trienal apeldoorn

82
Bloemlezing Internationale Triënnale Apeldoorn 2008 Bloemlezing Internationale Triënnale Apeldoorn 2008

description

trienal 2008 apeldoorn

Transcript of trienal apeldoorn

Page 1: trienal apeldoorn

Bloemlezing Internationale Triënnale Apeldoorn 2008

Blo

emle

zing

Inte

rnat

iona

le T

riën

nale

Ape

ldoo

rn 2

008

Page 2: trienal apeldoorn

Inhoud

Page 3: trienal apeldoorn

Voorwoord 04

De balans 06

Tentoonstellingen 14CODA Museum 16

Radio Kootwijk 20

Park Berg en Bos 22

Museum Paleis Het Loo 24

Nettenfabriek 26

Hoge Veluwe 32

Kröller-Müller Museum 34

De winst voor Apeldoorn 36

Voor en door Apeldoorners 38Code Groen 40

Premie op Groen 44

Educatie programma 46

Tentoonstellingen 52

Kunst- en Tuinenroute 54

De Triënnale Prijs 56

De winst voor Apeldoorn 60

Debatten en congressen 62De winst voor Apeldoorn 78

Page 4: trienal apeldoorn

100 dagen Louter Landschap

Voorwoord door wethouder Michael Boddeke

Met trots presenteer ik de gemeentelijke evaluatie van de eerste editie van de Triënnale Apeldoorn.

De gemeenteraad heeft bij het akkoord geven de wens uitgesproken goed te worden geinformeerd

over het verloop van dit grootschalige evenement. Dit rapport probeert in vogelvlucht én beeldend

een indruk te geven van de impact voor Apeldoorn. Dat is ook de reden dat we hebben gekozen voor

de speelse naam Bloemlezing: een volledig overzicht geven en een prettig gepresenteerd boekje

gaan niet samen.

Voor de informatie in dit boek is veelvuldig gebruik gemaakt van de onderzoeksresultaten die zijn

geleverd door de Stichting Economie en Cultuur uit Rotterdam. Zij ondervroegen op degelijke en

onafhankelijke wijze de bezoekers van de Triënnale. Ook hebben zij met de sponsoren en subsidiënten

gesproken.

De gemeente Apeldoorn is initiatiefnemer van de Triënnale, maar heeft de bestuurlijke

verantwoordelijkheid overgelaten aan de Stichting Triënnale. Deze Stichting zal een eigen verslag

verzorgen. Deze effectmeting gaat vooral in op wat er is bereikt met de Triënnale, en de betekenis

daarvan voor Apeldoorn.

In het eerste hoofdstuk, de Balans, wordt uitvoerig op een rij gezet wat winst- en verliespunten zijn

geweest. Het geheel overziend, vindt het college van B & W dat de Triënnale 2008 Apeldoorn vooral

veel goeds heeft opgeleverd. Dát, en de wetenschap dat het succes van elk grootschalig evenement

toeneemt in de loop der jaren, brengt het college dan ook tot de overtuiging dat de volgende edities

van de Triënnale in 2011 en 2014 er zeker moeten komen. Een welgemeend woord van dank voor

iedereen die heeft meegeholpen om de Triënnale 2008 tot een succes te maken! In het bijzonder

noem ik hier toch even de provincie Gelderland, de Apeldoornse Woningcorporaties en de

hoofdsponsoren Centraal Beheer Achmea en het Kadaster.

Michael Boddeke

Wethouder Triënnale

4 Voorwoord

Page 5: trienal apeldoorn

De heer Esmeijer, gedeputeerde provincie Gelderland, over de Triënnale

De heer Esmeijer

Gedeputeerde provincie Gelderland

Ik ondersteun het idee van de Triënnale van harte en ben van mening dat het tot iets

moois kan uitgroeien. De onderwerpen passen mooi bij een stad als Apeldoorn met

veel parken, tuinen en groen. Wij als provinciebestuur vinden de Triënnale belangrijk

omdat het de specifieke kwaliteit van Gelderland als groene provincie met een

hoogwaardig woonklimaat, nadrukkelijk onder de aandacht brengt. De Triënnale is

een goed initiatief en de potentie van het onderwerp is voldoende aangetoond.

De Provincie heeft ruim 1 miljoen bijgedragen, meegedaan aan de tentoonstelling

Canon van het Nederlandse Landschap en zich ook ingezet om andere provincies

hiervoor te interesseren.

De eerste editie van de Triënnale is, ondanks een moeilijke aanloop, ver gekomen.

Met tentoonstellingen zoals in de Nettenfabriek, CODA en Radio Kootwijk is een

internationale standaard gehaald: ze waren van hoog niveau. Ook qua bezoekers-

aantallen heeft het evenement hoge ogen gegooid.

Natuurlijk waren er zaken voor verbetering vatbaar, maar we moeten een dergelijk

evenement ook de kans geven om te rijpen.

5Voorwoord

Page 6: trienal apeldoorn

6 De balans

De balansTriënnale 2008:

InleidingDe Triënnale 2008 zit erop. Op 11 juni opende Hare Majesteit Koningin Beatrix het evenement in het voormalig zendgebouw Radio Kootwijk. Honderd dagen was Apeldoorn het podium voor een scala aan activiteiten rond het thema landschap en tuinen.

De Triënnale 2008 was een evenement dat vele doelgroepen iets te bieden had. Er waren grote attracties voor het cultureel-recreatieve publiek uit het hele land. Voor de eigen inwoners werd een reeks kleinere activiteiten op buurtniveau en een educatief programma op de scholen georganiseerd. Vooraanstaande professionals uit binnen- en buitenland namen deel aan een serie wetenschappelijke en beleidsmatige bijeenkomsten.

Langs die drie lijnen: de tentoonstellingen, de activiteiten voor en door Apeldoorners en de Debatten en congressen, is dit boek opgebouwd. Het geeft u daarin een overzicht van de Triënnale 2008: wat is er gebeurd, welke resultaten zijn daarmee geboekt en vooral, wat is de blijvende toegevoegde waarde daarvan voor Apeldoorn?

De Triënnale 2008 was zeker niet van de gemeente alleen: het evenement is tot stand gekomen in samenwerking met vele partijen. Zij leverden met de inzet van hun specifieke vaardigheden, betrokkenheid, financiële ondersteuning of anderszins ieder voor zich een onmisbare bijdrage. Ook zij komen aan het woord over hun beleving van en waardering voor de Triënnale 2008.

Page 7: trienal apeldoorn

7De balans

Een breed en aansprekend programmaDe Triënnale 2008 kende een breed programma. De diverse

onderdelen trokken ieder voor zich een behoorlijk publiek,

dat bovendien goed te spreken was over de kwaliteit van het

gebodene.

De Triënnale trok ruim 210.000 bezoekers*. Daarnaast

namen 28.000 Apeldoorners actief deel aan het programma

dat op scholen en in de buurten was georganiseerd. Een

mooie score voor een evenement in zijn eerste editie.

Bij The Royal Mile en de tentoonstellingen in CODA Museum,

Kröller-Müller, Museum Paleis Het Loo, Radio Kootwijk en

de Nettenfabriek werden 211.000 bezoeken geregistreerd.

Apeldoornse inwoners vertegenwoordigden twintig procent

van alle culturele bezoekers. Verreweg de meeste mensen

(69%) kwamen van buiten de regio. Regiobezoekers waren

er relatief weinig (7%), amper meer dan het publiek uit het

buitenland (5%).

Ruim de helft van deze bezoekers (55%) kwam specifiek

voor de Triënnale. De Triënnale heeft zo een forse impuls

gegeven aan het totale aantal museumbezoeken in

Apeldoorn: dat was in 2008 beduidend hoger dan in

voorgaande jaren.

De impact van de Triënnale verschilde overigens per locatie:

het CODA Museum kende dit seizoen bezoekersaantallen

die ruim driemaal zo hoog waren als voorgaande jaren. De

sterke programmering van dit jaar is een doorbraak geweest

die het museum heeft gepositioneerd in museaal Nederland.

The Royal Mile trok een publiek dat ongeveer overeenkomt

met dat van de zandsculpturen, het eerste seizoen. Dat is

minder dan verwacht en gehoopt.

Bij de gevestigde culturele instellingen als het Kröller-

Müller Museum en Paleis Het Loo, konden de Triënnale

tentoonstellingen op een hoge waardering van het publiek

rekenen. De invloed op de omvang van de al bestaande,

aanzienlijke bezoekersstromen, was hier betrekkelijk

gering.

Radio Kootwijk en de Nettenfabriek waren de absolute

verrassingen van de Triënnale: deze toevoegingen aan de

culturele infrastructuur van Apeldoorn konden zich

verheugen in een grote belangstelling. Naast de faam van

de exposities, speelden de historische en emotionele lading

van beide gebouwen, die ieder voor zich een uniek stukje

plaatselijke en landelijke geschiedenis vertegenwoordigen,

daarbij een niet te onderschatten rol.

Een hoogwaardige kwaliteit was de constante in deze

programma onderdelen. Dat komt naar voren uit de

waardering van de bezoekers, die het evenement in zijn

geheel beoordelen met een 7,5. Van de individuele

tentoonstellingen kregen de Canon van het Nederlandse

Landschap en de Ontdekking van Nederland de hoogste

waardering: ruim een 8. Ook de publicaties in de landelijke

en regionale media zijn over het algemeen lovend. In de

gevestigde culturele kringen heeft Apeldoorn met de

Triënnale eveneens indruk gemaakt, getuige ook de

toekenning van de Dutch Design Award voor Onzichtbaar

Werk van landschapsarchitect Michael van Gessel.

Tenslotte blijkt dat de Triënnale ook economische potentie

heeft. Zoals gezegd, kwam de meerderheid van de

bezoekers van buiten de regio. De meeste mensen kwamen

met hun partner of met vrienden, het zwaartepunt lag in de

leeftijdsgroep 50 tot 60 jaar. Die groep is onder de toeris-

tische bezoekers die Apeldoorn altijd al trekt, minder sterk

vertegenwoordigd. Het bezoekersonderzoek bevestigt dit:

bijna één op de drie bezoekers van buiten de regio gaf aan

* Bezoekers staat hier gelijk aan het aantal bezoeken, er is niet gecorrigeerd voor dubbelingen

Page 8: trienal apeldoorn

8 De balans

dat zij zonder de Triënnale Apeldoorn niet zo snel zouden

hebben bezocht. Juist dit gerichte Triënnalepubliek bezocht

relatief veel tentoonstellingen en spendeerde meer dagen

aan het evenement. Hun bestedingen in de gemeente zijn

dus relatief hoog. En het is deze groep die in groten getale

zegt zeker (47%) of misschien (46%) over drie jaar weer te

komen naar een volgende editie.

Toch zijn er wel degelijk kritiekpunten te benoemen. Teveel

mensen kregen een indruk van versnippering, en misten

een zichtbare samenhang tussen de Triënnale ten-

toonstellingen. Het concept achter het evenement werd niet

altijd begrepen, en had meer toelichting verdiend. Nu werd

dat pas gaandeweg duidelijk: na één tentoonstelling bezocht

te hebben, was 30 procent van de mensen zich meer bewust

van de betekenis van tuin- en landschaparchitectuur, dat

effect verdubbelde na drie of meer tentoonstellingen.

Bezoekers die per trein arriveerden moesten de weg zoeken

naar het evenement, omdat een informatie- en documen-

tatiepunt ontbrak. Ook was er onduidelijkheid over transport-

en prijsarrangementen. Het gebruik van de Triënnalebus viel

zwaar tegen omdat de meeste bezoekers met de auto

kwamen. Die lessen moeten ter harte worden genomen.

Triënnale 2008: Voor en door Apeldoorners Het was uitdrukkelijk de bedoeling om de stad en de dorpen

bij de Triënnale te betrekken. En dat is gelukt! Niet alleen

brachten veel Apeldoorners een bezoek aan de

tentoonstellingen: inwoners, scholen, bedrijven, woning-

corporaties, kunstenaars en particuliere organisaties uit

Apeldoorn zijn ook massaal aangehaakt met eigen

activiteiten in het kader van de Triënnale. Het toont de

betrokkenheid bij de eigen gemeente, het belang dat alle

partijen hechten aan groen, tuinen en de openbare ruimte,

en de creatieve en sociale kwaliteiten die in onze lokale

samenleving schuilen.

Zo’n 6.000 leerlingen van Apeldoornse scholen en hun

leerkrachten hebben in het kader van de Triënnale

deelgenomen aan het educatieve programma dat speciaal

hiervoor was samengesteld. Naast de activiteiten in de

lokalen, lieten kinderen hun ideeën de vrije loop over het

ideale schoolplein en verwezenlijkten onderdelen hiervan

door hun eigen schoolplein op te fleuren. In enkele gevallen

mocht ook de buurt meegenieten, bijvoorbeeld door het

plaatsen van bloembakken. De presentatie van het Agrarisch

Onderwijs Centrum Oost op het stallencomplex van Paleis

Het Loo, en de tentoonstelling Nieuwe Oogst in Nettenfabriek

gaven iedereen de kans om de resultaten van het

educatieproject te bekijken.

De Triënnale fungeerde als leer- en werkplek voor circa 60

mensen die, onder begeleiding van de Feluagroep,

werkervaring opdeden als conciërge, schoonmaker of

suppoost bij The Royal Mile, de Nettenfabriek en Radio

Kootwijk.

Onder de noemer Premie op Groen gingen in 82 buurten en

straten, verspreid over de hele stad, groepen bewoners aan

de slag met hun omgeving. Hun activiteiten waren

gevarieerd, en hadden naast groene ook sociale, artistieke

en cultuurhistorische aspecten. Het ging bijvoorbeeld om

een bloementribune, schapen in de straat, tuinonderhoud

bij oudere bewoners, en een nieuwe groene aankleding van

de buurt.

Veertig particuliere tuinen waren elke zondag geopend voor

het publiek. In een aantal van die tuinen was ook de hand

van Apeldoornse kunstenaars zichtbaar, die daar één van

hun werken exposeerden en soms zelfs van de tuin een

kunstwerk hadden gemaakt. Voor veel mensen, uit de buurt,

elders uit Apeldoorn maar ook vanuit de omliggende regio,

bleek dit een buitenkansje: rond de 9.000 mensen stapten

tijdens hun wandel- of fietstochten even de wereld “achter

de heg” van hun stad- en dorpsgenoten binnen.

Page 9: trienal apeldoorn

9De balans

Ook de woningcorporaties leverden een belangrijke

bijdrage. Een voorbeeld daarvan is Code Groen, de titel

waaronder zij, in samenwerking met kunstenaars, bewoners

en ondersteund door Wisselwerk, een keur aan kunstzinnige

uitingen lieten groeien in de dorpen en buurten van

Apeldoorn. Op honderd verschillende manieren zetten zij

bewoners en hun buurt letterlijk, figuurlijk en artistiek in

het teken van groen. Hoewel veel van deze projecten tijdelijk

van aard waren, zijn de ideeën, materialen en vaardigheden

die daarin zijn overgedragen, blijvende waarden waarvan

wellicht ook in de toekomst de effecten te zien zijn.

De Triënnale Prijs heeft tien inzendingen opgeleverd voor

blijvende verbeteringen van de woonomgeving. Het winnen-

de ontwerp, de Natuurlijke Ontmoeting, zal komend jaar

worden uitgevoerd in het woonzorgcentrum Sainte Marie.

Apeldoornse bedrijven droegen als sponsor bij aan de

realisatie van een aantal grotere groenprojecten in de stad,

zoals de verfraaiing van rotondes en de entreewegen tot de

stad, en de aanleg van een boombunker voor de nieuw

geplante honingboom op het plein voor de Oranjerie.

De Vereniging Groei & Bloei is niet alleen een belangrijke

partner geweest in de publiciteit rond de Triënnale, maar

organiseerde ook een serie activiteiten rondom The Royal

Mile. Vrijwel wekelijks waren er lezingen of workshops,

waar veel liefhebbers op afkwamen. Het Nationaal

Kampioenschap Bloemschikken was een hoogtepunt en

waardige afsluiting van dit programma.

Dat de Triënnale is gaan leven onder de inwoners van

Apeldoorn, bleek wel uit de enorme opkomst bij de verde-

ling van de vogelhuisjes aan het slot van het evenement.

Tweeduizend kleurige nestkastjes zijn zo als aandenken

aan de Triënnale uitgezwermd over de gemeente.

Ondanks de korte termijn waarop deze activiteiten tot stand

moesten komen, is het een geslaagd gebeuren geworden.

Met meer tijd en rust in de voorbereidingen kan het wellicht

nog beter uit de verf komen. Nu moest een groot beroep

worden gedaan op de flexibiliteit en inventiviteit van

deelnemende partijen. Zo konden bijvoorbeeld de

kunstenaars vaak pas kort tevoren worden benaderd om

een inbreng te leveren. Ook het beslag op het ambtelijke

apparaat was groter dan voorzien.

Debatten en congressenTegelijkertijd was Apeldoorn deze zomer het (inter)natio-

nale platform voor het debat over de Toekomst van het

Landschap. Ruim vierhonderd landschapsarchitecten van

over de hele wereld kwamen naar Orpheus voor het Congres

van de International Federation of Landscape Architects (IFLA).

A Wider View on Landscape Challenges in Europe bracht

honderden professionals en studenten uit Europese landen

samen en resulteerde in de Radio Kootwijk Frequency, een

oproep om de kwaliteit van het Europese landschap expliciet

te ondersteunen die is aangeboden aan de Raad van Europa

en het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedsel-

kwaliteit.

Ook het Landschapsakkoord Apeldoorn en de Canon van

het Nederlandse Landschap hebben beleidsmakers vanuit

heel Nederland in de gemeente samengebracht, en zijn

goed voor de naamsbekendheid van Apeldoorn. Zelden

zagen wij zoveel hoogwaardigheidsbekleders in zo korte tijd

bijeen in onze gemeente. Dat heeft de gemeente nadrukkelijk

onder de aandacht gebracht in bestuurlijke kringen op

provinciaal en landelijk niveau. Apeldoorn heeft daarmee

op ambitieuze wijze onderstreept dat het groen en

landschappelijk schoon tot zijn kernwaarden rekent.

Page 10: trienal apeldoorn

10 De balans

Daarnaast waren er tal van kleinere bijeenkomsten waarin

duurzaamheid, groen en ruimtelijke kwaliteit centraal

stonden. Stuk voor stuk thema’s die Apeldoorn hoog in het

vaandel heeft. Het netwerk van wetenschappers,

bedrijfsleven en overheden dat bij de debattenreeks was

betrokken, is van waarde voor de verdere invulling van deze

thema’s in de komende jaren.

Soms was het allemaal ook wat veel van het goede: vooral

in de laatste maand waren er zoveel bijeenkomsten dat een

degelijke informatievoorziening aan potentiële deelnemers

er wat bij inschoot. En de relatie met de Triënnale was niet

altijd even duidelijk gearticuleerd.

Positieve effecten, nog veel te lerenApeldoorn is met het organiseren van de Triënnale een

grote uitdaging aangegaan. Eigenlijk was het een sprong in

het diepe: het was de eerste keer dat een evenement van

die omvang, met een dergelijk complex concept, is

georganiseerd in de gemeente. En dat moest ook nog eens

in een hele korte tijd vorm worden gegeven. Dat was te

merken in tal van onvolkomenheden die zich hebben

voorgedaan. Toch meent het College dat de Triënnale op

veel manieren positief heeft bijgedragen aan onze

gemeente.

De Triënnale heeft op diverse manieren de identiteit en het

imago van Apeldoorn versterkt. De Triënnale is niet

ongemerkt voorbij gegaan aan de inwoners. Uit het

onderzoek dat de Stentor in juli hield, bleek dat het overgrote

deel van de inwoners op de hoogte was dat het evenement

plaatsvond. En, minstens zo belangrijk, de meerderheid

stond daar ook positief tegenover. Dat wordt onderschreven

door de uitkomsten van het bezoekersonderzoek: meer dan

de helft van de Apeldoorners was trots op de Triënnale, en

voor drie van de tien versterkte het de binding met hun

woonplaats.

De gemeente heeft zich met de Triënnale uitstekend

geprofileerd in cultureel Nederland. Het CODA Museum

heeft een naam gevestigd in museaal Nederland. Veel

mensen vanuit het hele land hebben de weg naar Apeldoorn

gevonden.

De naamsbekendheid van Apeldoorn en de contacten met

bestuurders, wetenschappers, beleidsmakers en bedrijven

die zijn aangeknoopt en verdiept tijdens de Triënnale,

hebben de positionering van Apeldoorn als stad met

ambities, kwaliteit en daadkracht versterkt.

De Triënnale heeft duizenden tuinliefhebbers vanuit het

hele land naar Apeldoorn gebracht, en de kwaliteiten van de

gemeente ook bij die groep onder de aandacht gebracht.

Het zijn allemaal effecten die de profilering van Apeldoorn

versterken, en die zich in de toekomst ongetwijfeld op de

een of andere manier zullen uitbetalen.

Daarnaast is de gemeente er mooier op geworden dankzij

de Triënnale. Niet alleen gedurende de afgelopen zomer,

ook de komende jaren profiteert men daar van. De entree

van het Park Berg & Bos is verfraaid met de vaste border,

die gerenommeerde tuinarchitecten aanlegden als

onderdeel van The Royal Mile. Schoolpleinen zijn opgeknapt.

De binnentuin van Sainte Marie, de Golf aan de Laan van

Kuipershof, de bomen in bakken langs de Deventerstraat,

de mozaiekbanken en bloembakken die in verschillende

buurten zijn geplaatst, de sculptuur van gevlochten

wilgentenen aan de Laan van de Mensenrechten, het

kunstwerk de Watervogel, de bloemenweide aan de

Waltersingel die is geadopteerd door de bewoners: het zijn

blijvende verbeteringen in de openbare ruimte die de

Triënnale nalaat.

¨

Page 11: trienal apeldoorn

11De balans

De succesvolle ervaringen die zijn opgedaan met de

Nettenfabriek en met Radio Kootwijk, bieden aan-

knopingspunten voor de toekomst. Zo is de Triënnale een

vliegwiel geweest voor onderzoek naar continuering van het

cultureel-maatschappelijk gebruik van deze complexen.

De Triënnale is ook een impuls geweest om de sociale

samenhang in Apeldoorn te versterken. De honderden

activiteiten die door en met buurtbewoners zijn uitgevoerd,

de bezoeken aan opengestelde tuinen in de buurt, het zijn

allemaal bijdragen waardoor buurtbewoners elkaar beter

hebben leren kennen en waarderen.

Zo zijn er meer belangrijke, maar niet tastbare waarden van

de Triënnale 2008 te noemen: de inspiratie en kennis die

schooljeugd, hun leerkrachten en bewoners hebben

opgedaan, de exposure die Apeldoornse kunstenaars

hebben gehad rond hun inbreng in het Triënnale programma,

en de leerervaring die is opgedaan door werkzoekenden.

En dan heeft de Triënnale natuurlijk een groot aantal

partijen binnen de gemeente weten te mobiliseren om

samen iets moois tot stand te brengen. Dat is een prestatie

die niet valt te onderschatten. Belangrijk is ook dat vrijwel

iedereen er met een gevoel van voldoening op terugkijkt,

want dat is een absolute vereiste om over drie jaar met zijn

allen een volgende Triënnale neer te zetten.

Natuurlijk zijn er, luisterend naar de reacties, ook

verbeterpunten. Met name op het gebied van logistiek,

communicatie en organisatie heeft de Triënnale veel

commentaar gekregen. Teveel mensen kregen een indruk

van versnippering, en misten een zichtbare samenhang

tussen de attracties van de Triënnale. De ambitie om het

evenement gemeentebreed neer te zetten, leidde tot een

ruimtelijke spreiding die ten koste ging van concentratie en

bundeling die de beleving en zichtbaarheid ten goede

komen.

Ook is de binnenstad te weinig uit de verf gekomen in het

Triënnale programma. Weliswaar is er het nodige gebeurd,

zoals de bloemenmanden die door de hele binnenstad heen

waren opgehangen, het project Kunst in de kroeg, en de

landschapsfoto’s bij het station, maar het was te mager.

Het stadscentrum was geen overtuigend visitekaartje van

een stad die in het teken van cultuur, tuin en landschap

stond, en dat is een gemiste kans.

Tenslotte was er te lang onduidelijkheid over de

prijsarrangementen, en is de transportbehoefte slecht

ingeschat.

Kortom, uit de ervaringen van dit jaar valt veel lering te

trekken, en op het gebied van organisatie is een volgende

keer een forse slag te maken.

Page 12: trienal apeldoorn

12 De balans

Page 13: trienal apeldoorn

13De balans

Hare Majesteit de Koningin knipte een klimop door en wandelde met de burgemeester naar binnen. Ze bezocht de tentoonstelling A Wider View en praatte nog een lange tijd met de organisatoren van de Triënnale.

Page 14: trienal apeldoorn

14 Tentoonstellingen

“Ik heb nu méér bewustzijn van de betekenis van tuin- en landschaps- architectuur…”

Een bezoeker

Page 15: trienal apeldoorn

15Tentoonstellingen

Koningin Beatrix opende in het voormalige zendgebouw Radio Kootwijk de eerste Internationale Triënnale Apeldoorn. Tijdens de Triënnale van 11 juni tot en met 28 september 2008 vond onder andere een aantal bijzondere tentoonstellingen plaats. De rode draad door alle tentoonstellingen heen? Het landschap als muze. Deze tentoonstellingen brachten vele bezoekers langs het CODA Museum, het Kröller-Müller Museum, de Nettenfabriek, Museum Paleis Het Loo en Park Berg en Bos. In totaal werden 211.000 bezoeken geregistreerd: een mooie score voor een evenement in zijn eerste editie.

Tentoonstellingenhet landschap als muze

Page 16: trienal apeldoorn

16 Tentoonstellingen

57.800 bezoekers! CODA zet de toon met De Ontdekking van Nederland! Het CODA Museum bracht in het kader van de Triënnale de tentoonstelling De Ontdekking van Nederland. Meesterverteller Henk van Os heeft een record aantal mensen naar CODA getrokken: 57.800, onder wie Koningin Beatrix en Prinses Máxima. Ook vond een aantal fototentoonstellingen plaats in het CODA Museum.

”Door deze tentoonstelling zagen de bezoekers Holland met totaal andere ogen!”

Carin Reinders, producent

Page 17: trienal apeldoorn

17Tentoonstellingen

Programma: De Ontdekking van Nederland

Locatie: CODA Museum

Curator: Henk van Os

Producent: CODA, Carin Reinders

Bezoekers Triënnale tentoonstelling: 57.800

Gerichte Triënnale bezoekers: 54%

Waardering: 8,4

De Ontdekking van Nederland: een succes om op terug te kijken

De Ontdekking van Nederland bleek een hit tijdens de

Triënnale. De insteek? Het landschap verbeeld tot kunst-

werken van Hollandse meesterschilders. Gouden duinen,

strand met schepen, grazige weiden en molens onder een

wolkenlucht. Nederlandse schilders ontdekten als eersten in

Europa de schoonheid van hun eigen landschap. Henk Van Os

liet de bezoekers van het CODA Museum genieten van de

schoonheid van het Nederlandse landschap. Hij liet zien dat

kunstenaars een onmisbare schakel zijn in het leren

ontdekken van de schoonheid van het landschap.

Magistraal… vier eeuwen topkunst!Vier eeuwen topkunst met duinlandschappen met ruiters,

stranden in zomerlicht, pittoreske dorpjes tussen het groen,

boerenland, dobberende zeilbootjes en idyllische bleek-

veldjes. Samen brachten ze een ode aan het landschap en

aan een Nederland dat voor iedereen herkenbaar is.

Page 18: trienal apeldoorn

18 Tentoonstellingen

Paul Huf Huf in HoenderlooIn 1951 reisde de jonge fotograaf Paul Huf regelmatig heen en

weer tussen Amsterdam en Hoenderloo. In opdracht van de

Hoenderloo Stichting foto grafeerde hij het wel en wee op het

Jongenshuis.

Saskia de Boer Sub RosaSaskia de Boer exposeerde de hele maand september haar

foto’s bij CODA in de Centrale Bibliotheek. Onderwerpen die

bij haar telkens terugkeren zijn landschappen, natuur en

begraafplaatsen.

Walter van Os Natuurlijk ApeldoornWalter van Os exposeerde foto’s van verschillende natuur-

momenten. Zijn fotografische insteek? Vooral het vastleggen

van zijn belevenis van de momenten.

Els van der Monde De Schepping DoorgelichtDe Amsterdamse fotografe Els van der Monde houdt er een

zeer speciale techniek op na. Zonder camera maar gewoon

door stukjes van bloemen, bladeren of andere plantenonder-

delen in grootbeelddia’s te klemmen, laat ze de natuur zich

als het ware zelf op de gevoelige plaat vastleggen.

Elja Tepper Metaal Anders, Natuur Anders BekekenDe onderwerpen van de fotografie van Elja Tepper zijn heel

verschillend, Metaal Anders en Natuur Anders Bekeken. Met

haar fotografie haalt ze een klein deel uit een groot geheel.

Fototentoonstellingen in het CODA Museum

Tijdens de Triënnale bood het CODA Museum plaats aan vijf foto-tentoonstellingen, elk met een eigen, inspirerende insteek. De exposities werden door de bezoekers gewaar-deerd met een 7,7.

Page 19: trienal apeldoorn

19Tentoonstellingen

“Vijf fotografen met vijf verschillende visies, een verademing.”

Een bezoeker

Page 20: trienal apeldoorn

20 Tentoonstellingen

Radio Kootwijk: een locatie als een tentoonstellingKoningin Beatrix opende in het voormalige zendgebouw Radio Kootwijk de eerste Internationale Triënnale Apeldoorn. In de slipstream kwam er eveneens veel aandacht voor de vaktentoonstelling De Toekomst van het Europese Landschap. Er klonk kritiek op de Engelstaligheid van de panelen, tegelijkertijd was er veel waardering voor de inrichting van de tentoonstelling.

“Eindelijk, eindelijk hebben we voet gezet in deze mysterieuze hal.Ik denk dat de Triënnale letterlijk en figuurlijk de sleutel was die de Kathedraal van het slot draaide.”

Een bezoeker

Page 21: trienal apeldoorn

21Tentoonstellingen

Programma: A Wider View

Locatie: Radio Kootwijk

Curator: Eric Luiten

Producent: Stichting A Wider View, Murk Vlietstra

Bezoekers Triënnale tentoonstelling: 37.020

Gerichte Triënnale bezoekers: 50%

Waardering: 7,3

Het immer gesloten Radio Kootwijk opende haar deuren

voor een breed publiek. Vanaf 2 juli werden met de tentoon-

stelling European Cultural Landscapes 30 Europese land-

schappen in beeld gebracht. Murk Vlietstra: “Aan de hand

van deze landschappen werd het krachtenveld tussen

enerzijds de natuurlijke omstandigheden en anderzijds de

menselijke ingebruikname inzichtelijk gemaakt.”

“A Wider View heeft ook mijn ogen geopend.”

Een bezoeker

Page 22: trienal apeldoorn

22 Tentoonstellingen

Park Berg en Bos: statig, centraal, natuurrijk en inviterendPark Berg en Bos, met zijn lommerrijke landschap, bood een fraaie thuishaven voor The Royal Mile. Wellicht waren de verwachtingen hiervoor iets te gespannen. Het kostte tijd om de gang erin te krijgen: het bezoek per dag bleek sterk afhankelijk van de weersomstandigheden. Tuinliefhebbers spraken alom voor The Royal Mile hun bewondering uit. Eén daarvan schreef erover: ”Een blikvanger van Koninklijk formaat!”

“Mooie variatie in tuinen. Erg inspirerend!”

Een bezoeker

Page 23: trienal apeldoorn

23Tentoonstellingen

Programma: The Royal Mile

Locatie: Park Berg en Bos

Curator: Jacqueline van der Kloet

Producent: gemeente Apeldoorn, Jos van Nuenen

Bezoekers Triënnale tentoonstelling: 33.640

Gerichte Triënnale bezoekers: 85%

Waardering: 7,6

The Royal MileThe Royal Mile betrof een koninklijke border van 1609,34

meter. Ingericht door een tiental van de beste borderontwer-

pers in Europa. Een kleurrijke bron van inspiratie voor ieder-

een met gevoel voor tuinieren en planten. In totaal telde

The Royal Mile 38.000 eenjarige zomerbloemen en 4500

eenjarige zomerbollen in de borders. Het bijzonder actieve

Groei & Bloei organiseerde iedere woensdag een uitgebreid

programma bij The Royal Mile, met als klapstuk de Neder-

landse kampioenschappen bloemschikken.

Page 24: trienal apeldoorn

24 Tentoonstellingen

Museum Paleis Het Loo: koninklijk cachet voor de TriënnaleHet ruim 300 jaar oude Museum Paleis Het Loo vormde met de geboren locatie voor de tentoonstelling Landschappen van Verbeelding. Deze tentoonstelling bood een fraai overzicht van unieke werken die soms zelden het archief zijn uit geweest. Ook ‘Zwierig binnen de perken’ trok de nodige aandacht. Eén op de zes bezoekers van Museum Paleis Het Loo bezocht de tamelijk vakinhoudelijke tentoonstellingen.

“Omdat ik hier meer kennis over heb keek ik door een heel andere bril naar de tuinkaarten.”

Een bezoeker

Page 25: trienal apeldoorn

25Tentoonstellingen

Landschappen van VerbeeldingAan de hand van originele ontwerptekeningen, hedendaagse

foto- en filmbeelden en maquettes ontstond een intrigerend

overzicht van vierhonderd jaar tuin- en landschapsarchitec-

tuur in Europa (1600-heden). Een bezoeker noteerde: “Het

betrof met recht een wereldpremière omdat voor het eerst

via zelden of nooit vertoond materiaal de historische

betekenis, kracht en traditie van landschappelijke wereld-

monumenten in Europa werd getoond.” Een uniek aspect

was dat de tentoonstelling plaatsvond in een van die

wereldmonumenten, Paleis Het Loo. Deze tentoonstelling

werd ondersteund door lezingen en debatten en een voor

een breed publiek geschreven publicatie.

Zwierig binnen de PerkenOp 30 mei 2008 werd de uitgebreide reconstructie van de 17e

eeuwse Boventuin van Paleis Het Loo voltooid. In de

afgelopen maanden vonden de meest ingrijpende herstel-

werkzaamheden plaats, sinds de opening van het paleis als

museum in 1984. De presentatie Zwierig binnen de Perken

gaf een overzicht van deze reconstructie.

Met getekende, gedrukte en geschilderde afbeeldingen

daterend uit de periode 1692-2008, liet de tentoonstelling

Zwierig binnen de Perken de geleidelijke veranderingen van

de Boventuin zien.

Programma: Landschappen van Verbeelding

Locatie: Museum Paleis Het Loo

Curator: Eric A. de Jong en Michel Lafaille

Producent: Museum Paleis Het Loo, Johan ter Molen

Bezoekers Triënnale tentoonstelling: 20.280

Gerichte Triënnale bezoekers: 46%

Waardering: 7,1

“Een goede vondst: de aansluitende lezingen en debatten.”

Een bezoeker

Page 26: trienal apeldoorn

26 Tentoonstellingen

“Er is veel te zien. Prachtig! Van genoten. Vooral van Onzichtbaar Werk.”

Een bezoeker

Page 27: trienal apeldoorn

“Wat ik mooi vond? De canonbillboards met Hollandse vergezichten waarvoor buitenlandse gasten zich lieten portretteren.”

Een bezoeker

27Tentoonstellingen

Nettenfabriek: de geslaagde metamorfose naar moderne expositieruimte

De Apeldoornse Nettenfabriek, een aloude fabriek, draaide in juni 2007 nog productie. Visnetten van de Veluwe, om precies te zijn. Voor de Triënnale werd deze opmerkelijke locatie getransformeerd tot moderne expositieruimte. Thuishaven voor vier* exposities rondom het landschap. Later werd illustratiemateriaal van de fabriek toegevoegd. Opmerkelijk: canonbillboards werden gebruikt door de buitenlandse gasten om zich te laten portretteren voor verschillende Hollandse vergezichten.* Expositie De Nieuwe Oogst staat vermeld bij het hoofdstuk Voor en door Apeldoorners.

Page 28: trienal apeldoorn

28 Tentoonstellingen

“Onzichtbaar Werk heeft veel mensen zichtbaar verrast.”

Onzichtbaar WerkMichael van Gessel staat bekend als een landschapsarchitect

die als geen ander het landschap met al zijn zintuigen

waarneemt. Dat waarnemen zet hij met sensibiliteit en

realiteitszin om in krachtige, bijna vanzelfsprekende

ontwerpen. Zijn werk illustreert de professionalisering van

het vak van landschapsarchitect.

Zolang er niemand in de hal was, was de expositie letterlijk

onzichtbaar. De zaal was leeg en op het eerste gezicht was

er niets te zien. Totdat iemand de hal betrad. Door middel

van sensoren werden projectoren in werking gezet die vanaf

een hoogte van 3,5 meter op de vloer waren gericht. Terwijl

de bezoeker de zaal inliep, rolde het ‘landschap’ zich als het

ware onder zijn voeten uit.

Programma: Onzichtbaar Werk

Locatie: Nettenfabriek

Curator: Michael van Gessel en Patrick McCabe

Producent: Michael van Gessel

Bezoekers Nettenfabriek: 26.970

Gerichte Triënnale bezoekers: 84%

Waardering: 7,4

“Ik hoop dat we weer mensen interesseren zodat zij ook handen uit de mouwen steken om te werken aan het landschap. Om samen een prachtige basis te leggen voor onze samenleving in de toekomst.”

Minister Gerda Verburg

Michael van Gessel, curator

Page 29: trienal apeldoorn

29Tentoonstellingen

Canon van het Nederlandse LandschapIn Nederland treden vooral de provincies op als hoeders

van de natuurlijke en culturele landschappelijke waarden.

Iedere provincie had voor deze tentoonstelling vijf tot tien

van zijn landschappen genomineerd.

De Canon van het Nederlandse Landschap betrof een

samenwerkingsproject van de twaalf provincies en de

Internationale Triënnale Apeldoorn 2008. De beelden van

de landschappen in de canon zijn tot stand gekomen door

een intensieve creatieve uitwisseling tussen fotograaf

Michiel Pothoff en landschapsarchitect Henk van Blerck.

Daarmee is deze canon ook een document over de

verhouding tussen twee disciplines.

Tentoongesteld op 60 grote billboardsTijdens de Triënnale werd de canon van landschappen

tentoongesteld op 60 grote billboards in een gestileerd

landschap van water, moeras en land op het terrein van de

Nettenfabriek.

Programma: Canon van het Nederlandse Landschap

Locatie: Nettenfabriek

Curator: Dirk Sijmons

Producent: Henk van Blerck

Bezoekers Nettenfabriek: 26.970

Gerichte Triënnale bezoekers: 84%

Waardering: 8,2

“De Rijksadviseur voor het landschap, Dirk Sijmons, heeft van de inzendingen een evenwichtig geheel gemaakt.”

Een bezoeker

Page 30: trienal apeldoorn

30 Tentoonstellingen

Power of PlaceHet Fonds voor beeldende kunsten, vormgeving en bouwkunst

nam met de tentoonstelling Power of Place deel aan de

Internationale Triënnale Apeldoorn. De tentoonstelling lag in

het verlengde van de landschapsstudiereis door de Verenigde

Staten die het Fonds BKVB vorig jaar organiseerde.

Landschap vanaf de snelwegDe enorme ruimte werd verdeeld in verschillende zones. Zo

zagen de bezoekers het door Ester van de Wiel ontworpen

binnenlandschap dat zich uitspreidde over een grote

oppervlakte in de fabriekshal. Maar ook was er een door

kunstenaarsgroep Het Observatorium ontworpen podium

waar debatten, presentaties en discussies plaatsvonden.

Geinspireerd door de Amerikaanse parkways en vanuit de

gedachte dat het landschap vaak vanaf de snelweg wordt

ervaren, liet Het Observatorium 250 ton aan brokken asfalt

storten.

Programma: Power of Place

Locatie: Nettenfabriek

Curator: Huib Haye van der Werf

Producent: Het Fonds voor beeldende kunsten,

vormgeving en bouwkunst

Bezoekers Nettenfabriek: 26.970

Gerichte Triënnale bezoekers: 84%

Waardering: 7,0

Page 31: trienal apeldoorn

31Tentoonstellingen

“De Nettenfabriek werd omgetoverd tot een plek waar vele facetten van het onderwerp landschap vertegenwoordigd waren.”

Een bezoeker

Page 32: trienal apeldoorn

32 Tentoonstellingen

Hoge Veluwe als locatie: één van de vele startpunten voor landschapsbeleving

Wellicht de meest voor de hand liggende locatie voor een deel van de Triënnale: Nationaal Park de Hoge Veluwe. Maar daarom niet minder uniek. Tijdens de Triënnale zijn in Het Nationaal Park De Hoge Veluwe speciale fiets- en wandelroutes uitgezet: de Triënnale Tochten. Een kort verslag.

“Het was gewoon gezellig, dat mag toch ook tijdens de Triënnale.”

Een deelnemer

Page 33: trienal apeldoorn

33Tentoonstellingen

De kunst van het wandelenTijdens de Triënnale is er een speciale wandelroute uitgezet:

‘Wandelgeesten’ van stichting Wolf. De begeleidende wandel-

gids bevatte teksten die geschreven waren door de bekende

columnist Martin Bril van de Volkskrant en audiovisueel werk

van beeldend kunstenaar Nathalie Bruys.

Het bewaarde landschapDe familiefietstocht ‘het bewaarde landschap’ nam deelne-

mers mee naar de mooie landschappen van Het Nationaal Park

De Hoge Veluwe.

Programma: Triënnale tochten

Locatie: Nationaal Park de Hoge Veluwe

Producent: Park de Hoge Veluwe

Bezoekers: 2.140

Gerichte Triënnale bezoekers: n.b.

Waardering: 8,0

“Wandelend? Dán pas ontdek je een landschap!”Een deelnemer

Page 34: trienal apeldoorn

34 Tentoonstellingen

“Bij het Kröller-Müller Museum vloeiden de tentoonstelling en de locatie eigenlijk samen in één belevenis!”

Een bezoeker

Page 35: trienal apeldoorn

35Tentoonstellingen

Nature as Artifice

Kröller-Müller Museum: de kunst van het landschapHet Kröller-Müller Museum. Een locatie die misschien wel geboren is voor de Triënnale. Met de voorstelling Nature as Artifice kreeg de bezoeker van het Kröller-Müller Museum een moderne kijk op het landschap van nu door de kunstenaars van nu. De media die de tentoonstellingen vertolkten? Eigentijdse fotografie en video. Naar schatting één op de drie bezoekers aan het museum bezocht Nature as Artifice: een magneet binnen een magneet!

Curator Maartje van den Heuvel wilde met de tentoonstelling

Nature as Artifice een nieuw en eigentijds beeld van het

Nederlandse landschap plaatsen tegenover het nog altijd

dominante beeld uit de oude Hollandse schilderkunst: de

boerenidylle en de ongerepte natuur.

Nature as Artifice toonde verstedelijking, industrialisatie,

mobiliteit en een onderliggende notie van kunstmatigheid. De

kunstenaars van Nature as Artifice vervallen niet in een

negatieve boodschap. Ze kijken met open blik naar wat er in

het Nederlandse landschap gaande is en zoeken daarin naar

nieuwe schoonheid. Nadat Nature as Artifice in het Kröller-

Müller Museum was gepresenteerd, is de tentoonstelling

doorgereisd naar Duitsland, de Verenigde Staten en Canada.

Programma: Nature as Artifice

Locatie: Kröller-Müller Museum

Curator: Maartje van den Heuvel

Producent: Kröller-Müller, E. van Straaten

Bezoekers Triënnale tentoonstelling: 33.550

Gerichte Triënnale bezoekers: 21%

Waardering: 7,6

“Prikkelend en dwingend ook. Je ziet je eigen land toch anders.”

Een bezoeker

Page 36: trienal apeldoorn

36 Tentoonstellingen

De winst voor Apeldoorn Terugblikkend mag Apeldoorn concluderen dat het onderdeel Tentoonstellingen zowel het imago als de identiteit van Apeldoorn heeft versterkt. Onderzoek wijst uit dat lokale inwoners trots zijn op de Triënnale van Apeldoorn. Daarnaast trok de Triënnale veel bezoekers (69%) van buiten de regio. Zij keerden met een gevoel van waardering weer huiswaarts. Een derde van henzou Apeldoorn zónder de Triënnale niet zo snel hebben bezocht. Hun waardering voor de Triënnale was hoog, en veel bezoekers denken een volgende Triënnale weer te bezoeken. 58 procent van de gerichte Triënnale bezoekers bezocht het evenement twee of meer dagen

Blijvende aanwinstenHoewel de Triënnale 2008 op zich voorbij is, kunnen we een aantal blijvende aanwinsten vaststellen, sommige tastbaar, andere wat minder materieel. Neem Park Berg&Bos. Daar blijft de border langs de entreelaan gehandhaafd. Een prachtig visitekaartje in een verder ook al zo mooie omgeving. Daarnaast bieden de succesvolle ervaringen met het cultureel-maatschappelijk gebruik van de Nettenfabriek en Radio Kootwijk aanknopings-punten voor de toekomst. Een bijzondere winst was het profiel dat het CODA Museum zich verwierf tijdens de Triënnale.

Page 37: trienal apeldoorn

37Tentoonstellingen

“Door de exposure rondom de Triënnale is Apeldoorn in staat zich op den duur te profileren als dé stad voor landschap.”

Subsidiënt

De winst voor Apeldoorn

Page 38: trienal apeldoorn

38 Voor en door Apeldoorners

Page 39: trienal apeldoorn

39Voor en door Apeldoorners

De Triënnale wilde nadrukkelijk de bewoners van de gemeente in het feest betrekken. En dat is gelukt: naar schatting 22.000 bewoners en 6.000 leerlingen, studenten en leerkrachten hebben meegedaan aan de activiteiten die voor en door Apeldoorners zijn georganiseerd in het kader van het evenement.

De stad en de dorpen zijn nadrukkelijk bij de Triënnale betrokken geweest. Buurtbewoners, scholen, bedrijven, woningcorporaties en kunstenaars onder namen tal van activiteiten die Apeldoorn letterlijk en figuurlijk kleur gaven. Zoals Code Groen, Premie op Groen, Educatie Programma, diverse tentoonstellingen, de Kunst- en Tuinenroute en de Triënnale Prijs.

Voor en door Apeldoorners

Page 40: trienal apeldoorn

Code Groen: een grote, groene paraplu van eventsOnder de titel Code Groen gingen kunstenaars op 100 verschillende locaties in de gemeente aan de slag. Samen met buurtbewoners hebben zij het groen in de buurt op de kaart gezet, verfraaiden zij de woonomgeving met kunst of deden aan straattheater. De Apeldoornse woningcorporaties leverden een belangrijke bijdrage aan Code Groen.

40 Voor en door Apeldoorners

Page 41: trienal apeldoorn

41Voor en door Apeldoorners

Kunstenares Françoise Braun, verantwoordelijk voor de artistieke invulling van Code Groen: “Code Groen was een onderdeel van de Triënnale, duurde 100 dagen, bestond uit 100 locaties en werkte met de thema’s benoemd in de Triënnale. Het uitgangspunt? Apeldoorn en de dorpen tot één grote tuin maken. Ontzettend leuk om zoiets in je eigen stad te mogen doen.”Alle activiteiten in het kader van Code Groen zijn inmiddels verzameld in een fotoboekje. Naar schatting 2.000 inwoners waren erbij betrokken.

Page 42: trienal apeldoorn

42 Voor en door Apeldoorners

Page 43: trienal apeldoorn

43Voor en door Apeldoorners

“Wat heeft groen toch veel schakeringen!”

Een deelnemer

Page 44: trienal apeldoorn

44 Voor en door Apeldoorners

Premie op Groen: buurtinitiatieven beloondOnder de noemer Premie op Groen gingen in 82 buurten en straten, verspreid over de hele gemeente, groepen bewoners aan de slag met hun omgeving. Hun activiteiten waren gevarieerd, en hadden naast groene ook sociale, artistieke en cultuur historische aspecten. Het ging bijvoorbeeld om een bloementribune, schapen in de straat, tuinonderhoud bij oudere bewoners, en een nieuwe groene aankleding van de buurt.

“Onze straat kreeg iets wat het al heel lang niet meer had: kleur!”

Een buurtbewoner

Page 45: trienal apeldoorn

Tijdens de Triënnale konden inwoners van Apeldoorn, samen met hun buren en bewoners van de straat of buurt, een kleurrijke ontmoetingsplek maken. Zo’n 4.000 bewoners, verspreid over 82 buurten, grepen de gelegen heid aan om iets moois in hun woonomgeving tot stand te brengen.

De actie Premie op Groen leverde een keur aan initiatieven op voor het mooier en leefbaarder maken van straten en buurten.

Aansprekende voorbeelden waren er genoeg. Zoals…

…Kliko’s beschilderen aan de Veenhuizerweg.

…De Eetbare Tuin.

…Tuinconcert Wenum Wiesel.

…Het verhaal van onze straat.

…Vonken in “de Donken”.

“Er is nogal wat kritiek op de Triënnale gespuid; qua organisatie is dit wel enigszins terecht hier en daar, maar ik – als geboren en getogen Apeldoornse – vind ’t een geweldig initiatief: particulieren die hun tuin openstellen, de Nettenfabriek, CODA, de buurtinitiatieven: vaak verrassend, hele leuke contacten: ik zeg: geweldig!” Een bewoner

Voor en door Apeldoorners 45

Page 46: trienal apeldoorn

Educatie programma van Triënnale: jong geleerd…Ook de jeugd werd bij de Triënnale betrokken met een Educa-tie programma. Daarvoor stelde partner de IJsselgroep zelfs een complete map samen met daarin het Educatie Programma Primair Onderwijs voor de Triënnale 2008. Het programma was een groot succes: bijna 50 scholen uit het basis-, voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs deden mee en werden gaan-deweg steeds enthousiaster. Een volgende keer zouden ze wel graag wat meer voorbereidingstijd hebben.

46 Voor en door Apeldoorners

“Ik heb met veel plezier meegewerkt en de opdrachten gebruikt tijdens de lessen. Ik denk ieder jaar gebruik te maken van de producten.”

Docent AOC Twello

Page 47: trienal apeldoorn

Voor en door Apeldoorners 47

Zo’n 6.000 leerlingen van Apeldoornse scholen en hun leer-

krachten hebben in het kader van de Triënnale deelgenomen

aan het Educatie programma dat speciaal hiervoor was

samengesteld.

Naast de activiteiten in de lokalen, lieten kinderen hun ideeën

over het ideale schoolplein de vrije loop. Onderdelen hiervan

brachten ze op hun eigen schoolplein in de praktijk. In

enkele gevallen mocht ook de buurt meegenieten,

bijvoorbeeld door het plaatsen van bloembakken.

De presentatie van het Agrarisch Onderwijs Centrum Oost

op het stallencomplex van Paleis Het Loo, en de tentoonstel-

ling Nieuwe Oogst in Nettenfabriek gaven iedereen de kans

om de resultaten van het Educatie programma te bekijken

Circa 6.000 leerlingen deden meeDe deelnemers waren 40 basisscholen, waaronder ook het

speciaal onderwijs, 8 middelbare scholen, waaronder

2 praktijkscholen en het Agrarisch Onderwijs Centrum

Twello (MBO). In totaal deden circa 6.000 leerlingen/

studenten mee.

Blijvende toegevoegde waarden

Een keur aan educatiematerialen

Map met Educatie programma basisonderwijs, met

binnen- en buitenopdrachten voor elke groep.

Boek ‘Vrijspel voor Natuur en Kinderen’.

Musical ‘Hortus en Fleur’ met bijbehorende CD.

DVD ‘Kijken naar het landschap’.

En daarnaast:

Kennis, bewustzijn en inspiratie bij kinderen voor de

inrichting van de buitenruimte en natuur.

Leerkrachten met kennis van en ervaring die het lespakket

de komende jaren kunnen gebruiken in het onderwijs-

programma.

Blijvend verbeterde schoolpleinen, bijvoorbeeld bij de

Lugtmeijerschool, en veel basisscholen met plannen om

hun schoolpleinen te verbeteren.

“Ik heb met veel plezier meegewerkt en de opdrachten gebruikt tijdens de lessen. Ik denk ieder jaar gebruik te maken van de producten.”

Page 48: trienal apeldoorn

48 Voor en door Apeldoorners

“Het was erg leuk om hieraan mee te doen, goed opgezet en goed uitgevoerd.”

Slotreactie deelnemende basisscholen

Page 49: trienal apeldoorn

49Voor en door Apeldoorners

Leerlingen van basisschool De Bongerd in De Maten plantten 26 maart bloemzaden en wilgen-takken in het perk naast hun school. Daarmee verrichtten zij de aftrap van het Educatie programma van de Triënnale.

Diverse winnaars Een greep uit enkele activiteiten met daaraan verbonden

een prijs…

De prijswinnaar van de wedstrijd Fleurigste School van

Apeldoorn was PCBS De Sjofar uit Apeldoorn. En de winnaar

van de publieksprijs voor de wedstrijd Ontwerp je de lucht in

is de Koninklijke Scholengemeenschap Apeldoorn. De jury-

prijs ging naar het Edison College uit Apeldoorn. Werk van

de prijswinnaars en de andere scholen was te zien in de

tentoonstelling Nieuwe Oogst.

Page 50: trienal apeldoorn

“Deze expositie was niet alleen interessant voor de Apeldoorners.”

50 Voor en door Apeldoorners

Een bezoeker

Page 51: trienal apeldoorn

Voor en door ApeldoornersVoor en door Apeldoorners 51

Programma: Nieuwe Oogst

Locatie: Nettenfabriek

Producent: IJsselgroep

Aantal bezoekers: 27.000

De Nieuwe Oogst liet zien wat de leerlingen van primair,

voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs hebben ge-

maakt in het kader van de Triënnale. Er waren maquettes,

kijkdozen, collages en schilderijen te zien. Alles ontworpen

door leerlingen.

Deze expositie was niet alleen interessant voor de

Apeldoorners. De werkstukken werden in een hoogwaardig

tentoonstellingsontwerp gepresenteerd, zodat deze presen-

tatie zich voor wat betreft vormgeving kon meten met de

andere exposities in de Nettenfabriek.

Page 52: trienal apeldoorn

52 Voor en door Apeldoorners

Ecologische tijdelijke verblijven

Architectuurcentrum Bouwhuis organiseerde voor de

Triënnale voor Tuin- en Landschapsarchitectuur een

ontwerpwedstrijd onder Apeldoornse architecten voor een

ecologisch tijdelijk verblijf: “De opdracht aan de

Apeldoornse architecten was een ontwerp te maken dat

zowel aan de buitenkant als aan de binnenkant volledig tot

stand kwam door middel van duurzame materialen,

hergebruik en energiebesparing. Dit is perfect opgepakt

door de deelnemers, met een heel mooi resultaat”,

concludeert Architectuurcentrum Bouwhuis. Het aantal

bezoekers? 2.000.

Beleving van de Groene StadVoor de expositie Beleving van de Groene Stad werd een

beeldentuin aangelegd, verspreid over de hele Vellertheuvel

in Zuidbroek, met panelen in de vorm van dieren. Hier werd

het verhaal van de groene en duurzame ambities van de

gemeente Apeldoorn in de wijk Zuidbroek verteld.

Artificial Nature, tentoonstelling Apeldoornse kunstenaars, galerie Loolaan 49

In ons land en onze cultuur lopen we, wanneer we het

hebben over tuin en landschap, al snel aan tegen het

kunstmatige karakter van wat wij natuur noemen: de mens

heeft de natuur in cultuur gebracht. Artificial Nature gaf

hiervan op het scherpst van de snede een overzicht.

OntbosHet CBK Apeldoorn organiseerde tijdens de Triënnale een

tentoonstelling met Apeldoornse kunstenaars. “Het betrof

een platform voor kunstenaars uit de stad en het gaf be-

zoekers van de Triënnale inzicht in het kunstklimaat van

Apeldoorn”, aldus het enthousiaste CBK Apeldoorn.

Tentoonstellingen: rijp en groen door elkaarVier tentoonstellingen vielen op door hun uitzonderlijke karakter en zijn hier gezamenlijk vermeld: Artificial Nature, Ontbos, de resultaten van de ontwerpwedstrijd voor ecologische verblijven en Beleving van de Groene Stad.

Page 53: trienal apeldoorn

“Kijk toch eens, wij hebben de natuur gemáákt!”

Een bezoeker

53Voor en door Apeldoorners

Page 54: trienal apeldoorn

Kunst- en Tuinenroute: kriskras door de kunstTijdens de Triënnale is een bijzondere tuinenroute gerealiseerd. Een deelnemer: “Ik ontdekte een spannende route van kunst en tuinen langs bijzondere particuliere tuinen, kunsttuinen, en andere bijzondere locaties. Daarbij werden ook andere elementen ingebracht, zoals kleine tuinconcerten, workshops of tentoon-stellingen. Deze compleetheid heeft mij prettig verrast.”

54 Voor en door Apeldoorners

“Verzin het maar eens: de tuinen van Apeldoornse burgers met een uniek kunstwerk erin, écht Triënnale!”

Een tuinbezoeker

Page 55: trienal apeldoorn

55Voor en door Apeldoorners 55Voor en door Apeldoorners

De tuin van een ánder, altijd spannend

Veertig eigenaren van particuliere tuinen openden het tuinhek met plezier voor vele bezoekers. Elke zondag, tijdens de periode van de Triënnale, was het publiek welkom.

Een extra stimulans om te komen kijken was het feit dat in

enkele van deze tuinen een Apeldoornse kunstenaar zijn of

haar gevoel bij de Triënnale had verbeeld. Zo stonden er

kunstwerken en in andere gevallen was de tuin zelf tot een

kunstwerk getransformeerd.

Van heinde en verre, maar ook uit de straat zelf waar zo’n

tuin aan lag, was er belangstelling. In totaal liep de teller

door naar rond de 9.000 oprecht geinteresseerden die de

tuin van een buurt- of stadgenoot bezochten.

“Stil genieten van de stilte in een omgeving waar met liefde en aandacht is gewerkt aan de harmonie van “natuur - cultuur”. Ook de gedachte, dat je verwacht werd deed goed. Dank voor deze ervaring en tot de volgende keer.” Bezoekster kunsttuin

Tuinen SpelderholtVier tuinen nabij Spelderholt bij Beekbergen deden mee aan

de Internationale Triënnale Apeldoorn 2008. Deze tuinen

lagen voor wat betreft historie en natuur in een zeer

bijzonder gebied aan de enk tussen de oorsprong van de

Oude Beek en de stuwwalrand van de Veluwe.

Kunst in de Stad Onder de paraplu van het thema Kunst in de Stad vonden er

de Prelude 2007 en diverse kunstuitingen plaats. Van de

acht kunstuitingen van de Prelude 2007 zijn er vier blijvend

opgenomen in het stadsbeeld.

“Verzin het maar eens: de tuinen van Apeldoornse burgers met een uniek kunstwerk erin, écht Triënnale!”

Page 56: trienal apeldoorn

De Triënnale PrijsBewoners die plannen hadden voor hun leefomgeving konden deze indienen bij de Stichting Triënnale. Ideeën die de leef-omgeving opfleurden, door bijvoorbeeld het plaatsen van een kunstwerk in de openbare ruimte of het creëren van een bijzondere ontmoetingsplek voor de buurtbewoners. Voor het winnende idee was een budget van 20.000 euro beschikbaar.

56 Voor en door Apeldoorners

Page 57: trienal apeldoorn

Met dit idee wordt een ontmoetingsplek voor buurt-

bewoners gecreëerd in de binnentuin en kan men

gezamenlijk tuinieren in een groene omgeving. De aan-

passing van de binnentuin bestaat uit het maken van een

veranda en een verhoogde moestuin. Men kan samen

tuinieren en genieten van de groene omgeving. Hierdoor

kunnen buurtbewoners kennismaken met de ouderen in

de directe leefomgeving. Mensen kunnen elkaar ontmoeten

in een laagdrempelige omgeving.

Op zaterdag 27 september was de feestelijke afsluiting van de Triënnale in het Centrum voor Beeldende Kunst. Een goed moment om de winnaar van de Triënnale Prijs bekend te maken, gekozen uit tien inzendingen. De winnaar van de Triënnale Prijs is Woonzorgcentrum Sainte Marie en het winnende ontwerp wordt het komende jaar daadwerkelijk uitgevoerd.

Naam idee: De Natuurlijke Ontmoeting

Locatie: binnentuin woonzorgcentrum Sainte Marie

Voor en door Apeldoorners 57

Page 58: trienal apeldoorn

58 Voor en door Apeldoorners

“Met plezier veertig minuten in de rij voor een herinnering aan de eerste Triënnale.” De Stentor

Page 59: trienal apeldoorn

2000 vogelhuisjes ‘vlogen uit’ over de stadIn 2007 hingen twee Duitse kunstenaars Wolfgang Bunt-

rock en Frank Nordiek maar liefst 2.000 vogelhuisjes in

een kleurverloop op in de bomen langs de Loolaan. Een

blikvanger met de naam Birdland die de aandacht trok.

Een gelukkige ontvanger van één van de vogelhuisjes:

“Het gerucht ging rond dat tijdens de feestelijke afsluiting

van de Triënnale deze huisjes zouden worden verdeeld

onder de inwoners van Apeldoorn. Ik had er mijn oog al

op laten vallen. Ik bleek een van de gelukkigen die een

huisje wist te bemachtigen! Zo nam ik een stukje Triën-

nale mee naar huis.”

De vier woningcorporaties uit Apeldoorn hebben uiterst constructief meegedaan met de Triënnale.

Gratis bloembollenpakketten namens woningcorporaties

21.000 huurders konden op diverse locaties in de stad een

bloembollenpakket ophalen, geschonken door de vier

samenwerkende woningcorporaties. Ook konden zij een

Triënnale pas aanvragen, 5.000 huurders hebben hiervan

gebruik gemaakt.

“Ik heb een klein balkon, maar met het bloem-bollenpakket heb ik het omgetoverd tot mijn mini-Triënnale!” Een bewoner

59Voor en door Apeldoorners

Page 60: trienal apeldoorn

60 Voor en door Apeldoorners

De winst voor Apeldoorn ResultaatNaar schatting 22.000 bewoners uit Apeldoorn en 6.000 leerlingen, studenten en leerkrachten hebben actief meegedaan aan het Triënnale programma in de buurten en dorpen. Zo mochten de Triënnale tuinen 9.000 bezoekers verwelkomen en de Tuinen in Spelderholt 2.000 bezoekers. De tentoonstellingen Artificial Nature, Ontbos en Beleving van de Groene Stad trokken 3.000 bezoekers. De ecologische verblijven in Park Berg en Bos trokken 2.000 bezoekers. En 4.000 inwoners haalden zelf de Triënnale naar hun buurt toe met een Premie op Groen actie. Tot slot waren er diverse kunstprojecten binnen Code Groen, op 100 verschillende locaties in de gemeente. Naar schatting 2.000 inwoners deden hieraan mee.

Page 61: trienal apeldoorn

61 Voor en door Apeldoorners

Blijvende waardenDe initiatieven die voor en door Apeldoorners zijn ontplooid, hebben bijgedragen aan de sociale cohesie in de buurten: samen dingen ondernemen brengt buurtbewoners met elkaar in contact, en schept een band.

Veel activiteiten hadden een tijdelijk karakter, van andere blijft Apeldoorn ook de komende jaren nog profiteren. Zo hebben twee tijdelijke ecologische verblijven een blijvende bestemming gevonden: ‘de kleurrijke cabine’ van architect Wim Westinga is naar de basisschool de Schakel gegaan en krijgt een prominente plaats op het schoolpein. Het verblijf ‘bomen over ecologie’ van Bettina Regeling-Cabrera gaat in de Apenheul als verblijfplaats voor de papegaaien dienen.

Diverse artistieke werken bljiven overeind in de openbare ruimte zoals de golf langs de Laan van Kuipershof, de auto en schep aan de Arnhemseweg, de muurkunst Betongroei bij het buurtje Geleen, het kasje aan de Kooikersplaats, een deel van de cartoons Groene Stad op de Vellertheuvel, het kunstwerk de Watervogel en de Levende sculptuur van wilgentakken aan de Laan van Mensenrechten.

Verder zijn er veel bloembakken en andere bloeiende accenten in de buurten terecht gekomen. Ook blijft de collectie de Canon van het Nederlandse Landschap in het bezit van Apeldoorn.

De winst voor Apeldoorn

Page 62: trienal apeldoorn

62 Debatten en congressen

“De vele discussies betekenden de ambitieuze onderstreping van landschappelijke kernwaarden”

Een deelnemer

Page 63: trienal apeldoorn

Verrommeling van het landschap, klimaatverandering en de gevolgen daarvan voor het landschap en vele andere actuele vraagstukken waren tijdens de Triënnale Apeldoorn 2008 onderwerp van debat. De Triënnale bood een (inter-)nationaal platform voor debatten over de toekomst van het landschap en huisvestte daarvoor diverse congressen en symposia in Radio Kootwijk, Orpheus, Kröller-Müller Museum en elders in de stad, zoals de Nettenfabriek en het CODA Museum.

Debatten encongressen

63Debatten en congressen

Page 64: trienal apeldoorn

Successen binnen de reeks Debatten en congressen waren het mondiaal toonaangevende IFLA congres en A Wider View on Landscape Challenges in Europe. Maar een aanwezige beleidsmaker tekende ook dit op: ”Vooral het Akkoord van Apeldoorn heeft beleidsmakers vanuit heel Nederland in onze gemeente samengebracht, uiteraard goed voor de naamsbekendheid van Apeldoorn.”

Tal van kleinere bijeenkomstenDaarnaast waren er tal van kleinere bijeenkomsten waarin duurzaamheid, groen en ruimtelijke kwaliteit centraal stonden. “Stuk voor stuk thema’s die Apeldoorn hoog in het vaandel heeft staan”, aldus de organisatoren van de Triënnale.

“Er is inhoudelijk goed en veelzijdig gediscussieerd.”

64 Debatten en congressen

Een deelnemer

Page 65: trienal apeldoorn

De International Federation of Landscape Architects (IFLA)

organiseerde haar 45ste editie van het IFLA congres tijdens

de Triënnale 2008. Ruim vierhonderd landschapsarchitecten

van over de hele wereld kwamen naar Orpheus.

Mondiale aantrekkingskrachtDe deelnemers kwamen van over de hele wereld, waaronder

veel studenten en young professionals. Eén daarvan conclu-

deerde: “Het programma was gebalanceerd en bood een

enorme variatie en keuzevrijheid voor de deelnemers.” De

ochtenden van dit driedaagse congres waren gereserveerd

voor befaamde keynote-sprekers: Adriaan Geuze, Anne

Whiston Spirn en Herbert Dreiseitl. Gedurende de middag

konden deelnemers kiezen uit workshops, talkshops, films

en excursies door het hele land.

Highlights

Schouwburg Orpheus fungeerde als internationaal meeting point.

Paleis Het Loo was de locatie voor diverse sociale aangelegenheden.

Het congres werd op de derde dag afgesloten met een feest in de Nettenfabriek.

Datum: 30 juni t/m 3 juli 2008

Locatie: Congrescentrum Orpheus

Regie: Erik de Jong

IFLA congres Transforming with Water: een mondiale magneet voor landschaps architecten

65Debatten en congressen

Het inhoudelijke accent van het IFLA congres is geslaagd: het faciliteren van de brede discussie over de mogelijkheden om met water te ontwerpen, in relatie tot landschappen.

Page 66: trienal apeldoorn

A Wider View on Landscape Challenges in Europe: prikkelend en praktisch A Wider View on Landscape Challenges in Europe bestond uit een internationale conferentie, zomeruniversiteit, tentoonstelling en vakgesprekken in zowel Radio Kootwijk als in de Nettenfabriek.

“De kracht van deze conferentie? Theorie en praktijk werden vergelijkend naast elkaar geplaatst.”

66 Debatten en congressen

Een deelnemer

Page 67: trienal apeldoorn

Conferentie A Wider View on Cultural Landscape Challenges in Europe

A Wider View was in 2008 hét platform voor een kritische

conferentie. Projectbureau A Wider View: “Deze driedaagse

sessie op 16, 17 en 18 juni werd gewijd aan de filosofische,

sociaal-culturele, politieke en operationele aspecten bij het

vaststellen van een ontwikkelingsbenadering voor erfgoed

in Europese culturele landschappen.”

Zomeruniversiteit A Wider View - Herontwerp van historische landschappen Voor de Zomeruniversiteit werden zo’n 47 deelnemers uit

15 verschillende EU landen uitgenodigd om actief erva-

ring op te doen op het gebied van zorgvuldige interventies

in historische landschappen.

Datum: 16 – 18 juni 2008

Locatie: Radio Kootwijk

Regie: Eric Luiten en projectbureau A Wider View

Datum: 20 – 29 juni 2008

Locatie: Radio Kootwijk

Regie: A Wider View

In de zomer van 2008 zette de internationale manifestatie A Wider View het Europese cultuurlandschap op de agenda. Regisseur Eric Luiten: “In het kader van de Internationale Triënnale Apeldoorn 2008 plaatste A Wider View nationaal en internationaal erkende cultuurland-schappen met een onbetwiste historische betekenis in een dynamisch perspectief. Ook bracht ze deze binnen het domein van ruimtelijke planning en ontwerp.” Locatie was Radio Kootwijk, een monumentale groep gebouwen, temidden van de Veluwe.

Kansen voor de toekomstDe centrale vraag van A Wider View was hoe het eeuwen-

oude Europese cultuurlandschap een levend landschap

kan blijven: hoe essentiële, historisch bepaalde kwaliteiten

kunnen worden behouden en hoe tegelijkertijd actuele pro-

blemen, voortkomend uit onder meer klimaatverandering,

verstedelijking, toerisme en ontvolking, kunnen worden

opgelost, maar ook hoe kansen voor de toekomst zijn te

benutten.

“Letterlijk en figuurlijk blikverbredend.” Een deelnemer

“De centrale vraag van A Wider View hoe het eeuwenoude Europese cultuurlandschap een levend landschap kan blijven is beantwoord.”

67Debatten en congressen

De studenten werkten in kleine groepen aan de transformatie van drie unieke Nederlandse cultuurlandschappen met een UNESCO-Werelderfgoedstatus.

Page 68: trienal apeldoorn

68 Debatten en congressen

Page 69: trienal apeldoorn

Geslaagde reeks vakgesprekken over de landschapsarchitectuur in Europa

In samenwerking met Fieldwork, het Europese jaarboek

voor landschapsarchitectuur, organiseerde A Wider View

in het kader van de Internationale Triënnale Apeldoorn

2008 drie internationale vakgesprekken op woensdag-

avonden in september.

”Deze gesprekken genereerden inzichten en standpunten over de betekenis en het belang van geschiedenis en erfgoed in de landschapsarchitectuur.”Eric Luiten, curator A Wider View

Elk vakgesprek had een eigen thema. Eén van de

deelnemers: ”Deze gesprekken genereerden inzichten

en standpunten over de betekenis en het belang van

geschiedenis en erfgoed in de landschapsarchitectuur.

Op een meer abstract niveau werd de mate van Europese

coherentie of diversiteit in de praktijk van de landschaps-

architectuur bevraagd. Vertegenwoordigen Europese

landschaps-architecten een discipline of meer een

verzameling van landschapsgeëngageerde individuen?

Die vraag stond centraal en dat was voor mij heel

leerzaam.”

Het debat onder leiding van dagvoorzitter Jos Jansen heeft geleid tot actiepunten voor de aanwezige stedebouwkundigen, planologen, bouwondernemers, landschapsarchitecten, boomspecialisten en beleidsambtenaren.

Datum: 10, 17 en 24 september 2008

Locatie: Nettenfabriek

Regie: Eric Luiten

Congres Het Rituele Landschap: plek van bezinning

Dit congres had een bijzonder karakter, georganiseerd

op initiatief van projectontwikkelaar TCN: “Congres Het

Rituele Landschap ging over de veranderende rol van

het landschap: als laatste rustplaats en als plek om te

herdenken en te bezinnen. Uiteenlopende bijdragen

werden geleverd vanuit de wetenschap, trendwatching,

ontwerpers en de begrafenissector.”

Datum: 18 september 2008

Locatie: Radio Kootwijk

Regie: TCN

69Debatten en congressen

Debat Bomen over bomen: “Gerichte actiepunten als resultaat”

Het bomendebat op donderdag 18 september 2008 werd

georganiseerd door de Bomenstichting in samenwerking

met de NVTL. Doel was de trends, kansen en de bedrei-

gingen voor bomen binnen de ruimtelijke ontwikkelingen

scherp te stellen. Na de lunch was er de mogelijkheid

deel te nemen aan een boomexcursie waar duurzame

groeiplaatsen centraal staan. Binnen de Nettenfabriek

waren diverse tentoonstellingen te zien.

Datum: donderdag 18 september 2008

Locatie: Nettenfabriek

Regie: Bomenstichting

Page 70: trienal apeldoorn

“Ontwerpers, opdrachtgevers en ecologen inspireerden elkaar tot een veelzijdig openbaar debat.”

70 Debatten en congressen

Een deelnemer

Page 71: trienal apeldoorn

Werkconferentie Het Energieke Land-schap: meeting point voor deskundigen

Meer dan 100 ambtenaren, adviseurs, (landschaps-)archi-

tecten, bouwers, energiedeskundigen, kunstenaars, onder-

zoekers, projectontwikkelaars en stedebouwkundigen togen

op 23 september 2008 naar Radio Kootwijk voor een uitda-

ging van formaat: het schetsen van een aantrekkelijke,

energieneutrale Kanaalzone.

Toonaangevende sprekersDeze werkconferentie kende enkele inspirerende sprekers:

Dirk Sijmons, voormalig rijksadviseur van het landschap, en nu actief met een studie voor minister Cramer over windenergie.

Ed Nijpels: voorheen minister van VROM. Momenteel is hij onder andere voorzitter van het ONRI, en voorzitter van de Stichting Energieprestatie Keur en Milieucentraal.

Datum: dinsdag 23 september 2008

Locatie: Radio Kootwijk

Regie: Eneco

“Het Energieke Landschap ging over energie-neutrale gebiedsontwikkeling. Doel was om deskundigen uit verschillende disciplines bij elkaar te brengen. Kleine groepen ontwikkelaars, landschapsarchitecten, energieleveranciers, architecten, stedenbouw kundigen, kunstenaars en overheden werkten op dinsdag 23 september bij Radio Kootwijk diverse innovatieve ideeën uit.”Eneco

Inspirerend debat Ruimtelijke Kwaliteit van Water en Natuur

AtelierOverijssel is in 2006 opgericht door de Provincie

Overijssel vanuit het besef dat er meer moet worden gein-

vesteerd in de ruimtelijke kwaliteit in de provincie. Een

woordvoerder van AtelierOverijssel vertolkte het als volgt:

”In deze onafhankelijke werkplaats werkt de provincie nu al

bijna twee jaar intensief samen met het Architectuurcen-

trum Twente, Dienst Landelijk Gebied, het Oversticht,

Landschap Overijssel en Kunst & Cultuur Overijssel. Het

project Water en Natuur van AtelierOverijssel is een oefe-

ning om nieuwe natuur te benaderen vanuit ruimtelijke

kwaliteit.”

Datum: vrijdag 19 september 2008

Locatie: CODA Museum

Regie: AtelierOverijssel

Tijdens de Triënnale presenteerde Atelier Overijssel het project ‘Water en Natuur’ aan professionals en belangstellenden uit heel Nederland.

71Debatten en congressen

Page 72: trienal apeldoorn

“Het doel? Komen tot een gezamenlijke kennisagenda met een werkprogramma cultuurhistorie voor de Nationale Landschappen.”

72 Debatten en congressen

RACM

Page 73: trienal apeldoorn

RACM Middagdebat Het Erfgoed van de Toekomst

“Dit debat nam mij mee in de wereld van het hedendaagse landschap.”Een deelnemer

Welke elementen in het huidige landschap vormen het

erfgoed van de toekomst? Deze vragen stonden op vrijdag

19 september 2008 centraal tijdens het zogeheten RACM

middagdebat getiteld Het Erfgoed van de Toekomst.

Vanaf het perspectief van het jaar 2099 werd teruggekeken

op een eeuw vol dynamische ontwikkelingen in het

landschap. Wat hebben we tot erfgoed van de 21ste eeuw

verklaard? En hoe is dat erfgoed ontstaan?

Datum: vrijdag 19 september 2008

Locatie: Kröller - Müller Museum

Regie: Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap

en Monumenten (RACM)

Werkconferentie Het Verhaal van het Landschap levert gezamenlijke kennisagenda op

De Triënnale bood op 12 juni 2008 gastvrij plaats aan de

werkconferentie Het Verhaal van het Landschap. Georga-

niseerd door de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuur-

landschap en Monumenten (RACM), in nauwe samenwer-

king met de ministeries van LNV en VROM.

Deze werkconferentie vond plaats in Radio Kootwijk. Een

deelnemer: ”Aan de hand van de begrippen ‘kennis’,

‘bewustzijn’ en ‘handelen’ ging de RACM in gesprek met

vertegenwoordigers van de 20 Nationale Landschappen.

Het doel? Komen tot een gezamenlijke kennisagenda met

een werkprogramma cultuurhistorie voor de Nationale

Landschappen.”

Datum: donderdag 12 juni 2008

Locatie: Radio Kootwijk en Kröller-Müller Museum

Regie: Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap

en Monumenten (RACM)

Debattenreeks Een Verloren Dimensie? De sociale functie van het landschap

Het Fonds voor beeldende kunsten, vormgeving en bouw-

kunst (Fonds BKVB) organiseerde in het kader van de Inter-

nationale Triënnale Apeldoorn 2008 een debattenreeks over

de sociale betekenis van het landschap. Diverse sprekers uit

binnen- en buitenland onderzochten wat de sociale dimen-

sie van het landschap kan zijn.

“Ik heb genoten van de gevarieerde opzet: lezingen, presentaties, excursies en debatten!”Een deelnemer

Ingebed in tentoonstelling Power of PlaceDe lezingen en debatten vonden plaats temidden van de ten-

toonstelling Power of Place waarin onder andere werk van

enkele reisdeelnemers was te zien die het Amerikaanse

landschap als bron van hun inspiratie gebruikten. Een door

kunstenaarsgroep Observatorium ontworpen tribune land-

schap van 250 ton aan brokken asfalt deed dienst als podium

voor de lezingen en debatten.

Data: 5, 12, 19 en 26 september 2008

Locatie: Nettenfabriek

Regie: Fonds voor beeldende kunsten, vormgeving

en bouwkunst

73Debatten en congressen

Page 74: trienal apeldoorn

74 Congressen en Debatten74 Debatten en congressen

“Bestuurlijk hoogtepunt van de LandschapsTop was de gezamenlijke ondertekening van het Akkoord van Apeldoorn.”

Een ondertekenaar

Page 75: trienal apeldoorn

75Congressen en Debatten

De Radio Kootwijk Frequency: een manifest als een monument

A Wider View sloot haar 100 dagen programma van

internationale conferentie, zomeruniversiteit, tentoon-

stelling en vakgesprekken in 2008 af met de presentatie

van de Radio Kootwijk Frequency in het voormalige

zendgebouw van Radio Kootwijk. Een enthousiaste

deelnemer: “Deze Frequency bracht een helder signaal

ten gehore over de toekomst van het Europese

cultuurlandschap: wat zijn de actuele thema’s en hoe ziet

de agenda eruit voor de komende jaren?”

De LandschapsTop accordeert het Landschapsakkoord

Tijdens de LandschapsTop op zaterdag 27 september 2008

kwamen circa 150 topbeslissers bijeen in de ‘Kathedraal’

van Radio Kootwijk. Zij vertegenwoordigden de verschil-

lende overheden, de private sector, maatschappelijke

organisaties en professionals op het gebied van landschap.

Bestuurlijk hoogtepunt van de LandschapsTop was de

gezamenlijke ondertekening van het Akkoord van Apeldoorn.

De LandschapsTop was tevens het feestelijke hoogtepunt

van drie jaar samenwerken in het Landschapsmanifest.

“Ik ben in gesprek met provincies over de beperking van nieuwe bedrijventerreinen en de ontwikkeling van meer groene gebieden nabij steden.” Minister Jacqueline Cramer

De ministers Gerda Verburg van LNV en Jacqueline Cramer

van VROM gaven acte de présence, evenals bestuurlijke

vertegenwoordigers van provincies, het Interprovinciaal

Overleg en de Vereniging Nederlandse Gemeenten en be-

stuurlijke vertegenwoordigers vanuit de Raad van Europa

en de Europese Commissie. Minister Cramer zei in haar

toespraak in gesprek te zijn met provincies over de be-

perking van nieuwe bedrijventerreinen en de ontwikkeling

van meer groene gebieden nabij steden. Heldere spel-

regels, innovatie in het landschap en groene sleutel-

projecten zijn belangrijke lijnen om de verrommeling

tegen te gaan, zo zei Cramer.

Datum: 27 september 2008

Locatie: Radio Kootwijk

Regie: A Wider View

Datum: zaterdag 27 september 2008

Locatie: Radio Kootwijk

Regie: Landschapstop

75Debatten en congressen

Page 76: trienal apeldoorn

76 Debatten en congressen

Paleis Het Loo vormde het decor voor een vierdaagse cursus in augustus georganiseerd door de TuinAcademie.

Page 77: trienal apeldoorn

Diverse aanpalende activiteiten TriënnaleTal van organisaties, naast de gemeente, zagen in de Triënnale terecht een goed medium om aandacht te krijgen voor aspecten die te maken hebben met landschap en natuur.

Waterschap Veluwe verzorgde vier excursies op avonden in juni en september langs de unieke Veluwse koppelsprengen in Ugchelen met aandacht voor beheer en onderhoud daarvan.

Op initiatief van Het Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen zijn er lunchtime lectures georganiseerd in de Royal Village in park Berg & Bos. Zo ging het op zondag 29 juni over het onderwerp ‘de restauratie van boomgaarden’. Er werd vroeger veel aandacht besteed aan de juiste plek en de juiste omstandigheden van boomgaarden of moestuinen. De landschappelijke en cultuurhistorische waarde ervan wordt nog steeds vaak onderschat.

De Vereniging Groei en Bloei bood tijdens de Triënnale veel interessante activiteiten aan bij The Royal Mile. Iedere woensdag was er voor de tuinliefhebbers van alles te doen. Een greep: rondleidingen door speciaal door Jacqueline van der Kloet opgeleide gidsen, een doorlopende presentatie met onder andere mooie foto’s en tuingedichten, leuke kinderactiviteiten tijdens de schoolvakantie, bloemschikdemonstra-ties en lezingen, workshops en kwekersdagen. Zo vertelde woensdag 30 juli Hans Kramer van alles over de toepassing van vaste planten en vond het Nederlands Kampioenschap Bloemschikken plaats.

Paleis Het Loo vormde in augustus het decor voor een vierdaagse cursus georganiseerd door de Tuin-Academie. Michel Lafaille (niet alleen actief als curator voor de tentoonstellingen Landschappen van Verbeelding, maar ook actief als docent, fotograaf, schrijver en tuinontwerper) stelde het programma samen.

De Nederlandse Tuinenstichting organiseerde in het laatste weekend van augustus wandelingen door de Apeldoornse parkenbuurt. Apeldoorn heeft vijf 19de eeuwse stadsparken die onlangs, met de huizen en de tuinen, tot beschermd stadsgezicht zijn benoemd. De wandelingen, onder andere met de historicus Huub Ummels, leidden langs goede en slechte voorbeelden van parkbeheer.

77Debatten en congressen

Page 78: trienal apeldoorn

78 Congressen en Debatten

De winst voor Apeldoorn Het onderdeel Debatten en congressen heeft aantoonbaar bijgedragen aan de profilering van Apeldoorn als stad met ambities op het gebied van groen, landschap en duurzaamheid.Vooral de prominente naamsverbinding met de Canon van het Nederlandse Landschap enHet Akkoord van Apeldoorn heeft de gemeente in de landelijke media op de kaart gezet. Wel waren er verbeterpunten voor wat betreft de programmering. Door de veelheid van seminars in de maand september, zag men soms door de bomen het bos niet meer…

78 Debatten en congressen

Page 79: trienal apeldoorn

79Congressen en Debatten

Het netwerk van wetenschappers, bedrijfsleven en overheden dat bij de Debatten en congressen was betrokken, is van waarde voor de verdere invulling van de Apeldoornse landschappelijke thema’s voor de komende jaren.

79Debatten en congressen

De winst voor Apeldoorn

Page 80: trienal apeldoorn

ColofonTekstredactie: Lucienne Berenschot, Ernst Jan Peters, Erik van der Veen en Paul SpendelFotografie: o.a. Rob Feber, Maarten Sprangh, Luc Jacobs, Reneé Krijgsman en Ernst Jan PetersVormgeving: Kompaan // centrum voor communicatieOpdrachtgever: Gemeente ApeldoornOplage: 1500 exemplaren

Met dank aan

Centraal Beheer AchmeaProvincie Gelderland

Gemeente Apeldoorn

Ministerie LNV

Ministerie OCW

HoofdsponsorsCentraal Beheer AchmeaKadaster

SubsidiëntenGemeente ApeldoornProvincie GelderlandMinisterie VROMMinisterie OCWMinisterie LNVMinisterie VWSEuropese Unie

FondsenPrins Bernhard CultuurfondsCultuurfonds van de Bank Nederlandse GemeentenFonds voor Beeldende Kunsten, Vormgeving en BouwkunstMondriaan StichtingStimuleringsfonds voor Architectuur

PartnersKröller – Möller MuseumCODA MuseumNationaal Museum Paleis Het LooHet Nationale Park de Hoge VeluweKroondomeinen Het LooInternational Federation of Landscape Architects (IFLA)Projectbureau BelvedereRijksdienst voor Archeologie, Cultuur- landschappen en Monumenten (RACM)Nederlandse Vereniging voor Tuin en Landschapsarchitectuur (NVTL)LandschapsmanifestGeldersch LandschapGeldersche KasteelenDienst Landelijk GebiedInterprovinciaal OverlegApenheulNederlandse SpoorwegenANWBVeluws Bureau voor Toerisme

Nationaal Bureau voor Toerisme en CongressenVereniging Groei en BloeiWoningcorporatie Ons HuisWoningcorporatie De Goede WoningWoningcorporatie De WoonmensenWoningcorporatie Beter WonenIJsselgroepEDUARTArchitectuurcentrum stichting BouwhuisCentrum voor Beeldende Kunst Apeldoorn (CBKA)Natuureducatiecentrum NatuurhuisStichting Veldwerk NederlandROC AventusNAi UitgeverVVV ApeldoornStaatsbosbeheerProvincie DrentheProvincie FlevolandProvincie FrieslandProvincie Gelderland Provincie GroningenProvincie LimburgProvincie Noord-BrabantProvincie Noord-Holland,Provincie OverijsselProvincie UtrechtProvincie ZeelandProvincie Zuid-Holland

SponsorsARCADISAccres Apeldoorn bvTCNAdvies – en ingenieursbureau DHVGrontmijOranjewoudENECOKoninklijke TalensBouwfondsWegenerWoonbedrijf Ieder1Van den Berk Boomkwekerijen

Lokale sponsorsRabobank ApeldoornHunink & Holtrigter MakelaarsVan Rooyen TuinenHoveniersbedrijf Stip ElspeetMenkveld BoomkwekerijHoveniersbedrijf ApolaD.R.A.I. displaysBTL BomendienstGroenbedrijf GNLNijhuis BouwBaltus BloembollenBilderberg de KeizerskroonAGOVV ApeldoornMonutaModus LinkHanosCirculusNawijn en PolakNikkels BouwbedrijfBemogErnst & YoungBAM InfraAutohaasWaterschap VeluweLoostadUfkesMax.nlICC SchoonmaakDe Wilde PietersVigilat beveiligingOntwikkelings Maatschappij ApeldoornROC AventusDe Bie ReclameFelua-Groep Interstap BV

Kadaster

EU/EFRO

Ministerie VROM

Ministerie VWS

Page 81: trienal apeldoorn

Inhoud

Page 82: trienal apeldoorn

Bloemlezing Internationale Triënnale Apeldoorn 2008

Blo

emle

zing

Inte

rnat

iona

le T

riën

nale

Ape

ldoo

rn 2

008