1

in samenwerking met

29 juni 2017Terugkoppeling van resultaten en actiepunten

Workshop Circulair Bouwen

2

• Wat verstaan we precies onder CB?• Hoe gaan we circulariteit inzichtelijk maken?• Kunnen bestaande methoden gebruikt worden?• Welke criteria zijn relevant?• Wat is nodig voor snellere marktacceptatie van

innovatieve producten?• Hoe kunnen we circulair uitvragen?• Hoe stimuleren we hergebruik?

Vragen voorafO.a. voortkomend uit online NEN-enquête (voorjaar 2017)

3

Foto’s: Thomas Koopman, The Green Village

4

1. Framework Circulair Bouwen2. Materialenpaspoort3. Circulair opdrachtgeverschap4. Circulaire businessmodellen5. Meten van circulariteit6. Modulaire gebouwen7. Hergebruik van gebouwonderdelen8. Nieuwe toepassingen van circulaire materialen9. Ontwerpen en bouwen met geoogste materialen

Discussie aan thematafelsVerdeeld over 2 ronden: uitdagingen (1) en oplossingen & acties (2)

uitdagingen

oplossingen

acties

5

Plenaire terugkoppeling ronde 1Benoem per discussietafel de 2 belangrijkste uitdagingen/ knelpunten

1. geen uniforme definitie, breder dan product en gebouw2. veel initiatieven: geen standaard, gaat over materiaal/gebouw/product?3. hoe CB meetbaar zonder beperking in proces, 1 of meer systemen nodig?4. financiële haalbaarheid diensten, proces van terugname haalbaar

organiseren5. borgen van scenario’s t.a.v. materiaalstromen, lange levensduur gebouwen6. ander soort vergunning nodig, ontbreken van vraag en aanbod7. geven van garantie & ontbreken beoordelingsmethodiek, geoogste

producten voldoen niet meer aan huidige eisen8. zichtbaarheid op markt, vertrouwen in hergebruikte materialen9. prijs van geoogste materialen vs traditioneel, wie is eigenaar/

aansprakelijk?

6

ACTIES

OPLOSSINGEN

UITDAGINGEN1: Framework Circulair BouwenJeroen Bartels, 4M AdviesMari van Dreumel, min I&MSydney Folsom, TU DelftJohan van Zwet, RVOArie Mooiman, KNBVirpi Heybroek, AMS InstituteAb de Buck, NENHan Heijsters, A. Jansen BV

1 Ontbreken van uniforme en dekkende (niet 

limitatieve) definitie en toetsingskader voor circulaire bouw

2 Procesafspraken ontbreken mbt(demontage) ‐

ontwerp – bouw –demontage

3 EU hanteert te smalle definitie: circulair is breder dan recycling of 

alleen product en gebouw

4 LCA is prijzig 5 Bestaande materialen database bevat ‘conventionele’ maar geen 

innovatieve materialen

1 Eenduidige (door publieke partij) opgestelde norm obv

EU‐norm

3 Nationaal starten, EU aanhaken

2 Doelgebonden criteria en keuzewaarden 

opstellen met ruimte voor wegingsfactoren in 

uitvraag

opstellen definitie, normenkader en criteria (NEN)

overheden en bedrijfsleven blijven aanhaken (Alle betrokkenen)

ACTIE

7

ACTIES

OPLOSSINGEN

UITDAGINGEN

2 Ontbreken totaal concept & 

informatiestandaard

1 Verschillende initiatieven met verschillende formats, weinig kennisdeling (niet 

open)

3 Onvoldoende informatie over huidige assets, 

producten en onderdelen

6 Onduidelijkheid over hoe de 

systemen adequaat te gebruiken

4 Uitdaging om het paspoort actueel te houden bij lange 

levensduur

1 Werken aan 1 standaard voor materialenpaspoort

2 Grootste en belangrijkste aanbesteders aan tafel

4 NEN trekker mits mandaat vanuit de markt

3 Overheid moet rol spelen in stimuleren 

noodzaak standaardisatie, markt kan het oppakken 

2: Materialenpaspoort

Rien Huige, NENStingo Huurderman, VMRGJasper Flapper, Antea GroupFerry van Wezel, RotoMachiel Crielaard, RWSMichael van der Gaag, cepezedK. Van Breugel, TU DelftMaarten Leurdijk, HeijmansJean Frantzen, DGMRCarloes Pollemans, NEN

StakeholderanalyseInformatiebijeenkomstPlan van aanpak voor standaardisatie (NEN)

ACTIE

8

ACTIES

OPLOSSINGEN

UITDAGINGEN3: Circulair Opdrachtgeverschap

Roy Pillen, RVBYvette Mulder, NENMarjan Staal, Van Benthem & Keulen Judith Anjema, OPPSM. van den Dungen L. van der Meer, DCMRRemco Zuidema, Briqs Foundation

1 Meten en beoordelen van circulair bouwen bij aanbesteding versus 

bouw en in gebruik name

4 ROI: onduidelijkheid over uiteindelijke afrekenbaarheid 

van het gebouw tovaanbieding

3 Geen uniforme termen en taalgebruik

2 Scheiding opdrachtgeverschap: casco – afbouw –

inrichting

Meetsysteem maken (NEN/BREEAM/DGBC?)

Herziening NEN 2660Uniform taalgebruik

Relaties tussen normen inzichtelijk maken (NEN)

Meerwaarde CB breder zichtbaar maken o.a. door pilots, best 

practices (Koplopersgroep o.l.v. RVB)

ACTIE

Meetsysteem voor objectieve beoordeling

Relaties tussen normen inzichtelijk t.b.v. toepassing 

door opdrachtgever

Uniform taalgebruik

Meerwaarde CB zichtbaarder voor opdrachtgevers

Methode mag niet in de weg staan van innovaties 

9

ACTIES

OPLOSSINGEN

UITDAGINGEN4: Circulaire BusinessmodellenMartijn Veerman, VMRGRoel van Bochove, st. Roof UpdateEsther Lunenborg, EngieRemco Vroegop, EngieEdwin Zoontjes, VERASHanh Nguyen, NENTanja Voogd, Innovation QuarterMartin Damen, RIGOSerge Santoo, The Green Village

1 Financierbaarheid bij nieuwbouw in relatie tot (technische en functionele) 

levensduur, afschrijving, roi etc.

2 Hoge kosten demontage vanuit bestaande bouw

3 Complexiteit van vele services in en rond gebouw4 Wie is klant: aannemer? 

Eindgebruiker?

1 Special Purpose Vehicle voor nieuwe circulaire gebouwen: 

‐ ‘fonds’ met bijv. modules ‘schil’, ‘casco’, ‘installaties’, ‘inbouw’

2 Procesoptimalisatie demontage 

bestaande bouw

Realiseren pilotgebouw: onder gecontroleerde omstandigheden 4 

‘modules’ bouwen op kleine experimentele schaal (TGV mmv o.a. ASN als opsteller van SPV)

ACTIE

Ontwikkeling van nieuwe businessmodellen naast 

o.a. lease 

10

ACTIES

OPLOSSINGEN

UITDAGINGEN5: Meten van CirculariteitAgnes Schuurmans, RockwoolMartijn Geertzen, NENB.Bleijerveld, Better Future FactorySybren Bosch, Copper8Machiel Crielaard, Rijkswaterstaat H.A.L. van Ewijk, SGSLucinda Kootstra, TNOP.J. van LuijkT.F. Will, Fieldlab Smart Safe & Resilient MainportsA. van Zomeren, ECNRonald Boon, NEN

1 gebrek aan eenduidige en eenvoudige hanteerbare meet en toetsmethode

2 LCA is te beperkt, hetzelfde geldt voor 

alleen een materialenpaspoort

3 geen borging van proces van materiaalstromen op 

systeemniveau 

4 grote diversiteit aan meetinstrumenten

5 gebrek aan internationale context / Europese ontwikkelingen

Verplichte circulariteit‐motivatie met daarin materialenpaspoort, demontageplan en LCA (overheid)

(Engelstalige) NTA (Nederlands Technische Afspraak) voor 

meetmethode opstellen (NEN)

Kennisdeling tussen alle partijen, ook in relatie tot internationale 

context 

ACTIE

Hulpmiddel voor ontwerpen met de uitdagingen van de toekomst op het netvlies (waardecreatie voor de toekomst, checklist?)

Lange levensduur van gebouwen

Circulair Bouwen (snel) definiëren 

1 meetmethode gericht op 

grondstoffen, breder dan alleen techniek, ook 

proces, uitgaande van uniforme toetsbaarheid 

Gebruik van bestaande instrumenten waar mogelijk

11

ACTIES

OPLOSSINGEN

UITDAGINGEN6: Modulair BouwenMenno Rubbens, cepezedMatthijs Hess-Spoelstra, BrinkCees Verweij, HHSMark Spetter, MVO.nlL. van Bercken, RobisolA. van Minderhout, gem. HaarlemFroukje Werkman, NENHubert Linssen, The Green Village

1 Ontbreken sense of urgency/ benefit voor remontabel c.q. 

modulair bouwen  gebrek aan vraag‐aanbod

3 Tijdelijke en locatie gebonden vergunning vormt belemmering 

voor modulaire bouw

4 Risico mijdende grondhouding in de bouw

2 Verdienmodel bouw richt zich slechts op de eerste exploitatieperiode 

1 Verplicht remontageplanbij aanbesteding door 

publieke opdrachtgevers

3 Type‐vergunning i.p.v. omgevingsvergunning

2 Uniforme definitie en afspraken circulair bouwen

Roadmap Circulair Bouwen(n.t.b./NEN i.r.t. Framework?) 

Kaders/criteria  remontageplan en database opstellen t.b.v. eenduidige 

aanpak (NEN, gekoppeld aan circulair aanbesteden)

Circulair en remontageplan binnen EMVI‐criteria opnemen (RVB: delen 

best‐practices) 

Pionieren met de nieuwe omgevingswet (TGV als testlocatie 

om ‘type’‐goedkeuring voor modulair gebouw te valideren ism

gemeente Delft) 

ACTIE

Gebrek aan overzicht relevante normen en inzicht in relatie met Bouwbesluit 

t.a.v. CB

12

ACTIES

OPLOSSINGEN

UITDAGINGEN7: Hergebruik van gebouwenonderdelen

Erik Koremans, RexelNilgün Esen, NENTim Jonathan, The Green VillageSaskia Elissen, Provincie Zuid-HollandElsbeth van Bathum, Hogeschool v. A’damJ.W. Vorderman, Min. Econ. ZakenPeter Kuindersma, TNOIris Snijders Blok, TU DelftCor Wittekoek, VlakglasRecyclingNLMark Ottelé, TU DelftJannie Coenen, Crumble Development

1 Aansprakelijkheid en kwaliteitsgaranties 

voor materiaal

2 Eenduidige beoordeling niet 

mogelijk

3 Onduidelijk welke producten wel of niet voldoen aan huidige en 

toekomstige eisen

4 Onaantrekkelijk imago van circulaire 

materialen

Monitoring materiaal tijdens gehele levensduur

Materialenpaspoort ook voor bestaande gebouwen, waarbij bestek als informatiebron dient

Onderwijs over ontwerpen en bouw met hergebruikte materialen (TU’s, 

hogescholen, MBO)

Verkennen beoordelingsmethode (i.s.m. NEN, TNO, TUD, 

Hogescholen, overheden)

Voor methode aansluiten bij Building as Materials Bank (BAMB) 

(NLse versie ontwikkelen?)

ACTIE

Ontwikkeling beoordelingsmethodiek 1 materialenpaspoort

13

ACTIES

OPLOSSINGEN

UITDAGINGEN8: Nieuwe toepassingen van circulaire materialen

Erik van Roekel, GBN StruktonRaymond de Schrevel, SuezHenk Vooijs, Innovation QuarterRené Tamboer, The Green VillageKoen Ottes, KOSA BambooChristiaan Voorend, SWECOJannes Nelissen, Better Future FactoryA. Chakrouni, Min. BuZaArie de Jong, NEN

1 Drempel door kosten nieuwe materialen (bijv. 

certificering)

2 Gebrek aan vertrouwen bij 

eindgebruiker en partij die toepast

3 Hergebruikte materialen onvoldoende zichtbaar op 

de markt

Niet‐commercieel keurmerk , komen tot 

eerlijker vergelijking van materialen

Meer demonstratie van materialen, mock‐ups (bekendheid vergoten, 

kwaliteit tonen) 

Kennisdeling B2B en B2C

Niet commercieel keurmerk,  toegankelijk voor nieuwe partijen  (bijv. NEN i.s.m. min I&M e.a.)

Realisatie van demonstratieprojecten (bij TGV)

ACTIE

Minimumeis voor reststoffen in nieuwe 

producten

14

ACTIES

OPLOSSINGEN

UITDAGINGEN9: Ontwerpen en Bouwen met geoogste materialen

Erik Koremans, RexelHarold Pauwels, NENE. van Marrewijk, WindchallengeS.H. van der Meulen, HHSWilly Spanjer, The Green VillageAnne-Wim van Lieburg, EngieS. Carriere, DR2 New Economy

1 Prijsstelling van circulaire materialen t.o.v. “traditioneel”

2 Gebrek aan bewustzijn, branding en 

vraag 3 Onduidelijkheid over kwaliteitsgarantie en 

normering

4 Onduidelijkheid over aansprakelijkheid (wie is 

eigenaar?) 

Negatieve prikkels uitdelen voor niet 

circulaire materialen

Vraag – aanbod creëren en bewustzijn vergroten

Kennis experts en ervaringsdeskundigen delen

Harmoniseren van inkoopmethode (bijeenbrengen inkopers overheden: RVB, RWS, TGV, Cirkelstad, Pianoo

i.s.m. NEN)

Pilots realiseren om te leren, bewustzijn en zichtbaarheid te creëren (bij TGV, o.a. provincie 

Flevoland?) 

Kennisuitbreiding via opleidingsinstituten

ACTIE

Ontwerpen en bouwen o.b.v. modulaire uitgangspunten

15

Foto’s: Thomas Koopman, The Green Village

16

• Een eenduidig framework en taalgebruik voor Circulair Bouwen• Harmonisatie van de systematiek van materiaalpaspoorten• Ontwikkeling van een meetmethode voor circulariteit in de bouw• Circulariteit opnemen in aanbestedingen (o.a. motivatie,

remontageplan, hergebruik)• Een keurmerk o.g. voor de vergelijking van materialen

(gelijkwaardigheid)• Criteria voor het beoordelen van hergebruikte materialen• Experimenteerruimte met betrekking tot vergunningverlening • Realiseren van pilots en delen van best practices• Betere kennisdeling, meer bekendheid genereren

ConclusiesNa 2 discussieronden blijken de grootste behoeften te liggen op het gebied van:

Standards and Regulations 17

CIRCULAIR BOUWEN

Dank u wel voor uw input

Vragen? Interesse? Deelnemen? Neem contact op met boukje.vanreijn@nen.nl