Terugblik en vooruitblik: wegwijzers voor diagnostisch

handelen

Helma Koomen en Karine VerschuerenUniversiteit van Amsterdam

Katholieke Universiteit Leuven

Terugblik en vooruitblik

Afsluitende thema’s: Diagnostiek van sociaal-emotioneel

functioneren vs cognitief functioneren Reflectie op de drie pijlers van

handelingsgerichte diagnostiek:contextfactoren veranderbaarheidpositieve elementen

Sociaal-emotioneel functioneren: stiefkind onderwijsdiagnostici?

Terugblik:Van oudsher binnen onderwijsveld minder aandacht voor

sociaal-emotioneel - dan voor cognitief functioneren

Sociaal-emotioneel domein stiefkind diagnostiek: .... binnen leerlingvolgsystemen (= vaak afwezig) .... in instrumentontwikkeling voor problemen in normale

range .... in gebruik wetenschappelijk onderbouwde sociaal-

emotionele concepten (= vaak afwezig) …. in volwaardige verklarende en begeleidingsgerichte

diagnostiek voor hulpvragen op sociaal-emotioneel terrein (= vaak afwezig)

.... bij hulpvragen mbt zelfconcept, faalangst, motivatie, interesse vaak alleen gesprek (met leerkracht/leerling), waarbinnen concepten niet het karakter hebben van psychologische begrippen

Sociaal-emotioneel functioneren: stiefkind onderwijsdiagnostici?

Vooruitblik:

Met handboek is gepoogd de wetenschappelijke benadering van het sociaal-emotionele domein nieuw leven in te blazen door:

.... Theoretisch en empirisch onderbouwde concepten .... Instrumenten gebaseerd op behandelde concepten

Belangstelling van diagnostici is er! (zie vandaag)Echter: het is aan de diagnostici om deze

concepten te gaan gebruiken, ook als gestandaardiseerde instrumenten ontbreken.

Reflectie op de drie pijlers van handelingsgerichte

diagnostiek

Terugblik:In hoeverre wordt er aandacht besteed aan

contextfactoren, veranderbaarheid en positieve elementen (a) in de diagnostische praktijk en (b) in het handboek?

Vooruitblik:Welke andere mogelijkheden zijn er nog om

deze uitgangspunten te realiseren: wat zou er beter kunnen?

Contextfactoren

Kind ontwikkelt zich in wisselwerking met onderwijsleer- en opvoedingsomgeving (dia Noëlle)

Van belang: aandacht voor invloed contextfactoren en voor afstemming tussen kind en omgeving

Noëlle: Afstemming leerkracht op onderwijsbehoeften leerling Afstemming ouders op opvoedings- (en

onderwijs?)behoeften kind Op andere niveaus andere afstemmingskwesties:mesoniveau: Afstemming ouders op school

Schoolbetrokkenheid gezin Culturele, ideologische of etnische conflicten (risicofactor)

Contextfactoren: leerkracht

Afstemming leerkracht op onderwijsbehoeften leerling:(Didactische) afstemming van

instructieactiviteiten, planmatig werken etc. op onderwijsbehoeften

Pedagogische afstemming op psychologische basisbehoeften

Afstemming van leeromgeving

Afstemming leerkracht: didactisch

Wordt relevant geacht in (diagnostische) praktijk?

Zien we veel in handboek terug als aandachtspunt voor verklarende diagnostiek:Tekorten in geboden onderwijsKwaliteit van instructie

Maar hoe meten we dit?

Afstemming leerkracht: pedagogisch

Thema in de diagnostische praktijk? Zien we wel veel terug in handboek als

aandachtspunt voor verklarende en indicerende diagnostiek.

In hoofdstuk over leerkracht-leerling interacties Wetenschappelijk onderbouwde concepten: typen

leerkrachtondersteuning, positieve en negatieve relatiekwaliteit, leerkrachtstress.

Empirische ondersteuning voor impact van lk-ll-interacties, maar nog niet voor beïnvloedbaarheid.

Toename meetinstrumenten, maar beperkt genormeerd en/of onvoldoende psychometrisch onderbouwd.

Afstemming: leeromgeving

Belangrijk element: functioneren van leerlingengroep Thema in de diagnostische praktijk? In het handboek minder dominant thema. Hoofdstuk over relaties tussen kinderen op school:

Wetenschappelijk onderbouwde mechanismen ter verklaring emotionele en gedragsproblemen: afwijzing, uitsluiting, deviancy training.

Empirische ondersteuning voor impact van ll-ll-interacties, en tevens voor beïnvloedbaarheid.

Meetinstrumenten (sociometrische maten, pestrollen): voor in kaart brengen groepsproces.

Contextfactoren: ouders

Afstemming ouders op opvoedings- en (onderwijs?)behoeften kind:Afstemming pedagogische relatie op

psychologische basisbehoeftenAfstemming taalstimulering, taalaanbod,

niveau van geletterdheid op ontwikkelings- of onderwijsbehoefte

Afstemming ouders: pedagogisch

Thema in de diagnostische praktijk? Wanneer relevant? In handboek: aandachtspunt voor verklarende en

indicerende diagnostiek. Hoofdstuk over opvoedingscontext: relevante concepten

o.a. opvoedingsdimensies, waaronder responsiviteit, gedragsmatige controle, psychologische controle.

Empirische ondersteuning voor impact van opvoedings- en gezinsfactoren: kunnen problemen op school mede verklaren, beschermende rol en compensatie voor

schoolmoeilijkheden, zijn beïnvloedbaar (valt buiten bestek

leerlingenbegeleiding) Meetinstrumenten beschikbaar, maar tekort aan

genormeerde instrumenten voor leerlingenbegeleiding.

Afstemming ouders: taalaanbod

Thema in de diagnostische praktijk? Wanneer relevant? In handboek: deze factoren krijgen aandacht in

hoofdstukken over lezen/spellen, begrijpend lezen en taalproblemen

Taalaanbod gezin aandachtspunt voor onderkennende, verklarende en indicerende diagnostiek; impact empirisch onderbouwd.

Gezinscontext zeer prominente plaats in taalhoofdstuk: ‘verzorgerstaal’ is belangrijkste motor vroege taalontwikkeling.

Belangrijke rol voor ouders in indirecte therapie: stimuleren door expanderen, modelleren en corrigeren.

Maar zijn opvoeders hiertoe bereid en in staat? En: hoe stellen we taalaanbod vast?

Conclusie context

Terugblik: Handboek: veel aandacht voor context in vooral de verklarende

en indicerende diagnostiek Hoofdstukken over gezin, relaties met medeleerlingen en

leerling-leerkrachtinteracties bevatten wetenschappelijk onderbouwde concepten en instrumenten

Deze hebben hun weg naar de onderwijspraktijk nog niet voldoende gevonden: veel via vrije observatie of gesprek ahv ‘common sense’ begrippen

Vooruitblik: Belangrijk om door de “bril” van wetenschappelijk onderbouwde

concepten naar interacties te kijken Bij gebrek aan volwaardige instrumenten beter

gestandaardiseerde observatie of semi-gestructureerd interview Behoefte aan normering van (betrouwbare en valide)

researchinstrumenten.

Veranderbaarheid

Centrale diagnostische vraag (indicerende fase):

Hoe is de ontwikkeling van een onwenselijke naar een wenselijke situatie (gestelde doelen) te bereiken? (dia Noëlle)

Veranderbaarheid: Kind Leerkracht ouders

Contextfactoren eenvoudiger te beïnvloeden dan kindfactoren → veranderbaarheid kind vaak via interactie met omgeving (ouders, leerkracht).

Veranderbaarheid kind

Welke vakinhoudelijke kennis is er over het diagnosticeren van veranderbaarheid van het kind?

Veranderbaarheid: Cognitieve vaardigheden Sociaal-emotionele vaardigheden

Veranderbaarheid cognitieve vaardigheden

Leerpotentieelonderzoek uit het hoofdstuk van Wilma Resing:

Cognitief potentieel in diagnostische setting tot ontplooiing brengen door specifieke beïnvloeding van omgeving i.e. interactie met onderwijzende volwassene(= zone van de naaste ontwikkeling)

Belangrijk voor: Kinderen met ongunstige gezinsachtergrond

(achterstandsituaties, anderstalig…) Kinderen met minder potentieel (bijv. LVG) Goede inschatting van cognitief potentieel

Winst van leerpotentieelonderzoek

Biedt aanknopingspunten voor handelingsadviezen mbt toekomstige instructie:

Type benodigde hulp Oplossingsproces + omgaan met hulp

Hulp (gestandaardiseerd) :- Hints- Delen van oplossingsproces- Aanmoediging- Feedback op oplossing of zelfreflectie- Verbalisatie van proces- Planning- Verklaringen voor het antwoord- Verbindingen met eerdere taken- Opbreken van taak in stukjes- Gericht op faalangst, motivatie en zelfvertrouwen

Veranderbaarheid schoolse vaardigheden?

In hoofdstukken Rekenen, Lezen/spellen, Begrijpend lezen, Taal: minder gestandaardiseerd onderzoek naar veranderbaarheid, maar wel aanzetten.

Procesonderzoek- Rekenen: diagnostisch gesprek: analyse door combinatie van

vragen stellen, variëren opgaven en hulp bieden.- Lezen/spellen: bepalen van didactische resistentie via

response-to-instruction; diagnostische gesprek: aandacht voor strategiehantering, maar niet voor veranderbaarheid.

- Begrijpend lezen: Diagnostische fase: hardop denken + diagnostisch interview gericht op deelvaardigheden en leesstrategieën. Behandelingsfase: reciproke instructie = interactief teksten lezen en bediscussiëren (past bij veranderbaarheid)

- Taal: halfgestructureerde uitlokkingssituatie: diagnosticus stelt vragen en doet suggesties (mogelijkheden voor veranderbaarheidsonderzoek).

Veranderbaarheid sociaal-emotionele vaardigheden?

Veranderbaarheidsconcept in principe breder toepasbaar. Maar hebben we dit nodig?

Op basis van verklarende diagnostiek kunnen aanbevelingen worden gedaan. Maar is dat voldoende?

In de fase van indicatiestelling toetsen van veranderingsgerichte hypothesen in een experiment:

Om de kans van slagen van een interventie/behandeling te bepalen voor een specifiek kind (= handelingsruimte kind)

Die niet rechtstreeks verbonden zijn met verklaring op grond van ontstaansgeschiedenis, bijv. gebaseerd op gedragsmodificatie

Complicatie: is de leerkracht/ouder bereid en in staat om te veranderen (= handelingsruimte opvoeder)

Bijv: of een ouder indirecte therapie kan geven in geval van taalproblemen hangt af van taalvaardigheid en interactievaardigheden ouder.

Conclusie veranderbaarheid

Terugblik: Handboek: aandacht voor diagnostiek van veranderbaarheid in cognitieve

hoofdstukken, maar alleen gestandaardiseerd in leerpotentieelonderzoek. Sociaal-emotionele en contexthoofdstukken: weinig aandacht voor

veranderbaarheid in diagnostische fase. Systematisch onderzoek naar veranderbaarheid beperkt ingang gevonden

in diagnostische praktijk

Vooruitblik: Belangrijk om meer gestandaardiseerd veranderbaarheid te onderzoeken Veranderingsgerichte hypothesen met een experimentele opzet te

toetsen Niet alleen focussen op veranderbaarheid kind, maar ook op

veranderbaarheid leerkracht/ouders In andere domeinen gebruik maken van ervaringen met hulp bieden uit

leerpotentieelonderzoek Behoefte aan instrumentontwikkeling op dit gebied.

Positieve elementen

In de eerste plaats: protectieve (beschermende) en promotieve (faciliterende) factoren.

Goed te verbinden met veranderbaarheid:factoren die een positieve verandering kunnen

bewerkstelligen en die het succes van een interventie kunnen bepalen.

Positieve factoren op niveau van: Kind Leerkracht Ouders

Positieve factoren op kindniveau

Noëlle noemde onder meer: Gemakkelijk temperament Sterke intelligentie Goede taalvaardigheid Sociale vaardigheid Gunstig zelfbeeld Sterke motivatie

Inhoudsopgave deel II (Handboek) verschaft basis voor algemeen profiel van sterke en zwakke aspecten op kindniveau.

Binnen hoofdstukken specifiekere profielen van sterke en zwakke aspecten, bijv. voor intelligentie, taal, begrijpend lezen (relevant afhankelijk van specifieke hulpvraag)

Bij voorkeur op basis van theoretisch onderbouwd model (bijv. PASS) Sterke c.q. positieve aspecten in specifieke profielen relevant voor:

• Bevordering leren c.q. ontwikkeling• Compensatie zwakke kanten• Keuzen mbt behandeling

Positieve factoren op contextniveau

Inhoudsopgave deel III verschaft aanvullende bronnen van positieve factoren voor algemeen profiel (binnen hoofdstukken ook hier specifiekere profielen):

Ouders:• emotionele betrokkenheid en ondersteuning protectief• goede structuur, controle en autonomie-ondersteuning promotief

Leerkracht:• Expertise mbt instructie, klassenmanagement e.d.• Medewerking / gemotiveerdheid voor behandeling• Affectieve ondersteuning, structuur, autonomie-ondersteuning• Nabijheid leerling-leerkrachtrelatie

Interactie met leeftijdgenoten:• Goede relaties, contacten en vriendschappen• Ondersteunend gedrag tav sociale relaties door leerkracht/ouders

Conclusie positieve elementen:

Terugblik: Handboek biedt handvatten voor opsporen

positieve factoren, maar ze zijn verstopt. In diagnostische prakrijk zijn profielen

ingeburgerd en wordt steeds meer aan positieve factoren gedacht.

Vooruitblik: Nog meer systematische aandacht voor

positieve factoren op twee niveaus: algemeen profiel + specifieke profielen

Ten slotte

De kwaliteit van instrumenten is bepalend voor de kwaliteit van diagnostiek

Op dit gebied is er nog veel te doen (vooral normering)

De gemeenschappelijke taal bevordert de uitwisseling van instrumenten en onderzoek tussen Vlaanderen en Nederland, maar er zijn ook belemmeringen

Vooruitblik: Een COTANV voor Nederland èn Vlaanderen?