1

Materiaaltypologie Steentijden

1 Gemene werktuigen

1.1 schrabbers

1.1.1 boordschrabbers

1.1.2 eindschrabbers

1.2 bekken en boren

1.2.1 boren

1.2.2 bek

1.2.3 ruimer

1.3 stekers

1.4 geretoucheerde artefacten

1.5 speciale types: Mesolithicum

1.6 speciale types: Neolithicum

2 Pijlbewapening

2.1 Midden Paleolithicum

2.1.1 Levalloisspitsen

2.1.2 Mousteriaanspitsen

2.2 Laat Paleolithicum

2.2.1 bladvormige spitsen

2.2.2Aurignaciaan: Lamelles Dufour

2.2.3Gravettiaan: Font Robertspitsen Gravettespitsen 2.2.4 Solutreaan: laurierspitsen

2.3 Finaal Paleolithicum

2.3.1 Magdaleniaan: lamelle dos

2.3.2 Hamburgiaan: kerfspitsen, steelspitsen

2.3.3 Creswelliaan: Creswellspitsen, Cheddarspitsen

2.3.4 Federmesser: Gravettespitsen, Tjongerspitsen, Kremserspitsen, Penknife pint, Malauriespitsen

2.3.5 Ahrensburgiaan: steelspitsen, Zonhovenspitsen

2.4 Mesolithicum: microlieten

2.4.1 Tweepuntige microlieten

2.4.2 Driehoeken

2.4.3 Smalle microkling met afgestompte boord

2.4.4 Microlieten met vlakke retouche

2.4.5 Trapezia

2.5 Neolithicum: pijlpunten

3 Bijlen

3.1 Vroeg- en Midden-Paleolithicum

3.2 Mesolithicum

3.3 Neolithicum

2

1. Gemene werktuigen 1.1 Schrabbers

1.1.1 Boordschrabbers Mid paleo tot Laat Paleo

Enkelvoudige boordschrabbers

rechtlijnig

convex

Dubbele boordschrabber

Convergentschrabbers zijn altijd dubbele boordschrabbers, maar niet andersom

Convergentschrabber Hoekschrabber

3

Dwarsschrabber (= eindschrabber)

Ventrale (verdunde) boordschrabber

verdunning om beter te schachten

ventraal en dorsaal geretoucheerd

Tweevlakkig geretoucheerde boordschrabber

Boordschrabber met Quina- retouche schubvormige structuur van retouches

verschillende lagen

op dikke afslagen

herhaaldelijk heraanscherpen

4

Model Dibble: lijn 1

Enkelvoudige Enkelvoudige

schrabber Quina schrabber

door heraanscherpen

tool reduction model

Schuine Dwarsschrabber /

schrabber Hoekschrabber

refitting en microwear analysis

op afgehaakte retouches

Model Dibble: lijn 2

Enkelvoudige Dubbele Convergent Mousteriaanspits

schrabber schrabber schrabber

1.1.2 (Eind)schrabbers distaal of proximaal

Vanaf Laat Paleo

5

Hoefschrabbers (U-schrabbers)

Neolithicum

Afslagschrabbers op grote, massieve afslagen

Lange klingschrabber Gebroken klingschrabber Korte klingschrabber

Kleine schrabber Eenvoudige afslagschrabbers (ruime categorie; schrabhoofd meestal distaal)

6

Getande schrabber (dikwijls ad hoc gemaakt; niet geschacht; kort gebruik)

Dubbelschrabber Cirkelschrabber (proximaal n distaal geretoucheerd) (volledige omtrek is geretoucheerd)

Spitsboogschrabbers

ongeveer gelijk aan

convergentschrabbers

uit het Mousteriaan (iets

kleiner in Neolithicum)

7

Geweerkeien

18e -19e eeuw

verbrijzeld silex

hoekig; beige-bruin; fijnkorrelig en translucent

8

1.2 Bekken en boren 1 aangepunt uiteinde

typologie o.b.v. de punt (hoe geretoucheerd)

meestal distaal geretoucheerd

bekken en ruimers: geen functionele verschillen

Boren

Bekken Ruimers stompere punt wisselzijdige retouche

9

1.3 Stekers zwaarder materiaal bewerken: gewei, bot

bredere punt door stekerafslagen

Laat- Paleolithicum (Aurignaciaan, Gravettiaan)

Tweeslagstekers

2 kruisende steekafslagen

Tweeslagmiddensteker Tweeslagschuinsteker Tweeslaghoeksteker

Eenslagstekers:

voorbereiding: uiteinde retoucheren (afknotten)

Midden Schuin Hoek

10

Steker op breuk Dwarsstekers (eventueel op kerf)

rechte breuk op distale gedeelte

! kan ook later gebroken zijn !

Meervoudige stekers

11

Stekerafslagen

(afval)

primaire secundaire

outrepass (foute afslagen) rflchi

Refits van stekers en stekerafslagen

12

1.4 Geretoucheerde artefacten

ruime categorie

wisselende frequentie doorheen hele prehistorie, maar vooral Mousteriaan (cfr. getand Mousteriaan) met grote afslagen (gn Levallois)

microwear: denkt vooral voor plantbewerking, als soort van schaaf

cfr. tool reduction model van Dibble: beginnen met n kerf, daarna bijpunten => meerdere

intentionele retouches of gebruiksretouches

parallel en regelmatig onregelmatig

gekerfd: -schrapen

-tussenstadium in kerfhalveringstechniek (Mesolithicum)

afgeknot:-meestal kling/ microkling

-functie ? mss schrabbers

Getande en gekerfde afslagen / (micro) kling

Afknotting: distaal of proximaal

Afstomping: links of rechts

13

Geretoucheer afslag / (micro)kling

Afgeknotte afslag / (micro)kling

Mesolithicum: schuine tot rechte afknotting, mogelijk tussenstadium naar microlieten

driehoek of trapezium

Gekerfde afslag / (micro)kling

(vb. nog in Mesol. Idem

hierboven=bijna

kerfhalveringstechn.)

14

Artefacten met afgestompte rug/boord: 'messen'

(Midden-Paleolithicum: Mousteriaan)

boord: stijle retouches

massieve afslagen

1 boord convex afgestompt (links of rechts)

1 boord continue convex geretoucheerd: werkend gedeelte boord scherpe hoek => 80%

'Messen' (Federmesser) 'Messen' (Neolithicum) Massiever, mochten ze kleiner zijn = pijnpunt Minder massief + zeldzaam

Morfologisch zelfde als in Mesol. Maar andere drager boord rechtgezet om te schachten

Weinig contactsporen = snijden zacht materiaal bv vlees

15

Messen met natuurlijke (corticale) rug

Midden-Paleolithicum

niet geretoucheerd => rug niet ontstaan door retouches, functie blijft hetzelfde

vaak een verwering (patina)

Afslag/(micro)kling met afgerond uiteinde (pices mousses)

Kom je overal tegen maar meestal niet meer dan n of twee per locatie

niet geretoucheerd

extreme afronding aan 1 of 2 uiteinden (zoals gerolde artefacten)

vuurmaker (in combinatie met pyriet)

16

1.5 Speciale types: Mesolithicum

(micro)kling gebroken boven een kerf

Niet altijd duidelijk of intentioneel (kan ook postdepositioneel)

afval !

kerfhalveringstechniek: om schuine breuk te krijgen

(micro)kling gebroken in een kerf

afval !

17

(micro)kling met onregelmatige (Montbani) retouche

Onregelmatig=>gebruiksretouches

Enkel in Laat- Mesolithicum!

Want op zeer regelmatige klingen nl.

Zeer regelmatige boorden of ribben

Schrapen/schaven van been,

hout en in mindere mate huiden

18

Montbani (micro)klingen

Late fase Mesolithicum

De ommekeer van Coincy

naar Montbani valt samen met keuze

andere vuursteen nl van lokale naar

import (N-Fr, krijtregios)

Coincy ook wellicht harde hamers en

Directe percussie

Montbani wellicht ook druktechniek

Coincy microklingen

Vroege fase Mesolithicum

2 typische kenmerken:

- andere vuursteen = handel,import

- andere debitage = trapezia (eerst Z-Eu)

19

1.6 Speciale types: Neolithicum

Typisch: mijnklingen, voorbewerkt op de mijnsite, afgewerkt op nederzetting

Geretoucheerde krachtige kling (mijnkling):

1. met n geretoucheerde boord 2. met twee geretoucheerde boorden

mijnkling: goede kwaliteit

vuursteen

vaak gebroken,

continue schuine retouches

20

Afgeronde (mijn)kling: 'dolk'

Aangepunte (mijn)kling: 'dolk'

Functie: terug messen op kling = verschillend Montbani kling

meestal distaal

snijden van droge huiden (relatief hard) en plantaardig materiaal

geen graangewassen (geen sikkels), wel silica-houdende planten zoals riet

lange levenscyclus: gebruiksglans= soms bladglans van voor retouches,

terug retoucheren,

verschillende gebruiksfasen

Grand Pressigny 'dolken' (honingkleur) sikkels: oogsten van graangewassen = anders dan onze mijnklingen, wel zelfde periode Spiennes

Over grote afstanden verhandeld = graven N-Ned.

21

Versplinterde artefacten

Ten vroegste vanaf BK: verschijnt en verdwijnt plots

BK: Haspengouwe (leemstreek)

wig: splijten van takjes/ botten

vaak in vier richtingen gebruikt=versplinterd =

algemene verdunning door afsplinteren

Algemeen: Midden en Laat Neolithicum totale

Neergang debitage op site zelf: = gewone afslagen

Mogelijke redenen: andere materialen (niet hier), landbouw, textiel

22

Fijngetande artefacten (microdenticules)

fijne retouches (niet gebruikssporen)

Finaal- Neolithicum (gidsfossiel)

Dominant werktuigtype in

Dele Escaut-cultuur

schrapen van plantaardig materiaal

(silica)

mss vlas: textielproductie

klingen of grote afslagen

23

2. Pijlbewapening

Deze categorie kent een snelle evolutie: het zijn gidsfossielen bij uitstek

Paleolithicum Mesolithicum: spitsen Neolithicum: pijlpunten

2.1 Midden Paleolithicum

Levalloisspitsen Gefacetteerde hiel (voor bewerking)

Niet geretoucheerd

3-hoekig

Speerpunten

Mousteriaanspitsen Wel geretoucheerd

Lijken op convergentschrabbers

24

2.2 Laat Paleolithicum Niet in Belgi teruggevonden

Bladvormige spitsen

Gravettiaan:

Font Robertspitsen Gravettespitsen

25

Solutreaan: laurierspitsen druktechniek

2.3 Finaal Paleolithicum

Magdaleniaan:

Lamelle dos Weerhaken

26

Hamburgiaan:

Kerfspitsen (Hamburgspitsen)

Steelspitsen (Haveltespitsen)

Creswelliaan:

Cresswelspitsen Cheddarspitsen

1 Krachtige kling

2 Schuine afknotting (punt maken)

3 Afwerking ander uiteinde: verschillende mogelijkheden

27

Federmesser:

Ook Gravette-

spitsen (cfr. Supra)

Tjongerspitsen Kremserspitsen Volledig geretoucheerd aan 1 kant

Convex, afgestompt

Penknife pint

Malauriespitsen

Ahrensburgiaan:

N-Europa, tot in Kempen

Dryas III

Aanzet tot microlithisatie

van het Mesolithicum

steelspitsen schuine afknotting

28

Zonhovenspitsen

Basale retouche (voor de

schachting)

Punt op hoek

29

2.4 Mesolithicum: microlieten

niet-geometrische microlieten

1. spitsen met niet-geretoucheerde basis

Continuteit met Zonhovenspits: schuine afknotting dikwijls op proximaal gedeelte

Strikt (morfologisch) genomen geen spits want punt op de hoek

spitsen met schuine afknotting

spitsen met n afgestompte boord

spitsen met twee afgestompte boorden (trapezodaal)

30

2. spitsen met geretoucheerde basis

spitsen met dwars

geretoucheerde basis

(Tardenoisspits):

direct, ventraal of

bifaciaal

Lage Landen: vooral deze

categorie

spitsen met niet-dwars

geretoucheerde basis

(geen voorbeeld:

convexe basis)

Horshamspits Schuine basis Vooral in UK

31

Rhombodale spits Vooral in UK

Verdere onderverdeling:

microlieten met vlakke retouche

maretakspitsen

spitsen met afgeronde basis

spitsen met schuine basis

driehoeken met bifaciale retouches

Geometrische microlieten

2.4.1 tweepuntige microlieten

Segmenten Lijken op een kleinere

versie van 2-puntige

Tjongerspits

2 aangepunte

uiteinden

typisch segment breed segment

32

asymmetrisch segment

Sauveterre-spits/

naaldvormige

spitsen

2 boorden convex

geretoucheerd

Z-Europa

33

2.4.2 driehoeken 3

e boord meestal niet geretoucheerd

ongelijkbenige

lange ongelijkbenige

gelijkbenige

lange gelijkbenige

Spitsen met (al dan niet) geretoucheerde basis, tweepuntige microlieten en driehoeken komen vooral voor tijdens

het Preboreaal en Boreaal: Vroeg- Mesolithicum.

Soorten assemblages 1. Neerharen: spits met niet- geretoucheerde basis

2. Verrebroek: spits met niet- geretoucheerde basis, ongelijkbenige driehoek, segment

3. Ourlaine: segment

4. Chinru: driehoek, spits met geretoucheerde basis

Geen geografische varianten

Geen chronologische varianten (enkel Chinru is jonger) Functionele/ etnologische (verschillende culturen) verklaring

34

2.4.3 smalle microkling met afgestompte boord Midden- Mesolithicum

Niet breder dan 5mm

Gelijkaardig aan artefacten in Magdaleniaan

al dan niet met afknotting (enkel of dubbel)

driehoekig afgestompte microkling

2.4.4 Microlieten met vlakke retouche Cultural markers?

Midden- Mesolithicum

Maretakspitsen

35

Spitsen met

afgeronde basis

Spitsen met

schuine basis

36

Driehoeken met

bifaciale

retouches

Vooral in Kempen

Retouches: vlak maar

niet dekkend

2.4.5 trapezia

Laat- Mesolithicum

2 schuine afknottingen: raken mekaar niet

Boorden niet geretoucheerd

trapezodale

spitsen In UK: Vroeg-

Mesolithicum

Onregelmatiger;

verschil in

debitagestijl

symmetrische

trapezia

37

asymmetrische

trapezia

rechthoekige

trapezia

trapezia met

schuine basis

Extra ventrale retouches: gebruik bij pijlen

Geen punt, maar snijdende zijde

? Culturele link met BK

38

2.5 Neolithicum: pijlpunten Variabiliteit is beperkter

Vlakke bifaciale retouches (soms dekkend)

Asymmetrisch

driehoekige pijlpunten

(BK-spitsen) Schuine retouche

Aflijning getand

Concaaf, ventraal

geretoucheerd

Symmetrisch

driehoekige pijlpunt Niet in Vlaanderen

Rssen- ,

Michelsbergcultuur

Gidsfossiel:

dekkend= vroege datering

Niet-dekkend= later

39

Bladvormige pijlpunt Afgeronde basis

Rssen- en

Michelsbergcultuur

Dwarspijl of

transversale pijlpunt

buitenbeen: eerder een Mesolithische traditie van

retoucheren (afknotting;

stijle retouche)

Cultuurgroepen:

BQY

Vlaardingen SOM TRB Steingroep

40

Ruitvormig pijlpunt 1

e aanzet tot gesteelde/

gevleugelde pijlpunten

Gesteelde pijlpunt

41

Gevleugelde pijlpunt

Klokbeker Standvoetbeker

In Vroege- Midden-

Bronstijd verdwijnt de steel

Zwakke weerhaken (met steel)

Geprononceerde weerhaken (met steel)

Geprononceerde weerhaken (zonder steel)

42

3. Bijlen

3.1 Vroeg- en Midden-Paleolithicum

Vuistbijlen:

Micoquevuistbijl driehoekig

hartvormig amandelvormig

Micoquiaantypes:

43

asymmetrisch met soms een (partieel) onbewerkte rug

Acheuleaan: kerntechniek

bifaciaal bewerkt

multifunctioneel werktuig

mobiel artefact

lang in gebruik: heraanscherpen, opnieuw retoucheren (cfr. tool reduction model)

Mousteriaan: zeer weinig vuistbijlen

wel Mousteriaan van Acheuleaan traditie

Klievers uiteinde = snede

lijken op ongepolijste Neolithische bijlen

44

3.2 Mesolithicum

Kernbijl

Massief

Op knol of op massief brokstuk

Afslagbijl / tranchet (Laat Mesolithicum, Neolithicum)

Erteblle-cultuur. Zeer sporadisch in Lage Landen

Brede snede (tranchet-slag)

Polijsting van snede, daarna meer tot volledige polijsting

Midden-Neolithicum (Belgi)

Rssen- en Michelsbergcultuur

45

3.3 Neolithicum Gepolijste macrolithische artefacten:

Dissels

Bijlen

Hamerbijlen

Dissels (adzes, herminettes): hieronder uit Bandkeramische cultuur

Eerste gepolijste werktuigen

Grondstof: ftaniet, amfiboliet (uit Eiffel-

gebied)

Niet van silex

Snede dwars op schacht

Belangrijk onderscheid met bijlen

46

Hamerbijlen (Breitkeile en Strijdhamers)

Breitkeile

(Rssencultuur)

Oudste type hamerbijl

Snede in verlengde van de

schacht

Ook niet uit silex

Kenmerk: steelgat

Strijdhamers

Enkelgrafcultuur (N-NL):

statussymbolen (grafgiften )

47

Gepolijste vuurstenen bijlen (cfr. Mijnbouwcentra) Kerntechniek

Bijlen met ovale doorsnede (Ovalbeile) = bijlen van het West-Europese type:

Spitstoppige type Duntoppige type Dunbladige type

Bijlen met rechthoekige doorsnede (Rechteckebeile) = bijlen van noordelijk type (DK, Noord-

D. & N.-Ned.)

Spitstoppige ovaalbijl

Duntoppige ovaalbijl

Dunbladige ovaalbijl

48

Bijl met rechthoekige doorsnede

Beitels