TRAIN THE TRAINER PAKKET

Efficiënt Netwerken &

Communicatie met Jezelf en de Ander

Workshops voor technisch opgeleide vrouwen

2

INHOUD 1 ALGEMENE INFORMATIE WORKSHOP ALS WERKVORM _______________6

1.1 WAT IS EEN WORKSHOP? _____________________________________________ 7 1.2 DE DEELNEMERS/CURSISTEN__________________________________________ 7 1.3 DE WORKSHOPTRAINER_______________________________________________ 8 1.4 TIJDSGEBRUIK _______________________________________________________ 10 1.5 OMKADERING VOOR EEN WORKSHOP ________________________________ 10

2 WORKSHOP EFFICIËNT NETWERKEN ________________________________13 2.1 WORKSHOP EFFICIËNT NETWERKEN: SESSIE 1 _______________________ 14

2.1.1 Algemene informatie ________________________________________________________ 14 2.1.2 Samenvatting ______________________________________________________________ 15 2.1.3 Ice breaker en kennismaking _________________________________________________ 18 2.1.4 Mingling ___________________________________________________________________ 20 2.1.5 Inventarisatie en analyse van je netwerk _______________________________________ 21 2.1.6 Rapport opbouwen en algemene communicatietips______________________________ 23 2.1.7 Ieders wereldbeeld is verschillend_____________________________________________ 24 2.1.8 Huiswerk __________________________________________________________________ 25

2.2 WORKSHOP EFFICIËNT NETWERKEN: SESSIE 2 _______________________ 26 2.2.1 Algemene informatie ________________________________________________________ 26 2.2.2 Samenvatting ______________________________________________________________ 27 2.2.3 Icebreaker _________________________________________________________________ 28 2.2.4 Geweldloze communicatie (M.B. Rosenberg, 2006) _____________________________ 29 2.2.5 Valkuilen (Dilts) psychologische niveaus (Vandamme, R; 2005) ___________________ 30 2.2.6 Strategieën netwerken ______________________________________________________ 33 2.2.7 Huiswerk __________________________________________________________________ 37

2.3 WORKSHOP EFFICIËNT NETWERKEN: SESSIE 3 _______________________ 38 2.3.1 Algemene informatie ________________________________________________________ 38 2.3.2 Samenvatting ______________________________________________________________ 39 2.3.3 Icebreaker _________________________________________________________________ 40 2.3.4 Doelen ____________________________________________________________________ 40 2.3.5 Roos van Leary (Vane, S. 2007; Van Dijk, B. 2007)______________________________ 41 2.3.6 Mininetwerkevent ___________________________________________________________ 43 2.3.7 Verwerkingsmoment: de Bono (De Bono, E. 2006) ______________________________ 44 2.5.8 Huiswerk __________________________________________________________________ 45

2.4 REFERENTIES EFFICIËNT NETWERKEN________________________________ 46 3 WORKSHOP: COMMUNICATIE MET JEZELF EN DE ANDER ____________49

3.1 WORKSHOP COMMUNICEREN: SESSIE 1 ______________________________ 50 3.1.1 Algemene informatie ________________________________________________________ 50 3.1.2 Samenvatting ______________________________________________________________ 51 3.1.3 Welkom en kennismaking____________________________________________________ 52 3.1.4 Basiscommunicatiestijlen ____________________________________________________ 54 3.1.5 Vooronderstellingen van welgevormde communicatie____________________________ 57 3.1.6 Emotionele intelligentie ______________________________________________________ 59 3.1.7 Basiscommunicatievaardigheden: afstemmen & volgen en leiden _________________ 60 3.1.8 De kracht van ja, en ... ______________________________________________________ 62 3.1.9 Afronding __________________________________________________________________ 63

3

3.2 WORKSHOP COMMUNICEREN: SESSIE 2 ______________________________ 64 3.2.1 Algemene informatie ________________________________________________________ 64 3.2.2 Samenvatting ______________________________________________________________ 65 3.2.3 Opwarmertje: basisvaardigheid preciseringsvragen stellen _______________________ 66 3.2.4 Werken rond communicatiestoornissen ________________________________________ 68 3.2.5 Model van de perceptuele posities ____________________________________________ 69 3.2.6 Model geweldloze communicatie (Rosenberg) __________________________________ 72 3.2.7 Afronding __________________________________________________________________ 74

3.3 WORKSHOP COMMUNICEREN: SESSIE 3 ______________________________ 75 3.3.1 Algemene informatie ________________________________________________________ 75 3.3.2 Samenvatting ______________________________________________________________ 76 3.3.3 Basisvaardigheid: actief luisteren _____________________________________________ 77 3.3.4 Welgevormde feedback geven________________________________________________ 77 3.3.5 Feedbackmodel = sandwichmodel ____________________________________________ 78 3.3.6 Werken met waarden _______________________________________________________ 81 3.3.7 Afsluiter en afscheid ________________________________________________________ 83

3.4 REFERENTIES WORKSHOP COMMUNICEREN __________________________ 86

4

WOORD VOORAF Dit workshoppakket ‘Efficiënt Netwerken’ en ‘Communiceren’ is bedoeld als leidraad en praktische omkadering om specifiek met vrouwen in technische beroepen rond deze thema’s te werken. Bevraging van die groep heeft uitgewezen dat de behoefte aan vorming rond sociale en relationele vaardigheden reëel is. Om als vrouw optimaal te functioneren en desgewenst door te groeien binnen een technische professionele omgeving is technische excellentie alleen niet voldoende; een dosis emotionele intelligentie om een gezond netwerk uit te bouwen en communicatief optimaal uit de verf te komen, is onontbeerlijk. Dit train-the-trainer pakket bevat een aantal tips en bruikbare instrumenten en de nodige achtergrondinformatie om met een groep vrouwelijke ingenieurs rond deze onderwerpen aan de slag te gaan. De inhoud is gebaseerd op gespecialiseerde literatuur en door de trainers zelf ontworpen oefeningen en facilitatietechnieken. Het gebruik van dit pakket moet door de workshoptrainer aangevuld worden met eigen achtergrondstudie en training- en facilitatie-opleiding. Het is zeker geen wetenschappelijk werk of exhaustief handboek, veeleer een inspiratiegids die als uitgangspunt kan dienen om creatief te werken rond de behandelde thema’s. Zowel rond ‘netwerken’ als over ‘communiceren’ vindt u hierna een combinatie van theoretische modellen, filosofische achtergronden en praktische oefeningen, aangevuld met een aantal handige tips en nuttige weetjes. Omdat netwerken ook communiceren is, en communiceren ook netwerken, kunnen beide workshops perfect op elkaar aansluiten. Maar ze kunnen ook op zichzelf staan. Tot slot: in beide workshops wordt uitgegaan van een ethische benadering van menselijke communicatie, waarbij steeds een win-win situatie vooropstaat. De toepassingen en oefeningen gebeuren in een sfeer van respect. Communicatie en manipulatie liggen soms dicht bij elkaar. Het is aan de trainer om daaromtrent de nodige duiding te geven, en zelf model te staan voor de boodschap die wordt gebracht. Met andere woorden: ‘walk your talk’!

5

1. ALGEMENE INFORMATIE WORKSHOP ALS WERKVORM

6

1 ALGEMENE INFORMATIE WORKSHOP ALS WERKVORM

De workshop als werkvorm

“Give a man a fish and you feed him for a day. Teach a man how to fish and you feed him for a lifetime.”

(Geef een mens een vis en hij heeft een dag te eten, leer hem vissen en hij heeft eten voor altijd.)

Chinees spreekwoord

Samenvatting 1.1 Wat is een workshop? - Interactie versus ex-cathedra - Participatie versus luisteren + noteren - Aandeel theorie/praktijk: 40/60 1.2 De deelnemers/cursisten - Aantal - Samenstelling 1.3 De workshoptrainer - Vaardigheden voor een trainer - Omgaan met vragen 1.4 Tijdsgebruik 1. 5 Omkadering voor een workshop - Lokaal - Koffiebuffet - Technische voorzieningen - Flipchart versus powerpoint

7

1.1 WAT IS EEN WORKSHOP?

Een workshop is een bijeenkomst van cursisten, in dit geval vrouwen die werken in het technische beroepsveld, met als doel het verwerven van specifieke vaardigheden, die meteen bruikbaar zijn in de professionele context. Een workshop kan zich afspelen binnen het kader van het onderwijs, en is ook een populaire werkvorm voor volwassenenvorming en in-company-trainingen bij bedrijven. Typisch voor een workshop is dat de deelnemers/cursisten na het volgen van de workshop naar huis gaan met een aantal concreet verworven vaardigheden of technieken, die zij meteen kunnen toepassen in hun professionele context. Een workshop onderscheidt zich van de meer klassieke opleidingsvormen door volgende kenmerken: Interactie versus ex-cathedra De deelnemers aan een workshop worden aangemoedigd te leren door interactie, zowel met elkaar en hun gemeenschappelijke achtergrond in technische beroepen, als met de trainer(s). Het aandeel ‘passief luisteren’ van de kant van de deelnemers en ‘doceren’ van de kant van de trainer wordt tot het noodzakelijke minimum beperkt. Participatie versus luisteren + noteren De cursisten worden aangemoedigd tot actieve participatie en experimenterend leren. De nadruk ligt op oefenen en proberen, waarbij de deelnemers elkaar en de trainer als klankbord hebben. Enkel luisteren en noteren als leerhouding volstaan niet als leerstijl in een workshop. De trainer zal de cursisten voortdurend uitnodigen om via oefeningen en toepassingen het geleerde te integreren. Aandeel theorie/praktijk: 40/60 In een workshop wordt nieuwe leerinhoud aangebracht, en naargelang van het onderwerp is een portie theorie noodzakelijk. Toch zal het aandeel van de theorie in het totaal niet meer dan de helft van de totale duur van de workshop in beslag nemen. Een ideale verhouding is 40% theorie en 60% praktijk.

1.2 DE DEELNEMERS/CURSISTEN

Aantal Het aantal deelnemers aan een workshop kan sterk uiteenlopen. Ideaal zijn groepen van tien tot twintig deelnemers met één of twee trainers. Kleinere en grotere groepen zijn ook mogelijk. Als de groep groter is dan dertig personen valt wel de mogelijkheid tot persoonlijke begeleiding weg, en bestaat het risico dat een aantal deelnemers weinig participeert in de interactie. Als de groep kleiner is dan tien verminderen de kansen van de deelnemers om van elkaar en ieders verschillen te leren.

8

Samenstelling Er is zeker een verschil in aanpak vereist wanneer de groep bestaat uit mensen die elkaar kennen -omdat ze uit eenzelfde bedrijf komen of in eenzelfde context werken of studeren- en wanneer de deelnemers uit uiteenlopende beroepsgroepen komen. Voor de trainer is het van belang de nodige zorg te besteden aan het groepsproces. Al naargelang van de samenstelling van de groep moedigt de trainer een versnelde kennismaking aan, of speelt hij/zij in op het feit dat hij/zij zelf de vreemde eend in de bijt is.

1.3 DE WORKSHOPTRAINER

Een workshoptrainer is eerder een facilitator dan een docent. Hij/zij beheerst haar onderwerp volledig, zowel in theorie als in de praktijk. Zijn/haar geloofwaardigheid put hij/zij uit zijn/haar vertrouwdheid met het onderwerp. Daarnaast bezit hij/zij voldoende mensenkennis en emotionele intelligentie om mensen te begeleiden in een actief leerproces. Een workshoptrainer krijgt mensen met diverse professionele activiteiten en achtergronden samen in één groep. De vaardigheid om met dit gegeven om te gaan en het zelfs te gebruiken als extra didactische factor (peer-learning: deelneemsters leren van elkaar en leren aan elkaar) kan een enorme meerwaarde bieden. Vaardigheden voor een trainer Een workshoptrainer combineert volgende vaardigheden: - Rijke kennis en integratie van de inhoud - Inzicht in groepsdynamica - Kennis van de verschillende leerstijlen - Gedragsopties die aansluiten bij verschillende leerstijlen:

- Doceren - Animeren - Vertellen en improviseren - Concretiseren - Abstraheren - Enthousiasmeren - Coachen - Structuur aanbrengen

- Feedbackvaardigheid - Humor - Meesterschap over lichaamstaal - Meesterschap over verbaliteit en uitspraak - Meesterschap over stemgebruik

9

Omgaan met vragen Ga als trainer uit van de veronderstelling dat elke vraag een opportuniteit is voor jezelf: om bij te leren, om dingen vanuit een andere invalshoek te bekijken, om nog meer inzicht te verwerven in datgene wat jouw cursisten bezighoudt, of als extra info over hoe je je cursus nog beter kan voorbereiden en structureren. - Doe aan zelfonderzoek:

Hoe komen vragen van deelnemers op jou over? - Als een test? - Als een aanval? - Vervelend? - Spannend? - Als een opportuniteit? - Als een onderdeel van het leerproces? - Als feedback over het niveau van de groep?

- Creëer een atmosfeer waarin het oké is om vragen te stellen. Moedig mensen aan om

vragen te stellen. - Gebruik een vraag als een leermoment voor de hele groep. Check of anderen met

gelijkaardige vragen zitten. - Luister naar de precieze vraag, projecteer je eigen interpretatie niet. - Laat de vraagsteller zelf een antwoord formuleren. Vaak geldt: ‘De vraag stellen is ze

beantwoorden’. Of laat de groep meedenken en het antwoord ontdekken. - Als je het antwoord niet weet, kom daar dan eerlijk voor uit. Je kan vragen aan de groep

of iemand kan helpen. Of je kan aangeven dat je het tegen een volgende keer zult bekijken. Geef ook aan dat je de vragensteller erkent, door bijvoorbeeld te zeggen: ‘Goeie vraag, daar had ik zelf nog niet aan gedacht’ of iets gelijkaardigs.

- Behandel vragen stellen over het algemeen als een positieve actie van de deelnemers.

Tenzij in uitzonderlijke gevallen waar het iemand te doen is om zichzelf interessant te maken of de workshop te saboteren. Zulk gedrag wordt pas problematisch wanneer het echt extreem wordt en zich voortdurend voordoet.

10

1.4 TIJDSGEBRUIK

Workshops kunnen zich afspelen binnen heel uiteenlopende tijdskaders. Vaak voorkomend is de avondworkshop van 3 uur, bijvoorbeeld van 19u tot 22u. Workshops kunnen ook een heel weekend lopen, of een dagdeel beslaan, bijvoorbeeld zaterdag- of zondagvoormiddag. Workshops kunnen eenmalig zijn, of in reeksen lopen, van bijvoorbeeld drie avonden tot een reeks van workshops die volgens een bepaald interval over één of twee jaar gespreid zijn. De workshops die hierna beschreven worden liepen telkens drie avonden van 19 u. tot 22 u., met een korte pauze van 15 minuten.

1.5 OMKADERING VOOR EEN WORKSHOP

Lokaal Veel workshoplocaties bevinden zich in contexten die los staan van de reguliere omgeving van de workshopdeelnemers. Ze bevinden zich op domeinen die zich specialiseren in zaalverhuur. Idealiter bevinden ze zich in een groene omgeving. Samen actief iets nieuws leren en samen oefenen vraagt van de cursisten een hoge mate van betrokkenheid op elkaar en vertrouwen in elkaar. Het grote voordeel van het uitwijken naar andere contexten dan de dagdagelijkse bedrijfs- of studiecontext is dat de deelnemers ook mentaal losser komen van de dagelijkse werk- of studiepatronen. Het maakt iets nieuws leren aantrekkelijker, en het bevordert een groepsgevoel van tijdelijke samenhorigheid, wat kan bijdragen tot een sfeer van interactie en participatie. Het lokaal is bij voorkeur rustig, met weinig of geen storende geluiden. Een zekere mate van privacy is nodig om te kunnen oefenen en experimenteren zonder inkijk van derden. Voldoende licht en lucht houden geest en lichaam actief en alert. Het lokaal moet groot genoeg zijn om in subgroepen of individueel oefeningen te kunnen doen. De deelnemers moeten af en toe kunnen uitzwermen. Ideaal zijn lokalen waar enkele annex-ruimtes aan verbonden zijn, of waar ’s zomers mogelijkheid is om uit te wijken naar een tuin of terras. Koffiebuffet Omkadering met een minimum aan catering, bijvoorbeeld een koffie- en theebuffetje, eventueel met koekjes en fruit, of broodjes, is een mooi extraatje. Het maakt de sfeer gezellig en niet te schools, en bevordert het groepsgevoel: tijdens een koffiepauze komen de tongen los, is er ruimte voor losse gesprekken en kennismaking. Een netwerkmoment.

11

Technische voorzieningen - Controleer of de technische voorzieningen die je nodig hebt aanwezig zijn: - Muziekinstallatie - Beamer - Dvd-faciliteiten - ... Flipoverborden versus powerpoint Voordeel van flipoverborden: - Je kan de bladen op de muur bevestigen als referentiekader over vorige leerfase. - Je kan ze gebruiken om input van de deelnemers vast te leggen. - Ze functioneren als dynamische leerbegeleiding: de informatie groeit samen met de

flipoverbladen. - Je kan elementen op flipoverbord voorbereiden, en verder aanvullen tijdens het proces. PowerPoint riskeert minder spannend te zijn en mensen in een passieve rol te duwen. Alles staat er al op, er is minder uitdaging voor de deelnemers.

12

2. WORKSHOP EFFICIËNT NETWERKEN

13

2 WORKSHOP EFFICIËNT NETWERKEN Algemene beschrijving van de opzet van de drie sessies van de workshop:

- We “gebruiken wat er tijdens de workshop gebeurt”. Er dient voldoende ruimte, tijd en veiligheid te zijn voor vragen van deelnemers en voor het uitproberen van nieuwe vaardigheden. Op deze wijze kunnen de voorbeelden uit de technische werkwereld van de vrouwen uitgewerkt en ingeoefend worden.

- We netwerken in de groep zelf: de deelnemers gebruiken elkaar om nieuwe contacten te leggen.

- Tussen de workshopsessies door, heeft de coach een bijkomende functie: de weken tussen de sessies worden aangewend om deelnemers te contacteren op verschillende manieren. Dit dient als voorbeeldfunctie hoe de contacten kunnen verlopen na een eerste of tweede kennismaking.

- De nadruk tijdens de sessies ligt op communicatievaardigheden en relationele vaardigheden

- Er wordt in elke sessie gebruik gemaakt van theoretische modellen. Deze modellen worden steeds ingeoefend tijdens de sessie.

- We werken eveneens op een dieper niveau dan enkel op het niveau van vaardigheden. We werken met overtuigingen en waarden van de deelnemers over netwerken en communicatie.

- Er wordt slechts een minimum aan hand-outs meegegeven aan de deelnemers zodat de beleving en de innerlijke ervaring zo optimaal mogelijk kan verlopen. Referenties en meer informatie worden na de sessies opgestuurd.

Concrete indeling van de sessies:

- Welkom, hap en drank als netwerkmogelijkheid - Reflectie over vorige keer - Citaat van de coaching – kalender als icebreaker - Indeling van de avond overlopen - Enkele modules uitwerken + pauze van 15 minuten - Huiswerk en afronden - Totaal 3 uren (pauze inbegrepen) - Maximum deelnemers 20 - Ideaal: 2 trainers/coaches

Reactie van een deelneemster: “De aanwezigheid van broodjes en drank vooraf creëerde een netwerkmoment bij elke sessie. Het was een mooi moment om over de werkdag te praten met vrouwen in een gelijkaardige beroepssituatie. Dit goede contactmoment zorgde voor een open sfeer in de groep en verlaagde de drempel om persoonlijke informatie te delen, vanaf het begin.”

14

2.1 WORKSHOP EFFICIËNT NETWERKEN: SESSIE 1

2.1.1 Algemene informatie Doel algemeen

1. Kennismaking vrouwelijke ingenieurs en coach 2. Verwachtingen duidelijk maken 3. Inventarisatie en analyse van eigen netwerk 4. Belang van goede communicatie en ‘rapport’ opbouwen 5. Duiden van wereldbeeld “kaart is niet het gebied” 6. Eerste tips meegeven 7. Huiswerk

Benodigdheden

- 2 flipcharts of schrijfborden - Stiften - Tafels in workshopvorm - Plakband

Hand-outs

- Tips pagina (blanco) - Naamkaartje deelnemer - Samenvatting - A3 pagina (blanco)

Op het bord staat wat er als samenvatting met de deelnemers is meegegeven.

15

2.1.2 Samenvatting

Efficiënt netwerken voor technisch opgeleide vrouwen

Sessie 1 Blad 1

Efficiënt netwerken 1. Kennismaking / Mingling 2. Inventarisatie 3. Analyse 4. Rapport + VAKOG 5. Afronden en huiswerk

Blad 2

Kennismaking Hallo, glimlach …en dan? Onhandigheid:

- Situatie - Ander - Jezelf

Een vraag, een mening of een constatering verlegenheid

Tips Oefening

Blad 3

Oefening. - Per 3 personen - Om beurt

- Naam (voornaam) - Wat brengt u hier? - Hoe bent u hier gekomen? - Wat liet u achter?

- In groep elkaar voorstellen - Wat hebben we geleerd? Is er een verschil man vs vrouw?

16

Blad 4

Mingling = mengen Is niet ganse tijd bij één persoon blijven staan

voorbereiden – geest scherp - Wie wil je ontmoeten? - Organisatie/sponsor? - Wie ken je al? - Attributen Tips start en einde - Onderwerpen? - Doel?

Blad 5

Inventarisatie Categorieën

- Werk - Leden/hobby - Verwanten (partner/familie/vrienden/…) - Extern (bankier/kapper) - …

Oefening A3 Blad 6

Analyse 1. Naam 2. Feiten 3. Dromen 4. Mijn toegevoegde waarde 5. Andermans toegevoegde waarde

- Wederzijds - Divers: mannen/vrouwen/technische beroepen/andere? - Fanclub

17

Blad 7

Rapport = in verbinding met HOE:

1. Lichaam 2. Stem 3. Taal

Interpretatie: HOED JE! . Visueel Auditief Kinesthetisch Olfactorisch Gustatief De kaart is niet het gebied.

Oefening

Blad 8

Samenvatting 1. Mingling 2. Inventarisatie 3. Analyse 4. Rapport / VAKOG 5. Huiswerk

a. A3 vervolledigen (naam, feiten, dromen, wederzijds, toegevoegde waarde en divers)

b. VAKOG oefenen en ‘rapport’ c. Initiatief: minimum één keer!

Onze kaart wordt

gemaakt

18

2.1.3 Ice breaker en kennismaking Icebreaker Coachingskalender 24 mei 2007: “Zangdocent: ‘Ik leer mensen niet om te zingen, ik leer ze om te durven zingen’”. Link met netwerken en communicatie (Fisher,D., 2005; Nijssen, A.M., 2004). Kennismaking algemene info - Naamkaartje met voornaam er op Hallo, glimlach …en dan? Daar sta je dan. Je hebt: “Hallo” gezegd of “Aangenaam”, geglimlacht en dan moet je verder. Dan raken we maar al te vaak verstrikt in onhandigheid en verlegenheid.

Onhandigheid: Op vaardigheidsniveau is er de onhandigheid. Na de kennismakende woorden moeten we verder. Maar hoe doe je dat? In principe zijn er maar drie onderwerpen om uit te kiezen:

- De situatie: de beste en gemakkelijkste; roept minder spanning op dan praten over de ander en meer betrokkenheid dan praten over jezelf. Kijk om je heen en zoek dingen die je verbazen of interesseren. Gebruik dubbel perspectief: probeer iets te vinden waar de ander waarschijnlijk ook zal willen over praten.

Nadat u uw vraag hebt gesteld: Luister! Het antwoord is je houvast om verder te gaan! - De ander: de meeste mensen vinden het leuk om over zichzelf te praten en zullen

graag vragen of opmerkingen over zichzelf beantwoorden. Wees daarom opmerkzaam op wat de ander aan het doen is, aanheeft, sta stil bij de naam. Sommige psychologen raden openingszinnen aan die direct uw belangstelling voor de ander aangeven. Bv. ‘Ik zag u zo rustig de situatie opnemen, dat ik me afvroeg waar u die rust vandaan haalde’. Deze methode heeft meer effect dan subtielere manieren: het is zo direct dat je daarmee indruk maakt. Maar er is moed voor nodig.

- Jezelf: Openingszinnen over jezelf brengen nauwelijks een gesprek op gang. Geef best geen info over jezelf, tenzij ernaar gevraagd wordt.

Er zijn drie manieren om te beginnen: een vraag, een mening of een constatering. In het begin is je doel alleen maar om de interesse van de ander op te wekken, dus een vraag is het meest geschikt. Gesloten vragen zijn OK in het begin, maar stel er niet teveel na elkaar. Gesloten vragen zijn vragen waarmee een klein gebied wordt aangeboord en waarop het antwoord vrij eenvoudig te geven is, maar het zijn geen suggestieve vragen! Een mening geven werkt ook goed, zeker beter dan alleen een feit constateren. Als u een feit geeft als ‘Het is vandaag mooi weer geweest’ heeft u de ander niet echt aangesproken (De Jong, R., 2006).

19

Verlegenheid

Verlegenheid heeft ten dele met onhandigheid te maken, maar ook met een wat onbestemde angst voor vreemden en de angst een figuur te slaan. Omdat u praktisch niets van de ander weet, is er geen houvast voor uw gedrag. Omdat de ander onbekend is, voelt het als riskant aan iets van uzelf prijs te geven, althans, daar staat geen gegarandeerde onthulling van de ander tegenover. Die vicieuze cirkel is alleen te doorbreken door iets aan de ander te vragen. Wie te verlegen is om een vraag te stellen, loopt dus vast.

Bevraging: is er een verschil tussen mannen en vrouwen? Bevraging: drempel binnen de groep van technisch opgeleide vrouwen?

Kennismaking: Tips (Fisher, D. 2005; Van Zeewijk Vink, D. & Jongelee, J. 2003) - Op de meeste events: vlak voor je binnengaat: onthoud: mensen zijn er vaak met hetzelfde

doel! - Groet de mensen om je heen, zoek mensen die ook oogcontact zoeken - Glimlach - Schud handen - Kijk in de ogen - Stel anderen aan elkaar voor - Noem mensen bij hun naam - Luister - Wees alert - Wees nieuwsgierig/geïnteresseerd - Zoek overeenkomsten - Wees vriendelijk/geduldig - Wees niet te serieus, humor is goed - Pas op met overtuigingen (godsdienst/politiek) - TENNIS! Retourneer op opwarmende manier!!! - NEEM INITIATIEF!!! Reactie van een deelneemster: “De alledaagse tips zijn zeer bruikbaar. Ieder neemt mee naar huis wat zij het beste kan gebruiken. Af en toe een tip omtrent vrouw-man verschillen was verruimend”.

Kennismaking Oefening Duur: 40 minuten (afhankelijk aantal deelnemers, maximum 20 deelnemers) Doel: de kennismaking tussen de deelnemers versnellen, netwerkingsvragen uitproberen en geheugensteun zoeken, leren luisteren, moeilijkheidsgraad gesprek met z’n drieën. Dit is een goede manier van kennismaken, de deelnemers kunnen zelf kiezen hoe ver ze gaan met de diepgang van de info.

20

- Per 3 personen: RECHTSTAAN! Hand geven! - Om beurt aan elkaar volgende vragen stellen: - Ik ben… (voornaam) en wie bent u? - Wat brengt u hier? - Hoe bent u hier gekomen? - Wat liet u achter? - Nadien elkaar in de groep voorstellen - Wat hebben we geleerd? (Geheugen, elk eigen stijl, luisteren, be original, zijn er verschillen in benadering bij mannen?)

2.1.4 Mingling Mingling algemene info

= mengen = je onder een gezelschap mengen (op een beurs, een receptie, een event) met als doel mensen te begroeten, te praten en dan verder te gaan om nieuwe mensen te ontmoeten. Mingling is niet de ganse tijd bij één persoon blijven staan: netwerken is verschillend van naar een feestje gaan, iets lekkers eten en drinken, en wachten tot er iets gebeurt en hopen dat dat dan je leven verandert (o.a. Fisher, D. 2005).

Voorbereiden – geest scherp: gebruik je technisch getrainde geest als vrouw

- Wie wil je ontmoeten? - Organisatie/sponsor? - Wie ken je al? - Attributen (business cards, pen) - Onderwerpen! - Doel?

Follow-up: Je onder een gezelschap mengen is de eerste stap in het maximale halen uit een netwerkgelegenheid. De volgende stap, de follow-up die je eraan geeft, is zeer belangrijk en hangt van jezelf af. Hoe sneller je op mensen reageert na een ontmoeting, hoe beter. Een briefje dat binnen de twee dagen bij de mensen binnenkomt, met wie je tijdens een bijeenkomst hebt gepraat en waarin je schrijft dat je het fijn vond, komt heel goed over! Briefje, e-mail, telefoontje of afspraak! Meer uitwerking in sessie twee (warm maken en uitnodigen voor volgende sessie, Van Eeden, R. (2007).

Mingling: Tips - Je verkoopt niet bij het eerste gesprek! Eerste gesprek: noteren van gegevens,

uitwisselen telefoon en e-mail, nadien contact opnemen - Business cards en pen meebrengen - Ga netjes weg! Leuk je ontmoet te hebben, tot ziens en ’t beste! - Gebruik ruimte: niet steeds bij dezelfde persoon blijven staan: ga een drankje halen,

breng drankje, maar verontschuldig je of stel voor om elders te gaan staan, frisse lucht, weg van de muziek, ….

(De Jong, R., 2006).

21

Oefening Mingling Doel: steeds een onderwerp hebben om over te praten Duur: 5 minuten Maak een top 10 van onderwerpen waarover je kan/wil praten (reizen, dansen, boeken,…). Denk ook aan onderwerpen die technisch opgeleide mannen en vrouwen interesseren.

Reactie deelneemster: “Hier heb ik zeer veel uit geleerd. Je kan eigenlijk gewoon ergens binnenkomen en denken ‘Iedereen zal hier wel nerveus zijn, laat ik er maar voor gaan’. Ik vraag nu ook welgemeender ‘Hoe gaat het’ aan collega’s en vrienden. Ik ga nu ook in op uitnodigingen, vroeger had ik dat niet gedurfd”.

2.1.5 Inventarisatie en analyse van je netwerk Inventarisatie algemene info Je netwerk in kaart brengen is een heel nuttige tool om mee van start te gaan. Want wat is eigenlijk je netwerk? Wanneer zeg je dat iemand in je netwerk zit? Heb je een beeld hoe groot je netwerk is en welke mogelijkheden dat voor jou biedt? Realiseer je dat die mogelijkheden veranderen als je zelf verandert en je je ontwikkelt, zowel persoonlijk als professioneel. Iedereen die je persoonlijk kent, behoort eigenlijk tot je netwerk. Sommigen ken je niet beter dan dat je ze ooit een keer ontmoet hebt bij een training. In dat geval kan je nog niet echt van een relatie spreken, maar als je zou willen, is het niet moeilijk om het contact te intensiveren en hen beter te leren kennen (De Jong, R. 2006). Inventarisatie-oefening Doel: Overzicht hebben van de grootte van je netwerk Duur: 40 minuten Maak een mindmap op van je eigen netwerk. Dit doen we door een soort structuur op te stellen op papier van ons eigen netwerk. Gebruik hiervoor enkele categorieën. Start met jezelf in het midden van het A3 blad. Maak gebruik van categorieën:

- Werk - Leden/hobby - Verwanten (partner/familie/vrienden/…) - Extern (bankier/kapper) - …

22

Analyse-oefening (vervolg op vorige oefening) Doel: inzicht in diversiteit en toegevoegde waarde van de mensen in je netwerk. Duur: 40 minuten (eventueel aanpassen aan duur van de workshop, thuis verder afwerken is mogelijk) Opgepast! Deze oefening vraagt een inspanning van de deelnemers. Motiveer ze hiervoor en wijs op het belang van de oefening! Vul je mindmap aan met de volgende gegevens van de personen: 1) Naam (zo correct mogelijk) 2) Feiten: Wat weet je van de mensen in je netwerk? Je hebt enkele punten gemeen, en

dan? Wil je een beroep op mensen kunnen doen, of wil je hen jouw hulp aanbieden, dan moet je ook een goed beeld hebben van de mensen in je netwerk, want hoe meer je van elkaar weet, des te beter kan je elkaar aanvullen.

- Beroep, werksituatie - Studie, achtergrond - Persoonlijke kwaliteiten - Partner, gezin - Vrijetijdsbesteding - Belangstelling - Contacten, vrienden en collega’s: heel belangrijk!!! Ken het netwerk van je netwerk! 3) Dromen: Overeenkomstige drijfveren en motivaties zijn een belangrijke basis voor een

goede relatie. Weet je wat belangrijk is voor hen? Wat zijn hun waarden? Kwaliteit van werk? Hoe zien de toekomstdromen er uit? Wat willen ze in het leven en in het werk bereiken? Wat is hun passie? Waar zijn ze enthousiast over? Deze zachte info is van groot belang! Probeer je in te leven in het leven van de ander, zodat je iets kan toevoegen aan hun leven.

4) Mijn toegevoegde waarde: Wat heb jij ieder van de mensen in jouw netwerk te bieden? Waar ben jij in gespecialiseerd, waar ben je goed in wat de ander niet kan?

- Waar is hij of zij mee bezig? - Waar heeft hij of zij mogelijk behoefte aan? - Welke toegevoegde waarde bied jij? - Op welke manier kan je de ander helpen? 5) Ander toegevoegde waarde: Andersom is het ook belangrijk om duidelijk voor ogen te

hebben op welk gebied je relaties jou kunnen helpen. - Waar ben je zelf mee bezig? - Waar heb je nood aan? - Is er een onderwerp waar je meer over wil weten? - Wie kan je helpen? Extra info: 1) Wederzijds: met alle mensen in je netwerk heb je een relatie, maar wat de relatie

inhoudt, is voor iedereen verschillend, de een is een afnemer, de ander een leverancier, een collega met wie je samenwerkt, … Maar de band tussen jullie kan inhouden dat je veel van elkaar kunt leren, of dat iemand je inspireert, boeit of wakker schudt. Verschillende mensen hebben op een verschillende manier toegevoegde waarde voor

23

jou: ze vullen jouw kennis, deskundigheid aan. Dat is wederzijds: voor hen heb jij ook een toegevoegde waarde.

2) Divers: hoe diverser je relaties, hoe meer mensen jij kunt helpen en omgekeerd. De diversiteit biedt enorm veel mogelijkheden. Zijn er voldoende mannen en vrouwen in je netwerk, zowel technisch opgeleide als niet-technisch opgeleide?

3) Fanclub: fans hebben is heel belangrijk. Deze mensen steunen je onvoorwaardelijk. Reactie van een deelneemster: “Voor mij was dit zeer verrijkend om te zien dat ik enkel jonge mensen in mijn netwerk heb. Ik moet duidelijk werken aan meer diversiteit in mijn netwerk”. Reactie van een andere deelneemster: “In eerste instantie zag ik het nut niet van een persoonlijk netwerk. Met deze gegevens en inzichten zie ik er nu toch het nut van in.”

2.1.6 Rapport opbouwen en algemene communicatietips Rapport algemene info (Opleiding NLP Introductie, School voor NLP, 2007) Rapport = in verbinding met, verhouding HOE:

- Lichaam: spiegelen, omgekeerd spiegelen, oogcontact - Stem: toon/ritme/volume - Taal: herhalen, teruggeven

Matchen, mismatchen

Oefening rapport opbouwen Doel: aanvoelen hoe je een goede communicatierelatie kan opbouwen Duur: 15 minuten Per 2 Maak een praatje met een medecursist omtrent 1 van je 10 onderwerpen (denk ook aan technische onderwerpen), waarbij de ene cursist staat en de andere neerzit. Dit elk 5 minuten. Deel je gevoelens in de groep.

24

VAKOG algemene info Structuur van informatieverwerking. De mens is met zijn/haar lichamelijk-geestelijke eenheid een informatieverwerkend wezen. Er is input, verwerking en output. De drie sequenties, namelijk de zintuiglijke informatie, de interne representaties en het spreken over de representaties (vertalen) worden steeds met onze zintuigen gedaan. VAKOG = representatiekanalen. Hiermee beschrijf je subjectieve ervaringen.

- Visueel - Auditief - Kinesthetisch - Olfactorisch (reukzin) - Gustatief (smaak)

Oefening VAKOG Doel: voeling krijgen met representatiekanalen Duur: 2 minuten Individueel Denk aan de zee. Welk zintuiglijk kanaal gebruik je ’t meest? Voor technisch geschoolde vrouwen en mannen kan dit een nieuwe manier van communiceren zijn. Ontdek het!

2.1.7 Ieders wereldbeeld is verschillend Wereldbeeld algemene info Bevraag deelnemers omtrent Frankrijk: “Wat roept dit bij u op?” De kaart is niet het gebied; kaart = interne beleving van de zintuigen, innerlijke verwerking. Iedereen heeft een eigen kaart van de buitenwereld in zijn/haar geest, ook wereldmodel genoemd. Alle indrukken uit het gebied (objectieve wereld) worden geselecteerd, vereenvoudigd en zo tot een kaart gemaakt. Deze kaart wordt op haar beurt een filter. We kunnen niets anders dan waarnemen door onze filters. En op de grond daarvan kom je tot keuzes en handelingen. Beperkingen die je ervaart, liggen niet in de realiteit maar in je wereldmodel. Je opleiding als vrouwelijk ingenieur kan medebepalend zijn voor je visie op de wereld (Vandamme, R, 2005)

25

Oefening wereldbeeld Doel: voeling krijgen met concept wereldbeeld Duur: 15 minuten Per 4 Bekijk allemaal dezelfde foto en beschrijf wat je voelt, denkt, ziet. Reactie van een deelneemster: “Het is moeilijker om te beschrijven wat je voelt en denkt dan gewoon wat je ziet”.

2.1.8 Huiswerk Doel: verder verwerken van nieuwe info, patroon doorbreken en inoefenen van nieuwe vaardigheden

1. A3 vervolledigen (naam, feiten, dromen, wederzijds, toegevoegde waarde en divers) 2. VAKOG oefenen en rapport 3. Initiatief: minimaal één keer!

Coach: contacteer via mail en telefoon de deelnemers met de vraag omtrent de vordering van huiswerk. Doel: betrokkenheid vergroten, voorbeeld stellen en info verder gebruiken in sessie 2.

26

2.2 WORKSHOP EFFICIËNT NETWERKEN: SESSIE 2

2.2.1 Algemene informatie Doel algemeen - Model aanreiken van geweldloze communicatie, ook toepasbaar binnen technische

werkwereld - Voeling krijgen met eigen valkuilen en overtuigingen omtrent netwerken Benodigdheden - 2 flipcharts - Stiften - Plakband - Stoelen in een cirkel - Namen op etiket als naambadge Hand-outs - Samenvatting - Kopie model van de geweldloze communicatie van Rozenberg - Kaartjes Dilts (zie verder) - Mailadressen alle deelnemers Op de flipchart staat telkens wat er als samenvatting met de deelnemers in de hand-outs is meegegeven.

27

2.2.2 Samenvatting

Efficiënt netwerken voor technisch opgeleide vrouwen Sessie 2

Blad 1: Welkom Blad 2: Indeling

1. Feedback huiswerk (inventarisatie, initiatief, rapport) 2. Info geweldloze communicatie 3. Valkuilen (persoonlijk) 4. Strategieën ~ huiswerk

Blad 3: Geweldloze Communicatie (M.B.Rosenberg)

1. Concrete situatie 2. Hoe we ons voelen 3. Behoefte achter ons gevoel 4. Verzoek

Mededogen Info + 1 toepassing + verwijzen boek

Blad 4: Valkuilen (Dilts) Psychologische niveaus

Overtuigingen

Missie

Identiteit

Rollen

Waarden

Vaardigheden

Gedrag

Situatie

28

Blad 5: Oefening per 2

- Situatie netwerken niet zo succesvol - Vragen:

1. Concreet voorbeeld: waar ben je, wanneer, met wie? 2. Wat doe je nu? 3. Wat kun je, hoe doe je het? Wat zou je moeten kunnen? 4. Wat maakt dat je het zo doet? (Als…dan), waar ben je van overtuigd? 5. Wat is daar voor jou zo belangrijk aan? Welke waarde steekt er achter je

overtuiging? 6. Wie ben jij in deze context? 7. Wie ben jij? 8. Wat is jouw missie? Jouw droom?

Blad 6: WAAROM Niet fijn genoeg, niet specifiek! Blad 7: Strategieën

1. Verdiepen en uitbreiden bestaande netwerk - Vervolgactie - Bedrijf - Zelfstandige

2. Nieuw - Gelegenheden - Hightech (via computer, internet, webcam,…)

Blad 8: Huiswerk

Link tussen strategieën en valkuilen Scaling: geloof in eigen slagen efficiënter netwerken meten: op schaal van 1 tot 10.

2.2.3 Icebreaker - Coachingskalender 15 mei 2007: “Hij die anderen kent is geleerd, hij die zichzelf kent, is

wijs”(Lao Tse). Vandaag gaan we werken rond onze eigen werkpunten, valkuilen bij netwerken en rond de strategieën die we hierbij kunnen aanwenden.

- Huiswerk: evaluatie en bevindingen.

29

2.2.4 Geweldloze communicatie (M.B. Rosenberg, 2006) Geweldloze communicatie algemene info = is gebaseerd op taal- en communicatievaardigheden. Bij een conflict gebruiken we vaak één van de volgende strategieën: je verdedigen, je terugtrekken of de ander aanvallen. Het model van de geweldloze communicatie stelt je in staat menselijk te blijven, ook onder moeilijke omstandigheden. Het model is eenvoudig en toch niet gemakkelijk toepasbaar: je dient te oefenen! Een hulp bij het aanleren van het model is het opschrijven van de zinnetjes. Je kan dan zelf een aantal keer oefenen met je opgeschreven tekst. Stappen in het model:

1. Concrete situatie: waarneming; vermijd woorden zoals ‘altijd’, ‘vaak’ 2. Hoe we ons voelen: gevoelens 3. Behoefte achter ons gevoel 4. Verzoek

Dit model passen we toe vanuit ‘Mededogen’: MANIER WAAROP!!! Toon respect, aandacht, medeleven, integriteit: leeg maken van jezelf en luisteren met heel ons wezen; respectvol verstaan van wat de anderen ervaren. Verwijzen boek: boek van Rosenberg (2006) ‘Geweldloze Communicatie, Ontwapenend en doeltreffend’ laten rondgaan. Oefening geweldloze communicatie Doel: Uitoefenen van de verschillende stapjes van het model zodat het in de praktijk toepasbaar wordt. Duur: 30 minuten Per 2 Schrijf eerst voor jezelf de zinnen op. Beeld je een situatie in waarbij je een conflict hebt met iemand. Hoe zou je dit conflict/ deze wrevel kunnen verwoorden? Probeer deze zinnen uit met een medecursist en bevraag hoe dit is overgekomen. Ga als coach rond en help hierbij. Opgepast: moeilijkheidsgraad uitdrukken van stap 2: gevoelens, ook binnen een vaak zeer sterk mannelijke technische wereld. Reactie van een deelneemster: “Ik merk voor het eerst dat er objectieve stappen zijn in communicatie. Ik beschouwde communicatie altijd als iets subjectiefs. Dat maakte het moeilijk om het te plaatsen. Nu kan ik alles beter kaderen”.

30

2.2.5 Valkuilen (Dilts) psychologische niveaus (Vandamme, R; 2005) Piramide: algemene info

Het is een methode om jezelf beter te begrijpen. Het model bestaat erin het verband te leren zien tussen gedragingen en waarden; als je weet wie je bent en wat je drijft, zal je congruenter worden in je gedrag. Het is een model om persoonlijkheidsfactoren in kaart te brengen. Model van Dilts (1990, 1996), = model van de psychologische niveaus. Ze zijn logisch omdat de verschillende niveaus verband met elkaar houden. Als je bijvoorbeeld communicatie ziet als informatieoverdracht en niet als een relatievorm, dan is het logisch dat je kort en bondig communiceert. Bovendien zijn alle niveaus boven ‘gedragingen’ psychisch. Ze zijn niet rechtreeks observeerbaar. Het is begrijpelijk dat mensen met het oog op hun verlangens vanalles proberen op niveau van gedrag en situatie. Mensen willen zich goed voelen in een situatie en daarom zoeken ze een bedrijf dat hen goed ligt, een partner, een tropische bestemming. Vervolgens gaan ze nadenken hoe ze dingen anders kunnen aanpakken zodat ze hun doel bereiken: veel trial en error: iets anders proberen en zien of het helpt. Dan worden mensen zich ervan bewust dat ze iets moeten leren: technische vaardigheden. Bijvoorbeeld: ‘Ik moet een managementopleiding volgen aan een gerenommeerd instituut om een betere manager te worden’. Pas in een volgende stap, een zeer grote, komt er belangstelling voor het leren communiceren en emotionele vaardigheden. Dit is training van gedrag (video’s), rollenspel. Maar ben je bereid je persoonlijke overtuigingen en waarden ter discussie te stellen? Ben je bereid je opvoedingspatronen in vraag te stellen?

Overtuigingen

Missie

Identiteit

Rollen

Waarden

Vaardigheden

Gedrag

Situatie

31

Aanvullende informatie bij het model:

- Veranderingen op een niveau heeft gevolgen voor andere niveaus - Stroomlijning: verandering op een niveau dient te worden verrijkt met verandering op

een ander niveau - Veel persoonlijkheidsfactoren zijn onbewust aanwezig - Verschillende snelheden op verschillende niveaus mogelijk

Rol van overtuigingen: geheel van overtuigingen: wereldbeeld = mentaal model. Hoe iedereen zijn/haar realiteit vorm geeft en zijn/haar omgeving waarneemt. Ons denken is contextueel bepaald. De waarden gelden als een soort norm: het moet zo zijn want het is altijd zo geweest (zie eerste sessie). De volgende niveaus zijn die van: rolopvatting, algemeen zelfbeeld en levensdoel. Deze niveaus dienen in overeenstemming te zijn met waarneembaar gedrag (van de onderste niveaus). Ze versterken immers de onderliggende niveaus. Samenvatting: - Situatie = omgeving = de context waarin we ons bevinden en werken - Gedrag = het gedrag dat we stellen, lichaamstaal, spreken en doen - Competenties = vaardigheden die ons in staat stellen dingen te doen (cognitieve,

emotionele, sociale,…) - Overtuigingen = de overtuigingen, visies waarvan je gelooft dat ze waar zijn en dat ze je

gedrag sturen. - Waarden = emoties (concept woorden ‘dit is belangrijk voor mij’) - Rolidentiteit: de rol die we vervullen in een bepaalde context - Identiteit: het algemeen zelfbeeld en zelfervaring - Missie: ons idee over zinvolheid, zin van het leven

32

Piramide: Oefening Doel: opsnorren eigen overtuigingen en waarden omtrent netwerken voor technisch geschoolde vrouwen Duur: 1,30 uur Per 2 Doe als coach eerst een demo met een deelnemer. Ervaring met het model en ervaring als coach is hier een troef. Kies een situatie waarbij netwerken voor jou niet zo succesvol was. Sta als deelnemers naast elkaar. Eén iemand is klant, de andere deelnemer begeleidt de klant. Leg de kaartjes van de piramide op de grond. Ga stap voor stap van het ene kaartje naar het andere. Begeleid elkaar. Klant beantwoordt de vragen. Probeer als begeleider niet in te vullen i.p.v. de ander. De eigen woorden zijn namelijk van belang. Neem als begeleider steeds de info mee uit de vorige niveaus bij het stellen van de volgende vraag. Schrijf als begeleider op de kaartjes van de klant de antwoorden op. Straal als begeleider rust uit. Laat de klant nadenken. Stel de volgende vragen: 1) Concreet voorbeeld: waar ben je, wanneer, met wie? Wat is er typisch aan de situatie? 2) Wat doe je nu? Welk gedrag vertoon je op dit ogenblik? Welk patroon zit er in je aanpak? 3) Wat kun je, hoe doe je het? Wat zou je moeten kunnen? Welke vaardigheden heb je of zou

je willen hebben om je doel te bereiken? 4) Wat maakt dat je het zo doet? (Als…dan), waar ben je van overtuigd? Welke

overtuigingen zijn belemmerend voor het gewenste functioneren? 5) Wat is daar voor jou zo belangrijk aan? Welke waarde ligt aan de basis van je

overtuiging? Met welk opvoedingspatroon heeft de aanleiding te maken? 6) Wie ben jij in deze context? Is het project een deel van jezelf? 7) Wie ben jij? Hoe zie je jezelf? Welk zelfbeeld heb je? In hoeverre werkt je zelfbeeld

belemmerend? 8) Wat is jouw missie? Jouw droom? Wat is volgens jou het meest zinvolle om te doen in je

leven? Hoe zie je nu je persoonlijke levensdoel en in hoeverre heeft dat een gunstige invloed op een succesvolle uitvoering van dit project?

Pas op met waaromvragen: deze zijn niet specifiek genoeg. Vraag eerder: “Wat maakt dat dit voor jou belangrijk is? Is dit belangrijk voor jou?” Ga als coach van groep tot groep en begeleidt hen. Deel nadien met de groep de ervaringen. Turf op een grote piramide op welke niveaus de valkuilen zich situeerden. Reactie van een deelneemster: “Deze oefening is niet eenvoudig. Eerst begreep ik niet goed hoe ik de piramide kon linken met netwerken. Nu merk ik dat ik steeds door mijn overtuigingen vastloop bij netwerken en niet door een tekort aan vaardigheden. Dat inzicht is zeer verrijkend voor mij”. Reactie van een andere deelneemster: “Ik blijf worstelen met het feit: ‘wat zullen die mannen denken als ik hen contacteer’? Wellicht denken ze dat ik bijbedoelingen heb.”

33

2.2.6 Strategieën netwerken Verdiepen en uitbreiden bestaande netwerk als vrouwelijk ingenieur. Overloop eerst de e-mails en de telefoontjes die gepleegd zijn tussen de twee workshops. Vervolgactie (Fisher, D. 2005; De Jong, R. 2006; Van Eeden, R. 2007). ALGEMEEN: ‘follow-through’ (= opvolgactie): de actie die je onderneemt wanneer je contact met iemand hebt gelegd of zijn/haar behoefte hebt ontdekt. Je moet jezelf er wel aan herinneren dat je de tijd moet nemen om info te geven of actie te ondernemen. Het is de volgende stap die je zet om een relatie te verdiepen, of te zorgen voor een waardevol resultaat voor iemand anders. Dan pas boek je resultaat. Mensen ontmoeten is eenvoudig, het is een natuurlijk onderdeel van het leven. Maar niet alle netwerkinspanningen leiden tot resultaat en voldoening. En je weet van tevoren niet welke inspanningen jou naar de schatkist zullen leiden. Verwacht dus niet van elke potentiële klant dat die dat ook wordt!

Wat zegt een goede vervolgactie over jou?

1. Je bent professioneel en betrouwbaar. 2. Je bent betrokken 3. Je bent ordelijk 4. Je bent hoffelijk

Technieken voor een effectieve vervolgactie: ZO SNEL MOGELIJK Verscherp je geest: als technisch geschoolde vrouw: waardoor kan je deze relatie verdiepen? Waarmee kan ik deze persoon van dienst zijn? Wat heb ik beloofd? Welke kansen hebben zich aangeboden?

- Bedankbriefje - pc, gsm, palmke: gebruik de ‘wekker’-functie Reactie van een deelneemster: “Ik wist niet dat dit bestond. Dit ga ik zeker gebruiken.” - Telefoontje: beste keus!: zeker wanneer onmiddellijke actie nodig; wanneer het

belangrijk is; wanneer direct resultaat noodzakelijk is.

Voor je iemand opbelt: ga na waar je de persoon ontmoet hebt, ga na wat je ook weer over de persoon weet, ga na wat je voor die persoon kan betekenen, ga na wat die persoon voor jou zou kunnen doen. Maak vervolgens een korte opzet over het gesprek. Tijdens gesprek: zeg wie je bent, waarom je belt, wat het doel is van het gesprek, luister, schrijf op, stel vragen. Bied hulp aan indien nodig, geef aan wat je zult ondernemen, bedank voor de tijd en groet.

- e-mail sturen:

- ideaal voor het geven van informatie zoals telefoonnummers, hyperlinks, aanbevelingen, tips of verzoekjes

- schrijf onderwerp in de onderwerpregel - maak je onderwerp niet urgenter dan het is

34

- wees kort en bondig - zet belangrijkste info aan het begin - schrijf geen roddel - let op je spelling - gebruik een handtekening: soort visitekaartje - Gebruik e-mail om je relaties te ondersteunen en niet om persoonlijke

ontmoetingen te vervangen. Het is slechts een hulpmiddel. Technologie heeft een hoop te bieden, maar netwerken in vlees en bloed is een essentieel onderdeel van de netwerkformule om krachtige relaties op te bouwen.

- Briefjes sturen

- Handgeschreven briefjes komen persoonlijk en hoffelijk over.

TIPS: - visitekaartje op de bus, - bedanking, - waardering na workshop, lezing of naar de auteur - ‘magnifiek’ - geef het een persoonlijk tintje - artikels doorsturen - conferentieagenda

Reactie van een deelneemster: “Vaak merk ik bij mezelf inderdaad: ‘Just do it’! Ik mag het niet laten verwateren.”

Indien een contact verwatert, ga niet mee in de negatieve spiraal! Neem de tijd om het contact nieuw leven in te blazen. Houd de communicatielijnen open!

Nog meer tips: Verdiepen van relaties gaat het best met individuele contacten: koffieke, langsgaan, tijd, aandacht, nieuwtjes doorsturen, vakantiewoninginfo delen, goede cursus aanbevelen, deskundigheidsvraag, vriendelijk zijn vb garagist, iemand heeft sollicitatie gesprek of examen: wens goede moed!, leuk restaurant of hotel: stuur gegevens door, organiseer een brainstorm met vier personen, verbind mensen in je netwerk met elkaar, kaartjes voor optreden of beurs die je niet kan gebruiken: geef ze aan een ander, bij een babyborrel: bel persoonlijk, ga met een pakje; word lid van een werkgroep.

- Bedrijf: zijn er tips voor vrouwelijke ingenieurs?

- In een bedrijf is er minder concurrentie op netwerkgebied. In een bedrijf met een hecht netwerk komen kameraadschap, creativiteit, innovatie en efficiëntie vanzelf bovendrijven. Er is minder bedreiging door anderen dan bij zelfstandigen. Iedereen profiteert in zekere zin mee van het succes van de ander. Netwerken is dan een vorm van recycleren: je geeft informatie door zodat deze door anderen in aanvullende situaties volledig kan worden benut. Je kan een bedrijf zien als een hiërarchische structuur. Maar je kan er ook anders naar kijken: iedereen in het middelpunt van zijn/haar netwerk en zo vormt het

35

bedrijf één groot web. Ieder individu in het bedrijf is een waardevolle schakel binnen één dynamisch netwerk. Creëer voor jezelf een persoonlijkheid waarmee je een bijdrage kunt leveren aan jezelf en het bedrijf. Zorg ervoor dat iedereen in het bedrijf die persoonlijkheid kent en ziet. Strategieën: word lid van een panel, counsel, commissie; ga naar bedrijfsvergadering, uitjes, stel jezelf voor.

- MENTOR zijn/hebben: aanrader voor vrouwen!(Draulans, V. & Smet, M. 2005). Het mentoraat is een vorm van netwerken. Zowel het informele als het formele mentorschap zijn nuttig. Formele: vast doel, vaste afspraak, lijst, agenda. Informele: af en toe bellen, ontmoeten, lunch, … Een mentor is een coach, maar tevens een leraar en leidsman. Hij/zij helpt de coachee. Hij/zij kan je introduceren, helpen om je visie in de praktijk concreet te maken. Een mentor hebben geeft je minder een ‘eenzaam gevoel’. Je hebt een vertrouwensband, een emotioneel evenwicht en het helpt je geestelijk te scherpen. Een mentorrelatie is specifiek, niet hiërarchisch en heeft een gemeenschappelijk doel. Je kan ook zelf mentor zijn! Het houdt je scherp en je moet naar je eigen adviezen luisteren. Het is een excuus om iemand aan iemand voor te stellen. Je kunt ook de vaardigheden van leider en trainer op je CV toevoegen. Mentor en mentee geven feedback aan elkaar en leren zo beiden veel bij. Kies doelbewust je mentor!

- Klikken - Wederzijds respect - Hij/zij moet iets hebben wat jij ambieert - Goede reputatie

Het investeren van tijd, gebrand zijn op succes, oprechtheid, ondersteuning en openheid zijn enkele van de wederzijdse verplichtingen. Rol van de mentor kent vele functies: luisteraar, vragensteller, aanbieder van mogelijkheden, leraar, coach, stimulator. Als mentee dien je respect en waardering te tonen, dankbaar te zijn. Wees duidelijk over je doel, respecteer de tijd van je mentor. Maak je mentor trots. Sommige bedrijven hebben een mentorprogramma. Een mentor zoeken buiten het bedrijf kan ook. Gebruik je netwerk om een mentor te zoeken.

Reactie van een deelneemster: “Mijn doel is om volgend schooljaar 10 mentor-mentee paren te vormen. Ik ben er van overtuigd dat dit een meerwaarde heeft naar het doorstromen van vrouwelijke ingenieurs naar topfuncties binnen de academische wereld. Delegeren en enthousiasmeren zal ik wel moeten hanteren om mijn doel te bereiken in deze mannenwereld”.

36

- Zelfstandige vrouwelijke ingenieur:

TIPS: - Maak van je naam een begrip: profileer je, val op, wees overtuigend, waardig

en specialiseer je. - Zet je sterke punten op een rij. Bepaal zelf hoe je bekend zou willen staan: als

expert, goeroe, autoriteit, pleitbezorger, icoon, leider, … - Schrijf artikels - Als je vaste klanten hebt, schenk er voldoende aandacht aan. - Ken behoeften van je klanten. Wees menselijk en attent. Wees geïnteresseerd

in je klanten als mensen en niet alleen als doelgroep. Geef naast je verkoopsactiviteit ook voorlichting aan je klanten. Licht je klanten persoonlijk in over nieuwe producten, diensten. Wees vriendelijk, geef de relatie een persoonlijk tintje.

- Houd de behoeften van de klant nauw in de gaten. - Mondreclame:

- verzin pakkende slogan - lever topservice - geef ze iets geweldigs om over te praten - vraag om reclame te maken - blijf contact houden - bedank - vraag mensen om hun mening (‘enquête’)

Nieuwe contacten uitbouwen Zie eerste sessie - Gelegenheden (Fisher, D., 2005)

- Social events - Sportvereniging - Belangengroepen - Liefdadigheid/vrijwilligerswerk - Buurt - Hobby - Bedrijf - Zakenlunch - Groepsreizen

- Bekende omgeving: start met mensen die je toch al ziet maar niet kent: collega’s, buren, mama’s aan de schoolpoort, je bakker, tijdens de pauze van een cursus: medecursist; tandartsassistente; zwemles zoon: praat met ouders, … .

- Nieuw: idem vorige week: wennen! Vraag je vriendin je voor te stellen aan iemand. Maak gebruik van netwerkclubs.

Reactie van een deelneemster: “Als je iets kan aanraden dan is het inderdaad het verzamelen van alle gegevens op 1 plaats. Zo heb je adressen, telefoonnummer en geboortedata bijeen.” Reactie van een andere deelneemster: “De meest interessante jobs vond ik via netwerken en niet via de krant.”

37

Via technologie - Dankzij de technologie: sneller en beter! Waarschuwing: e-mail en voice-mail vervangen

niet het menselijk contact! - E-rooms en chatrooms - Etiquette! - Links: www.ecademy.com; www.openbc.com; www.linkedin.com; dating sites:

www.nlp.be; www.relatietoolkit.be; www.rendez-vous.be; www.date4u.be. Reactie van een deelneemster: “Aanvankelijk zag ik het nut niet in van netwerken via Linkedin. Ik heb echter de uitnodiging aangenomen en al gauw zag ik de vele mogelijkheden van het systeem.”

2.2.7 Huiswerk

Denkwerk: Stel voor jezelf een doel op i.v.m. netwerken: waar je wilt aan werken de komende maanden rekening houdend met je uitdagingen. Scaling: meten, geloof in slagen efficiënter netwerken: op schaal van 1 tot 10: hoeveel geef je jezelf? (Vandamme, R. 2005).

38

2.3 WORKSHOP EFFICIËNT NETWERKEN: SESSIE 3

2.3.1 Algemene informatie Doel algemeen - Wilsvraag en doelformulering om eigen verantwoordelijkheid en betrokkenheid te

vergroten - Meten van eigen geloof in slagen en mate van zelfsturing - Kennismaken met eigen natuurlijke vorm van interactie - Uitoefenen aangeleerde van de drie sessies tijdens ‘mininetwerkevent’ Benodigdheden - 2 flipcharts - Stiften - Plakband - Stoelen in cirkel - Veel ruimte - Lectuur-tafel met boeken - Spuitlijm - 20 setjes stiftjes - Do’s en don’ts - Drank en hapjes - Blanco kaartjes voor drijfveren - Etiketten voor namen Hand-outs - Samenvatting - Gegevens ‘Roos van Leary’ (vragenlijst en Roos) - Algemene info ‘Hoeden van de Bono’

Op de flipchart staat telkens wat er als samenvatting met de deelnemers in de hand-outs is meegegeven.

39

2.3.2 Samenvatting

Efficiënt netwerken voor technisch opgeleide vrouwen Sessie 3

Blad 1: Inhoud

1. Doelen en scores 2. Roos van Leary 3. Oefening receptie 4. Cool-down de Bono 5. Referenties+huiswerk+panelgesprek

Blad 2: Doelen: SMART + POSITIEF + ingebed

Score: hoeveel geef je jezelf op een schaal van 1 tot 10 om in je doel te slagen? Blad 3

Roos van Leary Zie bijlage

Blad 4

Oefening - Vul vragenlijst in - Bespreek per 2 je resultaat - Feedback in groep

Blad 5: Receptie-oefening

20 setjes stiftjes Doel:

- Van elk kleur één exemplaar - Vraag naar ‘drijfveer’, en schrijf naam en gegevens en drijfveer op kaartje - Actief luisteren en samenvatten - Do’s en don’ts plakken

40

Blad 6: Cool-down: de Bono

Zie bijlage Blad 7:

Panelgesprek Huiswerk:

- Eigen doel: stappen ondernemen - Netwerk onder elkaar: opschrijven acties en bevindingen

2.3.3 Icebreaker Welkom! Etiket met naam erop voor iedereen. Coachingskalender: “Het gaat om het spel…Maar bij voetballen zonder doelen zijn spelers niet echt fanatiek” 25 mei 2007, “Mensen zijn trots op hun werk als resultaat, competentie en passie samengaan. Geen doel betekent ook geen resultaat: daarom zie je vaak dat mensen zich op vakantie vervelen. Om resultaat te boeken, heb je doelen nodig.”

2.3.4 Doelen Algemene info doelen Doelen: SMART + POSITIEF + ingebed Technisch opgeleide vrouwen: SMART alleen niet voldoende! Ingebed, beleving van je doel ook zeer belangrijk! Voel dit! (Vandamme, R. 2005) SMART: specific, measurable, achievable, realistic, timely POSITIEF: positief geformuleerd. Ingebed in de persoon: Welgevormde doelomschrijving: een doel is welgevormd wanneer je tevens de motiverende emotie erin hebt. Een doel ligt in de toekomst, buiten het heden. Het is nog niet aanwezig, het is een beeld van hoe iets moet zijn, of hoe je wil worden. Het ligt voor je. Je kunt ernaar toegaan. Je kunt een actieplan ontwerpen om het doel te bereiken. Anderzijds is een doelformulering ook een daad in het hier en het nu. Het heeft effect op de ervaring. De doelformulering staat dus niet buiten het ontwikkelingsproces, maar maakt er deel van uit. Je zet als het ware een stap om jezelf te helpen bij je ontwikkeling.

41

Oefening doelen Doel: persoonlijke betrokkenheid van de deelnemers, meten van zelfsturing en geloof in slagen Duur: 40 minuten Individueel, op flipchart komen schrijven Iedere deelnemer schrijft een doel omtrent netwerken op, rekening houdend met eigen valkuil, met strategieën en met de kenmerken van een welgevormd doel. Geef ook een score op tien die aangeeft hoeveel je gelooft in je eigen slagen. Voorbeelddoelen: - “Ik wil tegen het panelgesprek een etentje georganiseerd hebben voor mijn collega’s en partners”: Haalbaarheidsscore 9 op 10; Eindscore: 10 op 10. - “Ik wil tegen het panelgesprek mijn collega’s en kennissen contacteren rond hun verjaardag” Haalbaarheidsscore: 8 op 10; Eindscore: 9 op 10.

2.3.5 Roos van Leary (Vane, S. 2007; Van Dijk, B. 2007) Oefening Roos van Leary Doel: intuïtief aanvoelen eigen natuurlijk reactiepatroon in conflictsituatie Duur: 15 minuten Individueel Vraag aan de deelnemers om hun ogen te sluiten. Vraag de deelnemers om zich in te leven. Ze wandelen als het ware op straat. In de verte zien ze iemand naderen waarmee ze een conflict hebben. ‘Ze doen wat ze doen’. Nu lopen ze verder in de straat en komen terug naar dit lokaal. Wat doe je? Duik je een zijstraat in? Ga je de confrontatie aan? Nu leg je als coach de link met natuurlijk gedragspatroon en Roos van Leary. Het natuurlijk gedragspatroon van een deelnemer wordt zo duidelijk voor een deelnemer zelf. Dit is een inleiding tot zelfreflectie en kennis omtrent je invloed op anderen. Om goed te netwerken dien je te beschikken over de mogelijkheid om jezelf te bekijken en je invloed op anderen te analyseren en andersom. Reactie van deelneemster: “ Alleen al bij het sluiten van mijn ogen werd ik agressief. Dat bleek dan ook nadien na het invullen van mijn interactie-patroon volgens Leary, mijn dominante communicatiestijl te zijn. Ik leer hier veel uit.”

42

Algemene info Roos van Leary De Roos van Leary is een model (gebaseerd op observatie van zeer veel mensen) dat u inzicht geeft in uw mogelijkheden om door bewuste communicatie uw doelen te bereiken. Om de inzichten duidelijk te maken, gebruiken we de interactiecirkel. Dit is een schematische weergave van verschillende gedragsmogelijkheden en de uitwerking daarvan op anderen. De Amerikaanse psycholoog Timothy Leary ontwikkelde dit model in jaren ‘50 aan de Universiteit van Californië. Omdat Leary zich liet inspireren door een windroos bij het uitwerken van de onderzoekgegevens, noemen we het de Roos van Leary. Het model is nog steeds verhelderend bij het krijgen van inzicht in de effecten van onderlinge communicatie. Vanuit het gegeven dat het gedrag van de een gedrag bij de ander oproept, kunnen we elkaars gedrag voorspellen, beïnvloeden en vervolgens bewuste keuzes maken in actie en reactie. De verticale as geeft de mate van dominantie aan, de horizontale as de ‘ik’- en ‘wij’-gerichte boodschappen. Boven = dominant gedrag, onder is niet-dominant. Gedrag roept gedrag op, soms complementair (tegengesteld), soms symmetrisch. ‘wij’ roept ‘wij’ op, ‘ik’ roept ‘ik’ op, boven roept onder op en onder roept boven op. Voorbeeld: Ann en Bert voeren overleg. Ann praat over een plan dat zij heeft en Bert luistert. Ann eindigt haar betoog met: wat vind jij?Ann zwijgt en kijkt Bert verwachtingsvol aan. Bert kan nu zijn mening geven. Als Ann praat, is ze actief, Bert luistert en is passief. Dan geeft Ann ruimte: de rollen draaien om. WIE RUIMTE WIL HEBBEN OM ZIJN/HAAR MENING TE GEVEN, MOET ZICH DUIDELIJK LATEN ZIEN EN HOREN. WIE ANDEREN DE RUIMTE WIL GEVEN OM EEN MENING TE GEVEN, MOET ZICH SOMS TIJDELIJK TERUGTREKKEN. Het is maandagochtend. Flore heeft behoefte aan een praatje. Ann heeft geen tijd. Ze zegt tegen Flore: “Nu niet Flore, ik wil een uurtje ongestoord kunnen werken, vanmiddag heb ik wel tijd voor je”. Cora heeft net koffie gezet en vraagt Flore hoe het weekend is geweest. Ze drinken gezellig samen koffie. Ann verbreekt het contact en Cora maakt contact. WIE IN CONTACT WIL ZIJN MET ZIJN/HAAR OMGEVING MOET WIJ-GERICHTE BOODSCHAPPEN BRENGEN, WIE ZICH WIL RICHTEN OP ANDERE ZAKEN MOET IK-GERICHTE BOODSCHAPPEN UITZENDEN. Uitleg bij het model: Gedrag in vak I is wij-gericht, dominant: LEIDEND; II is wij-gericht , maar niet dominant: VOLGEND, III is ik-gericht en niet dominant: VERDEDIGEND, IV is ik-gericht en dominant: aanvallend. Een aanval roept een verdediging op, een leider roept volgers op. Dit is een interactiemodel en geen typering! I is ook: leiding nemen met aandacht voor de relatie II is ook: volgen, aanpassen om de ander ruimte te geven III is ook: weerstand bieden, in opstand komen IV is ook: aanvallen, concurreren, om eigen belangen te bevechten

43

Geen enkele gedragskeuze is bij voorbaat fout! Ieder heeft een eigen voorkeursgedrag. We veranderen wel in de loop van ons leven en alles hangt af van de omstandigheden. Dit is een momentopname. Het geeft je ook inzicht in andere opties, zodat je bewuster kunt kiezen! Oefening Roos van Leary Doel: ken je eigen patroon aan de hand van Roos en toets met je intuïtief aanvoelen: als technisch opgeleide vrouw kan dit een extra uitdaging zijn Duur: 30 minuten Individueel - Vul vragenlijst in - Bespreek per 2 je resultaat - Feedback in groep

2.3.6 Mininetwerkevent Oefening van het aangeleerde van de voorbije workshopsessies Doel: uitproberen, werkpunten uittesten Duur: 1 tot 1.30 uur Individueel in groep Hulpmiddelen en tips: - Stiftjes: uitwisselen van kleuren (onderwerp-houvast) - Vraag naar ‘drijfveer’ en schrijf naam en drijfveer op kaartje van twee personen - Actief luisteren en samenvatten - Do’s en don’ts plakken - Lectuur tafel bekijken - Drankje en hapje - Beleefd afscheid nemen, onderbreken indien nodig Nadeel: enkel vrouwen aanwezig. In de technische werkwereld is er een grote meerderheid van mannen. Deze oefening is echter wel nuttig omdat er in een vertrouwde en geborgen (vrouwen onder elkaar) omgeving kan geoefend worden. Reacties van deelneemsters: “Een gemengde omgeving, met mannen er bij zou nog verruimender geweest zijn. Wel een goede oefening!”.

44

2.3.7 Verwerkingsmoment: de Bono (De Bono, E. 2006) De Bono algemene info De Bono is een van de goeroes op het gebied van creativiteit, nieuwe ideeën, ontwikkeling en denktechnieken. Een van zijn meest bekende methodes is het werken met zogenaamde ‘denkhoeden’. Met de zes denkhoeden wordt aangeduid dat er zes methodes van denken zijn. Niet om mensen te klasseren, maar om een groep in één bepaalde richting te doen denken; gezamenlijk één richting uitdenken. Het veroorzaakt daarmee een veel bredere gedachtestroom met meer mensen. Bij een zoektocht naar nieuwe ideeën binnen de technische werkwereld van de vrouwelijke ingenieurs kan dit model eveneens gebruikt worden. Metafoor van de hoed: een hoed zet je heel bewust op. Met een hoed op ben je iemand anders. Een hoed geeft aan wat er onder de hoed zit.

- Rode hoed: “een rode waas voor de ogen, in de vorm van emoties en gevoelsoordelen, alsmede vermoedens en ingevingen (intuïtie).”

- Gele hoed: “zonneschijn, helderheid en optimisme: positieve beoordeling, constructieve bijdrage, opsporen van kansen”.

- Zwarte hoed: “de advocaat van de duivel: negatieve beoordeling, waarom iets niet zal functioneren”. Alles wat verkeerd, gebrekkig of onjuist is. Beoordeling van risico’s en gevaren.

- Groene hoed: “vruchtbaarheid, creativiteit, zaden die ontkiemen en tot wasdom komen, beweging en provocatie”.

- Witte hoed: “maagdelijk wit denken in de vorm van feiten, cijfers en informatie”: openstaande vragen.

- Blauwe hoed: wordt hier niet gebruikt: “metadenken, denken over denken”. De Bono, E. (2006). Zes denkende hoofddeksels. Business Contact, Amsterdam. Oefening De Bono Doel: gedachten in één richting, verwerkings- en evaluatie-moment Duur: 20 minuten Individueel Iedere deelnemer krijgt pakketje gekleurde blaadjes. Per kleur worden de bijpassende ‘De Bono-vragen’ gesteld. Coach staat open voor vragen. Haal nadien alle blaadjes op. Peil naar de mening van de deelnemers per kleur van blaadje. De gekleurde blaadjes refereren naar de gekleurde hoeden. Bij het rode blaadje peil je naar de emotie, bij het gele naar de positieve ervaring, zwart wijst op valkuilen en groen peilt naar nieuwe ideeën. Op het witte blaadje komen de openstaande vragen en op de blauwe vragen over de aanpak van het project.

45

Voorbeeld reactie deelneemster: - rood: “confronterend, openheid, verwarring” - geel: “veel actie en interactie, ervarend leren, vrouwen met de zelfde vragen leren kennen” - zwart: “jammer dat er geen mannen aanwezig waren om te oefenen in ‘real life’” - groen: “misschien is de tijd tussen de workshops wat te kort om al het geleerde uit te proberen.” - wit: “graag nog wat referenties omtrent netwerken”.

2.5.8 Huiswerk Dit huiswerk is opgesteld in het kader van een terugkommoment enkele maanden later. Het terugkommoment bestaat uit een panelgesprek (modelleren) en een doorwerking hieromtrent. Huiswerk voor de komende maanden: Eigen doel: stappen ondernemen. Netwerk onder elkaar: opschrijven acties en bevindingen. Reacties van deelneemsters na enkele maanden: - “Je dient er bewust mee bezig te zijn, of het vervaagt”. - “Efficiënt netwerken hangt nauw samen met ‘willen’ en niet enkel met ‘kunnen’. - “Als je vertrekt van het idee winst te krijgen, zal het niet lukken. Je moet vooral geven, dan

komt het vanzelf terug”. - “Een man in je werkomgeving die je steunt en jouw naam vernoemt bij anderen is van grote

waarde.” - “Ik blijf vaak steken in mijn overtuigingen”. - “Initiatief nemen blijft de uitdaging”.

46

2.4 REFERENTIES EFFICIËNT NETWERKEN

Barning, T. & Weusten, S. (1997) Het sollicitatie-handboek, wegwijzer voor iedereen die en baan zoekt. Bert Bakker, Amsterdam. De Bono, E. (2006) Zes denkende hoofddeksels. Business Contact, Amsterdam. De Jong, R. (2006) De essentie van netwerken. Ontwikkel je eigen netwerkstijl. Sdu Uitgevers, Den Haag. Draulans, V. & Smet, M. (2005) M/V Over cultuurverandering en betere doorstromingskansen voor vrouwen en mannen in organisaties en bedrijven. Lannoo, Tielt. Eijgenstein, Y; Van Gennip, K.; Kwekkeboom-Janse, S.; Van den Ingh-van Wijk, J.; Poot, J.; Schuttel, P.; Smit, J.; Veldt, Y.; Van Vreedendaal, S. (2004) Communicatie vermogen, de vaardigheid tot persoonlijke groei, editie Vrouw. CapitaLS Eikhout, K. (2005). Persoonlijke effectiviteit. Actief Leer Principe. Spectrum, Utrecht. Fisher, D. (2005) Persoonlijk netwerken voor Dummies. Addison, Wesley. Foth, S. (2006) Op de ladder door het glazen plafond. Dagelijkse tips en trucs voor vrouwen op het werk. Business Contact, Amsterdam. Nelson, B. (1994) 1001 ways to reward employees. Workman Publishing Company, Broadway. Nijssen, A.M. (2004) Durven delegeren. Nelissen / Soest. Rosenberg, M.B. (2006) Geweldloze Communicatie, Ontwapenend en doeltreffend. Lemniscaat. Vandamme, R. (2005) Handboek ontwikkelingsgericht coachen. Een hefboom voor zelfsturing. Nelissen / Soest. Vandamme, R. & Vancouillie, C. (2006) Relatietoolkit voor de 21ste eeuw. Entos, Deventer. Van Dijk, B. (2007) Beïnvloed anderen begin bij jezelf, over gedrag en de Roos van Leary. Thema. Vane, S. (2007) Werken met de Roos van Leary, Zicht op communicatieve stijlen binnen social work. Nelissen / Soest. Van Eeden, R. (2007) Netwerken werkt, op weg naar de baan die je wilt. Spectrum, Utrecht. Van Zeewijk Vink, D & Jongeleen, J. (2003) Doeltreffend netwerken, do’s & don’ts. Kluwer.

47

VKW. Tussen thuis en bedrijf. Gesprekken met ondernemers en managers. Averbode. Warner, J. (2006) Gekkenwerk, moederschap in een tijd dat het beste nog niet goed genoeg is voor je kind. Sirene, Amsterdam.

48

3. WORKSHOP: COMMUNICATIE MET JEZELF

EN DE ANDER

49

3 WORKSHOP: COMMUNICATIE MET JEZELF EN DE ANDER Opbouw van de drie sessies Sessie 1: basisinzichten rond communicatie Sessie 2: communicatiestoornissen en conflicten Sessie 3: intrapersoonlijke communicatie Structuur van de workshopsessies

- Verwelkoming vanaf 18.30 u. met broodjes, koffie, thee en frisdrank - Start workshop stipt om 19 u. - Kort algemeen overzicht van het programma - Een opwarmertje om de sfeer in actieve modus te zetten - Een theoretische aanbreng annex oefening - Pauze van 15 minuten rond 20.30 u. - Theorie + oefening - Einde om 22 u.

Uitgangspunten qua aanpak

- ‘Vragen staat vrij’: de deelnemers worden aangemoedigd om vragen te stellen - Interactie en participatie: de trainer stelt vragen, vraagt naar referentie-ervaring van de

deelnemers, moedigt aan om ervaringen te delen met de groep - Een informele, losse sfeer. Een kader waarin ieder zoveel mogelijk zichzelf kan zijn - Een kader van veiligheid en respect - Wat er in de groep gebeurt aan communicatie wordt zo mogelijk gebruikt als illustratie

van de leerinhouden - Na elke oefening wordt er teruggekoppeld naar de groep: wat hebben jullie geleerd?

Wat zijn jullie bevindingen? Hoe kunnen de anderen profiteren van jouw ervaring? - Er wordt gewerkt op ‘uitnodigende’ wijze. Oefeningen zijn niet verplicht, of inhoud

hoeft niet kritiekloos te worden aangenomen. Een sfeer van motivatie, participatie en enthousiasmering.

♦ Er zijn meer oefeningen beschreven per thema dan kunnen gedaan worden in het

verloop van één sessie. De bedoeling is verschillende opties aan te bieden, zodat de trainer een keuze kan maken, afhankelijk van de tijdsdruk en van het niveau van de groep.

50

3.1 WORKSHOP COMMUNICEREN: SESSIE 1

3.1.1 Algemene informatie Doel algemeen - Kennismaking, groepsvorming - Belang van namen leren kennen - Groepsgevoel versterken in het kader van het gemeenschappelijke doel: werken rond

communicatie met vrouwelijke ingenieurs en vrouwen in technische beroepen - Kadering van het werken in groep en nadruk op praktijk - Inzicht in basis-vooronderstellingen rond communicatie - Kennismaking met enkele eenvoudige communicatietechnieken - Oefenen met elkaar om technieken te leren kennen en tegelijk ook inzicht te verwerven in

je eigen communicatie Benodigdheden - 2 Flipcharts - Stiften - Plakband - Kaartspel ‘eigen wijsheden’ - Wegenkaart van Frankrijk - Schriftelijke documentatie voor de deelnemers Concrete indeling van de sessie - Welkom, hap en drank - Kennismaking - Opwarmertje - Indeling van de avond overlopen - Enkele modules uitwerken + pauze van 15 minuten - Afronden - Totaal 3 uren (pauze inbegrepen) - Maximum deelnemers 20

51

3.1.2 Samenvatting Blad 1: Vooronderstellingen van welgevormde communicatie

1. Je kaart is niet het gebied. 2. Mijn wereldmodel is niet hetzelfde als jouw wereldmodel. 3. Ieder individu denkt/voelt en handelt vanuit zijn/haar eigen wereldmodel. 4. De lichaamstaal en de kenmerken van de spraak zijn even belangrijk in de

communicatie als de inhoudelijke betekenis van de boodschap. 5. Je reageert niet op de andere, maar op de kaart die je hebt van de andere. 6. Je hebt enkel controle over je eigen communicatie, niet over die van de ander. Je kan

je eigen communicatie sturen en afstemmen, om een gewenst resultaat te bereiken in het kader van een win-win situatie

Blad 2: Vier criteria van emotionele intelligentie

1. Je eigen communicatie kennen en sturen 2. Je eigen emoties kennen en sturen 3. Andermans emoties herkennen (empathie) 4. Kunnen omgaan met conflicten

Blad 3: Basiscommunicatiestijlen (Jung)

- Analytisch/introvert - Leidend/extravert - Enthousiasmerend/extravert - Reflecterend/introvert

Blad 4: Drie basiscommunicatievaardigheden

- Afstemmen - Volgen en leiden - Woorden herhalen (backtracking)

Blad 5:

De kracht van ‘ja, en....’

52

3.1.3 Welkom en kennismaking 1. Welkom Algemene kadering

- Veel doen - Weinig theorie - Leren in ervaring en van elkaar - Theorie gebundeld op ’t einde in schriftelijke documentatie voor de deelnemers

2. Wie zijn jullie? Kennismakingsronde Doel: Een eerste communicatiemoment inbouwen. Eerste inhoud aanbrengen. Deelneemsters laten kennismaken en groepsvorming op gang brengen. Duur: 2 minuten per persoon Verloop: - Rondje: Stel jezelf kort voor, naam + vertel datgene wat jij relevant vindt voor de groep

om te weten over jou. (Voor de ene is dat meer zakelijke info, voor de ander eerder persoonlijke. Doe wat het meest bij jou past, wees authentiek. Het gaat hier niet om een volledig beeld van jou.)

- Vertel daarbij ook kort wat goede communicatie is voor jou, en wat jij het moeilijkst vindt

aan communicatie in je beroepscontext als bv. ingenieur (telkens in 1 tot 2 zinnen):

‘goede communicatie is voor mij ...’ ‘het moeilijkst aan communicatie in mijn beroepscontext als vrouwelijk ingenieur vind ik ...’

♦ (de trainer noteert de uitspraken over communicatie op twee flipcharts die bovenstaande uitspraken als titel hebben)

- Na afloop bekijken wat er staat: opvallende verschillen of gelijkenissen er uit halen. De

flipcharts bijhouden als referentie voor de toekomstige leerinhouden: ze telkens terugkoppelen naar deze aanvankelijke uitspraken van de deelnemers.

Reacties van de deelneemsters: Goede communicatie is voor mij: - respectvol kennis delen - op gelijke hoogte staan met iemand - een goede wisselwerking - goede informatieoverdracht - open en onbevangen luisteren - zeggen wat ik voel - verwoorden wat ik denk en voel

53

Het moeilijkst aan communicatie in mijn beroepscontext als vrouwelijk ingenieur vind ik: - duidelijk maken wat ik écht bedoel - ik ben té open. Wil meer tactvol en diplomatisch communiceren - kunnen samen zijn, zowel verbaal als non-verbaal - boodschappen helder en duidelijk overbrengen - op een goede manier een directe stijl hanteren - begrijpen wat er achter andermans woorden zit - begrijpen vanuit welke perceptie een ander spreekt - mezelf kunnen tonen zoals ik ben, ook in mijn vrouw-zijn - erbij horen als vrouw in een mannenwereld, en toch mezelf blijven 3. Namen kennen Doel: Versnelling proces van namen kennen + op speelse manier wat los komen Duur: 15 minuten Intro: Belang duiden van het kennen van elkaars naam: naam helpt ons om dichter bij elkaar te komen in ons sociaal panorama. Iemand bij naam kennen schept verbinding. Kennen en uitspreken van iemands naam is zeer belangrijk in communicatie. “We zien elkaar drie avonden. Goede communicatie begint met kennen van elkaars naam. Zo komen we concreter terecht in elkaars ‘sociale panorama’. Ons sociale panorama is de aanwezigheid van alle mensen die we kennen in onze mentale ruime, in ons hoofd. Sommigen blijven, sommigen verdwijnen. Mensen krijgen als het ware een plaatsje in ons hoofd, voor ons geestesoog. Om dat plaatsje van de groepsleden te verankeren voor ten minste drie avonden doen we een spelletje. Doel is om op speelse wijze namen te onthouden door associatie. Verloop: - Sta in kring - Ieder zet om beurt een stapje naar voren, zegt haar naam en doet er tegelijk een

gebaar/beweging en een uitspraak bij over zichzelf. Eén woord, bijvoorbeeld iets wat je lekker vindt, of iets dat je graag doet. Bijvoorbeeld: ‘Annelies (buiging) ‘chocola’, of ‘Anita’ (sprongetje) ‘zeilen’

- Doe dit twee maal, voer ritme op. Daarna kriskras door elkaar andermans naam, gebaar

en uitspraak doen. In de verwarring en het lachen gebeurt het leerproces onbewust. Reactie van enkele deelneemsters wanneer ze elkaar drie maanden later terugzien op panelgesprek: “Dat is grappig. Ik herinnerde me van een heleboel deelneemsters nog dat gekke gebaar dat ze maakten in de eerste sessie. Jij deed zus. En jij deed zo... (hilariteit)”

54

3.1.4 Basiscommunicatiestijlen

Jung zegt: ieder is uniek, en toch zijn er ook grote gemeenschappelijke lijnen in de menselijke communicatie.

Er zijn verschillende manieren en typologieën om communicatiestijlen te inventariseren. We gebruiken volgende indeling (bron: Insights):

55

Vier basisstijlen van menselijke communicatie: (Mensen in technische beroepen blijken bij zelf-inschaling vaak een hoog percentage ‘blauw’ aan te geven)

BLAUW

ANALYTISCH VOORZICHTIG

PRECIES BEDACHTZAAM

WELOVERWOGEN FEITELIJK FORMEEL

TO THE POINT

ROOD

PROACTIEF COMPETITIEF VEELEISEND

VASTBERADEN STERKE WIL

DOELGERICHT LEIDEND

GEFOCUST

GROEN

KALM REFLECTIEF

ZORGEND AANMOEDIGEND

VERBINDEND GEDULDIG

ONTSPANNEN BETROKKEN

GEEL

ENTHOUSIAST OVERTUIGEND

POPULAIR DYNAMISCH

DEMONSTRATIEF ENTERTAINEND

VLOT SOCIAAL BEEST

Belangrijke uitgangspunten bij dit model:

- We hebben allemaal alle kleuren in ons, in unieke verhoudingen - We communiceren makkelijker met de ene kleur dan met de andere - We kunnen ons oefenen in het ons beter afstemmen op mensen met andere

basiscommunicatiestijlen dan wijzelf - Inzicht in de verschillende stijlen creëert meer begrip en tolerantie

56

Oefening Doel: - De communicatiestijlen verkennen. Vrouwen die werken in technische contexten of als

ingenieur hebben vaak een opvallend ‘blauw’ communicatiepatroon. - Zelfkennis - Inzicht in anderen: collega’s, baas, ondergeschikte... - Elkaar beter leren kennen, ijs verder breken - Veilig oefenen in kleine groepjes Duur: 5 minuten per persoon Verloop: Eerst individueel, daarna per 2 of 3 Individueel: - Bekijk het schema voor jezelf. Vul percentages in van de hoeveelheid van elke kleur die je

in jezelf denkt aan te treffen. - Denk daarna aan een persoon met wie je het moeilijk hebt in communicatie in je

professionele context. Vul ook voor die persoon de percentages in zoals jij ze percipieert. Per 2 of 3: - Bespreek met elkaar waarom je je percentages voor jezelf en voor een ander op die

manier hebt ingevuld. Geef voorbeelden. Herken je verschillen/gelijkenissen in elkaar? Hoe ervaar je het om in een technische omgeving deze kleuren toe te passen? Communiceren vrouwen anders dan mannen?

Reactie van een deelneemster: “Nu begrijp ik waarom ik zo vaak bots met mijn zus. Ik heb een uitgesproken blauwe stijl van communiceren, zij is een flamboyante ‘gele’. Natuurlijk werk ik haar op de zenuwen als ik weer eens haarfijn ga analyseren hoe ze de dingen moet aanpakken. Terwijl zij alleen maar nood heeft aan wat theatraliteit en zich wil uiten op haar manier.” Nog een reactie: “Ik merk nu dat wij, ingenieurs, met z’n allen een nogal blauwe communicatiestijl hanteren. Wij hebben ook blijkbaar een beetje een aversie van de andere stijlen. Het is een eye-opener, ik besef dat wij ons communicatiepalet moeten verruimen.”

57

3.1.5 Vooronderstellingen van welgevormde communicatie Merlevede, P. & Vandamme, R. (1999) Intro Openvouwen van bijvoorbeeld landkaart van Frankrijk. - Vraag: ‘Is dit Frankrijk’? - Rondvraag: ‘Wat is Frankrijk voor jou? En voor jou? En voor jou?’ - Doel: Spelenderwijs ontdekken van het belangrijkste filosofische uitgangspunt voor

welgevormde communicatie: ‘De kaart is niet het gebied’. A. Je kaart is niet het gebied. Mijn wereldmodel is niet hetzelfde als jouw wereldmodel. Ieder heeft een eigen kaart/plattegrond van de buitenwereld in zijn/haar geest. Ook wereldmodel genoemd. Alle indrukken uit het ‘gebied’ (de objectieve wereld) worden geselecteerd, vereenvoudigd en zo tot een kaart gemaakt. Deze kaart wordt op haar beurt een filter. We kunnen niets anders dan waarnemen door onze filters. En op grond daarvan kom je tot keuzes en handelingen. Beperkingen die je ervaart, liggen niet in de realiteit, maar in je wereldmodel! B. Ieder individu denkt/voelt en handelt vanuit zijn/haar eigen wereldmodel. We kunnen niet anders dan vanuit ons eigen wereldmodel voelen en handelen. We kunnen wel ons wereldmodel verruimen en verbreden, waardoor ook onze handelingen, ons gedrag en onze communicatie meer opties kunnen krijgen. Als we met anderen communiceren, krijgen we van hen noodzakelijkerwijs een demonstratie van hun wereldmodel, zowel in hun woorden als in hun gedrag. C. De lichaamstaal en de kenmerken van de spraak zijn even belangrijk in de communicatie als

de inhoudelijke betekenis van de boodschap. Wetenschappers hebben het onderzocht: onze communicatie bestaat voor minstens 80% uit non-verbale taal, en voor 20% uit verbaliteit. Inzoomen op onze lichaamstaal en stem is dan ook een must in de studie van menselijke communicatie. D. Je reageert niet op de andere, maar op de kaart die je hebt van de andere. Wat we waarnemen in de buitenwereld is in principe niet de buitenwereld, maar onze eigen, mentale constructie van de buitenwereld. We kunnen niet objectief waarnemen, onze eigen filters maken dat we selectief waarnemen. In communicatie ligt onze focus en onze perceptie daar waar ons wereldmodel ze inkleurt.

58

E. Je hebt enkel controle over je eigen communicatie, niet over die van de ander. Je kan je eigen communicatie sturen en afstemmen, om een gewenst resultaat te bereiken in het kader van een win-win situatie.

Een goeie communicator beseft dat hij/zij de verantwoordelijkheid moet opnemen voor zijn/haar eigen communicatie, en dat hij/zij onmogelijk controle kan uitoefenen over hoe iemand anders communiceert. Wel kan hij/zij zo optimaal mogelijk communiceren dat hij/zij van de ander het gewenste resultaat krijgt, in een win-win kader. De communicatie verbeteren door je eigen communicatie te sturen en zo flexibel mogelijk te maken is de boodschap. Oefening 1: Eigen-wijsheden-spel Doel: Je eigen wereldmodel en andermans wereldmodel leren kennen door het bespreken van citaten, wijsheden en aforismen. Duur: 10 minuten per persoon Benodigdheden: Citatenboekjes of het ‘eigen-wijsheden-spel van Gerrickens (info@kwaliteitenspel.nl) Verloop: Per 2 Leg alle kaarten met de citatenkant naar boven op een centrale tafel (of op de grond). Nodig de deelneemsters uit om een vijftal kaarten te nemen met citaten die betrekking hebben op hun eigen leven, of die hen prikkelen, nieuwsgierig maken. Dan bespreken ze met een andere deelneemster hun citaten en hoe die aansluiten bij hun wereldmodel. De andere reageert door aan te geven hoe de citaten inwerken op HAAR wereldmodel. Daarna vice versa. Oefening 2: Wat is je kaart over jezelf als vrouw en ingenieur? Doel: Bewustwording: Onze overtuigingen kleuren ons wereldbeeld. Ze komen voort uit onze ervaringen, en roesten vast. En beïnvloeden dan weer onze toekomstige ervaringen Duur: 5 minuten per persoon Verloop: Per 2 Wat is je wereldmodel rond een vrouwelijke ingenieur zijn? Welke overtuigingen koester je? Positieve en negatieve? Schrijf een aantal op en wissel uit. Vertel met respect voor de ander haar wereldbeeld hoe jouw wereldbeeld hier over is. Hoe jouw overtuigingen zijn. Geniet van het feit dat er verschillen zijn. En leer eruit. + Welke nieuwe overtuigingen van de ander wil je wel eens een tijdje meenemen?

59

Reactie van een deelneemster: “De bewustwording dat ieder zijn/haar eigen kaart heeft van de werkelijkheid is een nieuw inzicht. Het helpt om tijdens discussies te focussen op het verschil in wereldmodellen, zodat eerder de bal dan de man kan gespeeld worden.”

3.1.6 Emotionele intelligentie Vier criteria:

1. Je eigen communicatie kennen en sturen 2. Je eigen emoties kennen en sturen 3. Andermans emoties herkennen (empathie) 4. Kunnen omgaan met conflicten

Vraagronde: Hoe ervaar je het belang van emotionele intelligentie in je beroepscontext? Hoe combineer je je technische bagage met een dosis ‘emotionele’ bagage? Op welke manier zet jij je emotionele intelligentie in een overwegend mannelijke professionele wereld? Op welke manier functioneren mannen hierin anders dan vrouwen en hoe ga jij met die verschillen om? Oefening plenum Doe een rondegesprek met de cursisten per bovenstaand punt Stel volgende vragen: - Hoe goed ken jij je eigen communicatie? - Hoe stuur jij je communicatie - Hoe goed ken je je eigen emoties? - Hoe stuur jij je emoties? - Hoe goed ken jij andermans emoties? - Wat betekent empathie voor jou? - Hoe ga jij om met conflicten? Eventueel kan je de kern van de antwoorden noteren op flipchart (dit kan eventueel door de tweede trainer worden gedaan). Doel: er zit al veel wijsheid in de groep rond deze thema’s. Die kennis en wijsheid een plaats geven in het proces. Reacties van deelneemsters: - “Ik vind het soms moeilijk om mezelf au serieux genomen te voelen in de overwegend

mannelijke werkcontext” - “Ik heb vaak last van stress” - “Ik werk té perfectionistisch” - “Ik vind het moeilijk om me in te leven in mijn collega’s. Zeker als het mannen zijn. Zij

functioneren toch wel anders dan wij” - “Moeilijk om te tonen ‘hier ben ik, dat ben ik waard’. We zijn opgevoed om bescheiden

te zijn resultaat: de anderen zien je niet”

60

3.1.7 Basiscommunicatievaardigheden: afstemmen & volgen en leiden 1. AFSTEMMEN Intro Onderzoek heeft uitgewezen dat we ons instinctief het meest op ons gemak voelen bij wie op ons lijkt. Dat gegeven hoeft niet letterlijk te worden genomen, het speelt op een eerder abstract niveau. Zelfs al zijn we heel verschillend van elkaar, dik/dun, groot/klein, man/vrouw..., toch kunnen we iets meer op elkaar gaan lijken door bijvoorbeeld onze lichaamshouding, ons spreekritme of onze ademhaling op elkaar af te stemmen. We kunnen afstemmen op een heel aantal variabelen:

⇒ op lichaamstaal ⇒ op woordgebruik ⇒ op energiepeil ⇒ op stemtoon en spreekritme ⇒ op kleding ⇒ op wereldmodel ⇒ …

Bovendien hebben we in onze hersenen zogenaamde spiegelneuronen. Die maken dat we instinctief imitatiegedrag vertonen wanneer we met iemand contact hebben. We kennen het fenomeen van geeuwen dat aanstekelijk werkt. Maar ook andere elementen nemen we onbewust over van elkaar als we een goed contact hebben. Bijvoorbeeld dikke vriendinnen die in precies dezelfde houding samen aan de toog zitten te praten, op eenzelfde moment van hun glas drinken en samen in lachen uitbarsten. Of de moeder die zolang lacht tot de baby het terugspiegelt, waarbij zij die lach dan op haar beurt weer terugspiegelt. Oefening: Afstemmen met lichaamshouding en woorden Doel: Bewustwording rond lichaamstaal en spiegelgedrag tijdens communicatie. Bewustwording en ervaring van het feit dat contact beter wordt als je ook met deze parameters rekening houdt. Bijvoorbeeld toe te passen op moeilijke momenten tijdens vergaderingen of gesprekken met hiërarchische meerderen. Duur: 10 minuten Verloop: Per 2 - Ga met elkaar in gesprek, bijvoorbeeld over een werksituatie, iets wat je hebt

meegemaakt in verband met communicatie op de werkvloer, een technisch probleem waar je mee te maken kreeg, het gedrag van je mannelijke collega’s, je eigen wensen i.v.m. je carrière als vrouw in een technisch beroep ...

- Persoon A neemt bewust dezelfde houding aan als persoon B. Wanneer persoon B van houding verandert, doet persoon A dit na een tijdje ook.

- Wisselen van rol: persoon B volgt nu persoon A

61

- Na enkele minuten gaan de gesprekspartners opzettelijk ‘mismatchen’: neem een heel andere houding aan (bijvoorbeeld A staat recht, B zit / A zet zich kaarsrecht en energiek, B leunt ontspannen achterover / A spreekt heel rustig, B spreekt gejaagd) Ervaar wat dit doet met jezelf en het contact.

♦ Opgelet: dit is een techniek om met mondjesmaat en de nodige subtiliteit toe te passen. Als ze overdreven gebruikt wordt of opvalt, dan verbreek je juist het contact i.p.v. het te verbeteren.

Omdat bij deze oefening beide partijen weten wat er gaande is kan het allemaal wat kunstmatig lijken. Dat is normaal, het gaat om de bewustwording van onbewuste processen. - De deelnemers krijgen de uitdaging mee om de komende tijd eens te letten op de

spiegelpatronen in lichaamshouding die ze om zich heen kunnen waarnemen wanneer mensen in gesprek zijn.

2. VOLGEN EN LEIDEN Intro Eerst volgen, dan leiden. De dans van de communicatie bestaat uit twee basisbewegingen: volgen en leiden. Zij kunnen eindeloos herhaald worden. Belangrijk is te beginnen met volgen, d.w.z. je afstemmen op de ander. Daarna kan je gaan leiden. Als je eerst contact maakt met de ander zijn of haar leefwereld van dat moment, is er minder weerstand bij die persoon om daarna open te staan voor wat jij mee te delen hebt. Oefening: Ruiten wassen/samen tekenen Doel: Op een speelse manier ervaren wat het betekent met lichaamstaal te volgen en te leiden Duur: 5 minuten Verloop: Per 2 Ruiten wassen: De deelnemers staan met hun gezichten naar elkaar toe gekeerd. Ze maken met hun handen bewegingen alsof ze ruiten aan het schoonmaken zijn. Ze spiegelen elkaar, waarbij ze om beurt de ander volgen of de leiding overnemen. Ze gebruiken hierbij enkel lichaamstaal, geen woorden. Samen tekenen: De deelnemers zitten per twee naast elkaar. Ze hebben één blad papier en één potlood of stift. Ze houden met z’n tweeën de stift vast, en maken samen een tekening, zonder verbaal afspraken te maken. Daarbij leiden en volgen ze allebei op verschillende momenten, die ze aangeven enkel door de druk op de stift te veranderen, niet door verbale afspraken. De tekening maakt niet uit, natuurlijk is het wel leuk als er een grappig resultaat uit komt.

62

Oefening: Volgen en leiden in conversatie Doel: Bewuste focus op het natuurlijke proces van volgen en leiden. Duur: 10 minuten Verloop: Per 2 De deelneemsters gaan met elkaar een gesprek aan, waarbij ze op een bewuste manier de dans van volgen en leiden beleven. Concreet: eerst bewust luisteren naar de ander en diens wereldmodel volgen, en op een gegeven moment, wanneer je voelt dat het contact goed is, de leiding nemen en je eigen mening aanbrengen, of gerichte vragen stellen. 3. WOORDEN HERHALEN (backtracking) Kernwoorden herhalen, ‘teruggeven’, verdiept het contact. De ander voelt onbewust dat je je aandacht bij haar/hem hebt.

Tip: herhaal enkel kernwoorden, namelijk die woorden die voor de spreker echt van belang zijn. Je herkent ze doordat de spreker ze vaak in de mond neemt, of doordat er extra nadruk op wordt gelegd.

3.1.8 De kracht van ja, en ... Intro Wanneer je het woordje ‘maar’ gebruikt, zullen mensen zich enkel herinneren wat erna gezegd wordt. Wanneer je ‘en’ gebruikt herinneren mensen zich én wat ervoor én erna kwam. De ‘ja, en...’ formulering betoont meer respect voor wat er voorafging, voor het wereldmodel van de ander. Je sluit er bij aan in plaats van het af te wijzen.

Belangrijk bij het geven van feedback, en ook op vele andere communicatiemomenten. Bijvoorbeeld: ‘Je hebt een goed rapport maar op wiskunde scoor je wat zwakjes.’ ‘Je hebt een goed rapport en op wiskunde scoor je wat zwakjes.’

63

Oefening: Ja, maar ... spel Doel: Bewustwording rond formulering ja, maar... / ja, en... Duur: 15 minuten Verloop: Per 4 1ste ronde: A oppert een goed idee dat hij/zij lanceert in het kader van haar werk als ingenieur. B antwoordt ‘ja, maar ... ‘ en oppert een eigen goed idee C, D idem 2de ronde: A oppert opnieuw een goed idee (eventueel hetzelfde) B: antwoordt: ‘ja, en ...’ en geeft een eigen goede suggestie C, D idem

Merk je een verschil??

3.1.9 Afronding

- Aankondiging volgende keer nog meer communicatieve basistechnieken + focus op werkzame technieken en inzichten om beter om te gaan met relaties en communicatiestoornissen. En hoe je daar als vrouw werkzaam in een technische context echt wel je voordeel mee kan doen.

- Huiswerk:

- Afstemmen - Experimenteren met opmerken en je aanpassen aan basisstijlen - Experimenteren met volgen en leiden: wat heb jij het meest te leren? - Gebruiken van ‘ja, en...’

64

3.2 WORKSHOP COMMUNICEREN: SESSIE 2

3.2.1 Algemene informatie Doel algemeen - Verder verkennen van basisvaardigheden van communicatie in een technische

beroepscontext, met name luisteren en preciseringsvragen stellen - Leren kennen van het model van onze informatieverwerking, van dieptestructuur naar

oppervlaktestructuur - Bewustwording van de perceptuele posities die we kunnen aannemen tijdens

communicatie - Werken met de perceptuele posities via de stoelentechniek - Werken aan zelfkennis: in welke perceptuele positie verblijf je het meest? - Het ontdekken van de vaardigheid ‘empathie’ (2de positie) - Het ontwarren van communicatiestoornissen door verschillende perceptuele posities aan

te nemen - Ontstaan van het besef dat het oplossen van communicatiestoornissen begint met het

veranderen van onze eigen perceptie op de stoornis en op onszelf binnen die communicatiestoornis

- Bewustwording van onze emoties die spelen tijdens ‘moeilijke’ communicatie Benodigdheden - 2 Flipcharts - Stiften - Plakband - Stoelen Concrete indeling van de sessie - Welkom, hap en drank - Opwarmertje - Indeling van de avond overlopen - Enkele modules uitwerken + pauze van 15 minuten - Afronden - Totaal 3 uren (pauze inbegrepen) - Maximum deelnemers 20

65

3.2.2 Samenvatting Blad 1:

- Van dieptestructuur naar oppervlaktestructuur: transformatie - Stel de goede vragen: preciseringsvragen

Blad 2:

- Perceptuele posities: - Drie mentale posities die je kan innemen t.a.v. jezelf en anderen in een

communicatiesituatie:

• Eerste positie (ik-positie) = kijken, luisteren, voelen vanuit jezelf. Je zit helemaal in je eigen beleving

• Tweede positie (jij-positie: de andere)

= kijken, luisteren en voelen vanuit de andere. Je verplaatst je in de ander Empathie

• Metapositie (observatorpositie / vogelperspectief) = vanop een afstand naar jezelf kijken: als toeschouwer naar jezelf in de

communicatie met de ander kijken Blad 3:

- Oefening: perceptuele posities doorlopen rond communicatieprobleem of conflict: - 1ste, 2de, meta, advies, weer 1ste

Blad 4:

- Model: Geweldloze Communicatie in conflictsituaties (Rosenberg) - Hoe? Vier kernelementen: observatie, gevoelens, behoeften, verzoeken - Stappenplan:

- Begin: appreciatie uiten o observatie o gevoelens o behoeften o verzoek

- Einde: stoppen

66

3.2.3 Opwarmertje: basisvaardigheid preciseringsvragen stellen Intro: Hoe werkt onze taal? Onze taal (oppervlaktestructuur) is maar het topje van de ijsberg. Er is een heel proces aan voorafgegaan dat we niet uitspreken. We kunnen niet onze hele ervaring in taal gieten, we laten noodgedwongen vanalles weg, de een nog wat meer dan de ander. Dat transformatieproces verloopt onbewust. Vragen stellen naar wat er ‘onder water’ zit vooraleer je je oordeel vormt of een antwoord geeft, kan helpen heel veel misverstanden te voorkomen. Zeker in een technische professionele context, waar exactheid en eenvormige interpretatie van communicatie een vereiste zijn.

Vandaar de centrale vraag: Welke beleving zit er achter de woorden?

School voor NLP, 2007 Stel de goede vragen: preciseringsvragen, die jou als vrouw in een technisch beroep op het spoor zetten van de juiste informatie

67

Bijvoorbeeld: - Wat bedoel je precies met ...? - Op welke manier ...? - Geef daar eens een voorbeeld van aub? Kan je een vb. geven? - Als je zegt ..., wat bedoel je dan concreet? - Als je zegt ..., wat betekent dat dan voor jou?

Oefening Doel: Inzicht in een juister begrip van elkaar door preciseringsvragen te stellen naar algemeenheden. Zo voorkom je dat je, aan wat gezegd wordt, zelf een invulling geeft die niet klopt. Bij informatie-uitwisseling in een technische professionele context kan dit misverstanden voorkomen. Duur: 6 minuten per persoon Verloop: Per 2 Ieder poneert om beurt een belangrijke overtuiging die in haar leven speelt, die bijvoorbeeld te maken heeft met je vrouw-zijn in een technisch beroep en/of ingenieur-zijn. Formuleer het breed. - ik ben er van overtuigd dat ... - ik vind het heel belangrijk dat ...

De ander stelt preciseringsvragen naar elk ‘conceptueel’ woord of ‘veralgemenend’ werkwoord, en naar vergelijkingen. Gebruik bovenstaande vragen. Niet allemaal na elkaar, want dan vernauw je de conversatie en riskeert ze dood te lopen. Wissel verruimende vragen af met preciseringsvragen.

♦ Stel je volledig open voor het wereldmodel van je gesprekspartner = luisteren, geen eigen commentaar of invulling geven

68

3.2.4 Werken rond communicatiestoornissen Intro Droomoefening: Ingebeeld Conflict (plenum) Doel: 1. Mogelijke middelen om conflicten op te lossen / op het spoor te komen. 2. De verschillende reactiemogelijkheden in een conflictsituatie onderzoeken. Verloop: 1. De deelnemers wordt gevraagd om de richtlijnen van de trainer te volgen om een droom

op te wekken die hen zal helpen om hun spontaan gedragspatroon in een conflictsituatie te onderzoeken.

2. De trainer nodigt de deelnemers uit om mee te dromen. 3. De trainer vraagt de deelnemers om het zich gemakkelijk te maken, de ogen te sluiten, zich

bewust te zijn van wie zij op dit ogenblik zijn (luister naar de geluiden die hen omringen, wat zij voelen, hun gevoelens aan wat zij op dit moment denken enz.) en zich te ontspannen.

4. (De droom) De trainer vertelt: Je bent aan het wandelen samen met je partner. Van ver zie je iemand die je kent. Plotseling word je je bewust dat het de collega of overste is waarmee jij op dit ogenblik in

conflict leeft of het toch moeilijk mee hebt. Je realiseert je dat je vlug gaat reageren. Terwijl de persoon je nadert komen er verschillende mogelijkheden in je op. Maar je hebt niet veel tijd meer en beslis daarom nu wat je gaat doen. Denk ook aan de gevolgen van je beslissing.

De trainer last een pauze in om de deelnemers toe te laten om hun droom verder te zetten.

Na een minuut gaat hij/zij verder: Het is klaar, de persoon is weg. Wat voel je nu? In welke mate ben je tevreden over de manier waarop de dingen gebeurd zijn?

(Terugkeer naar de werkelijkheid). De trainer vraagt aan de deelnemers om geleidelijk

aan terug te komen naar de werkelijkheid, om opnieuw bewust te worden van het gewicht van hun lichaam, van de stoel waarop zij zitten, om de geluiden te horen die hen omringen en om de ogen te openen als zij zich er klaar voor voelen.

De trainer vraagt om gedurende een vijftal minuten een beschrijving te geven van: a. De verschillende wijze(n) van handelen die zij in overweging hebben

genomen. b. Welke benadering zij uiteindelijk gekozen hebben c. In welke mate zij voldaan zijn over de afloop van hun droom.

69

3.2.5 Model van de perceptuele posities Merlevede, P. & Vandamme, R. (1999) Intro Perceptuele posities = Drie mentale posities die je kan innemen t.a.v. jezelf en anderen in een communicatiesituatie, waar jij als vrouw in een technisch beroep mee te maken krijgt. 1. Eerste positie (ik-positie) = kijken, luisteren, voelen vanuit jezelf. Je zit helemaal in je eigen beleving. Mensen met een sterke eerste positie weten goed wat ze zelf willen. Om je eerste positie te versterken: bouw een goede verstandhouding op met jezelf. Vragen: - Wat voel jij nu?

- Wat wil jij nu? - Wat zijn jouw verlangens, behoeften, waarden? - Hoe sta je tegenover de ander?

2. Tweede positie (jij-positie: de andere) = kijken, luisteren en voelen vanuit de andere. Je verplaatst je in de ander. Empathie. Mensen met een sterke tweede positie hebben de vaardigheid om zich in te leven in hoe de ander zich voelt en wat de ander denkt, motiveert enz. Om je vaardigheid te verhogen om in tweede positie te gaan moet je gevoelsmatig in de huid van de ander kruipen. Vraag: Als je in de schoenen van de ander staat, hoe zie je dan de zaken, en wat voel je

dan? (nu je door de ogen van de ander kijkt en je de ander als het ware even ‘wordt’)?

3. Metapositie (observatorpositie / vogelperspectief) = vanop een afstand naar jezelf kijken; als toeschouwer naar jezelf in de communicatie met de ander kijken. ‘Meta’ is een relaterende term en staat altijd in functie van een andere positie. Mensen met een sterke metapositie beschrijven zichzelf van buitenaf en zijn zelfkritisch.

70

Vragen: - Hoe zie je jezelf? (t.o.v. eerste positie) - Van buitenaf bekeken, wat is er typisch aan je gedragingen? (t.o.v. eerste

positie) - Hoe werken beide partijen op elkaar in? Hoe versterken ze de

communicatiestoornis? (t.o.v. de interactie) - Welk advies kan je formuleren?

Oefening: Doorlopen van de perceptuele posities binnen een communicatiestoornis of conflict, die zich voordoet in het kader van je werk als vrouw in een technisch beroep. Doel: Beweging brengen in conflicten of communicatiestoornissen, of gewoon om de kwaliteit van relaties te verbeteren. Typisch voor conflicten is dat de positie van waaruit we het conflictveld bekijken, gereduceerd wordt. Het principe van de oefening is het toevoegen van perceptuele posities in een (gestoorde) relatie. Het doorlopen van verschillende waarnemingsposities levert ons de ontbrekende informatie op. Zo ontstaat er een totaalzicht op het conflict waardoor begrip en verandering mogelijk worden. Duur: 20 minuten per persoon Verloop: per 2 A verkent een communicatiestoornis waar ze momenteel mee te maken heeft in haar professionele context met een collega, overste of ondergeschikte. B begeleidt A doorheen het proces Zet twee stoelen in de ruimte. Gebruik de stoelen om daadwerkelijk de posities te beleven, niet enkel mentaal maar ook fysiek. School voor NLP, 2007

71

Stap 1: B zegt: Kies een persoon waar je het moeilijk mee hebt om te communiceren. Kies een stoel of plaats voor je eerste positie, en een plaats voor de tweede positie Stap 2: Ga in eerste positie. Welke gevoelens heb je naar die persoon toe? Wat vind je precies moeilijk aan de ander? Wat doet die persoon met jou? Stap 3: Ga in metapositie. Als je die persoon daar ziet (eerste positie), hoe voelt die zich en hoe gedroeg die zich? B waakt erover dat de explorer vanuit de metapositie de eerste positie in de derde persoon beschrijft ("hoe voelt HIJ zich?" "Hoe voelt ZIJ zich?") Stap 4: Ga in tweede positie. Kruip in de huid van de ander. Ervaar hoe de ander zich voelt en hoe hij/zij ten aanzien van het conflictveld kijkt. B waakt er over dat de explorer in ik-termen praat. B kan het inleven in de andere persoon stimuleren door de naam te gebruiken van de persoon ("Jef, wat voel je nu?") Stap 5: Ga in derde positie. Hoe spelen beide delen op elkaar in? Hoe versterken ze het verschil? Op welke manier hebben beide delen een bijdrage tot één interactiepatroon? Welk advies zou je kunnen formuleren aan de persoon in de eerste positie? A formuleert dus een advies aan zichzelf, maar doet dat in de derde persoon: “Zij zou kunnen ... doen”. Stap 6: Ga terug in de eerste positie met het advies. Hoe verandert je gevoel en je gedrag ten opzichte van de andere persoon? Casussen waarmee gewerkt wordt: - Je hebt een team lid waar je héél wat potentieel in ziet. Maar dit wordt niet (h)erkend door het management op hoger niveau. Integendeel hij staat eigenlijk op 'een' zwarte lijst (dat komt door zijn 'zogezegd' onhandelbaar karakter). Hoe kun je deze situatie 'doorprikken' om deze jongere collega binnen de afdeling toch kansen te geven? - Je baas (ook een vrouwelijke ingenieur!) is een stuk jonger dan jezelf. Je geeft haar graag wat ruimte om haar functie uit te oefenen, maar met je eigen ervaringen heb je nogal eens tegenstrijdige ideeën. De relatie is niet zo goed dat je als raadgever wordt geconsulteerd. Door opeenvolgende confrontaties wordt de relatie er niet beter op. Je hebt een gevoel dat ze zich door jou eerder 'bedreigd' voelt. Kun je dat oplossen door een betere communicatie? - Je wordt aangenomen in een functie, met de belofte van een loonsverhoging bij goed functioneren. Opeenvolgende jaren krijg je goede beoordelingen, maar geen opslag. Bij elk gesprek hierover wordt je erop gewezen dat je erg veel verdient, en dat het management hier geen enkele impact op heeft. Dat komt van 'hogerhand'. Terwijl je toch merkt dat indien een collega ontslag neemt, er plots toch 'heel wat' mogelijk is om deze te overtuigen om te blijven.

72

3.2.6 Model geweldloze communicatie (Rosenberg) Rosenberg, M.B. (2006) Intro Hoe kunnen we met elkaar praten, zelfs over moeilijke en gevoelige thema’s, zonder dat het gesprek ontaardt in ruzie of discussie? Hoe vaak gebeurt het niet dat een rustig gesprek, bijvoorbeeld op het werk met een collega, een chef of een ondergeschikte uitmondt in een conflict? Omdat onze emoties mee in het spel komen, kan een gewoon meningsverschil al snel evolueren in een ongewenste richting. Die emoties blijven meestal verborgen, vaak zijn we ons gewoon niet bewust van de onderliggende emoties die ons parten spelen in een communicatie. Ons onvermogen om te communiceren over onze eigen emoties en behoeften ligt aan de basis van heel wat conflicten. Om deze situatie recht te trekken, ontwikkelde Marshall Rosenberg, doctor in de klinische psychologie een zogenoemde ‘geweldloze’ (of ‘empathische’) communicatiemethode die hij zowat overal ter wereld doceert. Zijn methode is toegepast op de meest uiteenlopende domeinen: zowel in kansarme buurten met een hoge graad van gewelddadigheid als bij topoverleg in politieke contexten en toepassing in management, leidinggeven, en ‘human resources’. Die laatste domeinen behoren natuurlijk ook tot het werkveld van technisch geschoolde vrouwen en vrouwelijke ingenieurs. Vooronderstellingen - Welwillendheid, de wens om werkelijk aandacht te hebben voor de ander en voor jezelf. - Oprechtheid. Doel Het doel is om zich oprecht en duidelijk uit te drukken, en de andere respect te betuigen. Hoe? Vier kernstappen: observatie, gevoelens, behoeften, verzoeken

- Appreciatie uiten

1. Observatie “Ik zie...” 2. Gevoelen “Ik voel...” 3. Behoeften “Ik heb nodig...” 4. Verzoek “Ik wil...”

- Einde/stoppen

73

0. Appreciatie uiten: Begin positief, begin met iets te zeggen waarmee je een appreciatie uitdrukt t.a.v. de andere persoon. 1. Observatie: zeg wat het probleem is, vanuit dat wat je waarneemt. Geen interpretatie, geen beoordeling, geen veroordeling. Wat is het concrete gedrag van de ander dat een invloed heeft op mijn welzijn? Bijvoorbeeld: Niet: “Toen u zich gedroeg als een viezerik”. Wel: “Toen u het had over mijn slipje” 2. Gevoelens: zeg welke (negatieve) gevoelens JIJ hierbij ervaart. Belangrijk: spreek in de ik-vorm Bijvoorbeeld: “Ik voelde me gekwetst”. Of: “Ik vond dat vernederend voor mezelf”. 3. Behoeften: zeg wat jouw behoefte is, waar je je kwetsbaar in voelt, wat jij nodig hebt (op emotioneel vlak). Hier moet je soms wat naar zoeken Bijvoorbeeld, een persoon die zegt: "Jij begrijpt me nooit," vertelt eigenlijk dat zijn/haar behoefte om begrepen te worden, niet bevredigd is. De ‘geweldloze’ uitdrukking van deze behoefte zou kunnen zijn: "Ik voel me niet voldoende begrepen." Op dezelfde manier drukt een vrouw die haar man het verwijt: "Jij komt elke avond te laat thuis" naar het hoofd slingert, een behoefte aan intimiteit of steun uit die niet wordt bevredigd 4. Verzoek: zeg rechtuit en vastberaden wat je de ander verzoekt om in de toekomst wel of niet meer te doen. Vraag de ander om concrete handelingen die bijdragen tot mijn welzijn. Bijvoorbeeld: “Ik wil dat je in de toekomst dat soort opmerkingen niet meer maakt”. Einde: stop hier, laat het bezinken, ga niet verder in discussie.

Tip: kies de juiste plaats en tijd, en bereid je een beetje voor. Oefening Doel: Het model van geweldloze communicatie koppelen aan de eigen beleving en het integreren. Toepassing oefenen in het persoonlijke functioneren van de deelneemsters in hun professionele context, bijvoorbeeld het omgaan met ongewenst mannelijk machogedrag of intimidatie tijdens vergaderingen. Duur: 30 minuten Verloop: Eerst individueel, daarna in plenum - Elke deelneemster bereidt voor zichzelf een formulering voor die zij kan gebruiken in een

conflictsituatie - Kies hiervoor een reële persoon met wie je communicatie wel eens moeilijk verloopt - Formuleer elke stap nauwkeurig en uitgebreid - Wanneer iedereen klaar is formuleren de deelneemsters om beurt hun tekst voor de

groep. De groep geeft feedback over de formulering en de toon waarop het wordt gezegd.

74

3.2.7 Afronding - Aankondiging volgende keer nog meer basistechnieken die je vooruithelpen als vrouw in

een technisch beroepenveld: actief luisteren en welgevormde feedback geven - Huiswerk:

- Preciseringsvragen gebruiken in conversatie - Experimenteren met de perceptuele posities: in welke positie vertoef jij het

vaakst? - Experimenteren met het model van geweldloze communicatie

75

3.3 WORKSHOP COMMUNICEREN: SESSIE 3

3.3.1 Algemene informatie Doel algemeen - Meer bewustwording van wat ons drijft, wat zich binnen in ons afspeelt en wat we naar

buiten toe communiceren - Kennismaking met de vaardigheid ‘actief luisteren’ - Kennismaking met het feedbackmodel - Kennismaking met onze waarden + opstellen van waardenhiërarchie Benodigdheden - 2 Flipcharts - Stiften - Plakband - Feedbackblaadjes Concrete indeling van de sessie - Welkom, hap en drank - Opwarmertje - Indeling van de avond overlopen - Enkele modules uitwerken + pauze van 15 minuten - Afronden - Totaal 3 uren (pauze inbegrepen) - Maximum deelnemers 20

76

3.3.2 Samenvatting Blad 1:

Actief luisteren = Doorvragen + Backtracken (= samenvatten en teruggeven) Blad 2:

Feedbackmodel = sandwichmodel

- Broodje boven: wat is er goed - Beleg: wat kan er volgende keer beter? Tips voor de toekomst - Broodje onder: algemeen positief afsluiten

Blad 3:

- Kennismaking met onze waarden - Waardenhiërarchie - Kernvragen als je naar waarden peilt:

- “Wat is daar belangrijk aan voor jou?” - “Wat levert jou dat op?”

Blad 4:

Open frame: eindronde met open ruimte voor deelnemers om vragen te stellen

77

3.3.3 Basisvaardigheid: actief luisteren Actief luisteren Actief Luisteren = Doorvragen + Backtracken (= samenvatten en teruggeven) Oefening Doel: Ervaren hoe actief luisteren een specifieke concentratie vergt en in professionele context tot een correctere communicatie leidt. Duur: 5 minuten per persoon Verloop: Per 2 - A vertelt over een probleem waar ze op dit moment op professioneel gebied wat mee

worstelt (emotioneel, praktisch, werkgerelateerd, gezinsgerelateerd, persoonlijk...) - B stelt vragen, luistert, vat samen en geeft terug, af en toe checken of je het juist hebt

begrepen ♦ Tip: Gebruik dezelfde woorden als die van je gesprekspartner wanneer je samenvat. Als je interpreteert, vraag dan expliciet of je interpretatie klopt. Reactie deelneemster: “Ik dacht dat ik goed kon luisteren, en toch heb ik de neiging om meteen tussen te komen met mijn eigen mening. Dat besef ik nu”

3.3.4 Welgevormde feedback geven Intro: Algemene vraag plenum Wat is feedback geven? Hoe doen jullie dat? Welke visie hebben jullie hierover? Op welke domeinen vervul je als vrouwelijk ingenieur de rol van feedback-gever en feedback-ontvanger? Opwarmertje: Complimenten geven Doel: Introduceren van de vaardigheid om ook het positieve te benoemen + bewustwording rond eigen gedrag inzake positief / negatief oordelen Uitdaging: Hoe goed kunnen jullie complimenten geven? En complimenten ontvangen? Opdracht: Schrijf vijf goeie dingen op over jezelf als vrouw in je professionele context als ingenieur of in een ander technisch domein. Terugkoppeling naar de groep: - Voor wie is dit moeilijk?

78

- Hoe lang duurt het? - Wie schrijft eigenlijk liever negatieve dingen op over zichzelf? - Schrijf vijf goede dingen op over je collega/baas/ondergeschikte - Denk eens aan een collega/baas/ondergeschikte met wie je het moeilijk hebt. Noteer vijf

zaken die die persoon toch goed doet. Reactie van een deelneemster: “Iets positiefs zeggen over mezelf of over een ander vind ik eigenlijk en beetje gênant. Ik voel me daar heel ongemakkelijk bij. Als je er zo over nadenkt, is dat eigenlijk wel vreemd.”

3.3.5 Feedbackmodel = sandwichmodel

- Broodje boven: Wat is er goed? - Beleg: Wat kan er volgende keer beter? Tips voor de toekomst? - Broodje onder: Algemeen positief afsluiten.

Filosofie: Als je de verbeterpunten ‘inpakt’ in de positieve feedback zijn ze veel makkelijker te verteren voor de persoon. Er is minder weerstand, en weerstand kan iemand beletten om te leren. Met de feedbacksandwich bewaar je een optimale leerhouding.

79

Oefening Noteer op feedbackblaadje (zie hierna) op welgevormde wijze feedback: - voor jezelf - voor een collega - voor je baas - voor je ondergeschikte

80

Voor: Van: Datum:

Knap van je!

Tip om te

Verbeteren

Algemeen

81

3.3.6 Werken met waarden Intro Onze waarden = dat wat ons drijft

Onze waarden zijn onzichtbare concepten die zich grotendeels op onbewust niveau bevinden, en die zichtbaar worden in ons gedrag, onze acties, onze keuzes, onze levensstijl, onze communicatie... We worden beïnvloed door familiewaarden, maatschappelijke en culturele waarden, en waarden die spelen in onze professionele context. Belangrijk is op zoek te gaan naar jouw eigen waarden, los van maatschappelijke of familiale beïnvloeding. Dat is de weg naar authenticiteit. Onze waarden kennen helpt ons onszelf en anderen beter te begrijpen. Als je weet wie je bent en wat jou drijft, zal je congruenter worden in je gedrag. Als je de relatie begrijpt tussen jouw of andermans gedrag, en de achterliggende waarden, zal je een beter contact hebben met jezelf en met anderen. Kernvragen als je naar waarden peilt “Wat is daar belangrijk aan voor jou?” “Wat levert jou dat op?” Bv. nieuwe auto: Wat is belangrijk voor jou? Bv. je huis: Wat is belangrijk voor jou? Bv. je functie: Wat is belangrijk voor jou? Oefening 1: Waardenhiërarchie Een hiërarchie maken van de belangrijkste waarden die bij jou spelen in je context van vrouw in een technisch beroep. Doel: Jezelf beter leren kennen wat betreft de waarden die je professionele leven sturen op een diep niveau. Elkaar leren kennen in de waarden die ons sturen, bewustwording dat we daar erg in kunnen verschillen. Duur: 15 minuten per persoon Verloop: Eerst individueel, daarna per 2 - Focus op je professionele context als bijvoorbeeld vrouwelijk ingenieur - Schrijf op vijf verschillende briefjes de vijf belangrijkste waarden die in deze context voor

jou spelen

82

- Leg ze op de grond in volgorde, stap er overheen, blijf op elk briefje even staan, en vertel aan je medecursist op welke manier die waarde in je professionele context voor jou belangrijk is + geef een concreet voorbeeld van een situatie waarin die waarde voor jou speelde

- Daarna: rijtje bekijken van op afstand: welke waarden moeten verwisseld worden? welke

waarde ontbreekt er nog? Eventueel aanvullen en verwisselen, tot het naar je gevoel goed ligt. Je medecursist is heel de tijd aanwezig als klankbord.

- Wissel daarna van rol Oefening 2 - Zoek enkele voorbeelden van gedragingen bij anderen die je niet begrijpt. (bv. piercing; met een tent op reis gaan; gokken; iets verzamelen; enz.). - Ga na welke persoonlijke eigenschappen en waarden door die gedragingen verwezenlijkt

worden.

Stelt dit begrip je in staat de andere gemakkelijker te aanvaarden? Oefening 3 - Noteer drie overtuigingen of visies waarvan je gelooft dat ze waar zijn en die je gedrag

op je werk sturen (bv. ‘ik ben ervan overtuigd dat vrouwen in een technisch beroep tegen een glazen plafond aanbotsen’ of ‘ik ben ervan overtuigd dat conflicten best vermeden worden’ ).

- … - … - … - Wissel uit met je buur hoe deze overtuigingen je gedrag aansturen. Reactie van een deelneemster: “Het besef dat onze waarden en overtuigingen eigenlijk een heel centrale rol spelen in onze communicatie, vind ik buitengewoon interessant. Zo kan ik ook andermans gedrag of andermans principes beter begrijpen, door te vragen naar wat iemands waarden en overtuigingen zijn.” “Ik ben me voor het eerst echt bewust geworden van mijn eigen waarden en overtuigingen. De volgende stap is voor mij: ze allemaal onder de loep nemen, en checken of ik die waarden en overtuigingen zo wil behouden. We kunnen ook andere waarden en overtuigingen opnemen, niet?”

83

3.3.7 Afsluiter en afscheid Vragen staat vrij Open ruimte voor vragen en feedback van de cursisten. - Met welke vragen zitten jullie nog? Kunnen we ze in de groep gooien? - Welke feedback hebben jullie voor de trainer(s)? Op welke manier kunnen we de

volgende workshops voor vrouwen in het technische beroepenveld nog beter maken? Uitsmijter - Iedereen staat in een kring. - Om beurt stapt een deelneemster in het midden. - De anderen geven feedback, in de vorm van woorden die kriskras door elkaar gezegd

worden en als een verbale douche over de persoon in het midden worden uitgestort. Belangrijk: De intentie is hier positief, en recht uit het hart.

Geef op dit moment enkel feedback waarmee de cursiste verder kan groeien en bloeien. Bedoeld als een cadeautje van de groep om mee naar huis te nemen.

Reactie van een deelneemster: “Dit kun je enkel doen met mensen die je al kent en vertrouwt. Met deze groep hebben we op drie avonden tijd een heel hecht en open contact gekregen. Het is een hartverwarmende afsluiter die ik niet snel zal vergeten.

84

Reacties deelneemsters na enkele maanden: Uitwisselen van ervaringen rond hun eigen functioneren: Zelfreflectie: in hoeverre doe ik er aan? : - “Idee speelt dat anderen dit meer doen dan ik”. - “Wauw die heeft daar echt over nagedacht” - Meta-positie hanteren - Maar het feit dat je denkt dat je het te weinig doet is ook een vorm van zelfreflectie. - Falen = feedback, je kan dingen leren door het eerst fout te doen Positionering van zichzelf: doe ik dat wel?, - Moeilijk om te tonen ‘hier ben ik, dat ben ik waard’. We zijn opgevoed om bescheiden te

zijn resultaat: de anderen zien je niet - Wat is het tegenovergestelde van bescheiden? Arrogant, zelfvoldaan, … vaak een

negatieve blik op wat niet bescheiden is. Misschien zelfverzekerd, assertief? - Mannen hebben dit minder - Vb. van deelneemster: zichzelf als nieuwe werknemer voorstellen aan een werkgroep.

Anouk stuurde een korte mail waarin ze zichzelf kort voorstelde. Eén van haar collega’s merkte het volgende op: ‘waarom vermeld je niet in je mail dat je veel weet over de kwaliteitsproblemen van potsierplanten en dat je aan het bijleren bent over snijbloemen’.

- Bij een andere workshopdeelnemer gebeurt dit anders: de persoon die net boven de nieuwe werknemer staat in de organisatie stuurt een mail waarin hij/zij de nieuwe werknemer voorstelt met de competenties/kennis die de nieuwe werknemer bezit

- Tip: twijfel nooit aan jezelf, dat zullen de anderen wel doen - Mannen zijn meer zelfbewust, vrouwen eerder geneigd om emoties te verstoppen Leiderschap: hoe vul ik dat in? - Een deelneemster gaf aan dat zij zich beter voelt als ze kan meedoen met de grote groep,

i.p.v. de groep te moeten leiden, sturen - Moeilijk om tijdens meetings mensen tot de orde te roepen. - Ingrijpen is gemakkelijker als je zelf duidelijk van tevoren weet waar je naartoe wilt - Tip: eerst volgen dan leiden (weerstand is zo minder groot) - Hoger geplaatsten op voorhand inlichten over bepaalde standpunten die je zal innemen

(zodat deze geen verrassing zijn tijdens de vergadering) - Gevaar dat anderen gaan lopen met jouw ideeën. Wat doe je hieraan? Persoon hierover

aanspreken in een persoonlijk gesprek? - Snelheid waarmee je beslissingen moet nemen is soms moeilijk punt: - Bv. één iemand in het team van X is zeer impulsief, X laat echter graag alles 1 nachtje

bezinken en beslist dan pas. - Niet noodzakelijk beter om snel te beslissen: ieder heeft eigen stijl Vb.: - collega A beslist zeer snel en beantwoord mails onmiddellijk, hij/zij krijgt dagelijks 100

mails. - Collega B denkt liever even rustig na en beantwoord dan pas de mails zo volledig

mogelijk, hij/zij ontvangt dagelijks 20 mails. Collega B had in het begin de indruk dat collega A veel sneller & efficiënter handelde, maar dit is maar een beeld

85

- Vb. van andere deelnemer die het zeer moeilijk vindt om beslissingen te nemen.

Beslissingen worden steeds op de lange baan geschoven en vaak zo lang uitgesteld dat er geen beslissing meer hoeft genomen te worden.

Visibiliteit: hoe zichtbaar ben jij in je organisatie? - Vb. uitnodiging voor een meeting maar je hebt het zeer druk. Verschillende mensen

zouden deze meeting overslaan om meer werk te kunnen verzetten. Tip: je moet aanwezig zijn op de vergaderingen/meetings zodat je kan werken aan je visibiliteit in de organisatie (en ook naar buiten toe)

- Mannen zijn hier beter in dan vrouwen - Vrouwen = plichtsbewuster, taken/werk afmaken

86

3.4 REFERENTIES WORKSHOP COMMUNICEREN

Brounstein, M. (2006) Effectief communiceren voor dummies. Addison Wesley. Fine, D. (2005) Smalltalk. De kunst om een onderhoudend gesprek te voeren. Aramith / Haarlem. Canary, D.J. & Dindia, K. (1998) Sex differences and similarities in communication. Lawrence Eribaum Associates Londen. Goleman, D. (1996) Emotionele Intelligentie. Olympus. Gray, J. (1999) Men are from mars, women are from venus A practical guide for improving communication and getting what you want in relationships. Harper Collins New York. Highmore Sims, N. (2006) Handleiding voor geweldige workshops. Pearson Education. Hogerhuis, M. & van Oorschot, M. (2007) Alle gedrag is communicatie. SWP Amsterdam. Merlevede, P. & Vandamme, R. (1999) Zeven lessen emotionele intelligentie. Leuven / Garant. Nichols, M.P. (2002) De kunst van het luisteren. Kok-Kampen. Rosenberg, M.B. (2006) Geweldloze Communicatie, Ontwapenend en doeltreffend. Lemniscaat. Ready, R., Burton, K. (2005) Nlp voor dummies. Addison Wesley. Remmerswaal, J. (2006) Handboek groepsdynamica. Nelissen / Soest. Schneider, E. (2003) Naar het hart van communicatie. Ankh-Hermes. Servan-Schreiber, D. (2003) Uw brein als medicijn. Kosmos. Vandamme, R. (2005) Handboek ontwikkelingsgericht coachen. Een hefboom voor zelfsturing. Nelissen / Soest.

87

Dit train-the-trainer pakket werd integraal ontwikkeld door:

Ann Daenekindt: Pendula

Hilde Van Roy: Spiegelei

In opdracht van het ESF project ‘Vrouwelijk Ingenieur’

Met de steun van VESOC en van het Europees Sociaal Fonds. ESF: Bijdragen tot de ontwikkeling van de werkgelegenheid door het bevorderen van inzetbaarheid, ondernemerschap, aanpasbaarheid en gelijke kansen, en door het investeren in menselijke hulpbronnen. Meer info www.esf-agentschap.be