Toolkaarten Bee Deals

33

description

In het project Bee Deals werkt een groot aantal ketenpartijen aan verbetering van de leefomgeving van de bijen. Bijen zijn als verstuivers van voedselgewassen immers cruciaal in onze voedselvoorziening.

Transcript of Toolkaarten Bee Deals

Page 1: Toolkaarten Bee Deals
Page 2: Toolkaarten Bee Deals

AALTJESWIJZER

Voordelen Handige innovatie: aanwezigheid aaltjes kan bouwplan veranderen, mits ruimte daarvoor aanwezig is in bouwplan. Biedt ook inzicht in alternatieven voor chemische grondontsmetting (bv. Stomen)

Nadelen Op veel bedrijven worden maar weinig gewassen geteeld, waardoor te weinig ruimte is voor wijzigen blouwplan. Knelpunt is ook vaak dat er veel schadelijke aaltjes zijn bij veel gewassen.

Meerkosten voor teler

Toepassing 1 x per 4 jaar (in najaar) of 1x per cyclus van 20-30 jaar teelt hardfruit. Gratis beschikbaar gesteld door productschap Akkerbouw (download) Adviseur € 300,-/bedrijf

Schatting baten voor teler

Besparing grondontsmetting 1x per 4/5 jaar (of per 20-30 jaar in blijvende teelt): € 1000,- /ha. Vermijden van aanzienlijke schade door fout in vruchtwisseling

BODEMSCHAT

Voordelen Gebruiksvriendelijk programma dat leidt tot redelijk gemakkelijk uit te voeren maatregelen

Nadelen In blijvend gewas alleen toe te passen voor nieuwe aanplant

Meerkosten voor teler

€ 50,- per setje per ha (afh. van homogeniteit bodem perceel, frequentie 1x per jaar)

Schatting baten voor teler

Beregenen: 1 x € 150,- per jaar

Chemisch bestrijden van ziekten en plagen kan risico’s met zich mee brengen voor bijen. U kunt de risico’s verminderen door te kiezen voor Biologische be-strijding (bijbehorende Toolkaart) of Wijs middelengebruik (zie bij-behorende BeeDealsToolkaart). Waar mogelijk is voorkomen na-tuurlijk beter dan genezen. Dat kan door bodem en gewas in optimale conditie te houden.

Met Bodemschat van DLV Plant krijgt u inzicht in de gezondheid van uw bodem. Aan de hand van struc-tuurelementen, bodemleven, humus en verkruimelbaarheid, geeft het praktische tips voor duur-zame bodemverbetering. Dan gaat het bijvoorbeeld over het loswoelen van storende lagen in de bodem. Toepassing van Bodem-schat is bij een blijvend gewas als peer lastig. Voor nieuwe aanplant kan Bodemschat informatie op-leveren t.a.v. vochtleverend ver-mogen, pHtoestand, bemestings-niveau, etc. aan de hand waarvan gecorrigeerd kan worden.

Preventie van plagen en ziektenToolkaart

De inzet van Aaltjeswijzer kan leiden tot een aangepast beheersplan met gebruik van uitgekiende groenbemesters.

Page 3: Toolkaarten Bee Deals

In het project Bee Deals werken een groot aantal ketenpartijen aan de verbetering van de leefomgeving van de bijen. Bijen zijn als bestuivers van voedselgewassen immers cruciaal in onze voedselvoorziening. Onder begeleiding van CLM en Food4Bees nemen de volgende partijen bijvriendelijke maatregelen: Jumbo, The Greenery, Sodexo, Willem & Drees, Kieft Seed, de gemeente Oss, de waterschappen De Dommel, Brabantse Delta, Provincie Brabant, Brabant Water, Aa en Maas en Rijnland, Provincie Zuid-Holland en de Triodos Foundation. Kijk voor meer informatie op www.beedeals.nl en @thebeedeals

PLANTSAPMETING

Voordelen Goed uitvoerbaar en levert veel data op

Nadelen Knelpunt is dat er nog te weinig referentiewaarden zijn waarop een gedegen advies kan steunen in hardfruit. Voor aardbei bestaan wel ijklijnen.

Meerkosten voor teler

Vanaf april tot september 5 -10 x analyses (afhankelijk van gewas) van € 20,- = max € 200,-

Schatting baten voor teler

Mogelijk besparing op schimmelbespuiting. Gerichter kunnen bemesten met name Kali-60 of beter nog een chloorvrij alternatief.

Met plantsapmetingen bepaalt u de vitaliteit van de plant door het meten van onder meer Brix (suikergehalte), pH (zuurgraad), EC (zoutgehalte), nitraatstikstof- en kaligehalte, micronutriënten. Via bladbemesting kunnen eventuele tekorten aangevuld worden. Ook kan overbemesting worden voorkomen.

Page 4: Toolkaarten Bee Deals

KALKMELK

Voordelen Residuarmer product. Geen emissie naar milieu.

Nadelen Geen

Meerkosten voor teler

Aanpassing beregeningsinstallatie € 300,- Gebruik kalkmelk € 175,=/ha

Schatting baten voor teler

Besparing fungiciden vanaf oogst (Captan of tebuconazool)): € 150,-/ha

Biologische bestrijding Appel en peer

Een aantal biologische bestrijdings-middelen geeft geen risico voor bijen, andere bestuivers en natuurlijke vijanden.

Kalkmelk is een goed alternatief voor chemische schimmelbestrijding in de fruitteelt. De hoge pH (11-12) van kalk op boom en bladlittekens voorkomt kieming van de schimmel Neonectria Galligena (Vruchtboomkanker). Kalkmelk wordt meestal toegediend via het (aangepaste) beregeningssysteem. Ongeveer 5 behandelingen per jaar, vanaf oogst tot vroege voorjaar. Vooral regelmatige toepassing tijdens periode van bladval in de herfst is belangrijk.

Duurzame bestrijding van fruitmot maakt gebruik van: • feromoonverwarring (Isomate): mannetjes

kunnen geen vrouwtjes vinden voor bevruchting (werkt ook tegen bladrollers) bij ophangen vanaf mei.

• bij >0,5% schade in afgelopen jaar combineren met Madex bespuiting. Dit bevat Cydia pomonella granulose virus wat rupsen van de fruitmot doodt. Toepassing vanaf juni 3-4 keer indien nodig.

Het product Surround (keolineklei) werkt eff ectief om te vermijden dat er tijdens de bloei reeds eieren van de perenbladvlooi afgelegd worden. Doordat de eieren die dan toch nog achterblijven veel dichter bij elkaar liggen, zal eventuele bestrijding achteraf een stuk effi ciënter kunnen verlopen. Het wordt toegepast met 2-3 bespuitingen in maart. Hoewel Surround geen toelating als gewasbeschermingsmiddel heeft, mogen telers het inzetten als bemesting.

Toolkaart

ISOMATE CLR

Voordelen Geen residu op eindproduct. Geen emissie naar milieu.

Nadelen Geen

Meerkosten voor teler

€ 255,- / ha

Schatting baten voor teler

Middelbesparing door 3-4 bespuiten achterwege te laten met (dure) fruitmotmiddelen als Coragen (momenteel gangbaar), Affi rm (bij hoge druk) en Decis (ingezet bij noodgevallen).

SURROUND

Voordelen Geen residu op eindproduct. Geen emissie naar milieu. Surround is een relatief goedkoop middel. Draagt na langduriger toepassing eff ectief bij aan een biologisch evenwicht in de boomgaard.

Nadelen Vergt een goede oplossing om verstopping van spuit te voorkomen.

Meerkosten voor teler

€190,- / ha

Schatting baten voor teler

Middelbesparing op middelen als Envidor, Movento en Vertimec Gold.(momenteel gangbaar), Affi rm (bij hoge druk) en Decis (ingezet bij noodgevallen).

Page 5: Toolkaarten Bee Deals

SAVONA+ADDIT

Voordelen Geen residu op eindproduct. Geen emissie naar milieu.

Nadelen Duur middel.

Meerkosten voor teler

€450,- / ha

Schatting baten voor teler

Middelbesparing op middelen als Movento en Vertimec Gold. Baten werken momenteel nog niet op tegen de kosten. (Wel als residu op eindproduct moet worden vermeden)

Savona is een middel op basis van kaliumzouten van vetzuren (eigenlijk een soort zeep). Savona is toepasbaar als correctiemiddel waar biologische bestrijding wordt uitgevoerd. Het is effectief tegen insecten zoals witte vliegen, tripsen, bladluizen, wolluizen, wantsen, cicaden en larven van bladwespen.

ADDIT is een adjuvant die de werking van Savona verbetert en verlengt. ADDIT bevat een emulgeerbare plantaardige olie met uitvloeier. Toepassing vindt plaats door 2-3 bespuitingen in mei-juni, bij voorkeur in de regen.

Ook roofmijten en -roofwantsen kunnen worden ingezet tegen perenbladvlo en trips. Deze natuurlijke vijanden kunnen worden gelokt met bloemenranden.

Vruchtrot tijdens de bewaring wordt tegengegaan met Boniprotect, een antagonistische gist (Aureobasidium pullulans). Het product werkt via natuurlijke concurrentie om ruimte en voeding tussen pathogenen (zoals Penicillium sp., Botrytis sp., Monilia sp. Em Gloeosporium sp.) en antagonisten op het fruit. Toepassing bestaat uit 2 bespuitingen, voor en tijdens de oogst. Het middel is bewezen effectief in teelt van hardfruit en aardbeien.

BONIPROTECT

Voordelen Minder/geen residu op eindproduct. Geen emissie naar milieu.

Nadelen Geen

Meerkosten voor teler

2 x 1,5 kg/ha = € 135,- / ha

Schatting baten voor teler

Middelbesparing op middelen als Captan en Bellis.

In het project Bee Deals werken een groot aantal ketenpartijen aan de verbetering van de leefomgeving van de bijen. Bijen zijn als bestuivers van voedselgewassen immers cruciaal in onze voedselvoorziening. Onder begeleiding van CLM en Food4Bees nemen de volgende partijen bijvriendelijke maatregelen: Jumbo, The Greenery, Sodexo, Willem & Drees, Kieft Seed, de gemeente Oss, de waterschappen De Dommel, Brabantse Delta, Provincie Brabant, Brabant Water, Aa en Maas en Rijnland, Provincie Zuid-Holland en de Triodos Foundation. Kijk voor meer informatie op www.beedeals.nl en @thebeedeals

Page 6: Toolkaarten Bee Deals

Wijs middelengebruikHardfruit - Appel & Peer

Een goede opbrengst en een mooi product, dat is wat telers en consumenten willen. Telers proberen daarom ziekten en plagen in de gewassen zoveel mogelijk te voorkomen. En zij kiezen regelmatig voor niet-chemische bestrijding als die voor handen is. Waar toch een bestrijding met chemische gewasbeschermingsmiddelen nodig is, is het belangrijk om middelen te kiezen die geen schade toebrengen aan nuttige organismen of bestuivers. Veel teelten zijn namelijk op hun beurt weer afhankelijk van bijen en

Toolkaart

andere bestuivers.

Inzet selectieve middelenBijen en bestuivers kunnen last hebben van het gebruik van insecticiden en fungiciden. Speciale aandacht is er voor het gebruik van neonicotinoïden (bv Admire, Gazelle en Calypso) als gevaarlijke stoff en voor bijen.

Probeer deze middelen zo mogelijk te vervangen.Kies verder waar mogelijk voor selectieve inzet van insecticiden, dat wil zeggen dat de middelen alleen de plaag aanpakken. Dit heeft ook als voordeel dat u negatieve eff ecten op de aanwezige populatie natuurlijke vijanden vermijdt. Het eff ect van middelen op bestuivers en natuurlijke vijanden kunt u vinden op www.milieumeetlat.nl.

Naast chemische middelen kunt u ook kiezen voor inzet van biologische middelen. Lees hierover meer op de BeeDeals Toolkaart Biologische bestrijding.

EFFECT OP NATUURLIJKE VIJANDEN EN BESTUIVERS (BIJEN, HOMMELS)

Adm

ire

Affi

rm

Inse

gar

25 W

G

Mov

ento

Runn

er

Stew

ard

Vert

imec

G

old

Piri

mor

Tepp

eki

Cor

agen

Gaz

elle

Cal

ypso

Roofwants 4 4 4 2 1-2 3 1-4 1-3 1 1 4 4

Roofmijt 1-4 3-4 1 2-3 1 1-3 3-4 1-3 1-2 1 3-4 1-3

Sluipwesp 4 1 1 1-2 3-4 4 1-4 1 1 4 1-4

Galmug 4 1 4 1-4 3-4

Gaasvlieg 4 1 1-2 1 3 4 2 3

Lieveheersbeestje 4 2 2 1 3-4 1 1-3 1-2 1 4 4

Zweefvlieg 1 4 3

Bijen en hommels

Betekenis kleurenGroen = niet of matig giftig, Oranje = giftig, Rood = zeer giftig (1=<25% sterfte; 2=25-50%; 3=50-75% en 4= >75% sterfte)

Bron: www.koppert.nl, www.biobest.nl, www.milieumeetlat.nl, WUR-PRO, CLM 2012

Page 7: Toolkaarten Bee Deals

In het project Bee Deals werken een groot aantal ketenpartijen aan de verbetering van de leefomgeving van de bijen. Bijen zijn als bestuivers van voedselgewassen immers cruciaal in onze voedselvoorziening. Onder begeleiding van CLM en Food4Bees nemen de volgende partijen bijvriendelijke maatregelen: Jumbo, The Greenery, Sodexo, Willem & Drees, Kieft Seed, de gemeente Oss, de waterschappen De Dommel, Brabantse Delta, Provincie Brabant, Brabant Water, Aa en Maas en Rijnland, Provincie Zuid-Holland en de Triodos Foundation. Kijk voor meer informatie op www.beedeals.nl en @thebeedeals

Rekening houden met bijen bij toepassingKijk verder goed op de etiketten welke middelen u niet mag spuiten op een bloeiend gewas of bloeiend onkruid! Let daarbij ook op het neerkomen van middel in randen of aangrenzende terreinen. Bijen kunnen daar direct worden geraakt door drift of zij kunnen later middel binnen krijgen doordat ze foerageren op pollen en nectar van planten die het middel hebben opgenomen.

Het is dus heel belangrijk om drift zoveel mogelijk te beperken. Dit kan door middel van:n Driftreducerende doppenn Driftreducerende technieken zoals (VLOS)

luchtondersteuning, tunnel- of Wannerspuit Uitgebreide informatie hierover vindt u:Voor de fruitteelt op: http://www.toolboxwater.nl/

uploads/pdf/laag/LR%206.%20Driftreductie%20in%20de%20fruitteelt.pdf

Page 8: Toolkaarten Bee Deals

Wijs middelengebruik Akkerbouw

Een goede opbrengst en een mooi product, dat is wat telers en consumenten willen. Telers proberen daarom ziekten en plagen in de gewassen zoveel mogelijk te voorkomen. En zij kiezen regelmatig voor niet-chemische bestrijding als die voor handen is. Waar toch een bestrijding met chemische gewasbeschermingsmiddelen nodig is, is het belangrijk om middelen te kiezen die geen schade toebrengen aan nuttige organismen of bestuivers. Veel teelten zijn namelijk op hun beurt weer afhankelijk van bijen en

Toolkaart

andere bestuivers.

Inzet selectieve middelenBijen en bestuivers kunnen last hebben van het gebruik van insecticiden en fungiciden. Speciale aandacht is er voor het gebruik van neonicotinoïden (bv Admire, Gazelle en Calypso) als gevaarlijke stoff en voor bijen.

Probeer deze middelen zo mogelijk te vervangen.Kies verder waar mogelijk voor selectieve inzet van insecticiden, dat wil zeggen dat de middelen alleen de plaag aanpakken. Dit heeft ook als voordeel dat u negatieve eff ecten op de aanwezige populatie natuurlijke vijanden vermijdt. Het eff ect van middelen op bestuivers en natuurlijke vijanden kunt u vinden op www.milieumeetlat.nl.

Naast chemische middelen kunt u ook kiezen voor inzet van biologische middelen. Lees hierover meer op de BeeDeals Toolkaart Biologische bestrijding.

EFFECT OP NATUURLIJKE VIJANDEN EN BESTUIVERS (BIJEN, HOMMELS)

Rogo

r

Kara

te

Zeon

Dec

is

Sum

icid

in

Cype

rkil

Gaz

elle

Cal

ypso

Piri

mor

Plen

um

Tepp

eki

Act

ara

Trac

er

Cor

agen

Gal

diat

or

Stew

ard

Roofwants 4 4 4 4 4 4 4 1-3 1-3 1 4 4 1 1-2 3

Roofmijt 1-4 1-4 1-4 1-4 4 3-4 1-3 1-3 1-2 1-2 1-4 1-4 1 1 1-3

Sluipwesp 2-4 4 4 4 4 4 1-4 1-4 1-4 1 2-4 1-4 1 1-2 3-4

Galmug 2-3 4 4 4 4 3-4 1-4 1 4 1

Gaasvlieg 4 4 4 4 4 3 2 1-2 2 1-4 3

Lieveheersbeestje 4 4 4 4 1-3 2 1-2 4 4 1 1 3-4

Zweefvlieg 4 4 4 3 4 4 1

Bijen en hommels

Betekenis kleurenGroen = niet of matig giftig, Oranje = giftig, Rood = zeer giftig (1=<25% sterfte; 2=25-50%; 3=50-75% en 4= >75% sterfte)

Bron: www.koppert.nl, www.biobest.nl, www.milieumeetlat.nl, WUR-PRO, CLM 2012

Page 9: Toolkaarten Bee Deals

Rekening houden met bijen bij toepassingKijk verder goed op de etiketten welke middelen u niet mag spuiten op een bloeiend gewas of bloeiend onkruid! Let daarbij ook op het neerkomen van middel in randen of aangrenzende terreinen. Bijen kunnen daar direct worden geraakt door drift of zij kunnen later middel binnen krijgen doordat ze foerageren op pollen en nectar van planten die het middel hebben opgenomen.

Het is dus heel belangrijk om drift zoveel mogelijk te beperken. Dit kan door middel van:n Driftreducerende doppenn Driftreducerende technieken zoals luchtondersteuning

of Wingssprayer Uitgebreide informatie hierover vindt u:Voor de akkerbouw op: http://www.toolboxwater.nl/

uploads/pdf/laag/LR%204.%20Driftreducerende%20spuittechnieken.pdf

In het project Bee Deals werken een groot aantal ketenpartijen aan de verbetering van de leefomgeving van de bijen. Bijen zijn als bestuivers van voedselgewassen immers cruciaal in onze voedselvoorziening. Onder begeleiding van CLM en Food4Bees nemen de volgende partijen bijvriendelijke maatregelen: Jumbo, The Greenery, Sodexo, Willem & Drees, Kieft Seed, de gemeente Oss, de waterschappen De Dommel, Brabantse Delta, Provincie Brabant, Brabant Water, Aa en Maas en Rijnland, Provincie Zuid-Holland en de Triodos Foundation. Kijk voor meer informatie op www.beedeals.nl en @thebeedeals

Page 10: Toolkaarten Bee Deals

Wijs middelengebruik boomteelt

Een goede opbrengst en een mooi product, dat is wat telers en afnemers willen. Telers proberen daarom ziekten en plagen in de gewassen zoveel mogelijk te voorkomen. En zij kiezen regelmatig voor niet-chemische bestrijding als die voor handen is. Waar toch een bestrijding met chemische gewasbeschermingsmiddelen nodig is, is het belangrijk om middelen te kiezen die geen schade toebrengen aan nuttige organismen of bestuivers. Veel teelten zijn namelijk op hun beurt weer afhankelijk van bijen en

Toolkaart

andere bestuivers.

Inzet selectieve middelenBijen en bestuivers kunnen last hebben van het gebruik van insecticiden en fungiciden. Speciale aandacht is er voor het gebruik van neonicotinoïden (bv Admire, Gazelle en Calypso) als gevaarlijke stoffen voor bijen.

Probeer deze middelen zo mogelijk te vervangen. Kies verder waar mogelijk voor selectieve inzet van insecticiden, dat wil zeggen dat de middelen alleen de plaag aanpakken. Dit heeft ook als voordeel dat u negatieve effecten op de aanwezige populatie natuurlijke vijanden vermijdt. Het effect van middelen op bestuivers en natuurlijke vijanden kunt u vinden op www.milieumeetlat.nl.

Naast chemische middelen kunt u ook kiezen voor inzet van biologische middelen. Lees hierover meer op de BeeDeals Toolkaart Biologische bestrijding.

EFFECT OP NATUURLIJKE VIJANDEN EN BESTUIVERS (BIJEN, HOMMELS)

Adm

ire

Dec

is

Gaz

elle

Cal

ypso

Act

ara

Piri

mor

Stew

ard

Vert

imec

G

old

Mov

ento

Milb

ekno

ck

Envi

dor

Runn

er

Tepp

eki

Scel

ta

Roofwants 4 4 4 4 4 1-3 3 1-4 2 2 1-2 1 1

Roofmijt 1-4 1-4 3-4 1-3 1-4 1-3 1-3 3-4 2-3 2-4 1-2 1 1-2 1

Sluipwesp 4 4 4 1-4 2-4 1-4 3-4 4 1 4 1-2 1-2 1 1

Galmug 4 4 3-4 1-4 1 4 1-4

Gaasvlieg 4 4 3 2 2 4 1 1 1 3

Lieveheersbeestje 4 4 4 4 4 1-3 3-4 1 2 1 1-2 1

Zweefvlieg 4 3 4 1 1

Bijen en hommels

Betekenis kleurenGroen = niet of matig giftig, Oranje = giftig, Rood = zeer giftig (1=<25% sterfte; 2=25-50%; 3=50-75% en 4= >75% sterfte)

Bron: www.koppert.nl, www.biobest.nl, www.milieumeetlat.nl, WUR-PRO, CLM 2012

Page 11: Toolkaarten Bee Deals

In het project Bee Deals werken een groot aantal ketenpartijen aan de verbetering van de leefomgeving van de bijen. Bijen zijn als bestuivers van voedselgewassen immers cruciaal in onze voedselvoorziening. Onder begeleiding van CLM en Food4Bees nemen de volgende partijen bijvriendelijke maatregelen: Jumbo, The Greenery, Sodexo, Willem & Drees, Kieft Seed, de gemeente Oss, de waterschappen De Dommel, Brabantse Delta, Aa en Maas, Rijnland, Brabant Water, Provincie Brabant, Provincie Zuid-Holland en de Triodos Foundation. Kijk voor meer informatie op www.beedeals.nl en @thebeedeals

Rekening houden met bijen bij toepassingKijk verder goed op de etiketten welke middelen u niet mag spuiten op een bloeiend gewas of bloeiend onkruid! Let daarbij ook op het neerkomen van middel in randen of aangrenzende terreinen. Bijen kunnen daar direct worden geraakt door drift of zij kunnen later middel binnen krijgen doordat ze foerageren op pollen en nectar van planten die het middel hebben opgenomen.

Het is dus heel belangrijk om drift zoveel mogelijk te beperken. Dit kan door middel van:n Driftreducerende doppenn Driftreducerende technieken zoals (VLOS)-

luchtondersteuning, Wingsprayer, Tunnelspuit, Wannerspuit etc.

Uitgebreide informatie hierover vindt u, ook voor de boomteelt op: http://www.toolboxwater.nl/uploads/pdf/hoog/4.%20Driftreducerende%20spuittechnieken.pdf

Page 12: Toolkaarten Bee Deals

BIJ-VRIENDELIJKE WINDKERINGEN

Voordelen Meer bestuivers en natuurlijke plaagvijanden.Levert maatschappelijke waardering op. Geen opbrengstderving, want windsingel toch al verplicht.

Nadelen Mogelijk: vuilboom in de buurt van kersen kan plaagproblemen geven

Meerkosten voor teler

Afhankelijk van de soorten die worden gekozen. Rekening houden met onderhoudskosten: is bijvoorbeeld machinale snoei mogelijk?

Schatting baten voor teler

Betere vruchtzetting.Soms verlaging van het aantal bespuitingen met gewasbeschermingsmiddelen.

Bloeiende windkeringen

Windkeringen of –singels zijn vaak groenblijvend resp. niet-bloeiend, zoals coniferen en elzen. Voor bijen en andere bestuivers zijn (lang) bloeiende planten en bomen in de windkeringen langs het perceel gunstig. De bloemen bieden hen extra en vooral ook langduriger voedsel, vooral in de maanden mei/juni en ná de bloei van de linde (zie de bloeiboog in de fi guur).

Daarnaast is een rijke biodiversiteit belangrijk voor de geïntegreerde bestrijding van schadelijke insecten. Door een goede samenstelling en beheer van de windkeringen kan een gevarieerde populatie aan natuurlijke vijanden, zoals roofmijten, sluipwespen, lieveheersbeestjes en oorwurmen worden opgebouwd.

Toolkaart

Deze natuurlijke vijanden eten plaaginsecten (bijv. Luizen, mijten en perenbladvlo) in het gewas op, wat soms een bespuiting kan uitsparen.

Om bestuivers en bestrijders een goede kans te geven is het natuurlijk wel belangrijk drift naar de windsingels zoveel mogelijk te beperken en bewust te kiezen voor vriendelijke middelen.

Er is keuze uit de volgende bloeiende bomen en planten in windsingels voor fruit-, aardbeien- of boomteelt: vuilboom (Rhamnus), wilg (Salix), sneeuwbes (Symphoricarpos), vuurdoorn (Pyracantha), gele kornoelje, liguster, herfstaster.

Page 13: Toolkaarten Bee Deals

De vuilboom, die maandenlang bloeit,

ook na de vrucht-zetting, wordt veel bezocht door bijen.

Hier bij aardbeienteler Peter van de Ven

Kerria bij fruitteler Anton van Wijk

Wintersnoei van de windsingel

Vlierbloesem

BLOEIBOOG:

Gr. Soort Jan Feb Mrt Apr Mei Jun Jul Aug Sep Okt

Hazelaar

Boswilg

Zwarte els

Gele kornoelje

Haagbeuk

Gewone es

Groene beuk

Veldesdoorn

Bezembrem

Rode kornoelje

Wollige sneeuwbal

Gelderse roos

Vuilboom

Gewone vlier

Wilde liguster

Klimop

1

2

3

4

5

6

* * ** ** ** *

* ** ** ** *

* ** ** ** ** * * *

* ** *

* *

*

Bron: Tom Belien, Proefcentrum Fruitteelt, België

Een voorbeeldhaag in appel van 10 meter lengte: 2 hazelaar, 1 haagbeuk, 2 vuilboom, 2 gelderse roos, 2 rode kornoelje, 2 zwarte vlier, 2 trosvlier, 1 beuk, 2 boswilg, 2 klimop, 2 liguster.

Voor de selectie van bomen en planten kan de volgende bloeiboog worden gebruikt.

In het project Bee Deals werken een groot aantal ketenpartijen aan de verbetering van de leefomgeving van de bijen. Bijen zijn als bestuivers van voedselgewassen immers cruciaal in onze voedselvoorziening. Onder begeleiding van CLM en Food4Bees nemen de volgende partijen bijvriendelijke maatregelen: Jumbo, The Greenery, Sodexo, Willem & Drees, Kieft Seed, de gemeente Oss, de waterschappen De Dommel, Brabantse Delta, Provincie Brabant, Brabant Water, Aa en Maas en Rijnland, Provincie Zuid-Holland en de Triodos Foundation. Kijk voor meer informatie op www.beedeals.nl en @thebeedeals

Page 14: Toolkaarten Bee Deals

Groenbemesters en bijen

Het gebruik van groenbemesters laat zich verdelen in drie typen: terreinen die een of meerdere seizoenen braak liggen, groenbemesters die ingezaaid worden na de oogst van vroege gewassen en groenbemesters die ingezaaid worden na de oogst van late gewassen. Als drachtverbetering voor wilde bijen bieden percelen die gedurende een seizoen braak liggen de beste mogelijkheden.

Je kunt kiezen uit een van de volgende groenbemesters:■ mengsels van grassen waaronder weidemengsels;■ phacelia;■ spurrie;■ vlinderbloemigen met uitzondering van bonen en

erwten;■ kruisbloemigen met uitzondering van koolzaad;■ afrikaantjes;■ raketbladige nachtschade (solanum sisymbriifolium)

Als bloeiende groenbemester en drachtplant voor honingbijen is phacelia (Phacelia tanacetifolia) favoriet. Voor wilde bijen is phacelia niet bijzonder belangrijk. Deze oorspronkelijk uit Californië afkomstige sierplant is niet verwant aan onze landbouwgewassen en is geen waardplant voor aaltjes of knolvoet. Phacelia heeft een vlotte beginontwikkeling en een goede onkruidonderdrukking.

Toolkaart

De bovenste laag van de grond wordt intensief doorworteld waardoor de structuur verbetert. Gemiddeld levert phacelia 700 kg organische stof per hectare.

Vooral soorten uit de plantenfamilies Fabaceae (vlinderbloemfamilie) en Brassicaceae (Kruisbloemenfamilie) zijn van groot belang. Vlinderbloemigen hebben een gunstig eff ect op het volggewas na de braak omdat deze stikstof uit de lucht binden. Deze stikstof is na onderwerken beschikbaar voor het volggewas. Klavers hebben bovendien een positief eff ect op de bodemstructuur door de diepe doorworteling. Witte klaver en rode klaver leveren respectievelijk gemiddeld 900 kg en 1165 kg organische stof per hectare.

Serradella (Ornithopus sativus), witte lupine (Lupinus albus) en blauwe lupine (Lupinus angustifolius) zijn veelgebruikte en snelgroeiende eenjarige soorten uit de vlinderbloemenfamilie die geschikt zijn als groenbemester. Lupinen produceren echter geen nectar en worden alleen door hommels bevlogen voor stuifmeel. Door het lage nectar en stuifmeelaanbod is serradella geen goede drachtplant.

Page 15: Toolkaarten Bee Deals

Gele mosterd en bladrammenas behoren tot de kruisbloemenfamilie. Beide soorten hebben een snelle begin ontwikkeling en onderdrukken daardoor ongewenste kruiden. Op gronden waar kruisbloemigen in verband met aaltjes minder gewenst zijn kunnen resistente rassen aanbevolen worden. Gele mosterd ras `Sirole’ bestrijdt bietencysteaaltjes. `Lucas’, `Trick’ en `Brutus’ zijn rassen van bladrammenas die bietencystenaaltjes bestrijden. Gele Mosterd en bladrammenas hebben een diepe doorworteling en halen daardoor veel stikstof uit de diepere lagen. De stikstof in groenbemesters komt bij vertering van het gewas beschikbaar.

Gemiddeld leveren gele mosterd en bladrammenas 850 kg organische stof per hectare.

Mengsels van grassen, spurrie, afrikaantjes en raketbladige nachtschade zijn voor wilde bijen niet interessant. In de volgende bloeiboog zijn groenbemesters opgesomd die van belang zijn als nectar en stuifmeelleverancier voor wilde bijen. Naast de soortnaam is de bloeiperiode aangegeven. Plantensoorten zijn per familie waartoe zij behoren ingedeeld. Witte honingklaver is een tweejarige plant en bloeit pas een jaar na inzaaien.

BLOEIBOOG:

Soort Mrt Apr Mei Jun Jul Aug

Kruisbloemenfamilie

Gele of witte mosterd

Koolzaad

Raapzaad

Vlinderbloemigen

Citroengele honingklaver

Esparcette

Heggewikke

Luzerne

Rode klaver

Rolklaver

Witte honingklaver 1

Witte klaver

* **

*

* *

** ** *

* ** ** ** ** * * *

Sep Okt

* ** ** **

* * *** *

* ** ***

** ***

**Bron: J. Vorstman (2003) Handleiding multifunctionele akkerranden en groenbemesters. PPO.

Lupine & boekweit

Phacelia

Gele mosterd

In het project Bee Deals werken een groot aantal ketenpartijen aan de verbetering van de leefomgeving van de bijen. Bijen zijn als bestuivers van voedselgewassen immers cruciaal in onze voedselvoorziening. Onder begeleiding van CLM en Food4Bees nemen de volgende partijen bijvriendelijke maatregelen: Jumbo, The Greenery, Sodexo, Willem & Drees, Kieft Seed, de gemeente Oss, de waterschappen De Dommel, Brabantse Delta, Provincie Brabant, Brabant Water, Aa en Maas en Rijnland, Provincie Zuid-Holland en de Triodos Foundation. Kijk voor meer informatie op www.beedeals.nl en @thebeedeals

Page 16: Toolkaarten Bee Deals

Maaipraktijk en bermbeheer

Boeren, telers en terreinbeheerders hebben vaak een diepgewortelde voorkeur voor strak gemaaide terreinen en niet te veel variatie. Boeren meestal omdat alles wat geen gras of gewas is, ten koste zou gaan van de opbrengst, hetgeen overigens nog maar de vraag is. Terreinbeheerders omdat het past bij de gangbare beroepsopvatting.

Voor bijen en andere bestuivers is dat zeker niet altijd gunstig. Bijen bezoeken bloemen omdat zij nectar en stuifmeel nodig hebben. Zij hebben daarom steeds voldoende aanbod van bloemen nodig. Maaien voor bijen, hommels en vlinders betekent daarom dat er steeds delen van de vegetatie ongemaaid blijven tot een volgende maaibeurt (gefaseerd maaibeheer). Dit kan door stroken (langs randen of slootkanten) te laten staan, of door blokken te laten staan. Bij de volgende maaibeurt blijven dan weer andere stroken of blokken ongemaaid.

Voor een bloemrijk grasland (met voldoende stuifmeel en nectar) is op de meeste (voedselrijke) gronden 2x maaien (in juni en september) optimaal.

FruitbedrijfFruitbomen bloeien in het vroege voorjaar en bieden op dat moment een grote hoeveelheid nectar en stuifmeel aan bijen en hommels die de kruisbestuiving verzorgen.

Toolkaart

Bloeiende ondergroei wordt traditioneel weggemaaid, om concurrentie voor bestuiving en nutriënten te voorkomen. Imkers geven evenwel aan dat het stuifmeel van paardenbloemen op een vroeger tijdstip op de dag beschikbaar komt dan dat van het fruit. En onderzoek geeft aan dat meer ondergroei in de boomgaard zorgt voor een grotere diversiteit aan bestuivende insecten. Hierdoor is de bestuiving minder afhankelijk van alleen de honingbij. Zo bezoeken zweefvliegen de appelbloesem wanneer de temperatuur te laag is voor honingbijen om te vliegen. Meer bloei en de ondergroei in de boomgaard kan dus juist een stabiliserend eff ect hebben op de bestuiving.

WegbermenOok bloemrijke wegbermen zijn voor bijen zeer belangrijk. Wegbermen strekken zich in Nederland uit over een afstand van ongeveer 80.000 km en zijn vaak rijk aan allerlei bloeiende kruiden. Veel berm ligt langs snelwegen en kan dienen als leefgebied en stapsteen in het landschap: een tussenstation voor insecten tussen het ene natuurgebied en een ander. Maar dan moeten bermen wel ‘insectvriendelijk’ beheerd worden. In de regel worden snelwegbermen door Rijkswaterstaat twee maal per jaar gehooid (waarbij het gemaaide gras wordt afgevoerd). Dat dient de verkeersveiligheid en waarborgt een grote diversiteit aan planten.

Page 17: Toolkaarten Bee Deals

Openbaar groenEen aantal gemeentes in Nederland voert, vaak samen met natuurverenigingen zoals KNNV en IVN, op sommige plaatsen een aangepast maaibeleid. Een voorbeeld hiervan is Deventer. Ten behoeve van het ‘bijenlint’ in deze stad worden sommige graslanden twee keer per jaar gehooid, waardoor de verscheidenheid en het aantal bloemen toenemen. In het Gooikerspark wordt het gras niet in één keer gemaaid, maar laat de gemeente stroken met lang gras staan (mozaïekmaaien). Andere gebieden worden slechts eens per twee jaar gemaaid. Een mooi voorbeeld van gefaseerd maaibeheer met het oog op bijen en andere insecten.

Uit onderzoek blijkt duidelijk dat in de vlakken waar twee keer per jaar gehooid wordt, het aantal bloembezoeken het hoogst is. Daarbij worden daar ook de meeste individuele insecten en bloemen en de meeste verschillende plantensoorten geteld. Het is ook het enige maaibeleid waar insecten uit alle acht onderzochte groepen aangetroffen worden (vlinders, kevers, zweefvliegen, andere vliegen, bladwespen, sluipwespen, hommels en bijen). Maar naast de positieve effecten van twee keer per jaar hooien, kleven er ook belangrijke nadelen aan. Direct na het maaien is de berm enige tijd volledig ongeschikt voor foeragerende insecten. Daarbij kan verwacht worden dat het maaien grote sterfte veroorzaakt bij de larven en poppen van insecten met die berm als leefgebied.

In het belang van continue beschikbaarheid van nectar en stuifmeel, zijn er verschillende mogelijkheden van aangepast beheer. Zo zouden de wegbermen in twee gelijke stroken verdeeld kunnen worden. Als er drie weken verschil wordt aangehouden tussen de maaiperiodes, heeft de vegetatie in de eerste strook de tijd om zich te herstellen en opnieuw in bloei te komen. Een andere optie is om een smalle strook (10%) slechts een keer per jaar te hooien of te laten overstaan. Een dergelijk gefaseerd maaibeheer vergroot de kans dat er het hele jaar voedsel aanwezig is voor insecten en ook de kans op voortplanting.

Overigens zijn er verschillende soorten bermen. Het hiervoor beschreven beleid is goed toepasbaar voor wegbermen met voedselrijke bodem. Bij arme bodem kan het voldoende zijn een keer per jaar te hooien; bermen met zeer schrale bodem kunnen met een nog extensiever beleid toe. Ook in natuurgebieden kunnen deze maairegimes toegepast worden.

In het project Bee Deals werken een groot aantal ketenpartijen aan de verbetering van de leefomgeving van de bijen. Bijen zijn als bestuivers van voedselgewassen immers cruciaal in onze voedselvoorziening. Onder begeleiding van CLM en Food4Bees nemen de volgende partijen bijvriendelijke maatregelen: Jumbo, The Greenery, Sodexo, Willem & Drees, Kieft Seed, de gemeente Oss, de waterschappen De Dommel, Brabantse Delta, Provincie Brabant, Brabant Water, Aa en Maas en Rijnland, Provincie Zuid-Holland en de Triodos Foundation. Kijk voor meer informatie op www.beedeals.nl en @thebeedeals

Page 18: Toolkaarten Bee Deals

Bijvriendelijk (ge)bouwen

Veel partners in Bee Deals beschikken niet of nauwelijks over terreinen waarop via teeltmaatregelen iets voor de bijen kan worden gedaan. Andere partners beschikken wel over dergelijke gronden, bijvoorbeeld als verpachter, maar werken voornamelijk vanuit kantoren en locaties op bedrijfsterreinen. Welke Goede Bijen Praktijken in de bebouwde omgeving staan hen ter beschikking?

■ Inrichting bedrijfsterrein■ Beheer bedrijfsterrein en publieke ruimte■ Aanpassingen aan gebouwen■ Publieke gebouwen, bijv. scholen

Op bedrijventerreinen gebeurt van alles. Er zijn plekken die permanent ongemoeid blijven, stukken terrein die tijdelijk braak liggen en plekken waar gebouwd en gegraven wordt. Deze combinatie biedt de potentie om een grote verscheidenheid aan bijensoorten te herbergen. De ‘economische’ hoofdstructuur wordt daarmee ecologischer. Bijen hebben bloemen nodig. Ten tweede hebben ze een plek nodig om een nest te maken. Vaak zijn deze elementen al aanwezig op bedrijventerreinen. Daarbij zijn er verschillende manieren om bedrijventerreinen nog aantrekkelijker te maken voor wilde bijen. Dit kan bijvoorbeeld door het zaaien of planten van voedselplanten of door het creëren van

Toolkaart

nestgelegenheid, zoals bijenhotels of door steile wandjes aan te leggen. Ook drinkwater kan eenvoudig aan bijen worden aangeboden.

Biodiversiteit op de Brouwerij en omstrekenGroene Cirkels wil met bedrijventerreinen, gemeentelijk groen, tuinen en wegbermen de bijen weer terugbrengen in het landschap. HEINEKEN heeft in Zoeterwoude 100 ha bedrijfsterrein, waarvan op 35 ha de natuurwaarde is te verbeteren. Momenteel zijn hier enkele strakke gazons op het terrein veranderd in bloemrijke perken. In totaal zijn 6.000 m2 graszoden verwijderd, inheemse bloemen ingezaaid en op tien plaatsen bijenstations geplaatst. Er groeit een prachtige tuin voor bijen, vlinders en vogels. Een eerste en eenvoudige bijdrage aan de verbetering van de biodiversiteit in de regio. Met haar centrale ligging tussen Alphen aan den Rijn, Leiden en Zoetermeer kan de brouwerij een verbindende schakel zijn tussen bijeninitiatieven van burgers, boeren, overheden en bedrijfsleven. Zo ontstaat een veel groter regionaal bijenlandschap in Zuid-Holland.Bron: www.groenecirkels.nl

Sedum op bijvriendelijk

dak

Page 19: Toolkaarten Bee Deals

Ook gebouwen kunnen bijvriendelijker worden gemaakt, bijvoorbeeld door gevelaanpassingen (bloeiende begroeiing, zoals klimop, bijenhotels). Ingrijpender zijn zogeheten groene daken, die bovendien als voordelen hebben: Minder fijnstof, waterretentie om piekbelasting op het riool te voorkomen, energiebesparing, een prettigere leefomgeving voor mens én dier. Sinds kort zijn er ook speciale bijen- en vlinderdakbedekkingen op de markt. (www.sempergreen.nl)

Ook scholen kunnen iets voor de bijen doen: ‘bijenhotels’ voor wilde bijen op het schoolplein of bij de schooltuin. Deze wilde bijen zijn ongevaarlijk en steken niet. De bijenhotels moeten bij de leerlingen de noodzaak voor de bescherming van wilde bijen en andere insecten breed onder de aandacht brengen.

Veel gemeenten beheren hun groen bijvriendelijker, zowel voor de honingbij als de wilde bijen. Daardoor wordt de stad een aantrekkelijker leefgebied voor bijen. Vooral het minder netjes en gifvrij beheren van het groen helpt de bij in het stedelijk gebied (zie hieronder).

De Overijsselse gemeente Deventer is al enige decennia actief met bijvriendelijk beheer. In 1999 liet de gemeente onderzoek doen naar de verspreiding van wilde bijen in het stedelijk groen. Er werden 15 locaties onderzocht en in totaal 36 soorten wilde bijen waargenomen. In 2012 werd dit onderzoek herhaald. Het resultaat was boven verwachting. In totaal telde men 103 soorten, beduidend meer dan in 1999. Daarvan waren 67 soorten vrij zeldzaam tot zeldzaam. Er werden verschillende Rode Lijstsoorten gevonden, waaronder de weidebij, ereprijszandbij en de roodsprietwespbij.

De verklaring voor deze gunstige ontwikkeling is simpel. “Gewoon iets minder netjes het groen beheren”, aldus Erik Lam, stadsecoloog bij de gemeente Deventer. “Als het even kan laten we bijvoorbeeld boomstammen liggen in plantsoenvakken. Bijen benutten de kieren en gaten in het vermolmde hout om in te nestelen.” Andere succesfactoren voor wilde bijen zijn onder meer het extensieve maaibeheer. De gemeente maait de meeste bermen al meer dan 30 jaar een- á tweemaal per jaar waardoor de bloem-rijkdom groot is. Verder laat men langs de oevers van de stadswateren grasstroken staan waar kruiden zich kunnen ontwikkelen. Lam: “Dit levert een gevarieerde begroeiing op met op verschillende locaties kattenstaart, koninginnenkruid en wederik. Ook de combinatie van voldoende bloemen en open, zanderige plekken is ideaal voor wilde bijen.”Bron: Tuin en Landschap, 11 september 2014

Bloeiende klimop

In het project Bee Deals werken een groot aantal ketenpartijen aan de verbetering van de leefomgeving van de bijen. Bijen zijn als bestuivers van voedselgewassen immers cruciaal in onze voedselvoorziening. Onder begeleiding van CLM en Food4Bees nemen de volgende partijen bijvriendelijke maatregelen: Jumbo, The Greenery, Sodexo, Willem & Drees, Kieft Seed, de gemeente Oss, de waterschappen De Dommel, Brabantse Delta, Provincie Brabant, Brabant Water, Aa en Maas en Rijnland, Provincie Zuid-Holland en de Triodos Foundation. Kijk voor meer informatie op www.beedeals.nl en @thebeedeals

Page 20: Toolkaarten Bee Deals

Bijen en grasland

Wat hebben melkveehouders te maken met bijen? Op het eerste oog niet zo veel. Maar als grote grondgebruikers kunnen ook melkveehouders veel doen voor en met de bijen, en tot wederzijds voordeel. Bloem- en kruidenrijk grasland, perceelsgewijs of langs sloten, komt steeds meer in de belangstelling, zeker in Zuid- en Noord-Holland. Maar ook met paardenbloemen, klaver en andere kruiden kan de melkveehouder aan de slag.

Kruidenrijk graslandDe inzichten op het gebied van graslanden zijn aan het schuiven. Slechts 1% van de graslanden geldt tegenwoordig nog als bloemrijk. Hoog tijd om daar verandering in te brengen! In het Praktijknetwerk ‘Natuurlijk’ kruidenrijk gras voor de veehouderij is de afgelopen jaren gewerkt aan een betere uitwisseling van de kennis en ervaring over aanleg, beheer en waarde van kruidenrijk grasland. Daarbij werd ook uitvoerig aandacht besteed aan de bedrijfseconomische kant. Boeren met kruidenrijk grasland blijkt ook fi nancieel heel goed te kunnen lonen. De grasopbrengst en de melkproductie zijn wel een fractie minder, maar door de beter uitgebalanceerde voeding blijven de dieren wel weer gezonder, en dat merk je ook weer in de melk. De deelnemende veehouders waren dan ook enthousiast, de bloemen, insecten en weidevogels nemen toe en de toerist of consument vindt het ook prachtig.

Toolkaart

PaardenbloemenIn het vroege voorjaar zijn paardenbloemen voor honing-bijen en andere insecten een belangrijke bron voor stuif-meel en nectar. In principe bloeit de paardenbloem van maart tot mei en nog eens van september tot november. Maart is ook de periode dat de bijen normaliter beginnen te vliegen en nectar nodig hebben.

Maar ook koeien, schapen en geiten gebruiken de paardenbloem. De paardenbloem kent in de kruiden-geneeskunde verschillende toepassingen, zoals de mogelijke ondersteuning van de leverfunctie van melk-vee. Bovendien zorgt de lange penwortel van de paarden-bloem er mogelijk voor dat mineralen uit de diepere lagen van de bodem voor het gewas beschikbaar komen.

Hoe erg zijn paardenbloemen in je weiland? In Duitsland wordt paardenbloem tot een aandeel van 10% hoog gewaardeerd in het grasland, omdat het tot de gezonde melkkruiden wordt gerekend. Uit onderzoek van het Louis Bolk Instituut blijkt dat de voedingswaarde, de verteerbaarheid en de mineraalgehalten van paardenbloem vergelijkbaar zijn met die van puur gras. En wanneer het echt de spuigaten uit loopt en de paardenbloemen toch bestreden moeten worden, dan zijn er twee vuistregels:■ Spuit bij voorkeur voor de bloei. De eff ectiviteit is dan

het grootst en de eventuele gevolgen voor bestuivers zijn het kleinst;

■ Spuit nooit op open bloemen maar in de avonduren als de paardenbloemen zich sluiten.

Page 21: Toolkaarten Bee Deals

KlaverKlavers zijn uitermate geschikt als voedsel voor de bijen. Rode klaver is zeer productief maar minder standvastig dan witte klaver. Rode klaver past vooral bij maaien. Rode klaver stoelt weinig uit en zal niet gaan overheersen. Witte klaver vormt uitlopers en kan zich gemakkelijker handhaven in de zode. Daarom past witte klaver goed bij beweiding. De beste melkproductie, gezondheid, minimale verliezen worden gehaald bij een klaver aandeel van 30 tot 50 procent in de weide. Het aandeel klaver in de weide kun je beïnvloeden door de maaihoogte. Door kort te maaien (4 centimeter) of de koeien een halve dag langer in de wei te laten, zal het klaveraandeel in de weide toenemen. Door hoger te maaien (7 centimeter) of een iets royalere stikstofgift stimuleer je de grasgroei, en zal het klaver aandeel lager worden.

LuzerneEen prachtig voergewas, ook stikstofbindend, bodemverbeterend. Helaas meestal geoogst voor de bloei. Je zou kunnen overwegen een stukje te laten staan om in bloei te komen.

In het project Bee Deals werken een groot aantal ketenpartijen aan de verbetering van de leefomgeving van de bijen. Bijen zijn als bestuivers van voedselgewassen immers cruciaal in onze voedselvoorziening. Onder begeleiding van CLM en Food4Bees nemen de volgende partijen bijvriendelijke maatregelen: Jumbo, The Greenery, Sodexo, Willem & Drees, Kieft Seed, de gemeente Oss, de waterschappen De Dommel, Brabantse Delta, Provincie Brabant, Brabant Water, Aa en Maas en Rijnland, Provincie Zuid-Holland en de Triodos Foundation. Kijk voor meer informatie op www.beedeals.nl en @thebeedeals

Page 22: Toolkaarten Bee Deals

Bloeiende randen

Bloeiende randen kunnen vele vormen aannemen (akkerranden, bloemstroken, bloeiende kopakkers, etc) en zijn een belangrijke aanvulling op de biodiversiteit in het agrarisch gebied: de bloeiende kruiden in deze randen zijn een belangrijke voedselbron voor insecten en de zaden van akkerkruiden zijn van bijzonder belang voor vogels als de patrijs, kwartel, veldleeuwerik, grauwe gors en geelgors. Naast voedselbron zijn (akker)randen van grote waarde als dekking en foerageergebied voor zoogdieren en vogels.

Bloeiende akkerranden vergroten ook de ‘functionele agrobiodiversiteit’: ze trekken natuurlijke vijanden (sluipwespen, zweefvliegen, loopkevers, spinnen, enz.) die er aan bij dragen plagen in het hoofdgewas te onderdrukken. Door een veelheid van soorten uit verschillende plantenfamilies zijn akkerranden ook van betekenis voor (honing)bijen.

Bloeiperiode Langdurige aanwezigheid van bloeiende planten bereiken we door het zaaien van soorten met een lange bloeitijd of door het zaaien van veel verschillende soorten die gezamenlijk voor een onafgebroken bloeiperiode zorgen. Het gelijktijdig zaaien van eenjarige bloeiers en meerjarige planten geeft het beste resultaat. De eenjarige soorten zorgen voor bloei in het eerste jaar en onderdrukken onkruid.

Toolkaart

Aanleg en beheer In het algemeen houden bloeiende randen van droogte en warmte. De aanleg van randen in de schaduw van opgaand bos is daarom af te raden. Afhankelijk van het mengsel kan vanaf begin maart tot half mei ingezaaid worden. Om de bloeitijden te vervroegen kan eventueel een deel in de herfst worden gezaaid. De benodigde hoeveelheid zaad per hectare is 20 a 25 kg. Akkerkruiden zijn lichtkiemers. De zaden moeten daarom aan de oppervlakte blijven. Om niet uit te drogen moeten de zaden na het zaaien stevig worden aangedrukt. Weersomstandigheden kunnen de opkomst van die zaden sterk beïnvloeden.

Om akkerkruiden in stand te houden is het goed om de bodem open te houden, door na het maaien van de akkerkruiden de grond oppervlakkig met een eg te bewerken of ondiep te ploegen. Het is mogelijk de randen in het najaar of voorjaar te bewerken. Om de natuurwaarde van de rand zo groot mogelijk te maken is het wenselijk de opslag in de winter te laten staan. Zaad etende vogels en zoogdieren vinden er een welkome voedselbron en in overblijvende stengels kunnen insecten overwinteren.

Welke soorten kiest u?Een goed bijenmengsel bevat:n Bloemen die veel nectar- en/of stuifmeel leveren en

die intensief worden bezocht door (honing)bijen of andere bestuivers.

n Planten waarvan de bloei zoveel mogelijk plaats vindt in de kritieke periode in het voorjaar en de nazomer. In de kritieke periode is er voor de bijen weinig voedsel te vinden in de vorm van bloeiende cultuurgewassen. Het zijn wel juist perioden waarin het bijenvolk groeit en dus ruim voedsel nodig heeft (april-mei: expansie van het volk met zomerbijen, sept-okt: ontwikkeling van winterbijen)

n Liefst inheemse soorten.

Page 23: Toolkaarten Bee Deals

Een geschikt mengsel kan bijvoorbeeld worden samengesteld uit:

Bloeimaand (rood is kritieke periode)

Naam Mei Jun Jul Aug Sep Okt Aandeel%Latijnse naam

Alexandrijnse klaver

Boekweit

Cosmea

Dille

Gele ganzenbloem

Goudsbloem

Honingklaver witte

Klaproos

Borage

Luzerne

Phacelia

Wouw

Trifolium alexandrium

Palygonum fagapyrum esculentum

Cosmos bipinnatus

Anethum graveolens

Glebionis segetum

Callendula officinalis

Melilotus albus

Papaver rhoeas

Borragio offinalis

Medicago sativa

Phacelia tanacetifolia

Reseda lutea/luteola

* * * * * *

* * * * *

* * * *

* * *

* * * *

* * * * * *

* * * * *

* * *

* * * *

* * * *

* * * * *

* * * *

9

17

11

6

11

14

8

3

4

9

3

5

100

* Gelet op de vorstgevoeligheid van boekweit is aan te raden dit mengsel na half mei te zaaien.

Andere soorten die in de mengsels kunnen worden opgenomen zijn o.a.:Venkel, groot akkerscherm, gipskruid, korenbloem, zonnebloem (klein), wilde peen, duizendblad, margriet (wilde), gele kamille, rolklaver, witte klaver, muskuskaasjeskruid, kamgras, gewoon struisgras, roodzwenkgras, mosterdzaad, bladrammenas.

Voordelen bloemenranden:n Door te zorgen voor voedsel en beschutting maken

bloemenranden het platteland aantrekkelijker voor: n Wilde fauna, flora n Natuurlijke vijanden n Bijen en andere bestuiversn Dragen bij aan een positief imago van de landbouw. n Waardering door recreanten en bewonersn Verminderen de afhankelijkheid van insecticiden door

het bevorderen van natuurlijke vijandenn Vermindert sterk emissie van

gewasbeschermingsmiddelen en mest naar oppervlaktewater door een vergroting van de

teeltvrije zone.

Aandachtspunten:n Bloeiende akkerranden kosten grondoppervlakte,

wat ten koste gaat van het cultuurgewas. Aanleg, onderhoud en opbrengstderving worden soms gedekt door subsidies. In de toekomst vallen akkerranden waarschijnlijk onder de vergroeningsmaatregelen van het EU Gemeenschappelijk Landbouw Beleid.

n Doordat chemische onkruidbestrijding in randen slechts pleksgewijs is toegestaan, vraagt voorkomen van veronkruiding aandacht. Met een goede aanleg is al veel gewonnen (bv aanleg na vals zaaibed, aanrollen na zaai). Veel nuttige tips hiervoor kunt u vinden in de “Handleiding inzaai akkerranden” op www.beedeals.nl

Bron www.bijenkennis.netwww.bomenvoordetoekomst.nl

In het project Bee Deals werken een groot aantal ketenpartijen aan de verbetering van de leefomgeving van de bijen. Bijen zijn als bestuivers van voedselgewassen immers cruciaal in onze voedselvoorziening. Onder begeleiding van CLM en Food4Bees nemen de volgende partijen bijvriendelijke maatregelen: Jumbo, The Greenery, Sodexo, Willem & Drees, Kieft Seed, de gemeente Oss, de waterschappen De Dommel, Brabantse Delta, Provincie Brabant, Brabant Water, Aa en Maas en Rijnland, Provincie Zuid-Holland en de Triodos Foundation. Kijk voor meer informatie op www.beedeals.nl en @thebeedeals

Page 24: Toolkaarten Bee Deals

Professionele imkerij

De Nederlandse landbouwsector is gebaat bij een gezonde professionele imkerij. Bijen zorgen immers voor een belangrijk deel voor de bestuiving van landbouwgewassen die van vruchten afhankelijk zijn.

Professionele imkerijen draaien hoofdzakelijk op de inzet van bijenvolken voor bestuiving van landbouwgewassen in gesloten of open teelten. De opbrengst aan honing is onzeker door onvoorspelbare weersomstandigen. Hiervoor zijn vitale bijenvolken nodig, die ook vitaal blijven in de periode dat zij hun bestuivende werk verrichten bij de teler. Een professionele teler, die zijn inkomen met bijen verdiend, beschikt over minstens 150 tot 200 volken moeten beschikken om er een redelijk inkomen mee te verdienen. Gedurende het hoogseizoen (februari tot oktober) betekent dit een meer dan volle werkweek met het verzorgen van de bijenvolken. De overige periode is nodig voor voorbereiding, herstel van materiaal, etc.

Belangrijk voor teler en imker is een goede samenwerking. Studie laat zien dat er nog te verbeteren valt in de relatie tussen teler en imker.

n Maak vooraf (schriftelijk) afspraken over vergoeding, levering, taken en verantwoordelijkheden van de imker én van de teler.

n De imker zet alleen vitale, sterke volken in met veel broed en jonge bijen. Zij kunnen de bestuiving over

Toolkaart

een langere periode uitvoeren. Hij moet dit regelmatig komen controleren. De teler kan er ook op toezien dat de bijen het gewas intensief blijven bezoeken. Waar nodig kunnen volken vervangen worden.

n Bepaal in overleg de juiste plaats van de bijenkasten op het veld. Ze kunnen verspreid over het perceel of in groepen geplaatst worden van b.v. 4 kasten. Met de opening vrij op het zuidoosten zullen de bijen bij het eerste zonlicht en temperatuur boven 10 a 12 graden al actief worden.

n Voldoende en kwalitatief goed voer voor de bijen. Sommige teelten, zoals aardbeien, geven nauwelijks of geen nectar en beperkt stuifmeel. Bovendien is het stuifmeel eenzijdig, bijen hebben veelal diverse soorten nodig voor een goede voeding. De imker kan voor vervanging van nectar zorgen in de vorm van honing/suiker. De teler kan zorgen voor planten in of naast het veld die rijk zijn aan stuifmeel.

Dit gaat niet ten koste van de bestuiving. Integendeel: de bijen blijven bij de juiste voeding gezonder en langer actief. Bovendien geven bijvoorbeeld paardenbloemen hun nectar op een ander moment op de dag af dan fruitbomen.

n De teler bepaalt wanneer de bijen geplaatst en ook weer opgehaald worden. De imker kan daarin wel een belangrijke adviserende rol spelen. Hij kent immers het gedrag van de bij en de bestuivingsgewassen.

n Bespuitingen op in bloei staande gewassen is niet toegestaan. Spreek goed af, dat als er onverhoopt toch moet worden gespoten, de teler de imker vooraf informeert. Dan kan de imker maatregelen nemen zoals het (tijdelijk sluiten of verwijderen van de bijenkast. Het sluiten moet ’s nachts plaats vinden omdat de meeste bijen dan in de bijenkast zijn. Tijdig informeren is dus belangrijk!

Page 25: Toolkaarten Bee Deals

n Zet de bijenkasten bij terugplaatsing op dezelfde locatie. (Het vervangen van een volk omdat deze onvoldoende vitaal is kan wel overdag gebeuren. Eventueel vrij vliegende bijen zullen zich in het nieuwe volk voegen.)

n De imker moet deugdelijk materiaal in zetten en hygiënisch werken om gezondheidsproblemen te voorkomen. Vermeden moet worden dat er ingrepen in het volk tijdens de bestuivingsperiode noodzakelijk zijn b.v. ten gevolge van een te hoge varroabesmetting in de bijenkast.

n In sommigen gewassen wordt de voorkeur gegeven aan een combinatie van hommels en bijen. Hommels vliegen al bij een lagere temperatuur en door hun grotere lijf zijn ze bij sommige teelten effectiever, bij andere kunnen ze juist weer meer schade opleveren. Een ecologisch aspect dat de teler mee kan nemen in zijn overweging is het ‘duurzame’ gebruik van bijen versus het ‘wegwerp’ gebruik bij hommels. Bijen worden verzorgd door een imker die ze ook na afloop van de bestuiving weer in goede conditie probeert te krijgen. Hommels worden per doos aangeleverd en worden na eenmalige inzet weggedaan.

Van een professioneel imker mag verwacht worden dat hij vakbekwaam is en dat hij kan meedenken met wat de teler wil. Met bijen werken is voor iedere imker een passie die ze graag beoefenen. Een bijenvolk is een natuurlijk wezen en niet 100% voorspelbaar in ontwikkeling en gedrag, begrip daarvoor van de teler zal de imker zeker waarderen.

In het project Bee Deals werken een groot aantal ketenpartijen aan de verbetering van de leefomgeving van de bijen. Bijen zijn als bestuivers van voedselgewassen immers cruciaal in onze voedselvoorziening. Onder begeleiding van CLM en Food4Bees nemen de volgende partijen bijvriendelijke maatregelen: Jumbo, The Greenery, Sodexo, Willem & Drees, Kieft Seed, de gemeente Oss, de waterschappen De Dommel, Brabantse Delta, Provincie Brabant, Brabant Water, Aa en Maas en Rijnland, Provincie Zuid-Holland en de Triodos Foundation. Kijk voor meer informatie op www.beedeals.nl en @thebeedeals

Page 26: Toolkaarten Bee Deals

Bijenhuisvesting

Waar wonen bijen? De meeste mensen kennen wel de bijenkasten (vroeger korven) waarin de imker zijn bijen houdt. Er zijn heel veel verschillende type bijenkasten, elk met eigen slimmigheidjes, veelal bedacht vanuit wat de imker wil doen met het bijenvolk. De bijenkasten hebben uitneembare ramen zodat de imker kan werken in het bijenvolk en de honing kan oogsten. In de natuur gaat het anders en om dat te begrijpen is het belangrijk om eerst te kijken naar de leefwijze van de diverse soorten bijen.

De honingbij, zoals die gehouden wordt door imkers, is een sociale bij. Ze leven in grote kolonies waarbij iedere individuele bij een taak heeft voor het volk. Het gaat om het overleven van het volk en daarvoor wordt ook honing in voorraad opgeslagen om de winter door te komen. Een bijenvolk heeft daarom een holle ruimte nodig om de bijenraat te kunnen bouwen en onderdak te bieden aan de bijen, hun broed en de voorraad. Dit zou een holle boom kunnen zijn of een natuurlijk gevormde nis in gesteente. In Nederland is het onder de huidige leefomstandigheden voor honingbijen haast onmogelijk om op deze wijze te overleven. De imkers vervullen voor hun dus een belangrijke taak.

Toolkaart

Veruit de meeste bijensoorten in Nederland zijn solitaire bijen en hommels. Doordat zij als enkel individu of als pop de winter doorkomen hoeven zij geen wintervoorraad aan te leggen. De vrouwtjes bijen leggen hun eitjes met wat voedsel en sluiten het af. Het larf wat uit het ei komt zorgt dan verder voor zichzelf. In de natuur vormen deze gangen zich in dood hout. In een tuin zou op een wat afgelegen plaats een rommelhoek gemaakt kunnen worden van tuinafval (takken, snoeiafval, bladeren. Dit biedt niet alleen plaats aan bijen, maar ook aan bijvorbeeld egels. Insectenhotels bieden voor een (beperkt) aantal solitaire bijen een goed onderkomen. Metselbijen maken kamertjes in de gangen van het hotel met in iedere kamer een eitje en voer. Behangersbijen bekleden de wanden van een gang.

Bij het maken van een insectenhotel zijn de volgende zaken belangrijk:

• Maak het van natuurlijk materiaal (ademend). Naast het boren van nestgangen in hout, is ander materiaal als riet en bamboe ook erg geschikt.

• In hardhouten stammetjes kunnen gaten geboord worden aan de kopse kant. Boor de gaten met een breedte van 3 tot 8 mm (tot maximaal 12). Ze kunnen 3 tot 20 cm diep geboord worden, het einde moet wel dicht blijven.

Page 27: Toolkaarten Bee Deals

Zonder restaurant krijgt een hotel geen gasten. Dat geldt zeker ook voor een insectenhotel. In de directe omgeving dienen bloemen aanwezig te zijn die nectar en stuifmeel kunnen geven aan de bijen. Solitaire bijen vliegen niet ver, zo’n 50 tot 500 meter. Om bijen naar de nestplek te lokken moeten er ook bloemrijke verbindingen zijn. Informatie over planten en wat je nog meer kunt doen voor bijen, vlinders en anders besuivende insecten is te vinden op: www.drachtplanten.nl, www.vlinderstichting.nl en www.food4bees.nl.

• Gebruik een scherpe boor en vijl of schuur de gangen zo nodig na. Houtsplinters kunnen de vleugels van de bijen beschadigen en daardoor leven ze minder lang.

• Plaats het insectenhotel op een warme, (deels) zon beschenen plek. Af en toe nat worden is niet erg, als het maar niet continu vochtig blijft.

• Als de gaatjes afgesloten zijn (dichtgemetseld) dan is het dus in gebruik.

Het insectenhotel vergt niet veel onderhoud. Het kan zijn dat de vogels er wat nestmateriaal uit halen, dat kan dan aangevuld worden.

Veruit de meeste soorten bijen (zo’n 250 van de 350) die in Nederland voorkomen zijn zandbijen. En zoals de naam al zegt bouwen zij hun nest in het zand. Dit kan op een zandtalud, maar ook tussen de tegels. Als er op een plek veel zandhoopjes op de tegels liggen, en er zijn geen mieren, dan is het een grote kans dat het zandbijen zijn. Met rust laten is dan het beste. Je kunt deze bijensoorten dus bevorderen door stukjes grond kaal te laten.

Hommels worden ook tot de bijen gerekent. In het voorjaar kun je de koninginnen die solitair de winter zijn doorgekomen weer zien vliegen. Ze maken dan een nieuw nest wat kan uitgroeien tot 500 a 800 hommels. In het najaar worden de nieuwe koninginnen geboren die weer solitair de winter in gaan. Ook hommels bouwen hun nesten in het zand of in een holte. Speciale hommelkastjes zijn ook zelf te maken en soms bevolken ze een klein vogelhuisje.

In het project Bee Deals werken een groot aantal ketenpartijen aan de verbetering van de leefomgeving van de bijen. Bijen zijn als bestuivers van voedselgewassen immers cruciaal in onze voedselvoorziening. Onder begeleiding van CLM en Food4Bees nemen de volgende partijen bijvriendelijke maatregelen: Jumbo, The Greenery, Sodexo, Willem & Drees, Kieft Seed, de gemeente Oss, de waterschappen De Dommel, Brabantse Delta, Aa en Maas, Rijnland, Brabant Water, Provincie Brabant, Provincie Zuid-Holland en de Triodos Foundation. Kijk voor meer informatie op www.beedeals.nl en @thebeedeals

Page 28: Toolkaarten Bee Deals

Ecologische Verbindings Zones

Ecologische verbindingszones zijn de verbindende groene schakels tussen de natuurgebieden van Het Natuurnetwerk Nederland (voorheen Ecologische Hoofd Structuur). De ecologische verbindingszones functioneren als trekroutes en als (tijdelijk) leef- en voortplantingsgebied voor dieren. Het aanleggen van de verbindingszones moet de versnippering van de natuur tegengaan. Men onderscheidt 4 typen: moeras, poel, grasland en struweel. Daarvan lijken de laatste twee de beste biotoop voor bijen, maar dan wel kruidenrijk en bloeiend grasland.

Grasland bestaat hoofdzakelijk uit grassen met daarin kruiden. Met grasland bedoelen we niet alleen gras- en weilanden, maar ook bermen, slootkanten, greppels, dijken en spoorbermen. Vooral onbemest en extensief gebruikt grasland is waardevol voor bijen, maar ook voor dagvlinders, sprinkhanen en allerlei andere insecten. Hoe meer variatie in hoogte, vorm en soortensamenstelling van de vegetatie, hoe meer diersoorten ervan profi teren. Hoe minder intensief een grasland wordt beheerd, hoe meer plantensoorten er groeien. En hoe meer soorten planten en structuurverschillen er in de vegetatie zijn, des te meer diersoorten we aantreff en.

Ook op andere terreinen en terreintjes, waar natuur en/of grondwaterbescherming de hoofdbestemming is, kunnen veel voor bijen gunstige maatregelen worden genomen.

Toolkaart

Het kan bijvoorbeeld gaan om drinkwater-beschermingsgebieden, die om een drinkwaterwinning heen de uitspoeling van ongewenste stoff en moeten voorkomen.

In bestaande terreinen kunnen verschillende bijvriendelijke ingrepen worden verricht. Zo kunnen openingen worden gekapt in delen die nu nog met bos en struweel begroeid zijn. Dood hout biedt belangrijke broed-, groei- en nestelplaatsen voor bijen en andere fl ora en fauna. Staande stammen trekken andere dieren dan liggende stammen, dus zorg dat zowel staand als liggend dood hout aanwezig is. Door bomen onderaan de stam te ‘ringen’ (rondom van de schors ontdoen) sterft een boom af, maar blijft hij nog lange tijd staan. Dood hout op zonnige plekken trekt nestelende bijen aan (metselbijen, behangersbijen, tronkenbijen), evenals bepaalde kevers en graafwespen. Op beschaduwde plekken zullen weer andere dieren het hout bevolken. Zorg waar mogelijk dus voor dood hout op zonnige én op schaduwrijke plekken.

Ook kunnen kleine heuvels en holen worden gecreëerd, als nestgelegenheid voor wilde bijen en hommels. Voorkomen moet worden dat grotere dieren en/of recreanten de nestplaatsen vertrappen. In het algemeen bieden open plekken in de bodem, bijvoorbeeld door kleinschalig plaggen, prima nestgelegenheid. Voor honingbijen kunnen natuurlijk ook bijenkasten worden geplaatst, in samenwerking met imkers.

Page 29: Toolkaarten Bee Deals

Naast voedselaanbod uit kruidenrijk grasland, bieden ook veel planten, heesters en bomen vaal een gevarieerd voedselpakket gedurende het vliegseizoen. Gedacht kan worden aan hazelaar en wilg (bloeien in het vroege voorjaar), zwarte els, veldesdoorn (april-mei), bezembrem, lijsterbes en gelderse roos (mei-juni) vlier, linde en wilde liguster (juni-juli). Bijzonder aantrekkelijk is de sporke of vuilboom, die lang bloeit van mei tot september.

Om het voedselaanbod gedurende de hele vliegperiode van bijen (februari tot en met oktober) te verbeteren, is op het te maaien land een geschikt maaibeheer noodzakelijk. Maai niet tijdens of vlak voor de bloeitijd van voedselplanten. Op een voedselrijke bodem kan twee keer gefaseerd worden gehooid (maaien en afvoeren), bijvoorbeeld eind juni, na de bloeiperiode van de voorjaarsbloeiers en eind september, na de bloeiperiode van de zomer- en najaarsbloeiers. En laat een smalle strook van 10-20% staan die helemaal niet worden gemaaid, elk jaar een andere strook.

Op een schrale bodem volstaat één keer maaien en afvoeren. Het maaisel moet worden afgevoerd om verrijking van de bodem te voorkomen. Het beste is om dit maaisel korte tijd te laten liggen (maximaal een week). Hierdoor kunnen zaden nog uit het maaisel vallen en hebben insecten nog de tijd om een veilig heenkomen te zoeken. Klepelen is daarom zeer ongewenst.

Struweel vormt veelal de overgang van grasland naar bos, en bestaat hoofdzakelijk uit struiken. In het rivierengebied kennen we het als de heggen met meidoorn en sleedoorn, en op de zandgronden rekenen we begroeiingen van braam ook tot het struweel. De hoogte van de struiken varieert tussen de 1 en de 5 meter. Het is niet alleen belangrijk als leef- en schuilplaats van allerlei soorten vogels en insecten, maar ook als ‘landbiotoop’ van amfibieën zoals de Boomkikker. Gebruik bij aanplant van struweel alleen inheemse, streekeigen struiken. Voor de aanleg van een struweelrand (bijvoorbeeld struwelen als mantels langs bos) is een strook grond nodig van minimaal 5 meter.

In het project Bee Deals werken een groot aantal ketenpartijen aan de verbetering van de leefomgeving van de bijen. Bijen zijn als bestuivers van voedselgewassen immers cruciaal in onze voedselvoorziening. Onder begeleiding van CLM en Food4Bees nemen de volgende partijen bijvriendelijke maatregelen: Jumbo, The Greenery, Sodexo, Willem & Drees, Kieft Seed, de gemeente Oss, de waterschappen De Dommel, Brabantse Delta, Aa en Maas, Rijnland, Brabant Water, Provincie Brabant, Provincie Zuid-Holland en de Triodos Foundation. Kijk voor meer informatie op www.beedeals.nl en @thebeedeals

Page 30: Toolkaarten Bee Deals

Bijvriendelijke maatregelen bij u thuis

Bijen bestuiven voedselgewassen en zijn daarom van levensbelang voor onze voedselvoorziening. Het gaat niet goed met de bij. Dat ligt onder andere aan de afname van nestgelegenheid, de afname van voedsel voor bijen en het gebruik van schadelijke bestrijdingsmiddelen. U kunt thuis en in uw buurt de bij een handje helpen met bepaalde bijvriendelijke maatregelen. Deze toolkaart geeft u hierover enkele tips.

Verschillende bijensoorten De bijen kunnen grofweg in 3 soortengroepen ingedeeld worden: de honingbij, de wilde bij en de hommel. De honingbij is belangrijk voor de honingproductie en leeft in bijenkasten. Deze worden door professionele imkers ingezet bij de bestuiving van gewassen voor de productie van voedsel. Thuis kunt u het makkelijkst de wilde bij en de hommel een handje helpen. Wilde bijen - waarvan zo’n 350 soorten nog in Nederland voorkomen - zijn solitaire bijen. Zij zijn ongevaarlijk en steken niet. De wilde bijen zijn vaak afhankelijk van een bepaalde plant. Hommels zijn nauw verwant aan bijen. Ze zijn groter en hariger en maken een zwaar bromgeluid. Hommels zijn effectieve bestuivers.

Toolkaart

Plant bijvriendelijke bloemen en plantenBijen voeden zich met nectar en pollen (stuifmeel). U kunt de bij helpen door bloemen, struiken en bomen in de tuin of op uw balkon te planten die veel nectar en stuifmeel bevatten. Vaak zijn dit ook mooie en lekker ruikende bloemen. Planten waar bijen van houden zijn o.a.:• Krokus • Juffertje In Het Groen• Sneeuwklokje • Goudsbloem• Salix (wilg) • Korenbloem• Heide • Malva• Ooievaarsbek (Geranium) • Zonnebloem• Beemdkroon • Ganzebloem• Herfstaster • Klaproos• Hemelsleutel (Sedum) • Klimop• Kattenstaart • Kamperfoelie• IJzerhard (Verbena) • Vlinderstruik• Koninginnekruid • Vuilboom (sporkehout) • Lavendel

Voor meer informatie kun u terecht op www.drachtplanten.nl

Waar koopt u zaden?Zorg voor een goede mix van een- en meerjarig bloemenzaad. Dan heeft u in het eerste jaar al bloemen. Bij de volgende zaadleveranciers kunt u terecht voor bijenvriendelijke bloemzaad:• Biodivers: www.biodivers.nl• De Bolster: www.bolster.nl• Van Dijke Zaden: www.vandijkezaden.nl

Maak zelf een bijenhotelEen bijenhotel geeft wilde bijen een plek om te overwinteren en eitjes te leggen. Een bijenhotel is makkelijk zelf te maken. U heeft een stuk droog hardhout nodig, bijvoorbeeld een stukje boomstam of timmerhout. Liefst loofhout, zoals beuken, eiken en essenhout. Boor hierin een heleboel gaatjes, tussen de 4 en 15 cm lang en met verschillende diameters (3-10 mm). Geboorde nestgangen mogen geen rafels bevatten en moeten glad zijn zodat de vleugeltjes van de bijen niet beschadigen. Gebruik daarom een vijl om de ruwe kantjes weg te halen. Hang het hotel op een zonnige plek in de tuin of het balkon.

Page 31: Toolkaarten Bee Deals

ze aan door nestkastjes te plaatsen, bloemen met nectar in de tuin te zetten en rommelhoekjes te creëren.

• Last van luizen? Meng een liter water, een eetlepel vloeibare groene zeep en een eetlepel spiritus door elkaar. Schud goed en verstuif het mengsel met een plantenspuit over de luizen

• Schoffel zo veel mogelijk en zorg dat de wortel mee komt;• Gebruik bodembedekkende planten en bedek de open

grond tussen de planten met cacaodoppen, houtsnippers of schelpen om het onkruid in toom houden;

• Schrob eventueel onkruid of groene aanslag van het terras met kokend water;

Voor meer handige chemievrije tuintips kunt u kijken op:www.schoon-water.nl/maatregelen/bewoners

Bijenradar Weten hoe het staat met de bij in uw omgeving en wat u nog meer kan doen? Download dan de gratis app ‘Bijenradar’ ontwikkeld door Natuur & Milieu. Deze app laat zien hoe het met de bij gaat in uw buurt, welke planten het bijvriendelijkst zijn en geeft nog meer informatie over wat u kan betekenen voor de bij.

Met uw buurt aan de slag?Is er bij u in de buurt een locatie beschikbaar tussen de 0,5 en 2 ha die minimaal 5 jaar beschikbaar is en waar u samen met buurtbewoners een bijvriendelijke plek van wil maken? Dan is er kans dat de Vlinderstichting uw project ondersteunt met de voorbereiding en aanleg van deze bijvriendelijke omgeving. www.vlinderstichting.nl/idylle/

Al gauw worden de gaatjes door de bijen dichtgesmeerd. Dat betekent dat de bijen hun eitjes in de gaatjes hebben gelegd. Laat het bijenhotel in de winter buiten hangen. In het volgende voorjaar vliegen de jonge bijtjes uit. Voor meer informatie: www.denederlandsebijen.nl/bijenhotels

Extra tips voor veelvuldige bewoningOm te zorgen dat meerdere bijensoorten gebruik maken van het bijenhotel kun u:• nagaan welke wilde bijen bij u in de regio voorkomen, kijk op

Bijen per Regio op www.nederlandsebijen.nl • checken welke planten deze wilde bijen nodig hebben, en

zorgen dat er een goede spreiding is van het plantenaanbod tussen begin mei en september (kijk op de bloei- en bijenkalender)

• de ingang van het bijenhotel naar het zuid/zuidwesten plaatsen zodat het bijenhotel tussen de 12 en 19 uur in de zon ligt

• een afdakje boven het bijenhotel plaatsen, zodat scheurvorming voorkomen wordt

• de nestgangen dwars op het hout te boren. Deze gaan langer mee dan nestgangen op de kopse kant

• elementen om de 3-6 jaar vernieuwen, leg oude elementen in de buurt

• de kwetsbare nestgangen beschermen door er gaas voor te hangen zodat vogels deze niet kunnen beschadigen.

Wees wijs met bestrijdingsmiddelenBijen ondervinden last van bepaalde chemischebestrijdingsmiddelen (waaronder neonicotinoïden) als zevliegen en geraakt worden door de spray en/of foeragerenop pollen en nectar van planten die het middelhebben opgenomen. Bestrijden van plaaginsecten, onkruiden schimmels in uw tuin kan ook zo:• Voorkom plaaginsecten zoals luizen, emelten (larve

langpootmug) en slakken door het stimuleren van natuurlijke vijanden: vogels, spinnen, lieveheersbeestjes en egels. U trekt

In het project Bee Deals werken een groot aantal ketenpartijen aan de verbetering van de leefomgeving van de bijen. Bijen zijn als bestuivers van voedselgewassen immers cruciaal in onze voedselvoorziening. Onder begeleiding van CLM en Food4Bees nemen de volgende partijen bijvriendelijke maatregelen: Jumbo, The Greenery, Sodexo, Willem & Drees, Kieft Seed, de gemeente Oss, de waterschappen De Dommel, Brabantse Delta, Aa en Maas, Rijnland, Brabant Water, Provincie Brabant, Provincie Zuid-Holland en de Triodos Foundation. Kijk voor meer informatie op www.beedeals.nl en @thebeedeals

Page 32: Toolkaarten Bee Deals

Wijs middelengebruik aardbeien

Een goede opbrengst en een mooi product, dat is wat telers en consumenten willen. Telers proberen daarom ziekten en plagen in de gewassen zoveel mogelijk te voorkomen. En zij kiezen regelmatig voor niet-chemische bestrijding als die voor handen is. Waar toch een bestrijding met chemische gewasbeschermingsmiddelen nodig is, is het belangrijk om middelen te kiezen die geen schade toebrengen aan nuttige organismen of bestuivers. Veel teelten zijn namelijk op hun beurt weer afhankelijk van bijen en andere bestuivers.

Toolkaart

Inzet selectieve middelenBijen en bestuivers kunnen last hebben van het gebruik van insecticiden en fungiciden. Speciale aandacht is er voor het gebruik van neonicotinoïden (bv Envidor, Decis en Calypso) als gevaarlijke stoffen voor bijen. Probeer deze middelen zo mogelijk te vervangen. Kies verder waar mogelijk voor selectieve inzet van insecticiden, dat wil zeggen dat de middelen alleen de plaag aanpakken. Dit heeft ook als voordeel dat u negatieve effecten op de aanwezige populatie natuurlijke vijanden vermijdt. Het effect van middelen op bestuivers en natuurlijke vijanden kunt u vinden op www.milieumeetlat.nl. Naast chemische middelen kunt u ook kiezen voor inzet van biologische middelen.

MATRIX

Dec

is

Cal

ypso

Spru

zit

Piri

mor

Vert

imec

G

old

Milb

ekno

ck

Obe

ron

Envi

dor

Flor

amit

e

Lepi

nox

Plus

Apo

llo

Nis

soru

n

Roofwants 4 4 4 1-3 1-4 2 1 1 1 1 1

Roofmijt 1-4 1-3 1-4 1-3 3-4 2-4 1-3 1-2 1-3 1 1 1

Sluipwesp 4 1-4 1-4 1-4 4 4 1-2 1-2 1 1 1 1

Galmug 4 4 1-4 4 1-4 4 1 1 1 1

Gaasvlieg 4 2 2 4 1 1 1 1 1 1 1

Lieveheersbeestje 4 4 1-3 1 3 1-2 1 1 1

Zweefvlieg 4 3 4

Bijen en hommels

Betekenis kleurenGroen = niet of matig giftig, Oranje = giftig, Rood = zeer giftig (1=<25% sterfte; 2=25-50%; 3=50-75% en 4= >75% sterfte)

Bron: www.koppert.nl, www.biobest.nl, www.milieumeetlat.nl, WUR-PRO, CLM 2012

Page 33: Toolkaarten Bee Deals

Meer informatieUitgebreide informatie over driftbeperkende maatregelen vindt u op: www.toolboxwater.nl/toolbox

Rekening houden met bijen bij toepassing Kijk verder goed op de etiketten welke middelen u niet mag spuiten op een bloeiend gewas of bloeiend onkruid! Let daarbij ook op het neerkomen van middel in randen of aangrenzende terreinen. Bijen kunnen daar direct worden geraakt door drift of zij kunnen later middel binnen krijgen doordat ze foerageren op pollen en nectar van planten die het middel hebben opgenomen.

Het is dus heel belangrijk om drift zoveel mogelijk te beperken. Dit kan door middel van:

Driftreducerende doppen Driftreducerende technieken zoals luchtondersteuning,

Wingssprayer, GPS met automatische sectieaansturing.

In het project Bee Deals werken een groot aantal ketenpartijen aan de verbetering van de leefomgeving van de bijen. Bijen zijn als bestuivers van voedselgewassen immers cruciaal in onze voedselvoorziening. Onder begeleiding van CLM en Food4Bees nemen de volgende partijen bijvriendelijke maatregelen: Jumbo, The Greenery, Sodexo, Willem & Drees, Kieft Seed, de gemeente Oss, de waterschappen De Dommel, Brabantse Delta, Aa en Maas, Rijnland, Brabant Water, Provincie Brabant, Provincie Zuid-Holland en de Triodos Foundation. Kijk voor meer informatie op www.beedeals.nl en @thebeedeals