heb je in de winter weer nodig. Dan snappen de gebruikers het.’ Ten Kley ziet ook bewoners die hun huis veel warmer stoken dan is aangehouden bij het installatieontwerp: ‘Soms staat de thermostaat op 22 °C. Ja, dan gaan de stookkosten omhoog.’

En soms moet de installateur al te hooggespan-nen verwachtingen temperen: ‘Met een boilervat van 170 liter kun je niet kort na elkaar twee keer een bad vullen.' Een technisch probleem dat Ten Kley, wanneer hij het tegenkomt, meteen probeert op te lossen, is het pendelen van de warmtepomp: ‘Dat is slecht voor de compressor

èn voor het rendement, omdat de compressor in het begin meer stroom trekt.’Tijdens een onderhoudsbeurt controleert de monteur op de display het aantal draaiuren en start-stops. Die moeten aan het verhaal van de bewoner te relateren zijn, legt Ten Kley uit: ‘Wanneer een pomp veel draaiuren maakt, kan dat aan een hoge instelling van de thermostaat liggen. Of aan veel warmwaterverbruik. Wanneer het verhaal van de bewoner klopt met de toestel-informatie, is alles oké. Maar wanneer dat niet zo is, ga ik op zoek naar de oorzaak. We zien het ook meteen wanneer er storingen zijn opgetreden. Een incidentele storing is niet erg. Maar bij een

Ten Kley controleert de elektrische circuits van de warmtepompinstallatie.

'Een incidentele storing is niet erg, maar als het vaker voorkomt zoeken we meteen naar de oorzaak'

KS04 12-15.indd 13 21-03-13 17:36

14 K&S - April ‘13

storing die vaker voorkomt, gaan we meteen op zoek naar de oorzaak.’ Het broncircuit komt er in vergelijking met een gasinstallatie extra bij. Daarvan maakt de onderhoudsmonteur het bron-

met een glycolmeter. De materialen en gereedschappen die Peeters & ten Kley gebruikt, wijken niet veel af van die voor gasketelonderhoud. Wel heeft het bedrijf wat extra apparatuur, zoals dus de glycolmeter, een uitgebreide elektrische multimeter met stroom-tang en een spoelstation om – indien nodig – de bron te spoelen.

Op storingsbezoek

Ik mag een keer mee met Ten Kley om met eigen ogen te zien wat een onderhoudsafspraak of storingsbezoek inhoudt. Bij aankomst in de typische nieuwbouwwoning vertelt de bewoner kernachtig het probleem: ‘Het is veel te koud geworden.’ De storing is al vaker teruggekomen, iemand van de woningbouwvereniging is al vaker langs geweest. De bewoners resetten het toestel regelmatig, maar omdat dat geen oplos-sing bleek, is Peeters & ten Kley er bijgehaald. De warmtepomp is opgesteld in een kast die direct vanuit de woonkamer met open keuken toegankelijk is. De plek moet wel even worden vrijgemaakt: een collega van Ten Kley zet een

-kentrapje weg.

De installateur loopt vervolgens naar de pomp, draait aan het keuzewiel en leest de storings-melding op de display. ‘Het temperatuurverschil tussen aanvoer en retour van de bron was 8 °C, en dat mag maximaal 4 °C zijn. Daarbij komt dat de bron retour -4 °C was ten tijde van de storing, hierdoor valt de warmtepomp in een beveiliging.’ Helaas onthoudt de warmtepomp alleen de laatste tien storingen. Dat lijkt veel, maar in 20 minuten tijd trad hetzelfde probleem tien keer op, waarbij de warmtepomp steeds een storingsmelding wegschreef in de logfile. Ten Kley is vooral benieuwd naar de eerste storing: ‘Dat is de meest interessante. Wat waren toen de omstandigheden en de bedrijfstem-peraturen en de looptijd van de compressor? Die gegevens zijn helaas overschreven.’ Dat weerhoudt Ten Kley er niet van om aan de slag te gaan. Eerst controleert hij de temperatuursensoren door ze te verwisselen. Dat blijkt niets uit te maken dus het probleem zit ergens anders. Is er

waarmee dat snel is vast te stellen. Ten Kley neemt zijn toevlucht tot een truc. Hij draait de afsluiter in het bodemcircuit bijna dicht en luis-tert goed naar het geluid van de stroming. Ja, er

in de bronleiding.

Via een touchscreen is toegang tot de instellingen, bedrijfstemperaturen en storingsmeldingen van de warmtepomp te krijgen.

KS04 12-15.indd 14 21-03-13 17:36

K&S - April ‘13 15

Bewoners-ervaringenOm meer ervaringen van kopers en huurders te verzamelen, bel ik aan op willekeurige adressen, verspreid door de wijk. Samen met een oproep in de lokale krant levert dat reacties op van 24 huishoudens. Sommige bewoners gaan erg laco-niek om met het warmtepompon-derhoud: 7 van de 24 huishoudens laten de installatie niet onderhou-den. De meerderheid laat de instal-latie regelmatig, meestal jaarlijks, onderhouden.

Storingen

Storingen zijn in de afgelopen jaren bij 11 van de 24 huishoudens voor-gekomen. In de verreweg de meeste gevallen zijn die naar tevreden-heid opgelost. Bewoners melden de complete vervanging van de warmtepomp (in vier huizen), een temperatuursensor, kleppen van vloerverdelers, de naverwarmer, het expansievat, de tapwaterpomp en de circulatiepomp. Verder is er een lekkende bodembron hersteld. Verschillende bewoners hebben ervaren dat de warmtepomp na stroomuitval moet worden gereset.

Problemen

Vier bewoners die reageerden op de oproep, ervaren echt grote proble-men. Eén bewoner meldt een lek-kende bodemlus. Een andere bewo-ner ervaart verwarmingsproblemen zodra de buitentemperatuur onder het vriespunt zakt. De woning heeft ook enkele bouwkundige proble-men, zoals lekkage, en de bewoner heeft de indruk dat de isolatie niet overal goed is. De klachten van een derde bewo-ner zijn nog niet opgelost nadat er ‘niet overdreven’ twintig tot dertig keer monteurs zijn langs geweest. Een vierde bewoner ervoer een te warme slaapverdieping, maar dat is inmiddels door de installateur aangepast.

'Storingen oplossen vind ik eigenlijk leuker dan onderhoud. De fout opsporen, zoeken wat er mis gaat'

Testen

Wat nu? Ten Kley besluit de warmtepomp-installatie te testen door hem te laten draaien. Helaas blijven nu de temperaturen in het bodemcircuit van de warmtepompinstallatie goed. Ten Kley ziet een redelijk temperatuur-verschil van rond de 4,5 °C. Ook de retour-temperatuur heeft met 2 °C een heel normale waarde, net na een periode met strenge vorst. Om de oorzaak van de hardnekkige storing op te sporen heeft Ten Kley meer informatie nodig. Hij steekt een geheugenstick in de usb-poort onder de display. Met het instelwiel kiest hij een logtijd van 5 min. Vanaf nu worden alle bedrijfstemperaturen en andere relevante informatie opgeslagen. Wanneer de pomp weer in storing valt, zal dat de nodige informatie geven over wat er op dat moment aan de hand is.Ten Kley legt aan de bewoner uit wat de situ-atie is; dat er nu niet meer aan te doen is dan wachten. Hij maakt een principeafspraak, maar zodra er een storing optreedt, mag de bewoner meteen bellen. Hij neemt de tijd om de bewoner in de gelegenheid te stellen vragen te stellen. ‘Dit komt niet heel veel voor, dat we de storing niet meteen vinden’, vertelt Ten Kley na afloop. Toch vind ik storingen oplossen leuker dan onderhoud. De fout opsporen, uitzoeken waar het mis gaat.’

Thema: warmtepompen

KS04 12-15.indd 15 21-03-13 17:36

16 K&S - April ‘13

wee jaar geleden ontstond behoefte aan kennisontwikke-ling in de branche op het gebied van lucht-waterwarmtepompen

in de woningbouw. Isso ontwikkelde daarom in nauw contact met deskundigen vanuit de installatiebranche voor deze soort warmtepompen Isso-publicatie 98, ‘Ontwerp, realisatie en beheer van lucht-waterwarmtepompen in woningen’. Hierin wordt aandacht besteed aan het ontwerp- en uitvoeringstraject. De publicatie is zo opgezet dat de gebrui-ker snel toegang krijgt tot de relevante informatie. Belangrijk hierbij is dat het ‘Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatin-stallaties’ (MKK-structuur) is gehanteerd. Deze structuur helpt om het ontwerppro-ces op een gedegen manier te doorlo-pen en de bijhorende informatie op een logische manier aan te bieden aan de betrokken partijen in het bouwproces. In de MKK-structuur wordt het realisatie-proces onderverdeeld in vijf fasen: 1 De programmafase: voor het bepalen

economische haalbaarheid van de verschillende typen warmte-pomp-systemen.

2 De ontwerpfase: voor de dimensionring, het hydraulisch ontwerp, de regeling en de opstelplaats.

3 De uitwerkingsfase: voor de selectie van een merk en type warmtepomp en de terugkoppeling naar het ontwerp.

4 De realisatiefase: voor de montage, functionele testen en oplevering van de installaties.

5 De beheerfase: voor de benodigde on-derhoudswerkzaamheden.

Typen lucht-waterwarmtepompen

In de programmafase van de Isso-publi-catie is er voor gekozen om lucht-water-warmtepompen in te delen in drie typen systemen; systemen die gebruikmaken van de warmte uit buitenlucht, systemen die gebruikmaken van binnenlucht (venti-latie); en warmtepompen die gebruikma-ken van een combinatie van binnen- en buitenlucht.

Warmte uit buitenlucht

Er zijn warmtepompen die de energie volledig aan de buitenlucht onttrekken. Deze zijn in verschillende vermogensran-ges te verkrijgen en hebben verschillende toepassingsgebieden. Een monova-lente warmtepomp wordt toegepast als 'stand-alone'-installatie. Deze kan mono-energetisch worden toegepast, met een elektrisch element als tweede energieopwekker. Daarnaast kan hij worden ingezet in een hybride opstelling, meestal in combinatie met een gasketel. Een warmtepomp op buitenlucht heeft niet altijd een constant vermogen. Tijdens hogere buitentemperaturen kan immers met hetzelfde compressorvermogen meer energie worden onttrokken dan bij lagere buitentemperaturen. Sommige lucht-waterwarmtepompen compenseren dit door een regeling waardoor er tijdens koudere perioden meer compressorver-mogen wordt ingezet. Het rendement is afhankelijk van de temperatuur van de energiebron. Omdat de temperatuur van de buitenlucht varieert, zal ook het rende-ment over het seizoen variëren.Iedere leverancier van lucht-water-warmtepompen op buitenlucht maakt

andere keuzen; sommigen kiezen voor een warmtepomp die is voorzien van met koudemiddel gevulde leidingen tussen binnen- en buitenunit, andere leveran-ciers leveren een complete warmteop-wekker in een enkel toestel als binnen- of buitenopstelling.

Warmte uit binnenlucht

De warmtepompen die warmte onttrek-ken aan de ventilatielucht in de woning kenmerken zich door een laag vermogen. Deze systemen worden vrijwel altijd in hybride toepassingen gebruikt. Een warmtepomp met binnenlucht als energiebron heeft een vrij goed en con-stant rendement. De binnenlucht heeft immers een vrij constante temperatuur. Hierdoor heeft deze warmtepomp ook een constant beschikbaar vermogen.

Warmte uit binnen- en buitenlucht

De derde categorie lucht-waterwarmte-pompen maakt gebruik van een combina-tie van ventilatie- en buitenlucht. Een deel van de bron, namelijk de ventila-tielucht, is van een constant hoge tempe-ratuur. Dit levert een hoger rendement op. Ook bij lagere buitentemperaturen levert dit het voordeel op dat de verdamper min-der snel invriest. Bij hybride toepassingen met een hr-ketel ligt het bivalentiepunt, waarop de warmtepomp uitschakelt en de hr-ketel de warmtevraag overneemt, lager.

Energetische haalbaarheid

Het is essentieel om in een vroeg stadium de gebruiker een goede indicatie te geven van het energiegebruik en de energie-kosten. Dit voorkomt teleurstellingen

Vakmanschap nodig voor lucht-waterwarmtepompenin woningen

T

Lucht-waterwarmtepompen worden in Nederland steeds vaker toegepast. Enige jaren geleden waren het de leveranciers met een achtergrond in warmtepompen en koudeopwekkers die dit concept intro-duceerden. Vervolgens werd het opgepakt door leveranciers van warmtepompboilers. Sinds twee jaar springen ook traditionele ketelfabrikanten in dit gat in de markt. Omdat bij warmtepompinstallaties

‘Ontwerp, realisatie en beheer van lucht-waterwarmtepompen in woningen’.

Tekst: Stefan Schreij, Theo Klok, Jan Aerts (Isso, DWA)

KS04 16-18.indd 16 25-03-13 08:56

K&S - April ‘13 17

Thema: warmtepomen

achteraf. In Isso-publicatie 98 is daarom extra aandacht besteed aan de energeti-

van een eenvoudig rekenmodel krijgt de gebruiker inzicht in het energiegebruik van de woning aan de hand van een aantal kenmerken. Naast het bepalen van de warmtebehoefte is het van belang om de bijdrage van de lucht-waterwarmtepomp aan de totale warmtelevering goed in te schatten. In de praktijk worden bijdragen nogal eens veel te hoog of veel te laag ingeschat. In de Isso-publicatie is een gra-

de lucht-waterwarmtepomp kan worden afgelezen. Dit vindt plaats aan de hand van het opgestelde vermogen van de lucht-waterwarmtepomp en het benodigde ver-mogen voor ruimteverwarming. Voor een relatief oude woning met een aansluitver-

warmtepomp met een beperkt vermogen

totaal vermogen), ongeveer 33 procent van de warmtevraag van de ruimteverwarming dekken. Bij beter geïsoleerde woningen kan dit oplopen tot circa 80 procent.

Economische haalbaarheid

De economische haalbaarheid is meestal de belangrijkste reden om een bepaald systeem al dan niet toe te passen. In tabel 1 is de energiekostenbesparing weer-gegeven van verschillende typen lucht-waterwarmtepompen bij toepassing in een tussenwoning uit 2010 met een hoog aandeel tapwaterverwarming en een referentie twee-onder-een-kapwoning uit 1970 met een hoog aandeel ruimte-verwarming. De monovalente warmte-

pomp geeft in dit voorbeeld een hogere

geen periodieke aansluitkosten voor een gasleiding zijn meegenomen. Bij de an-dere installatieconcepten zijn deze kosten wel meegenomen vanwege de hr-ketel.

Ontwerpfase

In de ontwerpfase is een aantal stappen belangrijk:

voor ruimteverwarming.

voor warmtapwaterverwarming.

distributie en afgifte.

geluidsmaatregelen.Al deze ontwerpstappen worden uitge-breid behandeld in Isso-publicatie 98.

Dimensionering

Het benodigde vermogen voor ruim-teverwarming en tapwaterverwarming bepaalt het aansluitvermogen van de warmtepomp. Bij een hybride systeem wordt tapwater vaak door de hr-ketel verwarmd. Bij monovalente en mono-energetische warmtepompen wordt veelal een voorraadvat gevuld. In Isso-publicatie 98 staat aangegeven op welke manier het aansluitvermogen wordt bepaald, waarbij rekening wordt gehou-den met een toeslag voor warmtapwa-terverwarming. Ook kan aan de hand van de publicatie worden bepaald of een schakelvat moet worden toegepast om de warmtepomp in deellastbedrijf in te kunnen zetten. In veel gevallen kan een schakelvat worden voorkomen door het toepassen van een slimme afgifterege-ling of het toepassen van een regelbare compressor.

Lucht-waterwarmtepomp; wat is het?De lucht-waterwarmtepomp in de woningbouw is een toestel dat stand-alone of in combinatie met een cv-ketel de woning van ruimteverwarming en/of warm tapwater voorziet. In plaats van warmte uit de bodem of grondwater wordt de energie onttrok-ken uit buitenlucht of ventilatielucht. Het toestel zet energie met een laag tempera-tuurniveau om naar energie met een geschikt temperatuurniveau. De werking van een lucht-waterwarmtepompen is vrijwel identiek aan de water-waterwarmtepompen. Het verschil is de temperatuur van de energiebron die bij een lucht-waterwarmtepomp

elektrische energie

drukleiding

STAP 1

STAP 2STAP 4

STAP 3

aanvoer CV

omgevingswarmte

condensor

expansieventiel

retour CV

verdamper

compressor

verwarming

STAP 1 De compressor zuigt de koudemiddeldamp aan en verhoogt de druk, waardoor de temperatuur van het koelmiddel stijgt.

STAP 2 In de condensor condenseert het koudemiddel, waardoor de eerder opgenomen warmte uit de verdamper en de compressor vrijkomt en aan het cv-net of het warme tapwater wordt afgegeven.

STAP 3 Het vloeibare koudemiddel stroomt het expansieventiel in, waarbij de druk wordt verlaagd.

STAP 4 Het vloeibare koudemiddel stroomt bij lage druk de verdamper in waar het koudemiddel verdampt en omgevingswarmte uit de buitenlucht of ventilatielucht opneemt.

KS04 16-18.indd 17 25-03-13 08:56

18 K&S - April ‘13

Hydraulisch ontwerp

In de publicatie worden ook voorstellen aangereikt voor hydraulische ontwerpen. Op basis van de hydraulische schakelingen voor afgifte, distributie en opwekking kan de hydraulische schakeling van de gehele woning worden samengesteld. Belangrijk voor het rendement van de warmtepom-pinstallatie is dat het hydraulische schema zo is ontworpen dat ook in deellast de retourtemperatuur laag blijft.

Regeling

Het type regeling is cruciaal voor de bijdrage van de lucht-waterwarmtepomp aan de totale warmtevraag. In veel geval-len zit een regeling al in het warmte-pomptoestel. Bij hybride toestellen is het aan te bevelen een regeling toe te passen die op basis van het werkelijke rende-ment bepaalt wanneer de ketel in bedrijf komt. Dit wordt bepaald door de COP, die afhankelijk is van het verschil tussen de verdampertemperatuur en de condensor-

COP lager wordt dan het rendement van de ketel, kan de warmtepomp worden uitgeschakeld. Diverse warmtepompen bezitten al zo’n interne regeling om het kantelpunt te bepalen.

Geluid

In de praktijk worden buitenunits nogal eens op een dakkapel met houten constructie of aan een gevel vlakbij een slaapkamerraam geplaatst. Dit kan geluidshinder opleveren door compres-sor- of ventilatorgeluid. In publicatie 98 wordt een handreiking gedaan hoe een buiten- en binnenunit zo kan worden opgesteld dat geluidoverlast wordt voor-komen.

Keuze fabrikant

In de uitwerkingsfase wordt de keuze

en leverancier. Het is niet altijd zo dat het aansluitvermogen overeenkomt met het vermogen volgens de opgave van de fabrikant. Op dat moment worden de ontwerpstappen nogmaals doorlopen om de consequenties van de keuze te bepalen. Ook moet er op worden gelet dat het door de leverancier opgegeven verwarmingsvermogen vaak geldt bij een buitentemperatuur van 7 °C. Dat vermogen is niet altijd beschikbaar bij een buitentemperatuur van -10 °C.

Inregelen

Om de ontwerpvolumestromen te realiseren moet de installatie tijdens de realisatiefase goed worden ingeregeld.

installatiedelen te veel of te weinig ver-mogen ontvangen. Een gevolg hiervan kan zijn dat het temperatuurverschil over

de condensor van de warmtepomp klein is. Dit zorgt voor een slechter rendement in de installatie. Het energiegebruik dat in de programmafase was berekend zal dan hoger uitvallen.

Beheer en onderhoud

Bij het onderhoud van een lucht-waterwarmtepomp is van belang of er gewerkt moet worden met koudemid-

koudemiddelinhoud groter dan 3 kg (en bij hermetisch gesloten toestel-len groter dan 6 kg) moeten voldoen aan extra onderhoudseisen volgens de F-gassenregeling. Ook wordt dan een logboek bijgehouden voor onderhoud, storingen en het aftappen of bijvullen van koudemiddelen.

buitenlucht (monovalent)

binnen- en buitenlucht (hybride)

binnenlucht (hybride)

buitenlucht hybride)

tussenwoning

primaire energiebesparing [MJ/jaar] 1.900 3.800 5.800 3.000

CO2-besparing [kg/jaar] -210 20 160 50

energiekostenbesparing [€/jaar] 20 -30 30 0

twee-onder-een-kapwoning

primaire energiebesparing [MJ/jaar] 12.300 11.500 9.000 9.500

CO2-besparing [kg/jaar] 50 300 280 210

energiekostenbesparing [€/jaar] 60 60 70 30

Tabel 1. Indicatieve haalbaarheid lucht-waterwarmtepomp ten opzichte van een hr-combiketel (prijspeil 2013 inclusief btw).

Cursus Isso biedt in samenwerking met DWA en

aan op het gebied van warmtepompen.

gen in de toekomst warmtepompsyste-men ontwerpen. Installateurs die nu een Cito-examen voor lucht-waterwarm-tepompen behalen, zijn klaar voor deze ontwikkeling. Kijk voor meer informatie op www.warmtepompacademy.nl.

KS04 16-18.indd 18 25-03-13 08:56

K&S - April ‘13 19

Markt en maatschappij

Kleinschalig broddelwerkAls directeur van Vereniging Eigen Huis houd ik mij bezig met het wel en wee van huidige en toekomstige eigenwoningbezitters in Nederland. En dus met de ontwikkelingen op de woningmarkt. Op die markt woedt al decennialang een crisis. Natuurlijk zijn de problemen op de woningmarkt sinds, pak ‘m beet, 2008 meer zichtbaar dan voorheen. Bij laag water komen de wrakken immers boven drijven. Maar ook vóór 2008 heerste er al een ware crisis op de woningmarkt. Denk aan het lang slepende probleem om als starter aan een geschikte woning te komen, aan de structureel lange wachttijden in de sociale huursector en aan het feit dat het aanbod van woningen zich al decennialang niets aantrekt van de vraag ernaar. Deze structurele problemen zijn geen gevolg van een gebrek aan overheidsbeleid. Integendeel, zowel de koop- als de huursector is vergeven van overheidsbemoeienis. Van huurprijsregulering tot hypotheekrenteaftrek, van ruimtelijke ordening tot bouwregelgeving. Maar met welk resultaat? In elk geval niet dat Nederlandse huishoudens kunnen wonen waar en hoe ze dat graag willen.

Vier partijen op de woningmarkt vinden dat dit fundamenteel anders moet. Aedes, de makelaarsorganisaties, Woonbond en Vereniging Eigen Huis hebben vorig jaar de handen ineen geslagen om te komen met een integraal hervormingplan voor de woningmarkt: Wonen 4.0. In dit plan bouwen we de hypotheekrenteaftrek in kleine stapjes af, evenals de lage huren in de sociale huursector, maar compenseren kopers en huurders via een belastingverlaging. Voor lagere en bescheiden middeninkomens wordt dit aangevuld met een ‘woontoeslag’.

Het kabinet van en heeft een dergelijke integrale hervorming van de woningmarkt helaas niet aangedurfd. Daarentegen heeft de coalitie besloten tot een aantal onsamenhangende maatregelen wat betreft de koop- en de huursector. Helaas, precies de verkeerde maatregelen. In de koopsector krijgen starters het moeilijker dan ooit, waardoor de transacties verder stilvallen en de woningwaarden onnodig onderuit gaan. In de huursector wordt een enorme greep in de kas gedaan onder het kopje

volkshuisvesting, met negatieve gevolgen voor de bouw en de economie.Waar grootschalige renovatie nodig is, kiest dit kabinet voor kleinschalig broddelwerk. Met grote schade, dat dan weer wel. Voor huidige en toekomstige eigenwoningbezitters in Nederland brengt dit kabinet weinig ‘wel’ en vooral veel ‘wee’.

dr. Rob Mulder, Vereniging Eigen Huis r.mulder@eigenhuis.nl @rob_mulder

Rob Mulder:

'In de koopsector krijgen starters het moeilijker dan ooit'

KS04 19.indd 19 25-03-13 09:01

20 K&S - April '13

EIS

PROBLEEMLOZE

PRESTATIES

21K&S - April '13

Onze MAGNA3 en NIEUWE ALPHA2 circulatiepompen beschikken over

verbeterde hydraulica en Grundfos Blueflux® motortechnologie, allemaal

standaard, met maximale betrouwbaarheid en langere gebruiksduur van de

pomp. Met Grundfos GO, het meest geavanceerde mobiele pompbesturing-

systeem in de branche, kunt u pompgegevens en instellingen bewaken en

beheren, allemaal vanuit de palm van uw hand – voor probleemloze prestaties,

jaar na jaar.

22 K&S - April ‘13

Ondernemen

2.0

Deze rubriek komt mede tot stand met de hulp van online-marketingspecialist Lodewijk Tromp van Leads to Like (www.leadstolike.nl).

Allerhande Apps, internet-tools en social media kunnen het leven vaneen onderneming een stuk makkelijkermaken. Ten minste, als dergelijketools goed worden ingezet.Ondernemen 2.0 biedt nieuws,achtergronden en – vooral – tips en trucs om snel en succesvol aan deslag te gaan met de digitale wereld.

Google

Vrijwel iedere ondernemer voelt op zijn klompen aan dat allerhande Apps, internettools en social media ook allerlei mogelijkheden bieden watbetreft reclame, marketing, het genereren van leads en klantenbinding. Maar ja, hoe? Wie weleens aan de slag is gegaan met een LinkedIn-of Twitter-account weet dat dat alleen geengarantie is voor succes. Je moet er ook iets mee doen. Maar wat dan?De klassieke fout die veel ondernemers in de digitale wereld maken, is dat ze het proberen in te zetten als reclamemedium. Zoals ze voorheen een halve pagina advertentieruimte kochten in lokale kranten en huis-aan-huisbladen, zo willen ze nu social media inzetten als advertentiemedium.En waar vroeger een advertentie in het plaatselijke huis-aan-huisblad wel een meetbaar resultaat gaf,

Volgens Lodewijk Tromp, digitale marketing-specialist van Leads to Like, komt dat vooral omdat veel ondernemers vergeten eerst te luisteren.Te luisteren? Juist ja, te luisteren. 'Anders dan een krant of huis-aan-huisblad biedt juist de digitale wereld uitgelezen mogelijkheden om eerst goed te luisteren naar je omgeving, je potentiële doelgroep. Een klein voorbeeld: om op internet te worden gevonden moet je wel weten waar mensen naar op zoek zijn. Als jouw doelgroep vooral zoekt op 'verstopte afvoer' en al jouw teksten gaan over'niet goed werkende riolering', zal Google – de

Eerst goedluisteren

Over Internet, Google, Facebook,LinkedIn, Pinterest, Twitter, YouTube, WhapsApp en nog veel meer….

KS04 22-23.indd 22 25-03-13 11:34

K&S - April ‘13 23

Niet doenLodewijk Tromp: 'Als er één ding is dat ondernemers vooral niet moeten doen, dan is het wel lukraak zenden. Je stapt immers ook niet een lokalenetwerkbijeenkomst binnen om vervolgens luidkeels te roepen wie je benten wat je allemaal 'heel erg goed' kunt. Alle aanwezigen zullen dan evenopkijken om je vervolgens totaal links te laten liggen. Anders dan eenadvertentie in een krant biedt de digitale wereld de mogelijk om daadwerkelijk een 'gesprek' aan te gaan. En daarbij werkt het net als in het gewone leven: eerst luisteren naar de ander.'

zoekmachine bij uitstek – je natuurlijk niet snel vinden. De eerste stap is dus uitzoeken op welke zoektermen jouw doelgroep zoekt.'Het grote voordeel hierbij is dat daar geen dure consultants of extra software voor nodig zijn.Google zelf biedt daarvoor meer dan genoeg mogelijkheden. Wie via Google zoekt op 'vinden zoekwoorden google' ziet bovenaan in de zoekre-sultaten een link naar 'Google Adwords Keyword Tool'. Via deze link kom je op de zoekmachine van Google Adwords. Door hier gericht op bepaalde zoektermen te zoeken, wordt heel snel duidelijk welke (combinatie van) zoektermen meer en welke minder populair zijn. En dus welke combinaties je juist wel en juist niet moet gebruiken.Tromp: 'Door eerst goed naar je doelgroep teluisteren weet je ook veel beter op welke manierje moet aansluiten bij de behoefte. Zo blijktbijvoorbeeld via de Google Adwords Keyword Tool dat de combinatie 'kosten zonnepanelen'beduidend minder scoort dan de combinatie 'subsidie zonnepanelen', namelijk 9.900 hits versus 27.100 hits. Tekstueel lijkt het een klein verschil, maar om snel te worden gevonden maakt het een groot verschil.'

Twitter

Wat met de zoektermen via Google kan, kan ook op Twitter. Ook hier geldt: eerst goed luisteren. Zo maar allerlei tweets de wereld in sturen heeft geen enkele zin. Ook hier gaat het om de juiste aanslui-

ting te vinden met de doelgroep. Waar is dedoelgroep mee bezig. Concreter: wat zetten de mensen in een straal van 20 km om mijn bedrijf op Twitter en welke woordencombinaties zittener in deze tweets?Ook hiervoor zijn geen dure specialisten of extra online-abonnementen nodig. Via www.twitter.com/search-advanced kan niet alleen op allerhande woorden worden gezocht, maar vooral ook incombinatie met een bepaalde locatie. Hierdoor kan heel snel duidelijk worden welke onderwerpen wel of niet in de omgeving leven. En met die weten-schap in het achterhoofd vervolgens zelf gaanTwitteren, maakt direct een wereld van verschil.

KS04 22-23.indd 23 25-03-13 11:34

Tekst: Paul Smorenburg

24 K&S - April ‘13

KS04 24-27.indd 24 25-03-13 12:57

K&S - April ‘13 25

Project

Afstemming

De cv-verdeler voor het transport van warmte naar de luchtbehandelingskasten, de zwembaden en de verdeler op de tweede verdieping.

KS04 24-27.indd 25 25-03-13 12:57

26 K&S - April ‘13

W-installatie

2

Energiedak

Duurzame verlichting

Inbouwdrama

Redundante bevestiging

van ALT zijn goed bestand tegen de vochgtige omstandigheden en door de goede isolatie energiezuinig.

KS04 24-27.indd 26 25-03-13 12:57

K&S - April ‘13 27

Aarding

Brandmeldinstallatie

Project

De luchtbehandelingskasten van Menerga zijn voorzien van geïntegreerde wtw en intelligente regelingen om zo zuinig mogelijk met energie om te gaan.

Brandveilige doorgang.

KS04 24-27.indd 27 25-03-13 12:58

28 K&S - April '13

www.biddle.nl

Energiezuinig CA2 luchtgordijn

CA2: automatisch de beste keuze!

Model CA2 met automatische CHIPS-regeling:

Maximale energiebesparingen

Voor watertrajecten vanaf 45/35 ºC

Touchscreen bedieningspaneel: de

Zeer laag geluidsniveau

Hot topic Techniek

Heeft u ook een technische vraag?Stuur hem dan naar media@uneto-vni.nl

K&S - April ‘13 29

Weet u hoe het zit? In deze rubriek behandelen wij technische

vragen die ondernemers hebben gesteld via media@uneto-vni.nl.

Vlampijp ///

Mag ik een vlampijp met een uitwendige diameter van 57 mm, een wanddikte van 2,9 mm en een inwendige diameter van 51,2 mm toepassen voor gasinstallaties?

Bouwbesluit 2012 wijst voor nieuwbouw voor gasinstallaties NEN 1078 uit 2004 (Voorziening voor gas met een werkdruk tot en met 500 mbar) aan. In deze norm is in hoofdstuk 5, 'Primaire prestatie-eisen' de vol-gende prestatie-eis gesteld voor weerstand tegen corrosie: 'Een voorziening voor gas moet ongevoelig zijn voor corrosie of zo’n corrosietoeslag bevatten dat de voorziening tijdens de levensduur blijvend voldoet aan de eisen voor gasdichtheid volgens 5.2.2.'Voor diverse materialen zijn hiervoor nationale en internationale product-normen opgesteld. Het uitgangspunt in deze norm is een levensduur van vijftig jaar. Door gebruik te maken van NPR 3378, 'Praktijkrichtlijn gasinstallaties', sectie gasleidingen, kunt u aan deze eisen van NEN 1078 voldoen. In deze praktijkrichtlijn zijn voorbeelden van oplossingen gegeven. Dat sluit echter nieuwe en andere oplossingen niet uit. Indien u zelf kiest voor eigen of andere oplossingen, dan moet u óf de leverancier kunnen aantonen dat het buismateriaal geschikt is

voor gastoepassingen en dat wordt voldaan aan een gelijkwaar-dige levensduur van vijftig jaar. Het meest eenvoudige is dus om u te houden aan de oplossingen uit NPR 3378.Tabel A.1 van deel 5 van NPR 3378 geeft de installatiemogelijkhe-den voor stalen leidingen en verbindingen. Hierin zijn twee kwali-teiten stalen draadpijp aangewezen, te weten middelzwaar (M) en zwaar (H). De tabel vermeldt daarbij als referentie de norm NEN-EN 10255. In tabel 2 van deze norm is aangegeven wat de maatvoeringen en wanddikten zijn van de kwaliteiten middel-zwaar en zware draadpijp.

Conclusie: de lichtere vlampijp met een wanddikte van 2,9 mm voldoet niet aan de eis gesteld door NPR 3378.

Het antwoord op deze vraag is te vinden in Bouwbesluit 2012. Hoofdstuk 7 regelt de voorschriften voor het gebruik van bouw-werken. Dit is het voormalige Gebruiksbesluit dat nu is geïn-tegreerd in het Bouwbesluit. Artikel 7.9, lid 1 van dit hoofdstuk regelt het veilige gebruik van verbrandingstoestellen. Onder meer worden in dit artikel de volgende eisen gesteld:

verbrandingslucht;

verbrandingslucht en de afvoer van rookgassen;

Het tweede lid van dit artikel stelt dat van een brandveilige opstelling van verbrandingstoestellen sprake is als de opstelling voldoet aan NEN 3028 (2011). In artikel 7.8 is tot slot aangegeven dat in een stookruimte voor een of meer verbrandingstoestellen met een totale nominale be-lasting van meer dan 130 kW geen brandbare goederen mogen worden opgeslagen.Om nu te weten welke eisen er zijn voor de opstellings- en stookruimten kijken wij in NEN 3028, 'Eisen voor verbrandingsinstal-laties', van december 2011. Sectie 1 van deze norm handelt over gebouwgebonden installaties. In afdeling 5, 'Stookruimten en opstellingsruimten', is onder 5.1 gesteld dat een verbrandings-toestel is opgesteld in een stookruimte of een opstellingsruimte. Hierbij geldt dat een verbrandingstoestel of -toestellen moet zijn opgesteld in een stookruimte, indien:

die ruimte groter is dan 130 kW, tenzij het een lokaal verwar-mingstoestel betreft;

aanwezig is.De directgestookte luchtverhitters behoeven uiteraard niet in de stookruimte te worden opgesteld omdat dit lokale verwarmings-toestellen zijn. NEN 3028 is verkrijgbaar bij NEN

Bouwbesluit 2012 is te bekijken en te downloaden via www.rijks-overheid.nl/onderwerpen/bouwregelgeving/bouwvoorschriften.

Opstellings- of stookruimte in Bouwbesluit 2012 ///

De verwarmingsketels in een nieuw te bouwen bedrijfsgebouw hebben een gezamenlijk vermogen van 150 kW. Daarnaast moeten er

geïnstalleerd van elk 40 kW. Wat zijn de eisen voor

KS04 29.indd 29 25-03-13 09:22

30 K&S - April ‘13

p een plat dak ontstaat bij de afvoer van hemelwater bij de dakafvoer een waterlaag. Deze laag aan de rand van de dakafvoer noemen we drijfhoogte (H) of

overlaathoogte. Neemt de drijfhoogte toe, dan stelt zich een overlaatstroming in. Bij een cilindrische vlakdakafvoer stroomt het hemelwater dan over een scherpe rand en stroomt verder langs de wand van de loodrecht onder de dakafvoer aangebrachte standleiding. Een centrale luchtkern neemt een groot gedeelte van de instroomopening van de dakafvoer en standleiding in. Bij verdere toename van de hemelwaterbelasting neemt de drijfhoogte toe. De luchtkern bereikt bij toenemende drijfhoogte een maximum en neemt vervolgens af om volledig te verdwijnen. Tot aan het moment dat de centrale luchtkern is verdwenen, is sprake van een overlaatstroming. Daarna stroomt de standleiding vol en stelt zich een stroming in onder invloed van de drijfhoogte. Bij dit laatste stromingstype geeft een geringe verhoging van de hemelwaterbelasting (volumestroom) een aanzien-lijke verhoging van de drijfhoogte.

Stijghoogte in standleiding

Inpandige HWA-systemen bestaan veelal uit meer-dere dakafvoeren die via korte standleidingen op een liggende verzamelleiding onder de dakvloer zijn aangesloten. De verzamelleiding gaat vervolgens over in een standleiding. Deze gaat onder de bega-negrondvloer weer over in een liggende leiding, die op de buitenriolering wordt aangesloten. Aan het begin van een regenbui vindt de instroming in de dakafvoeren plaats op basis van overlaatstro-ming. Het systeem functioneert als een niet volledig

gevuld systeem. Bij toenemende hemelwaterbe-lasting raakt de standleiding volledig gevuld en gaat het geheel als een volvullingssysteem werken, waarbij negatieve drukverschillen in de verzamel-leiding ontstaan en positieve drukverschillen in het onderste deel van de standleiding. De capaciteit van een volvullingssysteem kan vele malen groter zijn dan van een gedeeltelijk gevuld systeem. Wordt niet

grotere capaciteit tot gevolg dat de dakafvoeren – en de daaronder gelegen verticale leidingen – ge-deeltelijk worden leeggezogen. Daardoor ontstaat een verbreking van het volvullingssysteem en een drastische vermindering van de capaciteit. Dit kan tot leidingbreuk en grote waterschade leiden. Het ontwerp van een HWA-systeem op basis van overlaatstroming moet er dus op gericht zijn dat een volledige vulling van het leidingsysteem wordt voorkomen. Om het werkingsprincipe van overlaat-stroming in stand te houden, moet de stijghoogte (SH) van het hemelwater in standleidingen onder een bepaald niveau van de instroming van de dakafvoe-ren blijven. Dat geldt ook voor de SH in een stand-leiding bij instroming vanuit een verzamelleiding. NEN 3215 geeft aan dat die SH minstens 100 mm on-der de bovenkant van het dakvlak moet blijven, en ook ten minste 100 mm onder de onderkant van de verzamelleiding direct bovenstrooms de standlei-ding. Voor standleidingen met een middellijn groter dan 100 mm moeten die afstanden ten minste gelijk zijn aan de middellijn van de standleiding

Situering en instroming dakafvoer

De capaciteit van een vlakdakafvoer met daaron-der de (korte) standleiding wordt beperkt door de

Normblad NEN 3215:2011 onderscheidt twee systemen voor de afvoer van hemelwater; het systeem van overlaatstroming en het UV UV-systeem wel (afvoer onder hevelwerking door volledige vulling). Dat komt omdat het principe van overlaatstro-ming het traditionele systeem betreft dat altijd al werd toegepast. Pas in NEN 3215:2007 is het UV-systeem aan het normblad toegevoegd en sindsdien wordt in NEN 3215 het traditionele systeem met ‘overlaat-stroming’ aangeduid.

CAMmediaservice

Hemelwaterafvoer volgens het systeem van overlaatstroming

O

KS04 30-32.indd 30 25-03-13 09:26

K&S - April ‘13 31

Techniek

maximale volumestroom (grensdebiet) waarbij nog sprake is van een instroming op basis van overlaatstroming. Bij het grens-debiet bestaat een nagenoeg constante verhouding tussen de drijfhoogte (H) en de middellijn (d) van de standleiding onder de dakafvoer; H = 0,6 d. Theoretisch gaat een cilindrische vlakdakafvoer uit van een onbe-lemmerde instroming, maar in de praktijk is daarvan meestal geen sprake. De situering van de dakafvoer ten opzichte van opstanden heeft bovendien grote invloed op het grensdebiet. Afbeelding 1 toont vijf plaatsen van vlakdakafvoer ten opzichte van dakran-den (of gootopstanden) met daarbij een reductiefactor voor het grensdebiet. In NEN 3215 is de meest ongunstigste situering (d) als uitgangspunt gekozen voor de dimensionering van standleidin-gen. Daarom is in NEN 3215 een situerings-reductiefactor (Fg) van 0,6 opgenomen, waarbij tevens rekening is gehouden dat dakaf-

Voor standleidingen gekoppeld aan gootuitlopen wordt, afhan-kelijk van de afmetingen van de dakgoot, gerekend met Fg = 0,6

aangehouden. Bij plaatsing van de dakafvoer in een dakrand met een zogeheten stadsuitloop geeft het liggende deel van die uit-

Dit vertaalt zich in een factor Fg = 0,3. Op basis van de formule in 6.1.3.2 van NEN 3215:2011

standleidingen voor hemelwater opgenomen. In aanvulling op het theoretische model met een cilindrische vlakdakafvoer is in NEN 3215 ook rekening gehouden met een conische vlakdakaf-voer. Dit komt tot uitdrukking in de instromingsfactor (Fr); voor de cilindrische vlakdakafvoer Fr = 1,0 en voor de conische vlak-dakafvoer Fr = 1,2.

Verzamelleiding

De liggende verzamelleiding in het leidingsysteem van overlaat-stroming mag geheel gevuld raken. Voor het dimensioneren van

Techniek

handelsmiddellijnd [mm]

Qh [l/s] breedte x hoogte stadsuitloop

[mm]standleidingna verzamel-

leiding

conische gootuitloop cilindrische gootuitloop

h > d h > d

conische vlakdakafvoer

cilindrischevlakdakafvoer

dakrandafvoer met stadsuitloop

5,1 3,7 1,8 3,1 1,5 80 x 60

80 6,7 4,9 2,4 4,0 2,0 100 x 60

90 8,4 6,0 3,0 5,0 2,5 100 x 80

13,0 9,3 4,7 7,8 3,9 100 x 100

125 19,2 13,8 6,9 11,5 5,8 120 x 120

160 35,7 25,7 12,9 21,4 10,7

a)drukverlies per lengte-

eenheid [mm.wk/m]

b) afschot [mm/m]

Qh [l/s]

handelsmiddellijn [mm]

75 90 110 125 200

2,0 2 0,9 1,6 2,5 3,8 7,4 14,0

3,0 3 1,1 1,9 3,1 4,7 9,1 17,1

4,0 4 1,3 2,2 3,6 5,4 10,5 19,7

5,0 5 1,5 2,5 4,0 6,1 11,8 22,1

6,0 6 1,6 2,7 4,4 6,6 12,9 24,2

7,0 7 1,7 3,0 4,7 7,2 13,9 26,1

8,0 8 1,9 3,2 5,0 7,7 14,9 27,9

9,0 9 2,0 3,4 5,3 8,1 15,8 29,6

10,0 10 2,1 3,5 5,6 8,6 16,6 31,2

12,5 12,5 2,3 4,0 6,3 9,6 18,6 34,9

15,0 15 2,6 4,3 6,9 10,5 20,4 38,2

17,5 17,5 2,8 4,7 7,5 11,3 22.0 41,3

20,0 20 2,9 5,0 8,0 12,1 23,5 44,1

22,5 - 3,1 5,3 8,5 12,9 25,0 46,8

25,0 - 3,3 5,6 8,9 13,6 26,3 49,4

27,5 - 3,5 5,9 9,4 14,2 27,6 51,8

30,0 - 3,6 6,1 9,8 14,9 28,8 54,1

32,5 - 3,8 6,4 10,2 15,5 30,0 56,3

35,0 - 3,9 6,6 10,5 16,1 31,1 58,4

37,5 - 4,0 6,8 10,9 16,6 32,2 60,5

40,0 - 4,2 7,1 11,3 17,2 33,3 62,4

42,5 - 4,3 7,3 11,6 17,7 34,3 64,4

45,0 - 4,4 7,5 12,0 18,2 35,3 66,2

47,5 - 4,5 7,7 12,3 18,7 36,3 68,0

50,0 - 4,7 7,9 12,6 19,2 37,2 69,8

Tabel 2. Capaciteiten van verzamelleidingen voor hemelwater.

Tabel 1. Capaciteiten van standleidingen voor hemelwater.

KS04 30-32.indd 31 25-03-13 09:26

32 K&S - April ‘13

de verzamelleiding zijn twee uitgangspunten: a) de druklijn ligt boven de leiding;b) de druklijn valt nagenoeg samen met de binnen-

bovenkant van de leiding. Bij a) is de stijghoogte in standleidingen bepalend voor de beschikbare druk. Het drukverlies in de ver-zamelleiding mag niet groter zijn dan de beschik-bare druk. Het toegestane drukverlies per meter leiding wordt begrensd door de stijghoogte van de druklijn te delen door de lengte van de liggende lei-ding. Uit het oogpunt van vervuiling wordt meestal

Uitgangspunt b) wordt in de praktijk veel toegepast. In tabel 2 kan op eenvoudige wijze de middellijn van de verzamelleiding worden bepaald bij een gegeven belasting (Qh) en het beschikbare drukverlies per

Uitgangspunt a) kan tot kleinere middellijnen van de verzamelleiding leiden dan bepaald volgens b). De plaatsen van de dakafvoeren moeten zorgvuldig worden gekozen. De dakafvoeren komen op de laagst gelegen punten van het dak. Een dak groter dan 100 m2 wordt voorzien van minstens twee dakafvoeren en de onderlinge afstand tussen twee dakafvoeren wordt veelal beperkt tot 10 à 20 m. Om vervuiling te voorkomen worden dakafvoeren op een veilige afstand van 0,5 m tot 1,0 m van dak-opstanden aangebracht.

VoorbeeldenVoor hetzelfde dak zijn de middellijnen van de standleidingen aan de gevel met dakrandafvoer en staduitloop 125 mm, en van de inpandige standleidin-gen met cilindrische vlakdakafvoer 110 mm, en met conische vlakdakafvoer 90 mm.Wanneer bij toepassing van een verzamelleiding onder de dakvloer gebruik wordt gemaakt van een druklijn, dan is de middellijn van de laatste sectie (C) kleiner dan bij dimensionering op basis van afschot (125 mm in plaats van 160 mm). Ook de middellijn van standleiding is in het eerste geval

guratie voor de afvoer van hemelwater op basis van overlaatstroming invloed heeft op de toe te passen middellijnen van de afvoerleidingen.

1. Cilindrische en conische vlakdakafvoeren en de situering van vlak dakafvoeren ten opzichte van opstanden.

3. Dimensionering verzamelleiding onder dakvloer met een druklijn of onder afschot.

KS04 30-32.indd 32 25-03-13 09:26

33K&S - April '13

Als marktleider op het gebied

van drukverhogingsinstallaties

levert Duijvelaar Pompen al vele

jaren de veelgeprezen Premium

Line drukverhogingsinstallaties.

Voor industriële toepassingen

wordt vaak om een afgeleide van

de standaard installatie gevraagd;

de Hydro-Unit® Utility Line; breed toepasbaar

maatwerk dat meestal lange

levertijden en hoge kosten met

zich meebrengt. Met de hoog-

waardige, Hydro-Unit Utility Line

heeft Duijvelaar Pompen snel

leverbaar maatwerk voor iedere

toepassing.

Nieuwsgierig geworden? Kijk op

onze website www.dp.nl voor

meer informatie of neem contact

op via (0172) 48 83 88.

de dynamiek van water www.dp.nl

Voordelen

Schaalbaar naar gewenst debiet

en toepassing

Flexibele opstelling schakelkast

Compact door geïntegreerde

keerkleppen in de persbocht

Gebruik van hoogwaardig RVS

Geluidsarme en trillingsdempen

de constructie

Energie zuinig door nieuwe

generatie pompen met

hoogst haalbare MEI waarde

Slimme interactieve besturing

Goed te onderhouden

34 K&S - April '13

Nederland is een uniek land in Europa. Net zo uniek zijn de aanleg

van onze leidingsystemen en de grond waarop we huizen bouwen.

Internationale normen spelen hier niet altijd voldoende op in. Voor

typisch Nederlandse situaties zijn daarom extra zekerheden nodig.

Deze worden meegenomen bij het opstellen van de Keuringseisen

voor het GASTEC QA keurmerk.

Met GASTEC QA gecertificeerde producten kunt u er zeker van

zijn dat deze geschikt zijn voor de distributie en installatie van gas

in Nederland.

Meer informatie? Neem gerust contact met ons op of kijk op onze

website www.kiwa.nl.

Kiwa Nederland BV

Postbus 1377300 AC Apeldoorntelefoon: 055-53 93 355e-mail : GastecQA@kiwa.nlwww.kiwa.nl

K&S - April ‘13 35

De technische installatiesector wordt sterk gedreven door technische inno va-ties. Techniek wordt sneller, betrouw-baarder, eenvoudiger te monteren et cetera. Kenmerk van technische innovaties is dat deze elkaar steeds sneller opvolgen. Vooral op het terrein van duurzame energieopwekking en energiebesparing worden bijna wekelijks technische innovaties bekendgemaakt. Er gaat geen week voorbij zonder nieuwe producten of wetenschappelijke doorbraken.Wat opvalt is dat veel van deze inno-vaties hun weg nog niet vinden naar de consument. De consument vraagt er niet om en de installateur die proactief optimalisatie van de installatie/woning aanbiedt, is voorlopig nog een uitzon-dering. Al dat extra werk gaat immers ten koste van het al ingeplande werk.

Dat is jammer. Voor de installateur omdat hij potentiële omzet misloopt – en die kan hij juist nu zo goed gebruiken – maar ook omdat er een steeds grotere kloof ontstaat tussen het energiebesparingspotentieel en de dagelijkse praktijk. Zo kon ik in mijn eigen woning door een serie van kleine (en betaalbare) innovaties al 40 procent energie besparen.Ondanks de duidelijke Europese doel-stellingen voor 20 procent energie-besparing en 20 procent duurzame energie in 2020, wachten veel bedrijven op wettelijke eisen van de Rijksoverheid, zo blijkt uit een recent marktonderzoek van . Waarom? Waar blijft onder-nemend, maar vooral: waar blijft instal-lerend Nederland? Moet er misschien gewerkt worden aan de ontwikkeling van het vakmanschap? In het project

BuildUpSkills is onderzocht welke eisen verduurzaming van de gebouwde omgeving stelt aan het vakmanschap van installateurs en bouwers. Duidelijk is dat duurzame energieopwekking, energiebesparing, duurzaam materiaal-gebruik en duurzaam bouwen eisen stelt aan het vakmanschap van elke vakman in de installatiesector. Van iedere vak-man wordt verwacht dat hij of zij actie onderneemt om vaardigheid te krijgen in 'nieuwigheden' die het mogelijk ma-ken om tenminste 20 procent energie te besparen en 20 procent energie duur-zaam op te wekken. Want alleen goede en ‘up-to-date’-vakmensen zijn in staat de kansen die er zijn te verzilveren. Ik hoop daar een bijdrage aan te leveren. In de komende maanden zal ik u aan de hand van diverse technische innovaties verleiden tot leren. De volgende keer: 'experimenteren doet renderen’.

Jan Cromwijk:

Installeren

'Er gaat geen week voorbij zonder nieuwe producten of wetenschappelijke doorbraken'

Het is natuurlijk puur toeval. Maar als onderwijskundige, werkzaam in de installatiesector, valt mij direct op dat het woord ' leren' letterlijk een deel uitmaakt van uw core business: installeren. Als nieuwe columnist krijg ik van de redactie carte-blanche om te inspireren in leren en innoveren. Kernwoorden in mijn columns zijn dan ook: ondernemen, innoveren en leren.

Techniek

Jan Cromwijk, Isso j.cromwijk@isso.nl @jancromwijk

KS04 35.indd 35 25-03-13 09:32

36 K&S - April ‘13

Focus op verbetering bestaande systemen

l vele jaren wordt in Nederland hoog opgegeven over de bijdrage die de warmtepomp aan een duurzamer milieu kan leveren. Een schier eindeloze reeks leveranciers komt met een al even eindeloze range producten.

Op het eerste oog wekt Bouwbeurs 2013 al gauw de indruk dat de verkoop van warmtepompen 'booming business' is. Maar de werkelijkheid steekt daar magertjes bij af. Het kleine aantal nieuwbouwwoningen dat de laatste jaren is opgeleverd, heeft in meer dan 90 procent van de gevallen nog gewoon een gasgestookte cv-ketel.

Split inverter lucht-waterwarmtepomp

Toch ziet Stiebel Eltron, een van de belangrijkste leveranciers van lucht-waterwarmtepompen, vooral in de bestaande voorraad en dan vooral voor de vrijstaande en twee-onder-een-kapwoningen, nog veel mogelijkheden. Het toestel dat het in dit type woningen

heel goed zou doen is de nieuwe split inverter lucht-waterwarm-tepomp WPL 25. Deze warmtepomp verbruikt zelfs bij een zeer lage buitentemperatuur van -7 °C slecht 13,5 kW elektriciteit om het verwarmingswater op een hoge temperatuur van 65 °C te brengen. Daarom is deze warmtepomp geschikt voor een verwarmingssys-teem waarbij gebruikt wordt gemaakt van de bestaande radiatoren.

-zij een nieuwe invertertechniek die in samenwerking met Co-peland is ontwikkeld. Zelfs bij een temperatuur van -20 °C haalt de warmtepomp nog een aanvoertemperatuur van 55 °C. De installatie bestaat uit een buiten- en binnentoestel. De buitenunit produceert weinig geluid door de royale omvang, want hoe groter de ventilatoren, hoe langzamer ze kunnen draaien en hoe minder geluid ze produceren. Het binnentoestel omvat de compressor en een boilervat van 200 liter en neemt niet meer plaats in dan een

Terwijl installateurs – gedwongen door de economische omstandigheden – een pas op de plaats maken, lijken de aanbieders van klimaatsystemen zich in de luwte voor te bereiden op het moment dat de markt weer aantrekt. Want dan moeten ze er zijn met nog zuinigere, nog stillere of nog beter presterende systemen. Een rondgang tijdens Bouwbeurs 2013 leert dat de focus bij fabrikanten vooral ligt op de doorontwikkeling van bestaande systemen.

Tekst: Mari van Lieshout

A

KS04 36-38.indd 36 21-03-13 11:33

K&S - April ‘13 37

Techniek

Warmtepomp en ventilatietoeste in één

J.E. StorkAir, is een warmtepomp en ventilatietoestel in één. Alle componenten zijn op elkaar afgestemd waardoor de verschillende

vraagt. Feitelijk is er sprake van een samengesteld systeem. De meest populaire uit de serie, ComfoBox 5, is bijvoorbeeld samengesteld uit de ventilatie-unit WHR 950

Ook alle andere appendages zijn in de unit geïntegreerd. Dit zijn onder andere een Brijn-water-warmtepomp met twee volledig hydraulische circuits voor verwarming en brijn, expansievat 12/25 liter, aansluitingen voor verwarmings-/brijncircuit, warm water, een bedieningsunit voor regeling van warmtepomp, ventilatiesysteem, verwarmings-/brijncircuit en een warmwatervoorziening met 400-literboiler. De ComfoBox is bijzonder geschikt voor laag energie en duurza-me woningen en zelfs toepasbaar in passiefhuizen. Alle onderde-len zijn overzichtelijk gerangschikt en vanaf de voorkant toe-gankelijk wat het werk van de installateur vereenvoudigt. De Box

geschikt voor woningen met kleine en grote inhoud.

Nibe Uplink

Nibe presenteerde op de Bouwbeurs een nieuwe dienst Nibe Uplink. De applicatie geeft gebruikers via internet een overzicht van de status van de warmtepomp en van het binnenklimaat in een woning of bedrijfsgebouw. Dit geeft een goed algemeen beeld voor het monitoren van verwarming en warm tapwater. Met Nibe Uplink kunnen gebruikers bovendien het comfort in een woning of bedrijfsgebouw op afstand beheren. En in geval van een systeemstoring krijgen zij automatisch een alarmmel-ding via e-mail. Nibe Uplink biedt keuze uit twee serviceniveaus: het basic-ser-viceniveau is gratis en stelt de gebruiker in staat om op afstand de status van diverse warmtepompfuncties af te lezen tot één maand terug, zoals temperaturen, draaiuren en bedrijfsstatus en alarmmeldingen. Daarnaast biedt Nibe een tweede abonnement

-

voor het wijzigen van de belangrijkste instellingen van de warm-tepomp, zoals die voor het binnenklimaat en warm tapwater.

Vaillant

Eind vorig jaar introduceerde Vaillant het geoTherm hybride sys-teem dat bestaat uit een lucht- of bodemgebonden warmtepomp voor verwarming en koeling die kan worden gekoppeld aan alle Vaillant hr-ketels die jonger zijn dan vijf jaar. De hr-ketel verwarmt het tapwater en springt bij in geval van piekbelasting.

warmtepomp en hr-ketel zijn eenvoudig op te hangen en voorzien van normale aansluitmaterialen. De luchtunit en warmtepomp

elkaar te plaatsen tot wel 10 m afstand van elkaar. Het systeem wordt aangestuurd met een thermostaat. De optionele tweetem-peraturenzonekit zorgt voor zowel een hoog- als een laagtempe-

lagere temperatuur via de roestvaststalen warmtewisselaar wordt afgegeven aan de vloerverwarming. Het geoTherm hybride sys-teem kan zowel actief (luchtbron) als passief (grondbron) koelen.

Stille suskasten

De Belgische fabrikant Aralco toonde op de Bouwbeurs een nieuwe range suskasten de VariaCoust EPC. Volgens de fabrikant heeft deze serie de beste geluiddempende eigenschappen in

3/s worden dempingswaarden gehaald tot 50 dB(A). De suskasten hebben een zelfregelende klep die reageert op windvlagen tegen de gevel. Wanneer het hard waait, knijpt de klep de opening van het rooster, zodat er nooit te veel lucht naar binnen treedt. De suskasten zijn uitgerust met EasyClean, een door Aralco be-dachte oplossing om de kleppen te reinigen. De constructie is er

De suskasten zijn uitgerust met EasyClean, een door Aralco bedachte oplossing om de kleppen te reinigen

De Zehnder ComfoBox. Suskansten van Aralco.

KS04 36-38.indd 37 21-03-13 11:33

38 K&S - April ‘13

past achter het afneembare binnenrooster.

Lt-radiator met ingebouwde wtw

Een nieuwe speler op de Nederlandse markt is sinds vorig jaar Secoia. Het bedrijf biedt binnenklimaatsystemen aan en streeft naar energieneutrale woningen en zelfvoorzienende gebouwen. Daarvoor werkt Secoia op basis van een totaalconcept waarin uit-sluitend producten van systeempartners Duwaco, Jaga en Qbus zijn toepast, waardoor het de werking van het totale systeem verzekert. Tijdens de Bouwbeurs presenteerde Secoia het nieuwste proto-type radiator met ingebouwde wtw-functie, geschikt voor zeer lage watertemperaturen. Gebruikt wordt de Jaga warmtewisselaar die geschikt is voor zeer lage watertemperaturen en een Clima-Rad decentrale wtw-unit voor ventilatie. De nieuwe radiator heeft zes functies: verwarmen, ventileren, binnenluchtkwaliteit regelen,

voornamelijk kansen in de renovatiemarkt. De radiator controleert en regelt het comfort en de kwaliteit van de binnenlucht volledig. Een luchtvochtigheidsensor detecteert te hoge luchtvochtigheid en reduceert deze met ventilatie. De nieuwe radiator is snel op temperatuur dankzij een aluminium warmtewisselaar die de warmte direct afgeeft aan de ruimte. De radiator kan dus later aan en eerder uit. Hij maakt gebruik van een tegenstroom lucht-luchtwarmtewisselaar, waarmee warmte aan de afvoerlucht wordt onttrokken en wordt overgedragen aan de binnenkomende verse buitenlucht.De designers van Jaga hebben trouwens niet stil gezeten, getuige de nieuwe parel die is toegevoegd aan het assortiment met de Vertiga-radiator, een volledig nieuw type lt-radiator voor warmtepompen en hr-ketels. Twee dynamische warmtewis-

zeer lage watertemperaturen. Door het lichte gewicht en de goed geleidende materialen is de voor Jaga kenmerkende Low-H

2O-

techniek beter regelbaar.

ClimaRad

Op de stand van ClimaRad ging alle aandacht uit naar de eind vorig jaar al geïntroduceerde nieuwe intelligente ClimaRad

Fan, een afzuigventilator die draadloos in verbinding staat met de ClimaRad. De ClimaRad Fan kan bijvoorbeeld worden geplaatst in de badkamer en zorgt hier voor een kleine onderdruk. Doordat de twee apparaten met elkaar communiceren, 'weten' ze precies waar en hoeveel verse lucht nodig is.Doordat de combinatie geen gebruikmaakt van luchtkanalen is het concept goed toepasbaar om kleinere woongelegenheden, zoals studentenhuizen en kamers in verzorgingstehuizen betaal-baar te ventileren.

dertig monumentenwoningen van corporatie Bo-Ex in Utrecht. De ClimaRad Fan communiceert daar draadloos met de ClimaRad 2.0. Zo zal de keukenventilator in de open keuken ervoor zorgen dat de benodigde toevoerlucht via de ClimaRad 2.0 in de woning komt, in plaats van via een toevoerrooster in het kozijn.

Duco

Een mooie primeur was de ClimaTop van Duco Ventilation & Sun, het eerste elektronisch gestuurde rooster dat de verse, binnenko-mende lucht voorverwarmt tijdens de koudere maanden. Het ventilatierooster kan snel en eenvoudig op het kozijn worden geplaatst en heeft een zelfregelende klep voor een constant ventilatiedebiet. De interne warmtestrip in de ClimaTop zorgt dat de binnenkomende verse lucht wordt voorverwarmd tot 12 °C. Dankzij de intelligente sturing van het rooster wordt er en-kel ingegrepen als het binnenklimaat in de ruimten beneden de norm komt of de buitentemperatuur onder de 12 °C. Gekoppeld aan een warmtepomp(boiler) kan de warmte uit de afgevoerde lucht worden onttrokken en aangewend voor de bereiding van warm tapwater.

De nieuwe radiator van Secoia heeft zes functies: verwarmen, ventile-ren, binnenluchtkwaliteit regelen,

nachtkoeling.

KS04 36-38.indd 38 21-03-13 11:33

39K&S - April '13

Anders denken in klimaatoplossingen

Scan de QR-code met uw smartphone of tablet voor meer informatie!

ADVISERING I ONDERSTEUNING I TOTAALOPLOSSING

Airview Luchtbehandeling BV I 078 - 652 18 00 I www.airview.nl

Bij ons kunt u terecht voor méér dan alleen de levering van uw apparatuur. Ook advies en ondersteuning in alle fases van uw project vormen voor ons een belangrijk onderdeel van de totaaloplossing.

Wij laten u graag zelf de toegevoegde waarde van dit concept ervaren en nodigen u uit om contact met ons op te nemen voor het bespreken van de mogelijkheden.

Het leveringsprogramma warmtepompen be-vat een diversiteit aan apparatuur waarmee oplossingen verzorgd kunnen worden in een capaciteitsrange vanaf 2,4 tot ruim 700 kW.

Airview Luchtbehandeling is uw totaal-leverancier in klimaatoplossingen.Door middel van ons uitgebreide leverings-programma kunnen wij u de oplossing bieden voor iedere situatie.

Lucht/water DC Inverter lucht/water

Centrifugaal lucht/water Water/water

Warmtepompen

Gemaakt voorkoude én warmte.testo 550: De digitale manifold die de

efficiëntie van koelsystemen en warmte -

pompen verhoogt.

Robuust voor dagelijks gebruik

Instrument voor 40 koudemiddelen

Geïntegreerde berekening van oververhitting

en onderkoeling

www.testo.nl/manifold23 0

983 1

3T

ES

-07

40 K&S - April '13

tesa® 4600 - Xtreme Conditions

Xtreme Conditions

Onmiddellijke hermetische afsluiting dankzij siliconen in de vorm van een zelfvulkaniserende tape Uitstekend bestand tegen brandbare materialen, oliën, zuren,

oplosmiddelen, zout, water en UV-straling Extreem temperatuursbestendig van -60°C tot +260°CElektrische weerstand tot 8000 Volt

www.tesa.bewww.tesa.nl

Hoe zou u dit probleemin 30 seconden oplossen?

Voor lekkages onder hoge druk tot 8 barVoor permanente en tijdelijke toepassingen,

binnens- en buitenshuisSchoon verwijderbaar zonder lijmresten

achter te laten op de meeste ondergronden

K&S - April ‘13 41

Hoe zit het met de kinderopvang?

De werknemer moet voordat hij onbetaald verlof opneemt, hier-over contact opnemen met de Belastingdienst.

Moet ik de pensioenpremie doorbetalen?

Nee, dit is niet wettelijk verplicht. Uw werknemer doet er verstandig aan om zelf contact op te nemen met MN-Services (070 316 08 60) met het verzoek dat hij/zij tijdens het onbetaalde verlof zelf de premie afdraagt (dus ook het werkgeversdeel).

Wat gebeurt er met sociale verzekeringen?

Als de verlofperiode niet langer dan achttien maanden duurt, zijn er geen gevolgen voor de ZW, WIA of de WW. Wat betreft de vaststel-ling van het recht op een uitkering, het dagloon, de toepassing van de eisen om in aanmerking te komen voor een Werkloos-heidsuitkering en de acceptatie in de verzekering, blijft het nor-maal geldende arbeidspatroon uitgangspunt voor de vaststelling van het recht op een uitkering. Een periode van verlof wordt er als het ware tussenuit geknipt en telt niet mee voor het vaststel-len van een recht. Het doel van het verlof is hierbij niet belangrijk. Het kan bijvoorbeeld gaan om ouderschapsverlof, verlof om een studie te gaan doen of een sabbatical.

Loopt de zorgverzekering door?

De werknemer is verplicht om een zorgverzekering af te sluiten. Hij betaalt (vanaf achttien jaar) aan de zorgverzekeraar van zijn keuze de nominale premie voor de basisverzekering en premie voor eventuele aanvullende verzekeringen. Daarnaast is de werknemer, indien er inkomsten worden genoten,

cent van het brutoloon na inhouding van de pensioenpremie en de ingehouden premies werknemersverzekeringen. Indien de werknemer geen inkomsten heeft, zoals bij volledig onbetaald verlof, is hij/zij geen inkomensafhankelijke bijdrage verschuldigd. Wanneer de werknemer een tegoed uit zijn levenslooptegoed ontvangt, houdt een werkgever dit bedrag in wanneer het levens-looptegoed aan de werknemer wordt uitbetaald. De werknemer ontvangt dan de werkgeversbijdrage van 7,75 procent.

Wat doe ik als de werknemer ziek wordt?

Wordt een werknemer ziek tijdens het volledig onbetaald verlof, dan heeft hij/zij geen recht op ziekengeld. De werkgever heeft dan ook geen loondoorbetalingsverplichting.Bij deeltijdverlof heeft u voor ten hoogste 24 maanden een loon-doorbetalingsverplichting over het aantal uren dat de werknemer werkt. Volgens artikel 67, lid 1 van de CAO moet de werkgever de eerste zes maanden 100 procent van het salaris dat de werkne-mer in deeltijd verdient doorbetalen. De daaropvolgende achttien maanden moet 90 procent van het salaris worden doorbetaald. De ziekte van de werknemer kan (in onderling overleg) een reden zijn om het verlof voortijdig af te breken. Dit geldt ook met de levensloopregeling bij opname van onbetaald verlof.

EERSTE HULP BIJ ONDERNEMEN

E H B O

Bedrijfsvoering

Wat zijn de regels rondom onbetaald verlof?

Werknemers mogen – in overleg met de werkgever – onbetaald verlof opnemen. Er bestaan twee soorten onbetaald verlof:

Ouderschapsverlof, opname van het levenslooptegoed en lang-durend zorgverlof voor de zorg van de partner, het eigen kind of de ouders zijn vormen van onbetaald verlof die wettelijk zijn geregeld. Onbetaald verlof met een ander doel, bijvoorbeeld een wereldreis maken, is niet wettelijk geregeld.

Mag ik onbetaald verlof weigeren?

Bij aanvraag van onbetaald verlof dat niet wettelijk is geregeld mag een werkgever weigeren deze te verlenen. Daarentegen mag een werkgever de opname van levenslooptegoed niet weige-ren. Ouderschapsverlof en langdurend zorgverlof mogen alleen worden geweigerd bij een zwaarwegend bedrijfsbelang. Hiervoor moet een werkgever echter wel goede argumenten hebben. Komt u er samen niet uit, dan zal de rechter hierover een beslis-sing moeten nemen. Als het verlof eenmaal is ingegaan kan dit niet meer worden teruggedraaid.

Hoe zit het met het salaris?

Tijdens het verlof hoeft er geen salaris te worden betaald. Als de verlofnemer in deeltijd gaat werken, ontvangt hij uiteraard wel gewoon loon voor de gewerkte uren.

Bouwt de werknemer tijdens onbetaald verlof vakantiedagen op?

Tijdens onbetaald verlof bouwt de werknemer geen vakantie-dagen en ADV op. Alleen als het verlof gebruikt wordt voor lang-durend zorgverlof bouwt de werknemer wel vakantiedagen op.

DOSSIER:

ONBETAALD

VERLOF

KS04 41.indd 41 25-03-13 09:39

Aanhoudendelaagconjunctuurbevordert creatiefondernemerschapTekst: Mathilde van Hulzen Illustratie: Bruno Visser

42 K&S - April ‘13

KS04 42-44.indd 42 25-03-13 11:44

K&S - April ‘13 43

Bedrijfsvoering

Actief architecten benaderen‘Particulieren weten ons niet altijd te vinden als het om aardwarmte gaat en soms worden we benaderen voor traditioneelinstallatiewerk’, zegt Hilde Vorstermans, mede-eigenaar van familiebedrijf Vorstermans Klimaattechniek uit Meijel. Deze installateuris gespecialiseerd in duurzame klimaattechniek, aardwarmte en zonne-energie. 'Daarom werken we samen met andere installateursuit de regio. Zij bellen ons als hun klant om duurzame klimaattechniek vraagt en wij brengen onze klanten met hen in contact als zeeen loodgieter nodig hebben. Het is puur praktisch, we zoeken die samenwerking niet bewust op.' Dat geldt wel voor de relatie met architecten. 'We merken dat architecten nog regelmatig verkeerde beelden hebben bij duurzame klimaattechniek en dat er nog veel onduidelijkheid over is. Dat schrikt af. Maar als architecten er wel wat vanaf weten, is de drempel lager om met een duurzame oplossing naar de klant te stappen. Daarom zoeken we architecten op om onze kennis over duurzaam ontwerpen met hen te kunnen delen.

oor ondernemingen met genoeg kapitaal zijn bedrijfs-overnames momenteel relatief goedkoop, ook in de installa-

tiebranche. Dat is gunstig, want met zo’n overname kan in één klap de orderpor-tefeuille, het werkgebied of het dien-stenpakket worden uitgebreid. Dat is een

markt waar – soms nog onder de kost-prijs – wordt gewerkt aan steeds minder opdrachten.

Zo’n overname verloopt echter niet altijd volgens een vooropgezet plan. Neem bijvoorbeeld Technisch Installatiebedrijf Toonen uit Wijchen, gespecialiseerd in loodgieterswerk, verwarming, dakwerk, ventilatie, klimaat- en energiebeheersing. Onlangs nam dit bedrijf een collega-onderneming uit de buurt over. ‘De vorige eigenaar kende ik', vertelt di-recteur Gert-Jan van den Broek. 'Hij belde me dat het niet goed ging met zijn bedrijf. Een overname was toen niet interessant. Een half jaar later hoorde ik dat hij failliet was en heb ik hem gebeld en sterkte ge-wenst. Daarna ben ik met de curator aan de slag gegaan’, vertelt directeur Gert-Jan van den Broek. ‘Bij de faillissementsveiling bleek ik de hoogste bieder en op die manier kwam de overname tot stand.’ Toonen heeft geen personeel overgenomen, maar wel een extra personeelslid aangesteld. ‘Door de overname zit ons orderboek het

komende jaar behoorlijk vol. De andere

termijn moesten worden afgerond en voornamelijk binnenwerk. Dat vormt een mooie aanvulling op onze eigen pro-jecten. En er zijn natuurlijk vaste onder-houdsadressen die een mooie uitbreiding vormen op onze eigen klantenkring.’Van den Broek heeft daarnaast recente-lijk een start gemaakt met een Limburgs installatiebedrijf dat nu VILToonen heet, samen met twee partners: de voormalige eigenaar en een oud-projectleider. ‘De vorige eigenaar had de onderneming al voor de crisis verkocht. Drie jaar daarna ging het bedrijf failliet. Bestaande klanten belden hem op om te vragen hoe het nu verder moest. Vervolgens nam hij met mij contact op om te vragen of we deze klanten wilden overnemen. Daar zijn we dus op ingesprongen. We hadden elkaar al eens ontmoet en toen klikte het goed.’Bij dit bedrijf werkten voorheen dertig mensen, nu begint het bedrijf met drie. ‘Dat valt inderdaad mee qua kosten. Het is gewoon leuk om zo’n bedrijf mee op te richten, ook omdat je zo weer nieuwe mensen leert kennen.’

Schaalvergroting

Helemaal vanaf nul beginnen met een samenwerkingsverband, vereist vaak een wat langere adem. Othello Schelfhout,directeur van Schelfhout Elektro uitClinge, startte in de herfst van 2012 samen met vijf partners een nieuw bedrijf

dat zich volledig richt op energiebespa-ring, duurzame technieken en domotica. ‘Koos Kerstholt van InstalNova heeft ons bij de plannen en de uitvoering ondersteund’, verklaart Schelfhout. De Stichting InstalNova was tot 1 januari 2013 het samenwerkingsverband van UNETO-VNI, Syntens en TNO, dat de vorming van innovatieve installatieclusters bevor-derde. ‘Dat traject heeft een paar jaar in beslag genomen. Je wilt inzicht krijgen in de markt en je hebt een strategie nodig waarmee je klanten bewust kunt maken van de mogelijkheden van energiebe-sparing en domotica. Ze moeten daar een duidelijk beeld van hebben, voordat ze actie ondernemen en een opdracht plaatsen.’ Ook de overige deelnemers zijn allemaal installateurs met domotica als specialisatie. Sommige partners zijn naast E- ook W-installateur. Schelfhout Elektro is met twee parttimers en twee fulltimers de kleinste, de grootste heeft ongeveer dertig mensen in dienst.Toen de partners met het plan begonnen, was er van crisis nog geen sprake. ‘Daarom was onze eerste insteek ‘comfort’, maar inmiddels blijkt dat de elite die voor dat comfort wil betalen uit een beperkte groep mensen bestaat. Daarom gaan we ons ook richten op de zorg. Mensen willen en moeten vaak langer thuis blijven wonen. Daarvoor is domotica en verdere automatisering nodig. Onze derde pijler onder het bedrijf is ‘veiligheid’. Dat wordt ook een steeds belangrijker thema.’

V

KS04 42-44.indd 43 25-03-13 11:44

44 K&S - April ‘13

in de installatiesectorDe omzet in de installatiebranche is in 2012 met ongeveer 5 procent gekrompen, voor 2013 wordt een lichte daling van 1 procent verwacht. Bij veel installateurs

in zicht; het totale aantal installatie-bedrijven is verminderd.In de huidige aanhoudende laagcon-junctuur zijn ondernemingen alleen succesvol als zij hun interne organisatie op orde hebben, hun klant centraal stellen en weten in te spelen op de vraag naar duurzaamheid en domotica. Klanten verwachten van installateurs een regisserende en adviserende rol.Daarnaast is er een tendens tot overnamesen fusies, vooral om meer toegevoegde waarde en geïntegreerde oplossingente kunnen bieden. Het belang vansamenwerking met andere installateurs en bouwers wordt steeds groter.

Voor Schelfhout vormt de nieuwe onder-neming een kans om de domoticamarkt beter te bewerken. ‘In je eentje kost schaalvergroting te veel energie en geld. Door samen te werken, bereiken we nu vrijwel een landelijke dekking. We kunnen nog steeds ons eigen ding doen en daar-naast installaties uitvoeren voor de nieuwe onderneming. Op de schaal die we zelf aan kunnen. Blijkt een opdracht te groot, dan kunnen we elkaar ondersteunen.’De samenwerkende installateurs denken momenteel na over een goede naam voor het nieuwe bedrijf en een bijpassende reclamecampagne. ‘Een verplaatsbare woning bijvoorbeeld, waarin je alles kunt laten zien.’ Collega-installateurs zijn van harte welkom om in te stappen. ‘Daarmee kunnen we de landelijke dekking verdich-ten. We overwegen een franchiseformule.’

Gunnen

De crisis inspireert vooral tot meer infor-mele samenwerking. Zo valt Berkvens Elektro uit Boxmeer bijvoorbeeld terug op installateurs met een specialisatie in brand- en inbraakbeveiliging als de klant om zulke voorzieningen vraagt. ‘Je kunt alle kennis binnenshuis proberen te houden, maar dan komt je kostprijs vaak te hoog uit of je loopt snel achter’, vindt bedrijfsleider John de Quillettes.

‘Daarom schakelen we in dergelijke gevallen liever een collega uit de regio in. Als de samenwerking goed verloopt, weet je elkaar een volgende keer ook te vinden. Onderling lenen we daarnaast mensen aan elkaar uit, maar dat komt in de huidige markt zelden voor.’Met wie het bedrijf samenwerkt, hangt af van het project, de klant en de locatie. ‘Het zijn vaak dezelfde ondernemingen, degenen waarmee je op persoonlijke basis goed kunt samenwerken. Soms leer jeeen collega kennen omdat het bestek

klikt, heb je weer een contact erbij.’De Quillettes valt het op dat collega-installateurs meer geneigd zijn tot samenwerking, ook als ze in hetzelfde marktsegment zitten. ‘Ze gunnen elkaar meer sinds de crisis. Met jezelf voorop zetten en anderen uit de markt concurre-ren ga je het niet redden. Uiteindelijk doen we allemaal hetzelfde werk en deuurtarieven liggen ook bij elkaar in de buurt. En als de economie straks weer aantrekt en je kunt het werk niet aan, wie helpt je dan? Dus waarom moeilijk doen.Met overleggen en samenwerken boek je nu meer winst.’

Loodgieter Adri Meulemans verketelt momenteel de verwarmingsinstallaties van appartementencomplex Nellestein aan de Amsterdamse Gaasperplas. De twee collectieve ketels voor warm water en verwarming worden vervangen doorindividuele hr-ketels. Bij het installatiebedrijf werken een handjevol personeels-leden. Meulemans schakelt regelmatig andere bedrijven in, voornamelijk ZZP’ers.‘Dat zijn mensen die ik goed ken en waarmee ik prettig kan samenwerken.Sommige zijn installateur, andere bijvoorbeeld timmerman. Zo kan ik grotere opdrachten aan dan wanneer ik alles alleen zou doen.’ Meulemans richt zich binnenkort op het volgende energieproject bij Nellestein: collectief gas inkopen. Daarvoor werkt hij samen met andere kleine bedrijven en met de bouwbegeleider

mensen interesse hebben, een enquête houden en daarna inventariseren wat we

houdt met nevenactiviteiten zoals het collectief inkopen van gas? ‘Als klein bedrijf

richten op besturing op afstand.’

KS04 42-44.indd 44 25-03-13 11:44

45K&S - April '13

PEUGEOT PACK PRO EDITION

Het fi nancial lease actietarief van 1,9% is geldig bij orders van bedrijfsauto’s t/m 30-06-2013 en geldig voor de contractduur van de fi nancial lease-overeenkomst (12, 24 of 36 maanden). Afgebeeld model kan afwijken van de werkelijkheid. Wijzigingen voorbehouden. Ga naar uw dealer voor meer informatie en de voorwaarden of kijk op www.peugeot.nl.

Uw bedrijf upgraden doet u met de nieuwe Peugeot bedrijfsauto’s met Pack Pro Edition. Compleet met extra’s zoals meegespoten bumpers, RVS sidebars, lichtmetalen velgen en optioneel lederen bekledingen. Kijk, daar knapt ieder bedrijf van op. Nu tijdelijk met 1.9% Financial Lease. Ga dus snel naar de Peugeot-dealer voor meer informatie.

SUCCES DWING JE AFmet de nieuwe bedrijfsauto’s van Peugeot

www.peugeot.nl

46 K&S - April '13

Net dat beetje meer powerInstallateurs kunnen in deze tijden best wat extra

power gebruiken. GasNed biedt die power.

Dankzij ons sterke samenwerkingsverband

van ruim 240 zelfstandige installatiebedrijven

profiteren onze leden van slimme diensten:

gezamenlijke inkoop

huur-, lease- en serviceconcepten

marketingondersteuning

bespaarinstallateur

Profiteer mee en word lid!

Ontdek de 10 ijzersterke voordelen van ons

lidmaatschap op www.gasnedvoordeel.nl of

maak direct een afspraak via 013 - 58 10 859.

Capillaire Klimaatmatten

BioClina is een uiterst duurzaam en energiebesparend klimaat-systeem dat bestaat uit milieuvriendelijke capillaire buismatten. Dit systeem kan verwarmen vanuit vloer, wand of plafond en koelen vanuit wand of plafond.

De klimaatmatten worden toegepast als Beton Oppervlakte Activering (BOA) of als oppervlakte afgiftesysteem in stuc of op de dekvloer.

O.a. succesvol toegepast bij:• Van der Valk hotel ‘De Witte Bergen’ • Universiteit Maastricht• Nationaal Archief Den Haag • Universiteit Utrecht• Wereld Natuur Fonds Zeist • Slot Loevestein en tal van andere toonaangevende nieuwbouw- en renovatieprojecten.

T 015-2153728 | W www.BioClina.nl | E navos@navos.nl

Beter geregeld metTACOSETTER

Beter geregeld metTACOSETTER

Protherm Impex b.v.Harselaarseweg 129 • Postbus 112 • 3770 AC Barneveld-Hollandtel. (0342) 415751* • fax (0342) 415643 • E-mail: info@protherm.nl

APPENDAGES EN REGELSYSTEMENVOOR CV- EN SANITAIRE INSTALLATIES

Snel, moeiteloos en nauwkeurig inregelenen controleren van de doorstroomhoe-veelheid in vloeistofsystemen.

1. StrangregelventielenBy-pass modellen 1/2”, 3/4”, 1”, 1.1/4”, 1.1/2”, 2”Diverse regelbereiken van 2 l/min. tot 180 l/m.

2. Inline modellen voor montage tussenkoppelingen 12, 15, 22 mm 3/4”, 1”.Diverse regelbereiken van 0,3 tot 30 l/m.

3. Setter RondoMessing vernikkelde uitvoering, verkrijgbaarin rechte en haakse uitvoering.Instelbereik van 0,6 t/m 8 l/m.

4. Strangregelventiel in flensuitvoeringmodellen DN 65, DN 80 en DN 100Instelbereiken van 60 t/m 650 l/m.

K&S - April ‘13 47

Op 17 en 18 april vindt de nieuwe – uitsluitend op zonne-energie gerichte – vakbeurs Solar Solutions plaats. Solar Solutions wordt speciaal georgani-seerd voor W- en E- installateurs, dakspe-cialisten en bouwbedrijven. Kortom, voor alle professionals die met zonne-energie te maken hebben (zonnestroom en zon-thermisch) of zich daarover willen laten in-formeren. Door de sterke prijsdalingen van zonnepanelen is zonnestroom binnen het bereik van grote groepen consumenten en bedrijven gekomen. Nederland loopt

-land en België, maar UNETO-VNI verwacht de komende jaren een enorme inhaalslag. Deze ontwikkeling biedt omzetmogelijk-heden voor de installatiebranche. Solar Solutions helpt daarbij door alle belang-rijke leveranciers en producten samen te brengen. Solar Solutions vindt plaats in de Expo Haarlemmermeer, het voormalige Floriadeterrein aan de Stellingweg 1 in Vijfhuizen, een makkelijk bereikbare en autovriendelijke locatie aan de N205 op een steenworp afstand van Schiphol. De beurs is geopend van11.00 – 18.00 uur.

Solar Days

De campagne 'Solar Days' heeft als doel over heel Europa particulieren, bedrijven en overheden te informeren over het gebruik van de zon als belangrijke en aantrekkelijke energiebron. De Solar Days vinden dit jaar plaats van 1 tot en

in zeventien Europese landen duizenden verschillende evenementen plaats met zonne-energie voor warmte en elektrici-

teit in de hoofdrol. Nederlandse belan-genorganisaties waaronder UNETO-VNI, Holland Solar en Agentschap NL organise-ren ook dit jaar weer samen de Solar Days.

informatiebijeenkomsten, workshops, open huizen en rondleidingen op het ge-bied van zonne-energie. Zonne-energie

op te wekken en bij te dragen aan het aandeel duurzame energie in Nederland. Mensen die zelf via zonne-energie stroom of warmte opwekken doen dit omdat ze het belangrijk vinden te investeren in duurzame energie. Voor particulieren en bedrijven is zonne-energie in veel geval-

De organisatie van de Solar Days roept particulieren – maar zeker ook (installatie)bedrijven – op om mee te doen aan de Solar Days. Dat kan door het organise-ren van informatiebijeenkomsten of het openstellen van bedrijfsgebouwen waar zonne-energie-installaties te zien zijn. Meld uw evenement aan op www.solardays.nl.

ActueelDe zon wint terrein Het is voorjaar en de zon wint terrein. Niet alleen schijnt ze langer, maar ook intensiever. Een mooie tijd om te kijken hoe we kunnen

evenementen is UNETO-VNI partner.

SolarToursNa het succes van de voorgaande jaren worden ook dit jaar SolarTours georganiseerd, speciaal voor woningcorporaties, projectontwikkelaars, gemeenten, architecten, studenten, bouwers, installateurs en energiebedrijven. Een bus rijdt langs diverse interessante zonne-energieprojecten. Tijdens de rond-rit krijgt u informatie van architecten, projectontwikkelaars of installateurs die betrokken zijn bij de verschillende projecten. Informatie over data, routes en aanmelden is te vinden op de website www.solartours2013.nl. Wees er snel bij, het aantal plaatsen is beperkt.

KS04 47.indd 47 25-03-13 10:06

48 K&S - April '13

Een nieuwe serie drukverschilmeters van BLAUWE LIJN® met nieuwe func-tionaliteit en nog hogere nauwkeurigheid! De serie biedt Nederlandstalige menugestuurde bediening, een 2,8” TFT kleurenscherm, automatische druk-dalingsproef, Li-Ion accu en een printfunctie met de optionele IR EUROprinter

NIEUWE KENMERKENMeting van barometrische drukMaximale overdruk tot 16 bar (m.u.v. S4601 ST)Bluetooth® Smart voor draadloze communicatieOpslag van 100 meetresultaten op MicroSD kaart (optie)Datalogging (optie)Mogelijkheid voor updaten fi rmwareZoom-functie voor gemakkelijke afl ezing op afstandImport van adresgegevens voor rapportage

S4650 ST+/- 5.000 mbar

S4610 ST+/- 1.000 mbar

S4601 ST+/- 150 mbar

Het Bluetooth® woord- en beeldmerk zijn eigendom van Bluetooth SIG, Inc. Gebruik van deze merken door EURO-INDEX geschiedt onder licentie.

3

S468

0 ST

+/- 8

.000

mba

rS4600 ST-serie Druk(verschil)meters

nieu

w

Uitvoering: 28.0326

TERUGSTROOMBEVEILIGING TBE-EA

De terugstroombeveiligingseenheid TBE-EA “Easy Service” is een compacte terugstroom-

beveiliging met een controleerbare EA keerklep en een geïntegreerde kogelafsluiter, die

het drinkwaternet beschermt tegen het terugstromen van verontreinigd water tot en met

vloeistofklasse 2.

EASY SERVICE

TOEPASSINGSVOORBEELDEN

BRANDSLANGHASPELS

CV-INSTALLATIES ( 45 KW/HUISHOUDELIJK)

WATERLEIDINGCOOLERS

KOFFIEAUTOMATEN

DRANK- EN SOEPAUTOMATEN

STOOMOVENS

IJSMACHINES

DE VOORDELEN

ÉÉN PRODUCT VOOR DE VOORGESCHREVEN COMBINATIE VAN KEERKLEP EN AFSLUITER

VERVANGBARE KUNSTSTOF KEERKLEP

EENVOUDIGE CONTROLE VAN KEERKLEP

KOGEL MET ANTI-KALK COATING

VRIJ VAN DODE RUIMTES

BETROUWBAAR EN SERVICEVRIENDELIJK

GESCHIKT VOOR PERSTECHNIEKEN

BLIJVEND SOEPELE BEDIENING

KORTE INBOUWMATEN

VOLDOE

MET ÉÉN PRODUCT

AAN ALLE EISEN!

K&S - April ‘13 49

Bedrijfsvoering

WaardecreatieVoor wie het is ontgaan: de wereld om ons heen verandert en vernieuwt. Onze maatschappij verandert voortdurend en de klant verandert mee. Bedrijven en organisaties moeten inspelen op economische, ecologische,

ontwikkelingen, om in contact te blijven met hun doelgroep. Dat geldt ook voor de bedrijven in onze sector. Lifestyle-professionals analyseren de behoeften en wensen van verschillende groepen mensen. Producten en diensten voor de huidige consument moeten in belangrijke mate een bijdrage leveren aan de kwaliteit van leven. Onze sector sluit hier nauw op aan met oplossingen voor vraagstukken op het gebied van energie, zorg, mobiliteit, veiligheid en duurzaamheid.

Neem onze planeet; die heeft het onder het juk van ons intensieve gebruik zwaar te verduren. De overheid zet in op 16 procent duurzame energie en 20 procent CO2-reductie in 2020. Minister Kamp van Economische Zaken

geeft aan dat duurzame opwekking even belangrijk is als energiebesparing. In het onlangs gesloten woonakkoord is vastgelegd dat de overheid 150 miljoen euro bijdraagt aan een revolverend fonds voor energiebesparing. Het fonds kan met inleg van andere partijen groeien tot 600 miljoen euro. In combinatie met

de btw-verlaging zal dit een substantiële bijdrage leveren aan energiebesparing in de gebouwde omgeving. Nederland heeft behoefte aan een breed gedragen bindend Nationaal Energieakkoord voor duurzame groei. Als we door-pakken, biedt de groene economie werkgelegenheid voor 59.000 . Er ligt eveneens een enorme opgave wat betreft het levensloopbestendig maken

Toch wordt dit in onze branche nog niet volledig onderkend. Als ondernemer heb je keuzen: je kunt het anker uitgooien, met de stroom meegaan of je onderscheiden. Als branche gaan wij onze leden ondersteunen in het maken van de juiste keuzen. Zelf ben ik overtuigd van de kracht van samenwerking. Kijk, leer, deel en verbind met andere organisaties. Co-creaties waar op basis van transparantie en vertrouwen waarde wordt toegevoegd, zijn vaak kraamkamers van innovatie en creativiteit. En klinkt waardecreatie niet veel vriendelijker dan business genereren? Vaak zien we dat producten of diensten niet worden geleverd vanuit het perspectief van de klant. Succesvolle organisaties staan echter open voor vernieuwing, durven uit hun comfortzone te stappen en met een andere bril naar zichzelf en hun omgeving te kijken.

Het verschil maken doe je doorgaans niet alleen. Samen ben je slimmer. Als voorzitter van de Groep Klein van

zoek ik u voortaan op, op deze plek in het magazine. Met onderwerpen en actualiteiten rondom het thema bedrijfsvoering. Maar u mag natuurlijk ook mij opzoeken.

Claudia Reiner:

'Als branche gaan wij onze leden ondersteunen in het maken van de juiste keuzen'

Claudia Reiner, Caris & Reiner cpibiri@carisenreiner.nl @claudiareiner01

KS04 49.indd 49 25-03-13 10:12

nergie besparen is nodig om de CO2-

uitstoot te verminderen en het gebruik

reduceren. Daarbij zijn belangrijke stap-pen te nemen in de grotere gebouwen; zowel op het technische als het menselijke vlak. Om met het laatste te beginnen: het gedrag en de cultuur binnen een organisatie is vaak mede bepalend voor het energiegebruik in een gebouw. Doen mensen thuis bijvoorbeeld altijd het licht uit bij het verlaten van het toilet, dan betekent dat niet automatisch dat zij dit op het werk ook doen. Hetzelfde geldt voor het laten branden van de verwarming (gecombineerd met een open raam) en de verlichting in andere ruimten, bijvoorbeeld vergaderruimten of de kantine.Verder is het bijvoorbeeld zinloos om met twee medewerkers in een vergaderruimte plaats te nemen die vervolgens wordt geconditioneerd alsof er twintig mensen aanwezig zijn. Werknemers

Energiebesparen zonder investering

E

50 K&S - April ‘13

Energie besparen binnen grote (kan-toor)gebouwen, bedrijven, scholen of (zorg)instellingen gaat vaak gepaard met grote in vesteringen. Bijvoorbeeld met de aanschaf van klimaatregelingen of het vervangen van conventionele verlichting door ledverlichting. Het kan echter ook anders, en daarbij kunnen de E- en W-installateur een onder-scheidende rol spelen.

Tekst: ing. Marjolein de Wit-Blok

KS04 50-52.indd 50 25-03-13 14:42

K&S - April ‘13 51

Markt en maatschappij

ervan bewust maken dat dit onnodig veel energie en geld kost, kan een (kosteloze) stap zijn richting een lager energiegebruik. Zeker wanneer leidinggevenden zelf het goede voorbeeld geven en mensen elkaar mogen wijzen op hun gedrag.Techniek kan ondersteuning bieden in de vorm van bijvoorbeeld aanwezigheidssen-soren die automatisch het licht uitscha-kelen of CO

2- en temperatuursensoren

die de kwaliteit en temperatuur van de lucht monitoren en op basis daarvan het

regelen.

Niet zaligmakend

Toch zijn technische oplossingen ook niet altijd zaligmakend. Met een aanwezig-heidssensor kan er weliswaar niet veel mis gaan, maar bedrijven die hebben geïnves-teerd in bijvoorbeeld een warmtepomp

niet van het volledige voordeel van hun oplossing. Dit komt doordat oplossingen na installatie eenmalig worden ingesteld

niet meer naar omgekeken. Bijvoorbeeld

er te weinig van weet of niet op de hoogte is van het feit dat de systemen onderhoud behoeven.

HVAC-techniek: 'Een oplossing installeren en dan weglopen heeft geen zin. Een applicatie heeft aandacht nodig, moet worden onderhouden en dat betekent onder meer regelmatig controleren of de werking ervan nog overeenkomt met de beoogde

prestaties en of eventuele wijzigingen in een bepaalde situatie aanleiding geven voor het aanpassen van de instellingen. Filters vervangen wanneer deze vuil zijn gebeurt in de meeste gevallen nog wel; het is immers direct zichtbaar (of hoorbaar) dat dit noodzakelijk is. De knipperende lampjes van de verschillende regelingen doen voor de meeste gebouwbeheer-ders echter ingewikkeld aan en worden dan ook veilig met rust gelaten zolang de systemen draaien. Wat dat betreft denk ik dat er in deze tijd naast de E- en W-installateur ook mensen nodig zijn gespecialiseerd in meet- en regeltechniek. Bij grotere installateurs zijn deze specia-listen wel beschikbaar, maar voor kleinere installateurs gaat dat in veel gevallen toch te ver. De techniek achter de regelingen bevat nu eenmaal meer aders dan het standaard lichtnet en dat is gewoon com-plexer; zeker omdat de ontwikkelingen op dit vlak ook relatief snel gaan.'

Voorbeelden

Een voorbeeld van een technische oplos-sing die in de praktijk een bron van ener-gieverspilling blijkt, is de warmtepomp. De meest ideale situatie is een warmtepomp plaatsen om deze vervolgens nooit meer uit te zetten om het aantal in- en uitscha-

niet mogelijk, maar het aantal schakelin-gen is wel te minimaliseren. Bijvoorbeeld door de werking van de warmtepomp te monitoren en op basis hiervan de meest optimale instelling te bepalen. Dit draagt bij aan een goede wer-

king en een langere levensduur, maar het vereist wel de nodige kennis en ervaring.Een ander voorbeeld waarbij de mogelijk-heden van de techniek onbenut blijven, zijn de bekende warmte- en koudetra-jecten. Hierbij wordt de verwarming en/of koeling aangestuurd op basis van een tijdprogramma. De gebruiker kan bijvoor-beeld instellen wanneer de verwarming of koeling ’s morgens in werking moet treden, zodat medewerkers ’s morgens een verwarmde of gekoelde werkruimte betreden. Hetzelfde geldt voor het tijdstip van het uitschakelen. Een half uur voordat medewerkers weer vertrekken is bijvoor-beeld een standaard instelling die energie bespaart zonder dat het comfort daaronder te leiden heeft.

De praktijk leert dat ook hier vaak een-malig een instelling wordt gemaakt, die vervolgens niet meer wordt gewijzigd. Dat betekent dat de schoorsteen tijdens (school)vakanties staat te roken alsof het hele gebouw vol is met mensen en dat lege kantoorgebouwen ook in het weekend maximaal worden verwarmd. Daarnaast zijn gebouwen in de winter vaak veel te warm en in de zomer veel te koud; een kwestie van een verkeerde inregeling

De temperatuur en het CO2-percentage in een ruimte: het CO

2-gehalte is

'Energie besparen zonder dat het comfort hieronder leidt'

KS04 50-52.indd 51 25-03-13 14:42

52 K&S - April ‘13

0

500

1000

1500

2000

2500

opbr

engs

t bes

parin

g pe

r jaa

r [eu

ro]

jaar 1 jaar 2 jaar 3 jaar 4 jaar 5 jaar 6 jaar 7 jaar 8 jaar 9

opbrengsten installateur opbrengsten opdrachtgever

van het verwarmings- en koelsysteem. Ook hier geldt dus dat aandacht voor de geplaatste meet- en regelapplicatie het begin kan zijn van structurele energiebesparingen. Jaarlijks de juiste instellingen maken voor vakanties, vrije dagen en weekenden is een, maar de ver-warming een halve of hele graad lager zetten in ruimten waar dit kan, of drie kwartier in plaats van een half uur voor het einde van de werktijden uit-schakelen levert weer een extra energiebesparing op. Een combinatie dus van gezond verstand, enige inspiratie en voldoende kennis van en inzicht in de

Rol installateur

Vooral het laatste aspect kan een belangrijke kans betekenen voor de E- en W-installateur. Bij het installeren van bepaalde oplossingen kan de instal-lateur bijvoorbeeld een servicecontract afsluiten waarin wordt afgesproken dat hij een of twee keer per jaar langs komt om de instellingen en werking van de installaties te controleren en eventueel aan te passen. Werken alle opnemers bijvoorbeeld nog of zijn er andere storingen die de communicatie tussen de sensoren en regelapparatuur negatief beïnvloeden? Voor de W-installateurs geldt: lopen alle kleppen nog soepel, zijn er geen verstoppingen enzovoort.

van systemen bijdragen aan een energiebesparing van 10 – 30 procent en daar hoeft de gebruiker verder geen enkele investering voor te doen. Tevens doen installateurs er verstandig aan zich op de hoogte te stellen van de verschillende beschik-bare energiebesparende maatregelen zodat zij hun klanten optimaal kunnen adviseren. Vooral E-installateurs die samenwerken met de W-sector of installatiebedrijven die beide disciplines aanbie-den, kunnen op deze manier een totaaloplossing aanbieden waarin zowel verlichting als verwarming en klimaatbeheersing zijn opgenomen. Nog beter is het om een medewerker zodanig te specialiseren in meet- en regeltechniek dat de systemen na instal-latie optimaal presteren en gedurende de levens-

Ontzorgplan

HVAC-techniek is dermate overtuigd van de energiebesparende mogelijkheden, dat het een businessplan ontwikkelde waarbij klanten geen

'Zodra wij een besparing van minimaal 10 procent kunnen realiseren – dit stellen we vast op basis van een inventarisatie – bieden we een contract aan

het besparingspercentage voor de eindgebruiker op met 20 procent per jaar. Aan het einde van de looptijd is de besparing volledig voor de afnemer

het vlak van energiebesparing zonder daarbij een daadwerkelijke investering te hoeven doen. Vooral in de zorg en het onderwijs kan dit uitkomst bieden, omdat hier vaak het geld ontbreekt voor investe-ringen; ook wanneer uit berekeningen blijkt dat het na een aantal jaren alleen maar geld oplevert.'

RekenmodelEen school heeft een jaarlijks gasverbruik van 50.000 m3 en de inschatting is dat hierop 15 procent kan worden bespaard. Dit komt neer op 7.500 m3

-len of andere onderwijs gerelateerde doelen. De opbrengsten van de instal-lateur zijn omgekeerd evenredig. Na vijf jaar heeft hij 7.200 euro verdiend.

Om de besparingen te optimaliseren worden de installaties bij het begin van de looptijd optimaal ingeregeld en vervolgens jaarlijks gecontroleerd en eventueel bijgesteld.

KS04 50-52.indd 52 25-03-13 14:42

53K&S - April '13

Goedbezig.

ThermoNoord B.V. Gorredijk NL

TN

Fabrikaten van wereldformaat voelen zich thuis bijThermoNoord. Maar wat is een perfect product zonder een

perfecte ondersteuning? Bij ThermoNoord gaan goede producten,

productkennis en logistieke dienstverlening hand in hand.

Doe daarom, voor een vakkundige installatie, een beroep op het

kenniscentrum van ThermoNoord.

ThermoNoord voor technisch advies in verwarming enklimaattechniek.

ThermoNoord B.V. Gorredijk NL

54 K&S - April ‘13

Slimme ventilatie, ultiem comfortDe ClimaTop van Duco Ventilation is het eerste elektronisch gestuurde rooster dat de verse, binnenkomende lucht voorverwarmt tijdens de koudere (winter)maanden. Het ventilatierooster kan snel en eenvoudig op het kozijn worden geplaatst met zelfregelende klep voor een constant ventilatiedebiet én een akoestische uitvoering zorgt voor maximale geluid-demping. Daarnaast heeft het rooster een elektronische sturing op basis van CO

2 voor een optimale energiebesparing. Dankzij een interne warmte-

strip kan de binnenkomende verse lucht worden voorverwarmd tot 12 °C. Dankzij de intelligente sturing van het rooster wordt er enkel ingegrepen waar en wanneer dat nodig is. Bovendien reageert de warmtestrip alleen wanneer de buitentemperatuur onder de 12 °C zakt om de lucht voor te verwarmen tot een aangename temperatuur, en dat met een rendement van 99 procent. Dankzij de koppeling aan een warmtepomp(boiler) kan de warmte uit de afgevoerde lucht worden onttrokken en aangewend voor de bereiding van warm tapwater.

Duco, www.duco.eu, tel. 0032 58 33 00 33

Communicatieve inbouwsensoren

Siemens Building Technologies heeft het aanbod Symaro-sensoren aangevuld met KNX-compatibele inbouwmodellen. De sensoren registreren temperatuur, vochtig-heid en luchtkwaliteit en kunnen dankzij hun communicatiemogelijk-heden deze waarden ook regelen. Siemens levert ook een multisensor die meerdere, of al deze waarden gelijktijdig meet. Op alle modellen kan een passieve temperatuursensor worden aange-

sloten die een tweede temperatuur (bijvoorbeeld de vloer) meet. De apparaten zijn voorzien van twee binaire ingangen en kunnen de status van twee potenti-aalvrije contacten registreren. De maximaal vier geregistreerde meetwaarden en twee statussen worden via de gemeenschappelijke KNX-interface verstuurd naar andere deelnemers in het GBS. De inbouwsensoren zijn compact vormge-geven en compatibel met alle gangbare inbouwdozen.

Siemens Building Technologies, www.siemens.nl/instabus tel. 070 333 10 52

Productnieuws

Geluidsarme suskasten

Voor geluiddempend ventileren introduceert Aralco een nieuwe range suskasten, de VariaCoust EPC. Deze serie heeft de beste geluiddempende eigen-schappen in de markt. In een capaciteitsrange van 12 – 28 dm3/s worden dempingswaarden gehaald tot 50 dB(A). Bovendien zorgt de zelfregelende EPC-klep voor meer comfort en besparing op ener-giekosten. Voor het verlagen van de exploitatie-kosten zijn de suskasten van de Belgische fabrikant voorzien van de unieke EasyClean-constructie. De nieuwe serie suskasten VariaCoust EPC zijn leverbaar in vele uitvoeringen en inzetbaar in nieuwbouw en renovatie, ook voor geluiddempend ventileren in schuine daken.

Aralco, www.aralco.be, tel. 0032 56 53 80 60

Koudwatermachines

Western Airconditioning biedt de optie om alle luchtgekoelde koudwatermachines uit haar leve-ringsprogramma uit te voeren met een frequen-tiegeregelde circulatiepomp. Deze circulatiepomp wordt gemonteerd geleverd in de koudwaterma-chine. Tevens wordt de bijbehorende omloopklep meegeleverd (losse levering). Met de toepassing van deze circulatiepomp wordt de gewenste water-druk in het gekoeld water leidingnet gerealiseerd. In praktijk worden in veel gevallen (veel) te grote cir-culatiepompen geïnstalleerd. Deze circulatiepom-pen leveren continu meer druk dan gevraagd wordt. Dit resulteert in een onnodig hoog energiegebruik. Door toepassing van een frequentiegeregelde circulatiepomp wordt er minder energie gebruikt als de vraag naar koud water minder is.

Western Airconditioning, www.western.nl tel. 033 24 77 88 00

KS04 54-56.indd 54 25-03-13 10:28

K&S - April ‘13 55

Douchekop meteoAntoniolupi toont tijdens ISH 2013 de doorontwikkeling van de douche-kop Meteo met de nieuwe versies 2C en 3C. Ondanks de omvang blijft de gebruikte hoeveelheid water per minuut beperkt. Dat komt door de stroombegrenzers en dankzij het feit dat de waterstaal kan worden ge-scheiden in drie soorten: rondom, waterval en centraal. De meteo bestaat uit twee elementen; het frame en de douchekop, waardoor het lijkt alsof het water uit het plafond komt. Meteo is beschikbaar in verschillende kleuren en het frame is beschikbaar in roestvaststaal, zwart en mat wit. De douchekop is van roestvaststaal of mat wit. Op verzoek is het armatuur ook beschikbaar met led en een lichttherapiefunctie. Het frame is rechthoekig (35x52,5x11cm + 52,5x75x11cm) of vierkant (35x35x11 cm)

Antoniolupi, www.antoniolupi.it, tel. 0039 0571 58 62 62

Organisch-minimalistisch

Axor, het designermerk van Hansgrohe, heeft in samenwerking met topdesig-ner Philippe Starck een nieuwe Axor-collectie ontwikkeld: Axor Starck Organic. Deze organisch-minimalistische badkamercollectie kenmerkt zich door het organisch-minimalistisch design en een waterverbruik van slechts 3,5 l/min. zonder dat een concessie is gedaan aan de functionaliteit. Een nieuw type wa-terstraal zorgt voor een watersensatie bij de wastafel. Het armatuur heeft aparte grepen voor temperatuur en watervolume. De Axor Starck Organic past heel na-tuurlijk in de meest uiteenlopende badkamer stijlen en is een echte blikvanger.

Hansgrohe, www.hansgrohe.com, tel. 075 646 14 00

Productnieuws

Exacte ventilatie

Met het ClimaRad EPMaX-ventilatiesysteem biedt ClimaRad een geavanceerd ventilatiesysteem. Het hart van het EPMaX-concept is de ClimaRad 2.0. Deze platte, decentrale, wtw-unit is voorzien van slimme sensoren waarmee het best haalbare bin-nenklimaat wordt bereikt. Warmteterugwinning is belangrijk om energiezuinig te ventileren én om de ventilatielucht zonder tochtklachten naar binnen te brengen. De 'koude' ruimten in een woning kunnen met raam-roosters volstaan. De benodigde afvoer via de natte ruimten kan vanaf nu op dezelfde intelligente manier als in de woonkamer. Hiervoor is de ClimaRad Fan-familie ontworpen. Deze ClimaRad-afzuigfans ventileren naar keuze de badkamer, het toilet en/

sensoren automatisch bepalen of, en hoeveel wordt geventileerd.

Climarad, www.climarad.com, tel. 0541 35 81 30

Nieuwe tuiten

dat kan worden toegepast in woningbouw, ap-partementenbouw en kleine utiliteit. Het zorgt voor de toevoer en afvoer van ventilatielucht voor zowel systeem C als systeem D en is verkrijgbaar in de diameters 50, 63, 75 en 90 mm, zodat er voor elke

geboden. Voor de hoofd- en subverdelers was het al mogelijk om een verdeler op maat te bestellen. Sinds 1 januari is het ook mogelijk om verschillende diameters voor de bovenaansluiting op de verdeler

zullen ook verdeelboxen met bovenaansluitingen

beschikbaar zijn. Ventilair Group, www.ventilair.nl

tel. 0497 36 00 31

KS04 54-56.indd 55 25-03-13 10:28

56 K&S - April ‘13

Draadloze hamer-boormachine

Met de accuboorhamer TE 2-A22 biedt Hilti nu een draadloze instap hamer-boormachine met een 1.6 Ah lithium Ion-accu, die niets onder doet voor de versie met snoer. De nieuwe, kleine accuboor-hamer is, door zijn lichte gewicht en compacte en ergonomische bouwwijze, bijzonder handig. Ook beschikt hij over een led-werklamp, voor beter zicht op het werkgebied. Met het boren in zowel beton, steen als metselwerk, een optimaal

maximale diameter van 12 mm is de nieuwe boorhamer een prakti-sche allrounder. Een links-rechts-schakelaar maakt het, in combina-tie met een speciale bithouder, ook mogelijk om schroefwerkzaamhe-

den te verrichten. Ook is met de nieuwe Hilti-accuboorhamer incidenteel te boren in hout, staal en kunststof zonder slag. Met een vermogen van 360 W en een slagkracht van 1.5 J, afgestemd op de snelheid en impact bij

machine met snoer bereiken en boet daarbij niet in aan bewegingsvrijheid. Hilti, www.hilti.nl, tel. 06 46 18 51 35

Rookruimtereiniger

De EAS 1300-luchtreiniger van aXp is een goede oplossing voor frisse lucht in een rookruimte. Het krachtige luchtreinigingssyteem werkt op basis van een combinatie van luchtver-

-ging is een techniek die niet eerder werd toegepast in een stekkerklaar product. Aan de onderkant van het apparaat wordt schone lucht gelijkmatig de rookruimte ingebla-zen. De luchtlaag vult de rookruimte vanaf de grond steeds verder op. Er is geen sprake van tocht ondanks de hoge capaciteit De schone lucht dwingt de tabaksrook omhoog uit de ademhalingszone. Bovenin wordt de vervuilde lucht

TNO-testen

99 procent wordt gereduceerd. De ruimte waarin het apparaat staat moet daarnaast nog wel worden geventileerd om voldoende zuurstof in de ruimte te laten en vocht en warmte af te voeren. Die ventila-tiecapaciteit kan echter minimaal zijn. Het apparaat is leverbaar in drie kleuren; wit, grijs en staal.

Extreme Air-productswww.extremeairproducts.nl tel. 020 646 40 28

Mooier dan ooit tevoren

doucheoplossingen kenmerken Sealskin’s nieuwe Duka 1700. Doordat alle douches zijn uitgevoerd met een klein vast deel, is de draairadius beperkt en is het gemakkelijk een toilet, wastafel of radiator naast de douche te plaatsen. De deuren zijn uitgevoerd met een autoclose-systeem. De deur wordt tijdens het openen enige millimeters opgetild en sluit de laatste 10 – 20 cm vanzelf. De solide stabilisatiesteunen zijn nieuw ontworpen in stijl van de serie. De stabi-lisatiesteun van de deur-zijwandcombinatie is slim parallel geplaatst aan de deur en daardoor vrijwel onzichtbaar en biedt maximale bewegingsruimte ìn de douche. Tevens is een nieuwe douche toegevoegd aan de serie, die geschikt is voor brede nissen tot 220 cm. Sealskin biedt maatwerkoplossingen om zo

-kleur en glaskeuze aan de klant, desgewenst uitgevoerd met Sealglas om het onderhoud te vereenvoudigen. De Duka 1700-douches zijn nu nog sneller te

positie gebracht en met een enkele draai staat de douche vast op zijn plaats. De douche kan eenvoudig worden gedemonteerd bij een eventuele verhuizing.

Sealskin, www.sealskin.nl, tel. 0416 67 26 72

Productnieuws

KS04 54-56.indd 56 25-03-13 10:29

57K&S - April '13

Leverbaar in lage-temperatuur (LT) en hoge-temperatuur (HT) uitvoeringen Cascadeframes voorgemonteerd leverbaar in 4 varianten,

vermogens van 70 tot 175 kW Extreem Hoog rendement, zelfs bij buitentemperaturen tot <-20° Snel en eenvoudig te combineren met bestaande of nieuwe

HR-ketels Geen bodembronnen nodig, de Gas HP gebruikt de buitenlucht

als warmtebron Zeer lage elektrische aansluitwaarde t.o.v. elektrische

warmtepompen Substantiële beperking CO² -emissies

Remeha B.V. Postbus 32, 7300 AA ApeldoornT +31 (0)55 549 6969 E remeha@remeha.com

Duurzaam verwarmen met maximaal rendement

Remeha Gasabsorptiewarmtepomp

Remeha zet al jaren de toon met energiebesparende cv-ketels en systemen voor onder andere appartementencomplexen, zorginstellingen, hotels, zwembaden en bedrijfspanden. Met de gasabsorptiewarmtepomp (Gas HP) brengt Remeha forse energiebesparingen binnen handbereik.

Een Gas HP biedt een rendement van 165%. Door Gas HP’s tekoppelen aan een bestaande installatie kunt u het energieverbruiken CO²-emissies sterk reduceren. Remeha heeft in Gas HP-projecten aantoonbare energiebesparingen gerealiseerd van wel 18 tot 25%. De veel efficiëntere Gas HP levert niet het grootste vermogen (35 kW elk) maar komt als leidende ‘ketel’ altijd als eerste in bedrijf. Pas wanneer meer vermogen nodig is, schakelen naar behoefte ook een of meer HR-ketels bij.

Scan de QR-code hiernaast met uw smartphone of ga naar

nl.remeha.com/gashp

A

B

C

D

E

F

G

Vul de belangrijkste kenmerken van uw huidige installatie in op onze online rekenmodule en zie direct hoeveel u kunt besparen door toepassing van een of meer gaswarmtepompen.

Wilt u weten wat ú kunt besparen?

58 K&S - April '13

Installatie Vakbeurs richt zich op branchegerichte informatie en producten op het gebied van o.a. verwarmingssystemen, sanitair, meet- en regel-apparatuur, klimaattech-nieken en bevestigings-materialen.

De nieuwe vakbeurs Ener-gie & Besparing richt zich op ondernemers in de bouw- en installatiesector die actief bezig zijn met energiebesparing in de utiliteitsbouw, hoogbouw en woningbouw.

Nieuw

Alle energiebesparende oplossingen onder één dakDé vakbeurs voor de installatie- en sanitairbranche

Beide vakbeurzen vinden gelijktijdig plaats.

Met één entreebewijs kunt u beide vakbeurzen bezoeken.

Registreer u nu via

www.evenementenhal.nl/energie-installatie met onderstaand

registratienummer en ontvang twee gratis entreebewijzen.

8130005605

Venray16, 17 en 18

april 2013

Openingstijden13.00 - 21.00 uur

Evenementen

HALHARDENBERG

GORINCHEM VENRAY

Ons evenement. UW MOMENT.

K&S - April ‘13 59

De ontstaansgeschiedenis van het nieuwe wandcloset zonder spoelrand (rimfree) van Sphinx is bijzonder. Lucht-havens vroegen een oplossing voor het probleem dat bezoekers de randen in het toilet als verstopplaats voor drugs en andere smokkelwaar inzetten, op het moment dat de politie iets op het spoor was. Sphinx zette een denktank in en ontwierp een closet zonder spoelrand.

De rimfree oplossing van Sphinx blijkt ook aan te slaan in psychiatrische en justitiële instellingen, waar patiënten de randen nog wel eens met toiletpapier willen dichtstoppen om zo een overstroming te veroorzaken. Ook voor scholen en

openbare gelegenheden blijkt het closet zonder spoelrand een goede molestbe-stendige oplossing. Een leuke bijkomstigheid is dat de speciale closets ook hygiënische voordelen heb-ben. Vooral ziekenhuizen, revalidatiecen-tra en verzorgingshuizen zijn daarom erg geïnteresseerd.

Innovatieve spoeltechniekVanwege de ontbrekende rand was Sphinx wel genoodzaakt de spoeltechniek van de nieuwe closets aan te passen. Normaal zorgt een kunststofspoelverdeler onder de rand voor een gelijkmatige verdeling van het spoelwater, nu doet een nieuwe, speci-aal daarvoor ontworpen waterverdeler dat.

De geïntegreerde geleiding van de spoel-stroom in de waterverdeler zorgt voor een adequate spoeling, een eveneens geïntegreerd waterreduceerstuk kan op maat worden ingesteld en de kracht van de waterdruk kan breken zoveel als nodig.

Design AwardDe Sphinx Rimfree is tijdens de Batibouw al beloond met de Belgian Building Design Award voor het meest vooruitstrevende design van de afgelopen twaalf maanden.De Sphinx Rimfree closets zijn beschikbaar in de series Sphinx 300 en Sphinx 345 en spoelen met 6 liter of waterbesparende 4,5 liter.

Sphinx: wandcloset zonder spoelrand

Sanitairdesign

Een waterverdeler met innovatieve spoeltechniek zorgt voor een uitgekiende watergeleiding.

KS04 59.indd 59 25-03-13 10:32

Inleiding

Opvallend

werk

Kop

Tekst: Mari van Lieshout Foto: Industrie

ls Intech BK Market Trailers in Barneveld bezoekt wordt

beschikken.’

Bijzondere trailers

BK

De snackwagen is voorzien van twee geavanceerde gasgestookte

Joost en Sebastiaan Hoes runnen de biologische cafetaria Friethoes in Haarlem. In de zomer staan zij met hun frietkraam op talloze eve-nementen. Friet, gesneden uit gezonde biolo-gische piepers, smaakt echter nog lekkerder wanneer die wordt gebakken in energiezuinige friteuses gevoed met groene energie. Daarom laten de ondernemende broers een duurzame snackkar bouwen die is voorzien van vele nieu-we technieken op het gebied van duurzaamheid.

'Onze mobiele snackbar is ontworpen om zes tot acht uur volledig autonoom op groene energie te kunnen functioneren'

Opvallend

werk

Groen gas en groene stroom voor goudgele frietTekst: Mari van Lieshout

60 K&S - April ‘13

A

KS04 60-61.indd 60 25-03-13 10:34

Van weervoorschriften gelden, is er gekozen voor een gastank en

Pv-panelen

bouwt BK

Gelaccu’s

De snackwagen is voorzien van vier grote gelaccu’s waarin de

gen wel een vereiste. Het is overigens niet gezegd dat die accu’s

Duurzaamheid

K&S - April ‘13 61

KS04 60-61.indd 61 25-03-13 10:34

62 K&S - April '13

Professioneel starten met zonne-energie?Vanuit ons opleidingscentrum in Weesp organiseren wij merkonafhankelijke vakinhoudelijke trainingen over zonnestroom (PV), zoals:

PV basiscursus;PV techniek trainingPV advies- en verkoop training.

www.solarclarity.nl/academy

academySCN

S

EW -90+90

+45 -45

0

Solarclarity BV Flevolaan 21 1382 JX Weesp +31(0)294-769028 sc-academy@solarclarity.nl

Schrijf u nu in voor één van onze merkonafhankelijke trainingen over zonnestroom (PV), zoals:

Slim combineren –

vloerverwarming en

gecontroleerde ventilatie.

SCHÜTZ (Benelux) B.V. Energy Systems, EnschedeTel. +31 (0) 53 / 460 71 90 E-Mail calculatie@schuetz.netwww.schuetz.net/benelux

Verwarmen, ventileren

en koelen in één systeem.

K&S - April ‘13 63

Duurzaam binnenklimaatGezondheidscentrum Oosterheem

In het nieuwe Gezondheidscentrum Oosterheem in Zoetermeer zorgt een hybride klimaatsysteem van Colt International voor een aantoonbaar duur-zame temperatuurregulatie. Het Caloris-Hybrid-systeem gebruikt water in plaats van koudemiddel als energiedrager. Het systeem zorgt ervoor dat alle ruimten apart van elkaar worden gekoeld of verwarmd. Het systeem kan bij een buitentemperatuur van 28 °C binnen 5 – 7 °C terugkoelen en bij een buitentemperatuur van -10 °C het gebouw opwarmen tot 22 °C. Het energi-zuinige systeem is een hybride systeem waarbij de primaire energie wordt aangeboden via een centraal bronsysteem. Vanuit de centrale voorziening worden twee temperaturen aangeboden; 60 en 10 °C. Het resultaat is een energiezuinig systeem met een lagere CO2-uitstoot en lagere installatie- en exploitatiekosten. Deze maand worden de verschillende Caloris-units geplaatst, het gezondheidscentrum wordt binnenkort opgeleverd.

Plaatsing wkk bij Dameco in Veldhoven

Technisch dienstverlener Gebr. van Hout uit Veldhoven plaatste onlangs een warmtekrachtkoppeling bij Dameco Plating. Het galvaniseren van staal is een zeer energie-intensief proces. Drie grote cv-ketels verstoken elke dag veel gas om de benodigde energie te leveren. Dameco Plating koos om die reden voor een wkk-installatie in plaats van vervanging van de bestaande ketels. De installatie produceert gelijktijdig warmte en elektriciteit, waardoor het gas veel beter wordt benut. Het staalbedrijf in Veldhoven bespaart met de nieuwe wkk-installatie jaarlijks 30.000 euro (30 procent) op de energiekosten en dringt de CO2-uitstoot terug met ruim 20 procent. Daarmee voldoet Dameco aan de strenge milieueisen vanuit de overheid. De wkk heeft een levensduur van twaalf jaar. Na zes jaar heeft het bedrijf de investering echter al volledig terugverdiend. En doordat de overtollige warmte wordt doorgestuurd naar het naastgelegen bedrijf, is de benutting van de installatie optimaal.

Verwarmen, ventileren en koelen zonder tocht en geluid

Bij de realisatie van hun nieuwe, architectonisch bijzondere designcenter in Deventer liet Deven-trade het airConomy van Schütz Energy Systems installeren. Hiermee beschikt het gebouw van deze leverancier van topmerken in sportkleding over een enkel systeem voor verwarmen, koelen en ventileren. Het ontwerp van het gebouw wordt gekenmerkt door grote raampartijen. Het gevaar hiervan is dat het glas op koude dagen voor een enorm warmteverlies zorgt, terwijl het ’s zomers al gauw veel te heet wordt. Het airConomy-systeem biedt de perfecte oplossing voor dit dilemma.

Ingenieursbureau Veccins 3D uit Wezep plande als centrale warmtebron een aardwarmtepomp, de warmte en koelte wordt over het gebouw

vloerverwarmings-/koelingssysteem van Schütz Energy Systems. Het benodigde verwarmings- en koelvermogen wordt hoofdzakelijk geproduceerd door de stralingswarmte van de oppervlakte-verwarming. Daardoor kan de ruimtetempera-tuur lager worden gehouden bij gelijkblijvend comfort. Omdat de toegevoerde lucht direct langs de verwarmings- of koelbuizen stroomt, werkt de systeemmodule als een groot nawarmings- of koelregister. Zo draagt de uitstromende lucht bij tot het verwarmings- en koelvermogen zonder dat er ergens vervelende tocht ontstaat. Instal-latieadviesbureau Veccins3D ontving in 2011 met dit project de prijs voor ' -model van 2011, omdat in alle stadia van het bouwproces een volledig en visueel begrijpelijk overzicht van ontwerp en kosten van het gebouw werd geboden.

Projectnieuws

KS04 63.indd 63 21-03-13 19:09

64 K&S - April ‘13

In het volgende nummer

Thema: Opleiding en scholingVolgende maand staat opleiding en scholing centraal in K&S. Marco Lam-mers, opleidingscoördinator bij Geas Energiewacht en lid van de beleidsad-viescommissie Onderwijs van UNETO-VNI, vertelt over het belang van goede opleidingen en het onderwijsbeleidsplan van de brancheorganisatie. Verder gaan we in op de problemen die leerlingen hebben bij het vinden van een goede stageplek. In het project gaan we langs de zeer duurzame school Focus in Heerhugowaard die met 672 zonnepanelen, een houtpelletketel en een wko-installatie geheel in zijn eigen energiebehoefte voorziet.

En verder:

AdverteerdersAirview Luchtbehandeling 39

Auerhaan bijsluiter

Daikin Airconditioning Netherlands omslag IV

Duijvelaar Pompen 33

GasNed 46

Geberit omslag III

Multi Import bijsluiter

Navos Klimaattechniek 46

Peugeot Nederland 45

Plieger 53

Remeha 57

REMS-WERK bijsluiter

Schütz 62

Solar Clarity Nederland omslag II

Solar Solutions bijsluiter, 62

Svalan bijsluiter

Technische Unie 1

Testo 39

Colofon

33e jaargang, april 2013, nummer 4

K&S is het magazine voor ondernemers

in de klimaat- en sanitairtechniek.

Verschijning 11 keer per jaar onder

verantwoordelijkheid van UNETO-VNI.

Bredewater 20

Postbus 188, 2700 AD Zoetermeer

T 079 325 06 50

E media@uneto-vni.nl

RedactiePaul Smorenburg (bladmanager, dk: 752)

Stéphanie Korpershoek (eindredactie, dk: 724)

Linda Kindt (redactieassistente, dk: 771)

Lennert Hut (redacteur, dk: 772)

VormgevingDTP, dk: 707)

Mariska van der Tas (dk: 755)

AdvertentiesElma Connecting Business

Keizelbos 1

Postbus 18, 1720 AA Broek op Langedijk

T 0226 33 16 92

F 0226 33 16 01

E uneto-vni@elma.nl

AbonnementenEen abonnement kan op elk gewenst tijdstip ingaan en

geldt tot wederopzegging, tenzij anders is overeengekomen.

De minimumlooptijd van een abonnement is 1 jaar.

Opzeggingen kunnen schriftelijk of per e-mail, onder

vermelding van het abonnementsnummer, tegen het einde

van de abonnementsperiode worden doorgegeven,

voor 15 november. Vanwege de aard van deze uitgave

wordt de abonnee geacht het abonnement in het kader

van zijn beroep of bedrijf te ontvangen. UNETO-VNI gaat uit

van een zakelijke overeenkomst, deze valt onder het

Algemene Verbintenissenrecht.

Abonnementsprijs 97 euro (exclusief 6 % btw) per jaar.

Losse nummers 15 euro (exclusief 6 % btw), inclusief

verzendkosten.

Janneke Troost (dk: 770), j.troost@uneto-vni.nl.

OntwerpForce 451

DrukSenefelder Misset, Doetichem

De uitgever kan niet aansprakelijk worden gesteld voor

persoonlijke of materiële schade, veroorzaakt door

onjuistheden in de redactionele kolommen.

Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden

gereproduceerd of vermenigvuldigd zonder voorafgaande

toestemming van de uitgever.

KS04 64.indd 64 25-03-13 15:24

Zaterdag 1 juni barst de competitie los! Deze keer op een wel hele speciale locatie, Forteiland Pampus. Een eiland voor de kust van Amsterdam. Dit is wat de competitie

Jan-Anne Perdon, winnaar 2012

Ik

je uit!

1_1_stA4_UNETO-VNI_fc_B.indd 1 15-03-13 11:24

Geloof ons.Het origineel is beter!

Daikin maakt het u steeds comfortabeler.

nu nóg

Soms scheelt het maar één letter en is het toch een wereld van verschil. In de installatiemarkt vormen de drie letters VRV al jaren een begrip. VRV maakte het als eerste mogelijk om meerdere ruimtes individueel te koelen en te verwarmen met één buitendeel. Andere aanbieders volgden met het VRF-systeem. Inderdaad, dat scheelt maar één letter. Maar het is niet het origineel.

En de originele VRV overtreft nu ook zichzelf. De 4e generatie VRV biedt drie revolutionaire innovaties: continue verwarming met warmtepomp (dus ook tijdens de ontdooicyclus), variabele verdampingstemperatuur en de VRV-configurator voor een eenvoudigere inbedrijfstelling.

Ga naar www.daikin.nl/VRV-IV voor meer informatie over deze innovaties. Hier kunt u ook het boekje "VRV IV, nóg meer originele voordelen" aanvragen.

VRV

® van Daikin. Het origineel is nu nog beter!

1_1_stA4_UNETO-VNI_fc_i.indd 1 21-01-13 09:58