T.C

ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ (İSLÂM HUKUKU)

ANABİLİM DALI

HANEFİ MEZHEBİNİN HORASAN’A GİRİŞ SÜRECİ

VE

YAYILIŞI

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Faizul Rahman AZİZİ

ANKARA-2017

T.C

ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ (İSLÂM HUKUKU)

ANABİLİM DALI

HANEFİ MEZHEBİNİN HORASAN’A GİRİŞ SÜRECİ

VE

YAYILIŞI

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Faizul Rahman AZİZİ

Tez Danışmanı

Prof.Dr. Selahattin EROĞLU

ANKARA-2017

T.C.

ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYSL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TEMEL İSLAM BİLİMLERİ(İSLAM HUKUKU) ANABİLİM DALI

F AİZUL RAHMAN AZİZİ

HANEFİ MEZHEBİ'NİN HORASAN' A GİRİŞ SÜRECİ VE

YAYILIŞI

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Tez Danışmanı Prof Dr. Selahattin EROGLU

Adı ve Soyadı

Prof _Dr. _Selahattin_EROGLU

Prof_Dr. Mesut OKUMUŞ

Prof _Dr. OrhanÇEKER

Tez Jürisi Üyeleri

Tez_Sınav_Tarihi ___ _11.08.2017.

İmzası

r�,

II

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ........................................................................................................................... V

KISALTMALAR .......................................................................................................... VII

GİRİŞ ............................................................................................................................. IX

I. KONUNUN ÖNEMİ.............................................................................................. IX

II. KONUNUN AMACI .............................................................................................. IX

III. YÖNTEMİ ............................................................................................................... IX

A. Kavramsal Çerçeve ........................................................................................ IX

B. Kapsam ve Sınırlılık: ...................................................................................... IX

C. Kaynak Analizi: ............................................................................................... X

BİRİNCİ BÖLÜM

TARİHSEL SÜREÇ İÇERİSİNDE İSLÂM HUKUKU

VE

HANEFÎ MEZHEBİNİN OLUŞUMU

İ. İSLAM HUKUKUNUN DOĞUŞU ......................................................................... 2

A. Konu İle İlgili Temel Kavramlar ...................................................................... 2

1. İslâm Kavramı .............................................................................................. 2

2. Hukuk Kavramı ............................................................................................ 3

3. Fıkıh Kavramı .............................................................................................. 4

4. Şeriat Kavramı .............................................................................................. 6

B. Bir Kavram ve Sistematik Olarak İslâm Hukûku ............................................. 9

1. İslâm Hukûkunun Kaynakları ve Teşekkülü ................................................ 9

a. kaynaklar ………………………………………………… ........... ………..10

İ. Kitap (Kur’ân) ........................................................................................... 9

ii. Sünnet (السنة) ........................................................................................... 10

iii. İcmâ (ألإجماع) ......................................................................................... 10

iv. Kiyas (ألقياس) .......................................................................................... 11

b.Teşekülü ……………...…………………………… ........... …………………13

i. Hz. Peygamber Dönemi .......................................................................... 12

ii. Halifeler Dönemi .................................................................................... 12

iii.Müctehid İmamlar Dönemi .................................................................... 13

iv. Taklid ve Tahric Dönemi ...................................................................... 14

I. Hanefi Mezhebî’nin Oluşumu ................................................................................ 14

1. Hanefi Mezhebî .................................................................................................. 14

2. Hanefî Mezhebi’nin İmamları ............................................................................ 15

a. Numan b. Sabit ( İmam Ebu Hanife) ...................................................... 15

b. İmâm Ebû Yusuf (113-182/731-798) ..................................................... 25

III

c. Muhammed b. Hasan(132-189/749-805) ................................................. 32

İKİNCİ BÖLÜM

AFGANİSTAN (HORASAN)’NIN İSLÂMLAŞMASI

VE

HANEFÎLİĞİN AFGANİSTAN (HORASAN)’A GİRİŞ SÜRECİ

I. Tarihi Seyir Açısından Horasan ............................................................................. 38

1.Âriyânâ ( انایآر ) ......................................................................................................... 39

2. Horasan (خراسان) .................................................................................................... 39

3. Afganistan (افغانستان) ............................................................................................... 39

II. Horasan’ın İslamlaşması .................................................................................... 40

1.Kelime Anlamı ....................................................................................................... 40

2.Coğrâfî Konumu ..................................................................................................... 40

3.Etnik Yapısı ............................................................................................................ 42

4.Fetih Süreci ............................................................................................................. 44

5.İslâm Tarihindeki Önemi ........................................................................................ 46

III. Hanefiliğin Horasan’a Giriş Süreci .................................................................... 47

A. Hanefi Mezhebini Horasan’a Taşıyan İlk dönem Fakihleri ........................... 49

1. Mûkâtil b. Hayyân ( ö. 135/752) ................................................................ 50

2. Mûkâtil b. Süleymân (ö. 150/767) .............................................................. 50

3. Ebû Ali Ömer b. Meymûn b. Bahr el-Belhî (ö. 161/778) ........................... 51

4. Hatem b. Ulvân b. Yusuf el-Asam ( ö. 168/785)........................................ 52

5. Nuh b. Ebî Meryem (ö. 173/789) ............................................................... 52

6. Ali b. Mücahid b. Müslim (ö. 180’den sonra) ............................................ 53

7. Şakîk-i Belhî (ö. 194/810) .......................................................................... 54

8. Ebû Mut’î el-Belhî (ö. 199/814) ................................................................. 54

9. Hâlid b. Süleymân el-Belhî (ö. 199/814) ................................................... 55

10. Hafs b. Abdurrahman (ö. 199/815) ............................................................ 55

11. Halef b. Eyyûb (ö. 205/820) ....................................................................... 56

12. Kasım Zerîk (ö. 201/817) ........................................................................... 56

13. Ebû Süleyman el-Cûzcânî (ö. h. 200’den sonra) ........................................ 56

14. İ’sam b. Yûsuf (ö. 210/825) ....................................................................... 57

15. Şaddâd b. Hâkim (ö. 213/828).................................................................... 57

16. Hüseyin b. Muhammed (ö. 222/837) .......................................................... 58

17. İbrahîm b.Yûsuf b. Meymûn (ö. 239-241/853-855) ................................... 58

18. Ebû Bekir el-Cüzcânî (III/IX) .................................................................... 58

19. Nusayr b. Yahyâ ( ö. 268/881-2) ................................................................ 58

20. Muhammed b. Seleme (ö. 278/891-892) .................................................... 59

21. Muhammed b. Ömer (ö. 294/908) .............................................................. 59

22. Muhammed b. Muhammed b. Selam ( ö. 305/918) .................................... 59

IV

23. Ahmed b. Abdillah b. Ebi’l-Kasım ( ö. 319/931) ....................................... 59

24. Muhammed b. Ahmed Ebû Bekir (ö. 333/944) .......................................... 60

25. Ebû Bekir el-A’meş (340/952) ................................................................... 60

26. Ebû Ca’fer el-Hiduvânî (ö. 362/973) ......................................................... 60

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

HANEFİLİĞİN HORASAN’DA YAYILIŞINA

ETKİLİ OLAN FAKTÖRLER

VE

HANEFİLİĞİN BÖLĞEDEKİ TESİRİ

I. HANEFİ MEZHEBİ’NİN BÖLGEDE YAYILIŞINA TESİR EDEN FAKTÖRLER

64

A. Sosyal Faktörler .............................................................................................. 64

B. Bölgede Oluşan Türk Devletleri ..................................................................... 66

1. Samanîler Dönemi ve Hanefi Mezhebi ...................................................... 67

2. Gazneliler ve Hanefi Mezhebi .................................................................... 69

3. Selcuklular Dönemi ve Hanefi Mezhebi .................................................... 72

C. Bölge de Yetişen Hanefi Hukukçular ............................................................. 75

1. el-Hâkim eş-Şehid el-Mervezî el-Belhî (ö. 334/946) ................................. 76

2. Ebû Zeyd ed-Debûsî (430/1039) ................................................................ 77

3. Abdurrahmân el-Kirmânî ( 457-543/ 1065-1149) ...................................... 79

4. Şemsüleimme es-Serahsî ( ö. 483/1090) .................................................... 80

5. Ebû’l-Hasan Ali b. Ebî Bekr el-Merğinânî (ö. 593/ 1197) ......................... 82

6. Ebu’l-Berekât en-Nesefî (ö. 710/1310) ...................................................... 84

II. AFGANİSTAN YARGI TARİHİNDE HANEFİ FIKHIN ETKİSİ .................. 85

III. GÜNÜMÜZ AFGANİSTAN’DA FIKIH ÖĞRETİM ....................................... 87

SONUÇ .......................................................................................................................... 91

BİBLİYOGRAFYA ....................................................................................................... 93

ÖZET………………………………………………………………………………….102

ABSTRACT…………………………………………………………………………..103

V

ÖNSÖZ

İslâm’ın teşekkül ettiği ilk dönemlerde, Hz. Peygamber hayatta iken ve

vahiy süreci devam ederken, Müslümanlar karşılaştıkları sorunları ve dini

hükümleri anlamada çektikleri zorlukları bizzat Hz. Peygambere arz

ediyorlardı. Hz. Peygamber ya bir vahye istinaden ya da Allah’ın ona

bahşettiği şâri’i vasfına dayanarak gerekli açıklamaları yapıyor, yanlış

anlamaları düzeltiyor, bizzat kendisi uygulamasını yaparak doğrusunu

gösteriyordu. Hz. Peygamber’in vefatından sonra bu imkân ortadan kalktı.

Artık Müslümanlar, problemlerini çözebilmek ve dini anlamda karşılaştıkları

güçlükleri giderebilmek için halifeye veya ilmine i’timad ettikleri sahabilere

gidiyorlardı. Ancak gelişmekte olan İslâm devleti, fetihler sonucu geniş bir

coğrafyaya yayıldı. Irak, İran, Suriye başta olmak üzere pek çok ülkeler

fethedildi. Bu bağlamda pek çok sahabi, gerek yönetici olarak gerekse çeşitli

görevler üstlenmek suretiyle fethedilen bölgelere dağıldılar ve oralarda Hz.

Peygamberin varisi sıfatıyla Müslümanları dini ve içtimâ’î sorunları ile

ilgileniyorlardı. Sahabiler karşılaştıkları sorunlar ve halkın onlara yönelttiği

soruları Kur’ân ve Sünnet çerçevesinde değerlendiriyorlardı. Ancak Kur’ân ve

Sünnete bulunmayan bir mesele ile karşı karşıya kaldıklarında bu iki temel

kaynağa dayanarak içtihat yapıyorlardı. Zira bu sahabiler uzun süre Hz.

Peygamberin eğitiminden geçmiş Kur’ân ve Sünnet’ten hüküm çıkarabilme

yetisine sahip birer müçtehit idiler. Bu sahabiler bir taraftan Müslümanların

sorunlarına çözüm bulurken diğer taraftan Hz. Peygamberin engin mirasını

gelecek nesle aktarmak üzere öğrenci yetiştiriyorlardı. Bu şekilde devam eden

süreçte ed-Dehlevî’nin ifade ettiği gibi Fıkhu’l-Emsâr ya da Ulemai’l-Emsâr

( علماء الامصار أوفقه الامصار ) dediğimiz şehir âlimleri veya şehir fıkıh ortaya çıktı.

Bu bağlamda Hz. Ömer döneminden itibaren Kûfe’ye yerleşen

Abdullah ibn Mes’ûd, daha sonra Hz. Ali ve beraberindeki sahabiler sayesinde

bölgede başlayan ilmi hareketlilik, çeşitli vesileler ve ilim halkaları vasıtasıyla

nesiller boyu devamlılığını sürdürdü ve terettüp eden zaman içerisinde

tabiinden İbrahim en-Nehai, Hammad b. Ebî Süleyman ve İmam Ebû Hanife

ile birlikte Ehl-i Rey Fıkhı Irak bölgesinde tekevvün etti. Devam eden süreçte

gerek İmam Ebû Hanife’nin kendisi gerekse talebeleri vasıtasıyla sistemli hale

gelerek Irak başta olmak üzere İslâm dünyasının pek çok ülkelerinde yayılma

imkânı buldu. Bu bölgelerden biri de Hz. Ömer ve Hz. Osman döneminde

İslamiyet’i kabul eden Horasan bölgesidir. İslamiyet’in Horasan bölgesine

VI

girmesinden itibaren bütün İslami ilimlerde olduğu gibi fıkıh ilminde de önemli

gelişmeler yaşandı ve İmam Ebû Hanife’nin insan merkezli fıkıh anlayışı ve

örf-âdetlere verdiği önem sebebiyle daha ilk dönemlerde bölge halkı tarafından

benimsendi. Bölge halkı ilim talebi için Kûfe yolunu tuttular ve Irak merkezli

Hanifi fıkhını gerek kendisinden gerekse öğrencilerinden öğrenerek bölgede

yayılmasına öncüllük ettiler. Daha ilk dönemlerde Belh başta olmak üzere

Horasan’ın pek çok şehrinde Ebû Hanife fıkıh merkezli medreseler te’sis edildi

ve Maveraünnehir başta olmak üzere civar beldelere yayılmasına merkezlik

etti.

Bu bağlamda ele aldığımız tezimizde Hanefi mezhebi’nin bölgeye giriş

süreci ve yayılışında etkili olan siyasal, sosyal-kültürel faktörleri ve bu

meyanda öncüllük eden bilginlerin biyografilerini incelemeye gayret ettik.

Ancak bütün İslamî ilimlerin olduğu gibi Fıkıh ilmi’nin de dayanakları Hz.

Peygamber ve sahabe devri olması hasebiyle tarihi seyir açısında da kısaca

bahsettik. Çalışmamızda genelde Horasan özelde bu günkü Afganistan

coğrafyasını dikkate alarak incelemeye çalıştık.

Bu tezi hazırlamamda yönlendirmeleriyle bana yardımcı olan danışman

hocam Prof. Dr. Selahattin Eroğlu’na ve maddi ve manevi desteğini

esirgemeyen ve bu çalışmayı gerçekleştirmemde büyük emeği geçen Prof. Dr.

Şamil Dağcı hocama çok teşekkür ediyorum. Ayrıca bu çalışmada kaynakları

temin etmem konusunda yardımlarını esirgemeyen Yard. Doç. Mehterhan

Furkanî ve Dr. Abdülnasır Hakimi abilerime şükranlarımı sunuyorum.

Çalışmak kuldan başarı Allah’tandır.

VII

KISALTMALAR

A.Ü.İ.F. : ankara üniversitesi ilahiyat fakültesi.

A.Ü.S.B.E. :ankara üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü.

a.g.e. : adı geçen eser.

a.g.m. : adı geçen makale.

a.g.t. : adi geçen tebliğ.

a.s. : aleyhi’s-selâm.

Ay. : aynı yer.

b. : ibn, bin.

Bkz. : bakınız.

bs. : baskı.

c. : cilt.

c.c. : celle celâlühü.

Çev. : çeviren.

C.Ü. : cümhüriyet üniversitesi.

D.İ.A. : diyanet islâm ansiklopedisi.

DİB. : diyanet işleri başkanlığı.

H. : hicrî.

Hz. : Hazreti.

Hzr. : hazırlayan.

İFAV. : ilahiyat fakültesi vakfı

İHAD. : islâm hukuku araştırmalar dergisi.

İ.Ü. : istanbul üniversitesi.

md. : madde.

VIII

Nşr. : neşreden.

r.a. : radiyallâhu anh.

s. : sayfa.

S. : Sayı.

s.a.v. : sallallâhu aleyhi ve sellem.

T. D.V. : Türkiye Diyanet Vakfı slâm Ansiklopedisi.

Trc. : tercüme eden.

Thk. : tahkîk eden.

vb. : ve benzeri.

vd. : ve devâmı.

Vs. : ve sâire.

y.t. : yayın tarihi yok.

IX

GİRİŞ

I. KONUNUN ÖNEMİ

Hanefi Mezhebinin Horasan’a Giriş ve Yayılış sürecinin incelemenin

önemi, bugün bölgede hâkim olan Hanefi mezhebinin tarihi arka planını

anlamak ve bu mezhebin neden kolayca benimsendiğini ve Kûfe ile Horasan

halkı arasındaki sosyolojik bağları anlama açısından büyük önem arz

etmektedir. Ayrıca bu mezhebin zaman zaman Horasan’ın büyük bir kısmını

teşkil eden Afganistan’da devlet mezhebi haline geldiğini ve devletin hukuk

sisteminin büyük oranda Hanefi hukukundan etkilendiğini anlama açısından

çok büyük öneme sahip olduğu kanaatindeyiz.

II. KONUNUN AMACI

Hanefi Mezhebi’nin Horasan’a Giriş ve Yayılış sürecinin incelememizin

amacı, bu mezhebin Horasan halkı tarafından nasıl benimsendiğini ve bu

meyanda etkili olan bilginlerin hayatlarını, bölgede oluşan Türk devletlerinin

mezhebin yayılmasında nasıl bir tavır sergilediğini ortaya koymaktır. Ayrıca

bölge halkının hangi sosyal şartlar altında bu mezhebi benimsediklerini, bu

mezhebi benimserken diğer mezheplere karşı nasıl bir tavır takındıklarını ve

günümüzde parçalanmış olan eski Horasan bölgelerinde yaşayıp yaşamadığını

incelemek de tezimizin amaçlarındandır.

III. YÖNTEMİ

A. Kavramsal Çerçeve

Tezimizin kavramsal çerçevesini, konu edindiğimiz Hanefi mezhebi’nin

bölgeye girmesinde etkili olan sosyal, siyasal faktörler ve mezhep

müntesiplerinin sosyal ve kültürel faaliyetleriyle beraber, bu mezhebin esasını

teşkil eden ve öne çıkmasını sağlayan kıyas, istihsan, örf vb. kavramlar teşkil

etmektedir. Ayrıca mezhep mensuplarının biyografilerini, meydana getirdikleri

eserleri, söz konusu eserlerinde kullandıkları kavramlar analiz edilmiştir.

B. Kapsam ve Sınırlılık

Tezimizde ele aldığımız konu itibariyle Hanefi mezhebinin Horasan’a

girişi ve yayılış sürecinde etkili olan bilginlerin biyografilerini, bölgede oluşan

devletleri ve bu bağlamda katkılarını; ayrıca bu süreçte karşılaşılan problemleri

tabakat kitaplarından tesbit ederek analiz etmeye gayret ettik.

X

C. Kaynak Analizi

Çalışmamızın hazırlanması için gerekli olan veri ve bilgiler, konumuzla

alakalı olan birinci derece kaynaklar taranarak bilgi fişleme yoluyla yapılmıştır.

Bu bağlamda Çalışmamızda kullandığımız kaynakların başında cografya, tarih,

tabakât, makâlât, menâkıb eserleri gelmektedir. Tarîh ve Tabâkât kitaplarının

başında Hatîb el-Bağdâdî’nin, Târîhu Bağdad’ı, Zehebî’nin Siyeru

âlaminnübelâ’sı, Kureşî’nin Cevâhiru’l-Maziyye’si, Yusuf Ziya Kavakçı’nın

XI ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrinde Mavara’al-Nahr İslâm

Hukukçuları, Mir Ghulâm Muhammed Ghubar’ın Tarihi Ghubar’ı, Vaiz

Belhi’nin Fedaili Belh’i, Katip Çelebi’nin Keşfüz-Zunûn’u, Muhammed Ebû

Zehra’nin Ebû Hanife adlı eseri ve diğer temel eserlerin yanında İslâm’ın

temel kaynakları, İslâm hukuk literatürü, Fıkıh Usulu, Menakib eserleri, Farsça

eserler makalat ve Ansiklopedi maddeleri taranarak karşılaştırmak suretiyle

konumuz ile ilgili bilgiler elde edilmiştir. Bilindiği üzere diğer İslâm büyükleri

gibi İmam Ebû Hanife ve Hanefi mezhebi hakkında da pek çok menakib

eserler, müstekil çalışmalar ve tebliğler yapılmıştır. Dolaysıyla hepsini gözden

geçirmek mümkün olmasa da biz ele aldığımız bu tezimizde bu eserleri

karşılaştırmalı olarak tedkik etmeye gayret ettik.

1

BİRİNCİ BÖLÜM

TARİHSEL SÜREÇ İÇERİSİNDE İSLÂM HUKUKU

VE

HANEFÎ MEZHEBİNİN OLUŞUMU

2

İ. İSLAM HUKUKUNUN DOĞUŞU

A. Konu İle İlgili Temel Kavramlar

İslâm hukuku’nu ele almadan önce bu terkibi meydana getiren sözcüklerin

sözlük ve terim anlamlarına değinmemiz gerekir. Çünkü her bir sözcük farklı

ilmi disiplinlerde farklı bir anlamsal içerik kazanır. Bir sözcüğün herhangi bir

ilmi disiplinin özel dili içerisindeki ifadesine o sözcüğün terim anlamı deriz.

Terim anlamı ise ancak sözlük anlamı üzerinde kurulabilir.

1. İslâm Kavramı

a. Sözlük Anlamı

Sözlükte ‘kurtuluşa ermek, buyun eğmek, teslim olmak; teslim etmek,

vermek’’ barış yapmak anlamlarındaki silm (selm) kökünden türemiş olan

İslâm’in etimolojisini yapan ilk âlimlerden İbni Kuteybe kelimeyi ‘’ boyun

eğmek ve iradî olarak uymak suretiyle barış ortamına girmek’’1 İbni Manzûr da

“boyun eğmek (inkiyâd) ve itaat etmek”2 şeklinde açıklamıştır. Sonraki

kaynaklarda genellikle bu açıklamalar tekrar edilmiş, ‘sulh ve selâmet

gayesiyle boyun eğmek, tabi ve teslim olmak’’ anlamları öne çıkarılmıştır.

Sa’leb’e göre ise, ‘’İslâm dil ile, İman ise kalb ile olandır’’. Bu anlamda kimi

bedeviler kılıç korkusuyla iman etmişlerdir.3

b. Terim Anlamı

Terim anlamına gelince İslâm kelimesi, Kurân-ı Kerim’de sekiz yerde

geçmekte, ayrıca çok sayıda âyette aynı kökten fiil ve isimler bulunmaktadır.

Fiil olarak geçtiğinde daha çok “Allah’a yönelmek”4 “ona teslim olmak”5

“tevhid inancına sahip olmak”6 “Allah’a teslimiyetin gereğini yapmak”

manalarında kullanılmıştır. Kur’n’da İslâm, Allah katındaki hak dinin karşılığı

1 Ebû Muhammed Abdullah b. Muslim b. Kuteybe ed-Dineverî, Te’vîl-u Muskili’l-Kur’ân, Şerh ve thk.

Seyyid Ahmed Sakr, Dâru’l-İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyya, Mısır 1954, Tek Sözcüğün Degisik Anlamları

Bölümü, slâm md. s. 366. 2 Ebu’l-Fadl Cemaluddin Muhammed b. Manzûr, Lisânu’l-Arab, Dâr-u Beyrût, Beyrût 1955/1956, slm

md. 3 İbni Kuteybe, a.g.e. s 366. 4 el-Bakara 2/112; Lokman 31/22. 5 el-Bakara 2/131; el-Mumin 40/66. 6 el-Enbiyâ 21/108.

3

ve özel adı olarak belirlenmiş, ondan başka hiçbir dinin kabul edilemeyeceği

vurgulanmıştır7. Din ise temelinde kutsal inanç bulunan eylemler bütünüdür.

İslâm kelimesinin semantik tahlilini yapan İzutsu (ö.1993/1414)’ya göre

câhiliye döneminin hâkim telakkisi olan şirk inancını aksine Kur’an’ın

mesajıyla Allah’ı kâinatın mutlak hâkimi ve tek rabbi olarak kabul etmek ve

sadece ona tapmaktır.8 Farklı açılardan getirilen tanım ve açıklamalara göre

İslâm, İnsanlığın ilk atası ve ilk peygamber olan Hz. Âdem’den son peygamber

Hz. Muhammed’e kadar Allah katından seçilen bütün peygamberlerin getirdiği

hakiki dinin adıdır. Ancak, günümüzde gerek toplumsal ayırımlar gerekse

siyası olaylar neticesinde İslâm veya Müslüman kavramı sadece son

peygamber Hz. Muhammed’in getirdiği şeriat ve öğretisine tabi olanlara

indirgenmiş ve onlarla eşdeğer olarak kullanılmaya başlamıştır, diğerleri ise

farklı adlar altında bundan ayrı tutulmuştur. Hâlbuki gerek Kur’an-ı Kerimde

gerekse hadislerde İslâm kavramı Allah katından gönderilen kitaplara dayalı

şeriatlar bütününü genel adı olarak kullanılmıştır.

2. Hukuk Kavramı

a. Sözlük Anlamı

Hukuk, ( حقووو) hakk ( حووو)’in çoğuludur. Hak ise, batılın zıddı (doğru),

gerçek, vâcip ve lâzım olan, her sabit ve doğru olan şey, herkes’in meşru olan

salahiyeti, pay, hisse9 Allah’ın adlarından biri10 vs. anlamlara gelir. Hukuk ise,

insanın cemiyet hayatında riâyet etmesi lazım gelen kaideler, esaslar, yani şer’i

ve adl’i hükümler. Haklıyı haksızdan ayıran kaideler11 demektir. Diğer bir

anlamıyla Hukuk, toplum bilimler zümresine giren bir bilim dalıdır.12

7Âl-i İmran/3, 19, 85. 8 Toshihiko İzutsu, Kur’ân’da Allah ve İnsan (trc. Süleyman Ateş) Ankara, ilahiyat fakültesi yayınları,

s 187-207. 9 Abdullah YEĞİN, Abdulkadir AYDINLI, Osmanlıca Türkçe ansiklopedik büyük lügat, Çinar

Matbaası, İstanbul, 2006, hakk maddesi. 10 A’râf/7, 180; 59 Hasr, 24 11 Abdullah YEĞİN ve arkadaşları, a.g.e, hukuk maddesi. 12 Hayreddin Karaman, Baslangıçtan Günümüze slâm Hukuk Tarihi, İrfân Yayınevi, stanbul 1974, s.7-

8.

4

b. Terim Anlamı

Terim anlamına gelince Hukuk, toplum hayatında kişilerin birbirleriyle ve

toplumla olan ilişkilerini düzenleyen ve uyulması kanun gücüyle desteklenmiş

bulunan toplumsal kuralların bütünüdür.13 Diğer bir ifadeyle Hukuk, cemiyette

nizam tesis eden ve müeyyidesini amme vicdanının reaksiyonundan alan ve bu

reaksiyona tercüman olan devletin maddî icbar kuvvetinde bulan kaideler

manzumesidir.14

Her iki tanımda da dikkati çeken en önemli husus maddi müeyyideye sahip

oluşudur, dolaysıyla maddi müeyyideye sahip olmayan bir takım ahlâkî

kurallar hukuk kavramını dışında kalmaktadır. Manevi karakter arz eden, bu

baskı araçları karşısında bireyler muhalif davranmaktan kaçınırlarsa da zaman

zaman bu müeyyidelere aldırmayan ve bunları göz ardı eden fertler ortaya

çıkabilir.

Hukuk, menb’a itibariyle iki kısma ayrılıyor; Semavî hukuk ve Beşeri

hukuk. Semavî hukuk, peygamberler vasıtasıyla Allah tarafından vaz’ edilen

hukuk hükümleridir ki bu hükümler, kendilerine gönderilen kavim veya

peygambere nisbetle ifade olunur. Mesela İsrail hukuku, İslâm hukuku, Şeriat-i

Mûseviyye, Şeriat-i Muhammediyye denir. Beşeri hukuk ise, insanlar

tarafından vaz’ edilen hukuktur ki, hangi kavim ve toplumun fikrî mahsulü ise

ona izafe edilir. Mesala Babil hukuku, Eski Yunan hukuku, Cermen hukuku,

Roma hukuku gibi.

3. Fıkıh Kavramı

a. Sözlük Anlamı

Fıkıh(فقووه) kökünden türemiş olup, derin ve ince anlayış, bir şeyi hakkı ve

künhü ile bilmek, insanlar arasındaki ilişkilerle ilgili olarak dinî hükümleri

ayrıntılı delilleriyle vakıf olmak demektir.15 Müslümanlar, Müslüman olmaları

hasebiyle Allah’ın emir ve yasaklarına tabi olmak zorundadırlar. Fıkıh ilmi ise,

bu emirlerin hangi şartlarda ve nasıl uygulanacağını inceler. Kur’ân-ı Kerim’in

savaşa giden bir topluluk içinden bir grubun geride kalarak dinin inceliklerini

13 Şamil Dağcı, İslâm Ceza Hukukunda Müssir Filler, (m.y), Ankara 2016, s 25 14 Hayrettin Kararman, İslam Hukuku Tarihi, İz yayıncılık, İstanbul 2014, s 23 15 Abdullah Yeğin ve arkadaşları, a.g.e, fıkıh maddesi.

5

anlamakla meşgul olmalarını istediği ayette “ ليتفقهوووو ا فوووو الوووو ی” ifadesi16 bu

anlamda kullanılmıştır. Dolaysıyla fıkıh, nassa muhatap kişilerin Şâri’in

kasdını anlaması ve bunlardan hüküm çıkarma yetisidir. Bu yeti Hz.

Peygamber ile başlayıp devam etmiştir.

b.Terim Anlamı

Terim anlamına gelince Fıkıh, insanın amel ciheti ile lehine ve aleyhine

olan şer’i hükümleri bilmeleke halinde bilmesidir. Diğer bir ifade ile

a’meliyatta ( ibadat, ukubat ve muamelâta) ait şer’i hükümleri mufassal

delilleri ile bilmek.17 Bu ahkâmı bilmeğe “fakahet” ve bu ahkâmı böylece bilen

zata da “Fakih” denir.

İslâm toplumunda II/VIII. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren dini

ilimlerin oluşum dönemiyle birlikte dinin ahkâm boyutunu da konu edinen

fıkhın çeşitli tanımları yapılmıştır. Bu bağlamda İmam Azam Ebû Hanife’nin

(ö. 150/76)

ا كسبت و عليها ما اكتسبتلها م

“her kesin kazandığı hayır kendisine, yaptığı kötülüğün zararı yine

kendisinedir”18 ayetinin işaretiyle fıkıh:

الفقه: معرفة النفس مالها و ما عليها )عملا (

“Kişinin lehine ve aleyhine olan şeyleri bilmesidir” şeklindeki tanım şöhret

kazanmıştır.19

Kişinin lehine olanlar: hakları, hayrına olanları, sevap getiren eylemleri

olup; aleyhine olanlar ise yükümlülüklerini, zararına olanları, günah olan

eylemlerini ifade eder. Dolaysıyla İmam Azam Ebû Hanife’nin bu tanımında

dikkati çeken husus sadece hukuki anlamda haklar ve vazifeler olmayıp aynı

zamanda i’tikâd ve ahlâkı ilgilendiren husûsları da içine almış olmasıdır.20 Zira

İmam A’zam döneminde İslâmî ilimler bugünkü anlamda farklı dallara

16 Tevbe/9, 122. 17 Abdullah YEĞİN ve arkadaşları, a.g.e, fıkıh maddesi. 18 Bakar/2, 286. 19 Saffet Köse, İslâm Hukukuna Giriş, Hikmet yayınları, 4.baskı, İstanbul, 2014, s 23. 20 Abdulkerim Zeydan, el-Medhal li dirâset-i Şariati’l-İslamiyye, Dâru Ömer İbnu’l-Hattab,

İskenderiye, Mısır, 2001, s 62.

6

ayrılmış değillerdi. İslâmî ilimlerin farklı boyutlara ayrılması ile birlikte daha

sonra gelen bilginler, Fıkhı, Osmanlı medenî kanunu (Mecelle)’nin ilk

maddesinde de ifadesini bulduğu üzere,’’ ilm-i fıkh, mesâil-i şer’iyye-yi

ameliyyeyi (şeraitin amele dair hükümlerini) bilmektir’’ şeklinde tarif

etmişler.21

İmam Şâfi’î ise Usûl-i fıkhı dışarıda bırakmak suretiyle tarifi daha da

daraltarak, “fıkhı” dinin şer’i amelî hükümlerini muayyen delil ve

kaynaklardan elde edilen bilgi olarak tarif etmiştir.22 ( وورعية الفقووه : العلوو بووا الآحكووا الش

) buradan da anlaşıldığı gibi fıkhı ilminin mânâ ve 23العمليووة المكتسووبة موو أدلتهووا التفصوويلية

şümulü başlangıçta daha genişken, sonraları daralmış ve artık fıkıh denince bu

günkü muhtevâsıyla amelî hükümler, yanı hukûk anlaşılmaya başlamıştır.

Nitekim İslâm hukûku sahasında eser veren modern müelliflerden Abdülkerim

Zeydan’a göre fıkıh, ‘’ zaman, mekân ve beşerin menfaatlerine göre dinî nass

ve hükümlerin tefsir ve beyanı suretiyle umumî kâidelerin cüz’î hâdiselere

tatbikinden başka bir şey değildir.24

4. Şeriat Kavramı

a. Sözlük Anlamı

Şeriat kelimesi, Arapça’da (شوورع ) fiilinden türeyen bir kelime olarak, bir

işe başlamak, gitmek, su kanalı, su içilecek yer, su kaynağı, kanun yapmak,

açıklamak ve ortaya çıkarmak anlamlarında kullanılmıştır25. Şeriat kelimesi ise,

doğru yol, usul26, hak din yolu, büyük ve geniş cadde, nur-aydınlık-ışık,

Kur’ân-ı Kerim ve Hz. Peygamberin tarif ettiği ve bildirdiği yol manasında

kullanılmıştır27.

b. Terim Anlamı ve Şeriat- Din ilişkisi

Terim olarak, Allah(cc) tarafından peygamber(a.s) vasıtasıyla vaz’ ve

tebliğ olunan hükümleri ihtiva eden ilahî kanunlar mecmuası anlamına gelen

21 Ekrem Buğra Ekinci, İslâm Hukuku Umumi Esaslar, Arı Sanat yayın evi, İstanbul, 2006, s 12. 22 Buğra Ekinci, a.g.e, s 12. 23 Saffet Köse, a.g.e, s24. 24 Abdülkerim Zeydan, İslâm Hukûkuna Giriş, (çev: Ali Şafak), 2. Baskı, İstanbul, 1985, s 114-115. 25 İbni Manzur, a.g.e, Şerea md. 26 Câsiye/45, 18, Maide/5, 48. 27 Abdullah YEĞİN ve arkadaşları, a.g.e, şeriat maddesi.

7

şeriat28zaman içerisinde açık ve doğru kurallar, âdet-yerleşik davranış biçimi

ve Yahudi şeriatı Hristiyan şeriatı tamlamalarında olduğu gibi bir semavi dine

dayanan hükümler bütünü anlamlarında kullanılan bu kavram Hz. Peygamber

döneminde İslâm’ın temel ilkeleri için kullanılmıştır29. Hz. Peygamberden

kendilerine İslâm’ın şeriatını öğretecek birini göndermesini isteyen bedeviler,

açıkça dinin temel ilkelerini kastetmişlerdir. Nitekim bu mevzu başka bir

hadisle de desteklenmiştir. Bu hadise göre Hz. Peygambere İslâm’ın şeriatı

sorulduğu zaman, namaz, zekât, oruç ve haccı saymıştır. Buda gösteriyor ki

şeriat terimi farzlar (yerine getirilmesi zorunlu olan görevler) anlamına

gelmektedir30.

Din ve Şeriat ilişkisine gelince, İmam Ebû Hanife, (dinin hiç değişmediği

şeriat’in sürekli değiştiği) esasından hareketle, din ile şeriat’i birbirinden

ayırmaktadır. Din ile Allah’a, Peygamberler’e, vs. ye inanmak gibi temel inanç

esaslarını kastederken, Şeriat ile yerine getirilmesi zorunlu olan görevler

kastedilmektedir. Ebû Hanife, farklı peygamberlerin dinleri arasında bir fark

gözetmediği halde, şeriatlarının farklılığına işaret eder. O’na göre her

peygamber insanları kendi şeriatına davet etmiş ve önceki Peygamberlerin

şeriatlarına uymalarını yasaklamıştır31. Mâide suresinin 48. âyetinin tefsirini

yaparken Abdullah İbn Abbas şöyle diyor: “sizden her nebi için ayrı bir şeriat

açıkladık”. İbn Abbas, âyetin devamındaki eğer Allah istese idi sizi tek ümmet

yapardı ifadesini de eğer Allah istese idi sizi tek bir şeriat üzere kılardı diye

yorumluyor. İlk tefsir sahiplerinden Abdurrazzak(ö. 221/835-836) da aynı

ayetin tefsirinde din tektir, şeriatlar ise muhteliftir diyor.32 Yine İbn Kesir,

tefsirinde bu ayeti yorumlarken farklı açıklamalar ve görüşler beyan ettikten

sonra, yukarıdaki görüşü destekler mahiyette tavır alıyor.33 Dolaysiyla din,

değişmeyen bütün ümmetlerin kabulünü vacip kılan ilkeleri kapsarken, şeriat

28 Abdullah YEĞİN,a.g.e, şeriat maddesi. 29 Ahmed Hassan, İslâm Hukukunun Doğuşu ve Gelişimi, iz yayıncılık, İstanbul, 1999, 1. bs, s 31-32. 30 Ahmed Hassan, a.g.e, s 32. 31 Ahmed Hassan, a.g.e, s 32. 32 İlhami Güler, Sabit Din Dinamik Şeriat, Ankara okulu Yayınları, Ankara, 2015, 4. Baskı, s 25. 33 İbn Kesir, Tefsiru’l Kur’âni’l Azim, (thk Abdurrazzak el-Mahdi), (trc Savaş Kocabaş) c III, s 586-

587, Mide, 48.

8

ise, peygamberden peygambere değişime açık olan hükümleri muhtevi bir

kavramdır.

Fıkıh ve şeriat ilişkisi de Din-Şeriat ilişkisine benzer bir mahiyettedir.

Nitekim Fıkhı, şer’î amelî hükümler bütünü olarak tanımlandığında, geniş

anlamdaki şeriat’in bir parçasını oluşturmaktadır. Yani şeriat ve fıkıh arasında

tam girişimlilik ilişkisi bulunmaktadır. Dolaysıyla her bir fıkhî hüküm şer’î

olduğu halde, her bir şer’î hüküm fıkha dâhil değildir. Çünkü fıkıh sadece

ameli hükümleri oluşturmaktadır.

9

B. Bir Kavram ve Sistematik Olarak İslâm Hukûku

1. İslâm Hukûkunun Kaynakları ve Teşekkülü

a. Kaynak

Burada amacımız, İslâm hukuku kaynaklarını detaylı bir şekilde değil,

konumuz için yeterli olacak şekilde genel ve ana hatlarıyla ele almaktır.

Bundan dolayı, birçok fıkıh usulü kitaplarında karşılaştığımız aslı kaynaklar ve

fer’î kaynaklar sınıflandırmalarına girmeden herkesçe kabul görülen kaynakları

ana hatlarıyla sırasıyla ele alacağız.

İ. Kitap (Kur’ân)

İslâm hukuku kaynaklarında Kur’ân, genellikle ‘’Kitap’’ adıyla anılmakta

ve şöyle tanımlanmaktadır. Kitap: yüce Allah’ın, Hz. Muhammed(sav)’e

arapça olarak indirilmiş, bize kadar tevatür yoluyla nakledilmiş, Mushaflara

yazılı, Fatiha suresi ile başlayıp Nas suresi ile biten,34 hiçbir şeyi eksik

brakmadan ve her şeyi açıklamak üzere,35 indirilen kelamdır. Kur’ân’ın amacı

sadece dini kurallar ve ahlâkî ilkeler olmayıp insan hayatının bütün

boyutlarıyla ilgili genel ilkeler koyan bir yaşam kitabıdır36. Kur’ân, peygamber

efendimizin kalbi eylemi olan itikadının ve bedenî eylemi olan amelinin37esas

dayanağıdır.

34 Zekkiyüddin ŞA’BAN, İslâm Hukuk İlminin Esasları (trc. İbrahim Kafî Dönmez), TDV yayınları,

Ankara, 13. Baskı, s 51. 35 Nahl 16/ 89 36 İbrahim Çalışkan, Fıkıh Usûlü, Ankara Üniversitesi Yayınları, 1. Baskı, 2011, s 140. 37 Abdulazîz b. Ahmed el-Buhârî, Kesfu’l-Esrâr ‘alâ Usuli’l-Bezdevî, Sirket-i Sahâfiye-i Osmaniye,

stanbul, 1308, Cilt. I, s. 12.

10

ii. Sünnet (السنة)

Sünnet, gidilecek yol anlamına gelen ‘ سووون /s.n.n’ kökünden türemiştir.

Terim olarak Sünnet, Hz. Peygamber’in kur’ân dışındaki söz, fiil ve

takrirleridir38. Sünnet, kaynak değerini yine Kur’ândan almaktadır, nitekim

Kur’ân’da ( ومووا ین وو عووو الهوو ا إن هوو إلا وحوو یوو ح )39 O, kendi arzu hevesi ile

konuşmaz, ancak onun konuştukları bizim ona vahiy ettiğimizden başkası

değildir. Dolaysıyla gerek bu âyet gerekse diğer âyetler de açıklandığı gibi Hz.

Peygamberin en büyük görevi Allah’ın ona inzal ettiğini (Kur’ân)’ı

açıklamaktır. Bunun yanı sıra Hz. Peygamber Şar’i ilk anlayıp onunla muhatap

olma açısından Allah’tan sonra en büyük şar’i vasfına sahiptir, nitekim bu

mevzu Kur’ân-i Kerim’in çeşitli ayetlerinde açıklanmış ve ona itaat’i Allah’a

itaat olarak nitelendirmiştir40. Dolaysıyla Hz. Peygamber Kur’ân ve hikmet’i

açıklama görevi yanında onun kanun koyma ve hükümler vaz’ etme yetkisine

sahiptir.

iii. İcmâ (ألإجماع)

İcmâ, sözlükte karar vermek, kararlaştırmak ve ittifak etmek anlamlarına

gelmektedir41 Kur’ân-i Kerimde: ( فووووو جموووو ا أمووووورك و شووووركاءك) âyetinde geçen

‘’ecmi’u’’kelimesi karar vermek anlamında kullanılmıştır. Bir İslâm hukuku

kavramı olarak İcmâ ise, Hz. Peygamber’in vefatından sonra herhangi bir

asırda yaşamış olan müçtehidlerin şer’î bir hüküm üzerinde ittifak etmeleri

şeklinde tanımlanmıştır.

İcmâ, Sarih ve Sükûtî olmak üzere ikiye arılıyor: Sarih olan, üzerinde

ittifak edilen meselenin hükmünün müçtehitlerce tek tek açıkça ifade edildiği

icmâdır. Sükûtî icmâ ise, bazı müctehidlerin görüşünü açıkladıktan sonra,

diğerlerinin bu görüş karşısında sessiz kaldığı icmâdir.42 İcmâ’nın kaynak

değeri de bu ayrıma göre şekil kazanıyor, şöyle ki: tartışmalı olmakla birlikte

çoğunluk Sarih icma’i kesin delil olarak kabul ederken, Sükûtî icma’i delil

38 İbrahim Çalışkan, a.g.e, s 142. 39 Necm 53/ 4-4. 40 Bk, Nisa/4, 80, 115, 59; Haşr 59/7; Ahzab 33/ 36. 41 İbrahim Çalışkan, a.g.e, s 149. 42 Saffet Köse, a.g.e, s 126.

11

olarak kabul etmemişler, kabul edenler dahî zannî delil niteliğini taşıdığını

belirtmişler.43

iv. Kiyas (ألقياس)

Sözlükte bir şeyi başka bir şeyle ölçmek ya iki şeyi birbirine eşitlemek

anlamına gelen Kıyas, bir usûlü fıkıh terimi olarak, Kitap, Sünnet veya İcmâ’da

hükmü bulunmayan meseleye, aralarındaki illet birliği sebebiyle, bu

kaynaklardan birinde yer alan meselenin hükmünü vermek demektir.44 Kıyas,

bir hüküm kaynağı olmayıp, hükme ulaştıran bir araçtır. Dolaysıyla kıyas, yeni

baştan hüküm üretmez var olan hükmü diğer meseleye uygulayarak onun

hükmünü açığa çıkarır.45 Bundan dolayı bazı fakihler kıyası, fıkhın asli

delillerinden saymayıp, fer’î delillerden saymışlar. Kıyas, Celi ve Hafi olmak

üzere ikiye ayrılır. İllet herkesin anlayabileceği şekilde açık ise bu, Kıyas-i

Celidir. Eğer illet kapalı ise buna, Kıyas-i Hafî denir. Buna istihsan da denir.46

Kıyas’ta makîs ile makîsun aleyh diye iki taraf bulunur. Aradaki müşterek illet

sebebiyle asıl olan makîsun aleyhteki hüküm, feri’ olan makis’e usulü fıkıhta

beyan olunan metoda göre tatbik olunur ve böylece yeni meselenin hükmü

ortaya çıkmış olur. Sınırsız olayların hükümlerini sınırlı naslardan elde

edebilmek için kıyas, oldukça verimli bir yöntemdir. Nitekim İmam Şafiî,

kıyas hakkında şöyle der: Müslümanın karşılaştığı her meselenin zarûrî bir

hükmü vardır. Eğer bu hüküm açıkça mevcut ise ona aynen uyması, değilse

hakikate uygun şekilde ictihad yaparak ondaki delaleti araması gerekir. içtihad

da, kıyas demektir.47 Kıyas’ın muteber bir delil olmaması her ne kadar

zahirilerce illeri sürülse de, birçok fakih ve müctehidler, geçerliliğine dair

deliller illeri sürmüş ve kitaplarında geniş bir şekilde açıklamıştır.

Buraya kadar ele aldığımız kaynaklar İslâm hukukunun asli kaynakları

olarak bilinmektedir. Kur’ân ve Sünnet dışındaki İcmâ ve Kıyas, Zahiriler (İbn

Hazm) ce delil olarak kabul edilmese de bunların dışında, nerede ise bütün

fakih ve müctehidler delil olarak kabul etmişler. Bunların yanı sıra Örf, Sahâbe

43 geniş bilgi için, bk, Zekiyyüddîn Şaban, Usûlü’l Fıkh, s 107-113. 44 Zekiyyüddin Şaban, a.g.e, s 126. 45 Saffet Kösse, a.g.e, s 127-128. 46 Osman Keski oğlu, Fıkıh Tarihi ve İslam Hukuku, Diyanet Yayınları, Ankara 2003, s39. 47 İmam Şafiî, er-Risâle, (thk. Ahmed Muhammed Şakir), Matbaat’ü Mustafa el- Halebi, Mısır, 1938, s

477.

12

kavli, Şer’u men kablenâ, Sedd-i zerâi’ve İstıshâb gibi kullanım alanı

müctehid’ten müçtehide değişen ve İslâm hukukunun yardımcı kaynakları

olarak nitelenen kaynaklar da vardır. Ancak burada konumuz açısından bizi

daha fazla ilgilendirmediği için sadece bu kadar ile yetineceğiz. Fıkıh usulü

kitaplarında her biri geniş ve detaylı bir şekilde açıklanmıştır.

b. Teşekkülü

i. Hz. Peygamber Dönemi

İslâmî fıkh’ın teşekkülünde Hz. Peygamber devri en mühim dönemdir.

Çünkü vahiy’e dayanan teşrî’ faaliyeti bu devre içinde tamamlanmış, sonraki

devrelere de temel teşkil etmiştir. Nitekim 610 yılında vahye muhatap olmaya

başlayan Hz. Peygamber, gerek Mekke dönemi olsun gerek Medine dönemi 23

yıl zarfında vazifesi icâbı dini tebliğ etmiş, Müslümanların birbirleriyle olan

ilişkileri, ya da diğer toplumlarla olan ilişkilerinde ortaya çıkan sorunları, vahiy

(Kur’ân) ve sünnet çerçevesinde çözmüş ve bu bağlamda ilkeler vaz’ etmiştir.

Bu bağlamda gerek usulü fıkıh olsun gerek füru fıkıh temelleri Hz. Peygamber

devrinde atılmış, hatta esas itibariyle tamamlanmıştır.48 Bilindiği gibi Kur’ân-i

Kerimde şer’i hükümler, külli kaideler şeklinde yer almaktadır, Hz. Peygamber

onun açıklayıcısı, tahsis ve takyid etme yetkisine sahiptir. Dolaysıyla şer’i

ilkelerin ikinci kaynağı olan Sünnet, Kur’ân’ın açıklayıcısı niteliğindedir.

ii. Halifeler Dönemi

Hz. Peygamber’in vefatının ardından hem vahiy kaynağı kesilmiş olmakta

hem de, önceden kendisine sorulup görüşlerin doğrulatma imkânı da ortadan

kalkmaktadır. Yeni yeni ortaya çıkan ferdi, siyâsî, ictmâî bir hadise ve

problemin halli için ilk önce Kur’ân’a sonra da Sünnet’e başvurmak Hz.

Peygamber döneminden beri bilinen bir yöntemdi, ancak bu iki kaynakta

çözümü bulunmayan meseleler hakkında, Sahâbîler ilk iki kaynak çerçevesinde

kendi anlayış ve çıkarımlarıyla olaylar hakkında çözüm üretmeye başladılar.

Kişiden kişiye değişmesi mümkün olan bu yorumlamalar neticesinde ta ilk

başta sahâbîler arasında farklı görüşler ve ihtilaflar çıkmaya başladı. Bu

ihtilafları önlemek, birliği sağlamak ve yeni karşılaşılan olaylara Şari’in

maksadına uygun çözümler üretebilmek için Hz. Ömer ve Hz. Ebubekir

48 Hayrettin Karaman, Hz. Peygamber devrinde fıkıh, (m.y), (t.y), (y.y), s 1.

13

döneminde önde gelen sahâbîlerden müteşekkil bir heyet oluşturuldu, bu zevât

Hz. Peygamber’in en yakınında bulunan arkadaşları ve hukuku en iyi bilen

kişiler idi. (Ancak bu durum Hz. Osman’ın son dönemine kadar devam

edebildi), zamanın ilerlemesiyle gelişmekte olan İslâm dini, Arap yarım

adasının dışına, komşu ve uzak ülkelere yayıldıkça oralarda dini etraflıca

anlatacak kişilere ihtiyaç hâsıl oldu. Dolaysıyla eshâb bu topraklara yayıldı ve

gittikleri yerlerde öğrendikleri ile hüküm vermeye başladılar, hükmü

bilinmeyen meseleler karşısında kendi rey ve içtihatlarıyla hüküm çıkarmaya

çalıştılar ve böylece bölgeden bölgeye değişen meseleler hakkında farklı

görüşler ve çözümler ortaya çıktı, işte Sahâbîlerin bu bireysel yorumlamaları

daha sonra farklı mezheplerin ortaya çıkmasına zemin hazırladı.49

iii.Müctehid İmamlar Dönemi

Müctehid imamlar dönemi ile hicrî ikinci asrın başlarından itibaren,

dördüncü asrın başlarına kadara uzanan bir zaman dilimi kast edilmektedir.

İslâm hukukunun oluşum sürecinde oldukça önemli merhalelere sahne olan bu

dönem için “fıkhın altın çağı”, “tedvin dönemi” gibi nitelemeler de

kullanılmaktadır.50 İslâm hukuk tarihinde altın çağ olarak bilinen bu dönem

Abbasîlerin devrine denk gelmektedir. Dolaysıyla gerek Abbasîlerin meşruiyet

kazanmak için ilim ve ilim adamlarına verdikleri önem, gerekse İslâm’in farklı

coğrafiya’ya yayılması, farklı kültürlerle muhatap olması, bilim adamlarının

farklı sorunlarla karşı karşıya gelmesi gibi bir takım sebepler İslâm âlimlerinin

arayış içine girmesine neden olmuştur. Buna binaen dönemin illeri gelenleri,

İslâm’ın temel kaynakları (Kur’ân/Sünnet) yanı sıra sahâbe icmâî, sahâbe’nin

bireysel fetvaları hukukun kaynakları içerisinde yerini almış, rey ve ictihadı

sistemleştirerek, kıyas, istihsan, ıstıslah gibi kısımlar halinde incelenmiştir.

Bu dönemde Kur’ân-ı Kerim kıraatına, tefsirine büyük önem verilmiş,

hadisler yazılmış, sünnet’in tesbiti için farklı kiriterler vaz’ edilmiş, Usûlü’l-

Fıkıh ve ictihad usulleri kurulmuştur. Furû’da ihtilaflar çoğalmış, fıkh’ın ana

kaynağını teşkil eden kitaplar yazılmıştır. Bu dönem’in en bariz özelliklerinden

49Hayrettin Karaman, İslâm Hukuku Tarihi, İz yayıncılık, İstanbul, 2014, s 101-111; Veliullah ed-

Dehlevi, el-İnsâf fi beyan-i esbab-i el- İhtilaf, Darun-Nefais, Beyrut 1986, s 15-33 50Yunus Apaydın, İslam Hukukuna Giriş, Anadolu üniversitesi dergisi, sayı 2060, s 38.

14

biri de, döneme damgasını vuran hukukçuların yetişmesidir ki, daha sonra

bunların etrafında mezhep diye anılan hukuki yapılanmalar gerçekleşmiştir.

iv. Taklid ve Tahric Dönemi

Hicrî IV. asırda başlayan bu dönemde, daha önceki dönemlerde olduğu

gibi mutlak muctehid yetişmemiştir. Bu dönemde yetişen hukukçular daha

evvel yetişmiş ve sistemleşmiş mezhep ve muctehidleri taklid etmiş, onların

düşünceleri doğrultusunda eserler vermişler ve mezhep bilgilerini tedvin

etmişler. Hukuçu olmayanlar ise her hangi bir mezhebe tabi olmuş ve onu

taklid etmilerdir.51 Bu dönemde mutlak müçtehide rastlanmasa bile mezhep içi

birçok muctehid yetişmiş, ortaya çıkan yeni meselelere hüküm getirmişler,

hocaları olan mutlak muctehidlerin ictihadlarını tesbit ederek, bunların

delillerini araştırmış ve tahkik etmişler ve böylece mezhep içinde tercihler

yapmışlar, zaman ve insanların ehvaline göre fetvalar vermişler. Binaen aleyh,

bu dönemde mutlak muctehid yetişmemişse de ilmi faaliyetler önceki devirden

az olmamıştır. Bu dönem tartışmalı olmakla birlikte, 350-656 yılları arasında

yer almaktadır.52

I. Hanefi Mezhebî’nin Oluşumu

1. Hanefi Mezhebî

Bilindiği gibi Hz. Ömer döneminde Kufe’nin fethedilmesinden sonra,

Abdullah b. Mesud Kûfe’ye atanmıştır. Daha sonra Hz. Ali de oraya yerleşir.

Bu iki önemli zat haricinde pek çok sayıda sahâbe de Kufe’ye gelip

yerleşmişler. Bu bağlamda terettüp eden zaman içinde, bu sahâbeler sayesinde

başlayan ilmi hareketlilik, çeşitli vesilelerle nesiller boyu devamlılığını

sürdürdü ve bu sayede Ehl-i Rey fıkhı bu bölgede tekevvün etti. Sahâbe ile

başlayan bu ilmi hareketlilik, Tabiîn imamlarından, aynı zamanda İmam Ebu

Hanife’nin hocası Hammad b. Ebi Süleyman’ın hocası olan İbrahim en-

Nahaî’den itibaren Kufe’deki bu fıkhı çizgi, Irak fıkhı olarak anılmaya başlar

ve İbrahim en-Nahaiî Irak fıkhı’nın en büyük yoğurucularından biri olarak

karşımıza çıkar. Dolaysıyla Irak fıkhında etki unsuruna sahip olarak

51Ekrem Buğra Ekıncı, İslâm Hukuku Tarihi, s 100-105 52Talgat Nurbergen, Hanefi Mezhebi’nin Orta Asya’ya Giriş Süreci ve Yayılışı, basılmamış yüksek lisan

tezi, Ankara, 2005, s 12

15

sahâbilerden Abdullah b. Mesud, Hz. Ali ve Hz. Ömer’in isimleri öne çıkarken

tabiî’nden Alkeme İbrahim en-Nahaî ve Hammad b. Süleyman öne

çıkmaktadır. Nitekim İmam Ebu Hanife’ye ilmi kimden aldın diye

sorulduğunda saydığı beş kişiden üçü talebeleri vasıtasıyla İbn Mesûd, Hz. Ali

ve Hz. Ömer’dir.53 Bu manada Ebu Hanife’nin ismine nisbetle anılan Hanefi

mezhebi, işte Irakta ki (İbrahim en-Nahaî’den itibaren Irak fıkhı olarak anılan)

bu rey fıkhı’nın bir devamıdır. Ebû Hanife ile birlikte sistemleşen ve bir

doktrin haline gelen bu ekol daha sonra İmam Ebû Hanife adına nisbetle

Hanefi mezhebi diye isimlendirilmiştir. Arap yarımadasının dışındaki bir

bölgede gelişen Hanefî mezhebi, doğasındaki esnekliği sebebiyle (daha sonra

farklı bir başlık altında inceleyeceğimiz bölgelerde) hızlıca yayılmış ve bu

bölgeleri etkisi altına almıştır. Tabiidir ki, bir mezhebin oluşmasını,

yayılmasını tetikleyen en önemli sebepler o mezheb’in ilkeleri etrafında

düşünen insanların olmasıdır. Dolaysıyla bu anlamda bu mezhebi oluşturan ve

onun ilke ve usullerinin teşekkülüne etkili olan âlimlerden kısaca zikretmemiz

hayati önem arz eder.

1. Hanefî Mezhebi’nin İmamları

a. Numan b. Sabit ( İmam Ebu Hanife)

i. Hayatı ve Nesebî

İmam-ı A’zam54 Ebû Hanife, (80/699/700) senesinde Kûfe’de doğdu.

(diğer bir rivayete 61 senesinde doğduğu söyleniyorsa da bu zayıf bir

rivayettir.55), asıl adı Nu’mândir. Onu Farisi veya Türk asıllı olduğu konusunda

değişik görüşler var. Hatta onu Babil’i olup Arap asıllı diyenlerde vardır.56

Babası Sâbit ve dedesi Zûta veya Zevtâ (İslamiyete girdikten sonra Nu’man

ismini aldığı söylenmektedir) b. Mâh57 olan Ebû Hanife’nin ailesi, Horasan’ın

Müslümanlar tarafından fethedilmesi ile Ailesi esir düşmüş ve Teym oğullarına

köle olarak verilmişse de, daha sonra azâd edilerek Horasan’ın Nese şehrinde

53 Mustafa Cafer pişe ferd, Aşnayî ba Mezahib-i İslamî, (m.y), Kum, İran, hicrî 1393, s 16-17. 54 Bu sıfatı ona veren sadece Hanefi mezhebine bağlı kimseler olmayıp, diğer mezheplere bağlı kimseler

tarafından da kullanılmıştır. Örneğin, Şafii mezhebinden Hâfız Zehebî (v 748/1374), İmam Ebû Hanife’yi

bu sıfatla anar. Bkz. Tezkiratü’l-Huffâz, thk, Zekeriya Umeyrât, Beyrut 1998, cilt 1, s127. أب ا حنيفه ألإما

ألأعظ فقيه[ العرا العمان ب ثابت]55 Muhammed Ebu Zahra, Ebû Hanife, (trc. Osman Keski oğlu), DİB yayınları, ankara 1997 1. , s 23 56 Ebû Zahra, a.g.e, s 23 57 Mâh/ Hürmüz/ merzban: farsça bir kelime olup sınır koruyucu ve uç bey anlamına gelir. Buradan da

Arap olmadığı anlaşılmaktadır.

16

oradan Enbâr, bilâhire Kûfe’ye yerleşmişlerdir.58 Ancak, Ebû Hanife’nin

torunlarından İsmâil, dedesinin asla köle olmadığını söylemiştir.59 Nû’man

Kûfe de doğmuştur. Babası Kûfe’ de Hz. Ali ile görüşmüş ve onun hayır

duâsını almıştır. Annesi kabil asıllı idi. Anlatıldığına göre, İmam Ebû

Hanife’nin babası Kûfe’de ipek ve yün kumaş ticaretiyle uğraşıyordu.60

Daha çok Ebû Hanife olarak şöhret bulan Nû’man b. Sabit’in bu lakabı

onun Hanife adında bir çocuğu olmasından dolayı olmayıp, bununla ilgili farklı

görüşler illeri sürülmüştür. Bel kuşağında, Irak’ta, Hanife denilen bir hokka

taşıdığı için yanı hokka ya da divit taşıyan anlamında veya doğru itikadı

(hanîfliği) sonraki nesillere ulaştırıp, bir bakıma Haniflerin manevî babası

olduğu için bu künye ile anılmıştır.61 Ebû Hanife, ticaretle uğraşan zengin bir

ailedendir. Bundan dolayı hem kendisi ilim ile uğraşma imkânı bulmuş, hem de

ilim tahsil etmeye maddi durumu müsait olmayanlara da mali yardımda

bulunmuştur. Dindar bir ailede yetişen imam, ilimde yüksek bir mevkiide

olmasının yanında, züht ve takvada da en yüce mertebede bulunuyordu.

Nitekim İmam Ebû Yusuf İmam hakkında şöyle diyor: on dokuz sene Ebû

Hanife’nin hizmetinde bulundum, bu süre içinde hep sabah namazlarını, yatsı

namazı için aldığı abdestle edâ etti.62 Hayatı boyunca ilim ve talebe yetiştirme

ile meşgul olan imam, birçok defa gerek Emevî, gerekse Abbasî yöneticileri

tarafından devlette resmi bir görev alması teklif edildi, hatta bu konuda bir

takım baskılara maruz kaldı, ancak İmam, takvası gereği, insanların haklarını

gözetememekten korktuğu için veya kendince haklı olduğu başka sebeplerden

dolayı, gelen teklifler kabul etmedi. Ancak (150/767) yılında Abbasî Halifesi

Ebû Cafer Mensur’un emrettiği mahkeme başkanlığını kabul etmediği için

zindana atıldı. Türlü türlü işkencelere maruz kalan İmam, orada hayatını

58 Ebû Zahra, a.g.e.s 23 59 Ebû Zahar, a.g.e, s 24 60 Ali Pekcan, İmam A’zam Ebû Hanife’nin Kişisel ve Toplumsal Yaşmına Bir Bakış, İslâmi Hukuku

Araştırmalar Dergisi, S XIX, Nisan 2012, Ebû Hanife Özel Sayısı, s 12 61 Osman Keskioğlu, a.g.e, s 59; ayrıca bu isimde bir zat daha vardır. Ebû Hanife ed-Dineverî (ö,

282/985), Bâyezd Bistâmî’nin talebesinden olup hadis, gramer, tarih, matematik, astronomi, botanik ve

biyolojide zamanın en illeri geleni idi. 62 Ferideddin Attar, Tezkiretü’l Evliya, Erdem yayınları, İstanbul, 1991, Ebû Hanife maddesi, s 270;

detaylı rivayetler için, bkz: Ferideddin Attar, a.g.e, Ebû Hanife Maddesi.

17

kaybetti. Vasiyeti üzerine, Bağdat’ta gasp alameti bulunmayan Heyzuran

Kabristanında defin edildi, cenazesinde elli bin den fazla kişi katılmıştı.63

ii. İlmi

Yukarıda ifade edildiği gibi İmam Ebû Hanife, dindar bir ailede yetişmiş,

çocuk yaşta Kur’ân-ı Kerimi ezberlemiş, okuması m’utad olan âlet ilimlerini

(Arap dili ve edebiyatı, mantık, şiir, nehvî vs.) öğrenmiştir. Kıraat ilmini

dönemin meşhur kıraat âlimi ve yedi kurrâ’dan biri olan Âsım’dan

öğrenmiştir.64 On altı yaşında iken babasıyla gittiği hac’da ve ticaret sebebiyle

gittiği Basra da birçok sahâbîyle görüşmüştür. Ezcümle: Enes b. Malik,

Abdullah b. Ebi Evfâ, Sehl b. Sa’d Saîdî, Abdullah b. Üneys, Saîd b. Yezîd,

Vâsile b. Eskâ, Abdullah b. Büsr, Ebu’t- Tufeyl b. Amir b. Vâsile ile görüşerek

ve bunlardan hadis rivayet ettiği nakledilmektedir.65 Baba mesleği icabı belli

bir yaşa kadar tamamen ticaretle uğraşan İmam, dönemin bazı bilginleri

tarafından, özellikle tâbiînden olan İmam Şa’bi’nin teşviki üzerine ilme

yönelen İmam, ilkin hangi ilim dalı ile uğraştığı konusunda farklı rivayetler

var. Tarihi kaynaklardan anlaşıldığına göre, o devirde ilim halkaları başlıca üç

nev’i idi. 1. Akâid usulleri müzakere olunan halkalar; 2. Hadis halkaları ki

buralarda hadis rivayet ve müzakere olunurdu; 3. Fıkıh halkaları, Kitap ve

Sünnet ’ten hüküm çıkarma usulü, vuku bulan hadiseler hakkında nasıl fetva

verileceği bu meclislerde tartışılıyordu.66 Kuvvetli rivayete göre İmam, bu ilim

halkaları içerisinde ilk defa, Kelam ilmiyle uğraşmaya başladı. Hz. Peygamber

ve ashâbı’nın bildirdiği itikâd (iman bilgilerini) topladı ve yüzlerce talebesine

bildirdi. Bu hususta Fıkh-ı Ekber adındaki eserini yazdı. Bu kitap,

Müslümanların ehl-i sünnet itikadını esaslarını sonraki nesillere intikalini temin

eden çok mühim bir eserdir. İmam bu uğurda Kûfe şehrinin önemli

özelliklerinden biri olan farklı dinî yönelimleri temsil eden çeşitli ilmî

meclislere katılmaya ve farklı bölgelere yolculuk yapmaya başlamıştır.

İmam’ın kendi ifadesine göre, Kelâm İlmi’ni öğrenmek için yirmi defadan

fazla Basra’ya gidip gelmiştir. Ayrıca, bölgede bulunan, zamanın bütün sapkın

cereyanlarıyla mücadele etti ve hepsinde muvaffak oldu. Bu konuda mütehassıs

63 Mustafa Cafer Pişeferd, a.g.e, s 15-16. 64 Ebû Zahra, a.g.e, s 26. 65 Ekrem Buğra Ekinci, a.g.e, s 59 66 Ebû Zahra, a.g.e, s 36.

18

talebeler yetiştirdi, bu talebeler vasıtasıyla Maturidi’ye kadar gelen ehl-i sünnet

ilmi kelamı İmam Maturidi(333/944), tarafından sistemleştirilerek kitaplara

yazıldı.67 Ancak, Kelâm ve Cedel’in dinin özüne aykırı olduğunu düşünerek

fıkh’a yönelmiştir. “Arkadaşını tekfir etmek isteyen ondan önce küfre düşer”

diyordu.68 O, bunu kendi ifadesi ile şöyle anlatır: Sahâbî ve Tâbiîn, bize gelen

konuları bizden iyi anladılar. Aralarında sert münakaşa ve mücadele olmadı ve

onlar fıkıh meclisleri ile halkı fıkh’a teşvik ettiler; fetvâ verdiler, birbirlerinden

fetvâ sordular. Bunu anlayınca bende münakaşa, Cedel ve kelâm’ı bıraktım,

selefin yoluna döndüm. Kelâmcıların selefin yolunda olmadığını, cedelcilerin

kalpları katı, ruhları kaba, nasslara muhalefetten çekinmeyen, verâ ve

takvadan uzak kimseler olduklarını gördüm.69 Ayrıca, bir gün Kûfe mescidinde

kendisine talakla alakalı sual soran bir kadına cevap veremeyip kendisini

Tabiîn hukukçularında biri olan Hammad b. Ebî Süleman’a(120/736)

göndermek mecburiyetinde kalınca, fıkıh meselelerin öğrenmenin lüzumuna

kanaat getirdi70 ve fıkıh öğrenmeye karar verdi.

İmam’ın önceden alaka duyduğu ve meşgul olduğu, sonradan sakıncalı

bularak terk ettiği Kelam, Vasıl b. Ata(ö. 131/748) ve Amr b. Ubeyd( ö.

144/761) tarafından anlaşılan ve tesis edilen Mutezile kelamıdır. İzmirli İsmâil

Hakkı (ö. 1946) Kelam ve Tevhid ilimlerinin birbirinden farklı olduklarını şu

ibarelerle anlatır: İlm-i Tevhid, diğer adıyla Fıkh-ı Ekber babında en evvel

maruf olan eser, İmam Ebû Hanife’nin el-Fıkh-i Ekber adlı eseridir ki ravisi

öğrencilerinden Ebû Mutî el-Balhî (ö. 198/813-814)’dir. Buna mukabil Ehl-i

sünnet ile cidâl ve nizâ hususunda ilm-i kelam’a dair eser yazan da, reis-i ehl-i

i’tizâl Vasıl b. Ata el-Gazâl (ö.131/748)’dir. Böylece ehl-i islâm arasında biri

Ehl-i sünnet, diğeri Ehl-i bid’at veya Ehl-i i’tizâl mezhebi olmak üzere akâide

ait birer müdevven ilim hâsıl oldu; İlm-i tevhid veya Fıkh-ı ekber Ehl-i

67 Ekrem Buğra Ekinci, a.g.e, s 59; Talgat NURBERGEN, Hanefi Mezhebi’nini Orta Asyaya Yayılışı,

basılmamış yüksek lisans tezi, Ankara üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Temel İslâm Bilimler Anabilim

Dalı, İslâm Hukuku Bilim Dalı, s23 68 Ahmet Ağırakça, Şâmil İslâm Ansiklopedisi, Şâmil yayın evi, İstanbul, 1990, cilt II, Ebû Hanife

Maddesi. 69 Ali Pekcan, İmam-i Azam Ebû Hanife’nin kişisel ve toplumsal yaşamına bir bakış , İslâm

Hukuku Araştırmalar Dergisi, İmam-i Azam Ebû Hanife özel sayısı, S XII, Nisan 2012, s 13 ( ibnü’l

bezzaz, menakib’u Ebû Hanife, I, 111). 70 Ekrem Buğra, a.g.e, s 60.

19

sünnet’in, İlm-i kelam Ehl-i bid’at’in ilmi idi.71 Taşköprüzâde, nasstan72 delil

getirerek, durumu daha da belirginleştirmiştir, felsefi mugalataya ve onu

husumete götüren münazaradan sakınılması gerekir, hakkı izhâr için yapılan

cidâlde herhangi bir sakınca yoktur.73 Yine nass’a göre, Allah’ın yolunda

hikmet ve öğütle çağırılması gerekir.74 Ancak günümüzde kelam denilince akla

hem tevhid hem de akâid ilimleri gelmektedir. Ancak daha dikkatli

incelendiğinde arasındaki fark, fark edilebilir. Elbette ki akâid ilmi, her

Müslüman için doğru inanması, inancını sağlam temeller üzerine bina etmesi

için gerekli bir şeydir. Zaten bu hakikati Kur’ân-ı Kerimde müşahede

etmekteyiz, nitekim Kur’ân-ı Kerimde Allah’ın hitabı ilk önce “ ey imân

edenler’’ sonra yerine getirilmesi gereken işlerden bahsedilir. Aynı şekilde

İslâm teşri tarihine de baktığımızda bu hususu müşahede etmekteyiz. Nitekim

islâm tarihinde Müslümanların Mekke ve Medine dönemini görürüz, Mekke’de

inen ayetler ekseriyetle inanç meselesini kapsamakta olup, Medine’de inen

ayetler, daha çok uygulamaya yöneliktir. A’meli meseleleri sağlam bir temele

oturtmak için, dinin esasını teşkil eden akâidin sağlam olması gerekir. İşte

İmam Ebû Hanife’nin ilk başta ilmin bu dalından tutunması gayet doğal bir

harekettir. Ancak bu da bir yere kadardır, çünkü kişinin gönlüne hitab eden

hikmetli bilgi ameli gerektirir, bu yüzden Ebû Hanife fıkh’a yönelmiştir.

Nitekim Kur’ân-ı Kerimde, Allah(cc.) hanginiz daha iyi iş yaparsınız diye

ölümü ve hayatı yarattı75 buyurmaktadır. İşte bu ve benzeri sebeplerden dolayı

İmam Ebû Hanife fıkh’a yönelmiştir.

İmam Ebû Hanife, fıkıhta karar kılıp selefin yolunu izlemeye başladıktan

sonra geleneğe uyarak kendisine bir üstad (âlim) seçti. On sekiz yıl Irak’ın

büyük fakihi Hammâd b. Ebi Süleyman (ö. 120/737)’in derslerine devam etti.

On yıllık öğrencilikten sonra kendi kürsüsünü açmak istediyse de, altmış kadar

fetvasının kırkının Hammâd tarafından tasvip edildiği yirmisinin düzeltildiğini

görünce bundan vaz geçerek onun ölümüne kadar vekâletinde bulundu.76

71 Talgat Nurbergen, a.g.t, s 24. 72 16/Nahl, 125. 73 Taşköprüzâde Ahmet Efendi, Mevzûâtu’l-Ulûm (trc: Kemâluddin Mehmed Efendi), İkdâm Matbaası,

İstanbul, 1313, Cilt I, s 599-600. 74 16/Nahl, 125. 75 67/mülk 2. 76 Mustafa Uzunpostalcı, “Ebû Hanife’’ DİA, T.D.V. yayınları, Ankara, cilt 10, s 132.

20

Hammâd vefat edince, Kûfe uleması tarafından onun kürsüsüne geçirildi ve

Kûfe müftüsü olarak kabul görüldü. İmam’ın talebesi olduğu Hammâd b. Ebi

Süleyman, İbrahim en-Nahaî (ö. 95/713-714) ve Şa’bi gibi iki büyük âlimden

fıkıh okudu. Abdullah b. Mes’ûd (ö. 34/654-655) ve Hz. Ali (ö. 40/660-

661)’nin fıkhına sahip olan kimselerin fıkhından faydalandı. Ebû Hanife’nin

fıkhında daha ziyade İbrahim en-Nahaî okulunun tesiri görülür. Dehlevî,

“Hanefi fıkhının kaynağı, İbrahim en-Nahaî’nin kavilleridir” der.77 İmâm Ebû

Hanife, hocası Hammâd’ın yanı sıra, nerde ise dönemin bütün fakih ve

muhaddislerinden ders almıştır. Öğrenme konusunda m’utat bir kişiliğe sahip

olan imâm, nerede olursa olsun tabiîn âlimleri arar bulurdu ve onlardan bir şey

alırdı. Bilhassa fıkhı içtihatta seçkin olan sahâbe ile buluşmuş tabiînlerle

mutlaka buluşmuştur. Kendisi bu konuda şöyle diyor: “Hz. Ömer’in fıkhını,

Hz. Ali’nin fıkhını, Abdullah b. Mes’ud’un fıkhını ve İbn-i Abbas’ın fıkhını

onların ashabından aldım.”78 İmâm’ın kendi ifadesiyle sarf ettiği bu sözden de

anlaşıldığı gibi, Hammad b. Ebi Süleyman’ın kendine rehber edinmesi yanında,

istifade imkânına sahip herkesten müstefid olmuştur.

Hocası Hammâd’ın vefatından sonra onun ders halkasını devralan İmâm,

zengin bir aileden gelmesi hasebiyle, bu servetinden ilim tahsil ederken

faydalandığı gibi, ders halkasındaki maddi imkânları zayıf talebelerine de

infakta bulunuyordu. Böylece gün geçtikçe genişleyen bu halka, meydana

gelen olaylar hakkında çözüm üretiyor ve getirilen meseleleri tartışıyorlardı.

Bu şekilde halk nazarında da bu halkanın itibarı artıyordu. Dolaysıyla İmâm ve

ilim halkasını olayları çözme ve inceleme konusunda nasıl davrandıklarını ve

ne tür bir yöntem izlediklerini anlamak için ayrı bir başlık altında incelememiz

icâb eder.

iii. Usûl ve Yöntemi

İmâm Ebû Hanife ictihad derecesine çıktığı halde, hocası vefat etmeden

talebeye ders okutmadı. Hocası vefat ettikten sonra onun kürsüsünü ihraz eden

ve vefat edinceye kadar talebe yetiştirmeye gayret eden İmam’ın ders

halkasında, başta Irak, Horasan, Türkistan olmak üzere, bütün İslâm

77 Şah Veliyullah ed-Dehlevî, Hüccetullah’il Baliğa, (trc: Mevlânâ Seyid Muhammed Yusuf

HüseyinPor),www.sunibook.net, cilt I, 452. Ayrıca Uzun Postalcı, Ebû Hanife, DİA, cilt 10, s 132. 78 Muhammed Ebû Zahra, a.g.e, s 40.

21

dünyasından gelen yüzden fazla talebe vardı. (daha sonra bu talebelerin Hanefi

mezhebi’nin yayılmasında büyük etkileri olmuştu) İmâm’ın dersleri istişare

metoduna dayanıyordu. O, meseleleri tek tek ortaya atar, öğrencileri günlerce,

haftalarca tartışırlar, herkes kendi görüşünü belirtir, bu görüşlerden uygun olanı

İmâm tarafından seçilir ve Ebû Yusuf bunu kayda geçirirdi. Böylece onları

meseleleri incelemeye, çözmeye ve hüküm vermeye alıştırırdı. Müşkil bir

meseleye tesadüf edildiğinde İmâm Ebû Hanife, zamanın ulemâsını davet

ederek kendileriyle istişarede bulunurdu. Maksat ilim toplamak değil, bu ilmi

kullanarak olayları çözmek idi. Bu sebeple dersler takriri değil, müzakere

şeklinde olup bu müzakereler neticesinde hükme varılırdı.79 Muhammed

Hamidullah’ın bir hukuk akademisi olarak telakki ettiği bu topluluk, yaklaşık

300 bin kadar meseleyi çözüme kavuşturmuştur, bunlardan 83 bini bizzat

İmâm Ebû Hanifenin kendisine aittir.80

İmâm Ebû Hanife, şer’î bir meseleyi çözüme kavuşturuken veya hüküm

istinbat ederken kaynaklardan yararlanma konusunda izlediği yöntem ve usulü

kaynaklar şu şekilde sıralamaktadır.81 1) İmâm Ebû Hanife, herhangi bir

hukuki problemle karşılaştığında ya da kendisine arz edildiğinde, önce

meselenin hükmünü Kur’ân-ı Kerimde arar, Kur’ân-ı Kerim’de herhangi bir

cevap bulamazsa, kendisinin belirlediği sıhhat şartlarına uygun hadislere

başvururdu. (bilindiği gibi Kitap ve sünnet bütün İslam hukukçularına göre

hükümlerin aslı kaynağıdır. Ancak Hanefi Mezhebi imamları âhâd haberleri

kabulü konusunda diğer mezheplere nisbeten daha ağır şartlar illeri sürmüşler.

Bunun sebebi mezheplerin teşekkül ettiği dönemde Irak bölgesinin farklı

kültürel yapısı nedeniyle uydurma hadislerin çoğalması dolaysıyla İmam ve

arkadaşlarının hadislerin kabulü konusunda tedbirkâr devranma ihtiyacı

hissetmesinden kaynaklanıyordu.), diğer yandan kıyas’a çokça başvurması gibi

bir takım davranışlar Hanefi imamları hakkında bir takım olumsuz

değerlendirmelere neden olmuştur. Hadislerde aradığı çözümü bulamaması

durumunda, sahâbe’nin konu ile ilgili görüşünü dikkate almaktaydı, eğer

sahâbe bir konuda icmâ etmişse bunu bağlayıcı olarak kabul ediyordu. Eğer

79 Ekrem Buğra Ekıncı, İslâm Hukuku Tarihi, s 61.; Muhammed Ebû Zahra, a.g.e, s 126. 80 Ekrem Buğra Ekinci, a.g.e, s 61 81 Mustafa Uzunpostalcı, Ebû Hanife , D.İ.A, Cilt 10, s131-140; Saffet Köse, a.g.e, s 173.

22

ittifak söz konusu değilse, bunu fıkhî bir zenginlik olarak kabul ediyor ve

bunlardan birini seçiyordu, seçerken bile sahâbilerin fıkıh yeteneği ve bir takım

sebeplere dayanıyordu. 2) Tabiînin görüşüne gelince, kendisinin de

çekinmeden ifade ettiği gibi, onlar nasıl ictihad ettiyse bende öyle ictihad

ederim der. Ayrıca O, kendi yöresinde bulunan hukuk bilginlerinin de görüş ve

uygulamalarına da büyük önem verirdi.82

İmâm yaygın bir istinbat metodu olarak kullanmakta olduğu kıyas’ı

zaman zaman terk etmektedir. Bunun nedeni ise, Kıyas’ın verimsiz bir hal

alması ve kendisinden amaçlanan yararı sağlamamasıdır. Yapılan kıyas,

maslahata, örfe, zaruret ilkesine aykırı oluyorsa bu durumda istihsân metodunu

devreye sokuyor. Böylece kıyas’ın daralttığı ictihad alanını genişletiyor,

hukukun esnek bir yapıya kavuşmasını sağlıyordu. Nitekim talebesinden

Muhammed b. Hasan anlatıyor: “ Ebû Hanife kıyas yaptığı zaman talebeler ona

itiraz edebiliyorlardı, fakat istihsân yapıyorum dediği zaman kimse

karışamazdı, çünkü istihsân mes’elelerinde öyle çok deliller bulurdu ki, hepsi

boyun eğip ona teslim olurlardı.83 Bunun nedeni halkla temas neticesinde

onların ahvalini, muamelelerini, meramlarını gayet iyi bilmesi ve istihsan

yaparken istihsan malzemelerini şer’î şerifin usulüne uygün bir şekilde

kullanmasından kaynaklanıyordu. Talebeleriyle istişare ortamında fıkıh

kurallarını tesbit eden ve bu kurallara bağlı kalarak vuk’u bulmuş veya vuk’u

bulmamış birçok meselelere çözüm getiren Ebû Hanife, şöyle der: “ bizim

kanaatimiz ve ulaşabildiğimiz en güzel görüş budur kimseyi buna zorlamayız,

kimseyi de buna uymalı demeyiz bundan daha iyisini bulan olursa getirsin

kabul edelim der.84 Bununla kendi görüşünün donuklaşmasını istemez, insanı

araştırmaya sevk eder. Böylece Ebû Hanife, geliştirdiği yöntemi kendisnden

sonra, talebelerine miras bırakmak suretiyle geliştirdiği yöntem ve ekolunun

günümüze kadar ulaşmasını sağlamıştır.

82 Ali Pekcan, İslâm Hukuku Araştırmlar Dergisi, a.g.m, S 19, Nisan 2012, s 19; Saffet Köse, a.g.e, s 173;

Şehabeddin Ahmed b. Hacer el-Haytemi, el-Hayratu’l Hisan fi Menâkibi el-İmâm el-Azam Ebû

Hanife en-N’uman, Matbaatu’s-Sa’âdet, Mısır, (t.y) s 30.; Muhammed Ebû Zahra, a.g.e, s 123-128 83 Ebû Zahra, a.g.e, s 124 84 İbn Hacer el- Haytemi, a.g.e, s 31.

23

vi. Eserleri

İmâm Ebû Hanife’nin bizzat kendisinin bir eser yazmadığı ileri sürülmekle

birlikte, ona nisbet edilen pek çok eserden bahsedilir.85 Klasik kaynakların

verdiği bilgiye göre, Hanefiler, Ebû Hanife’ye ait eserlerin mevcudiyetini

savunurken Mutezile başta olmak üzere, bazı bilginler, Ebû Hanife’ye herhangi

bir eserin aidiyetini reddetmektedirler. Mutezililer’in bu iddiasına Kerderi

şöyle cevap vermektedir:“ Ebû Hanife’ye ait tasnif edilmiş bir eser yok diyecek

olursan, bende cevaben derim ki bu Mutezile’nin görüşüdür. Onlar, Ebû

Hanife’nin ilm-i kelamla ilgili hiçbir eserinin olmadığını iddiâ etmektedirler.

Bundan amaçları, el-Fıkhu’l Ekber ve el-Âlim ve’l-Müteallim adlı eserlerini

ondan tecrit etmektir. Hâlbuki O, (Ebû Hanife) bu eserlerinde Ehl-i sünnet

akâidi ile ilgili kaidelerin çoğunu açıklamaktadır. Mutezile’nin davası onu

kendilerinden göstermek olup, onlar, (mutezile) bu eserleri, Ebû Hanife el-

Buhâri’nin derler. Böyle bir iddia açıkça hatadır. Ben bu iki kitabı ( el-Fıkhu’l

Ekber ve el-Âlim ve’l- Müteallim) Allâme Kürdî hattıyla gördüm. Ulema’nın

çoğu bu görüş üzerine birleşmişlerdir.86

Hanefi mezhebine mensup olmayan bir takım âlimler de oun bazı

eserlerini kaydetmektedir, mesela İbn Nedîm (ö. 385/995) el-Fihrist’inde87

kitabu’r-Radd ala’l-Kaderiyye adlı eserin Ebû Hanife’ye ait olduğunu illeri

sürerken, Abdulkâhir el-Bağdâdî,88 bu eserin el-Fıkhu’l-Ekber’in diğer bir adı

olduğunu kaydetmektedir. Ona nisbet edilen ve akâid konularını içeren el-Âlim

ve’l-Müteallim, el-Fıkhu’l-Ekber, el-Fıkhu’l-Ebsat, el-Vasiyye adlı eserler,

onun görüşlerini bir araya getirmek üzere öğrencileri tarafından kaleme

alınmıştır. Ancak, er-Risâle ilâ Osmân el-Bettî adlı eseri bizzat kendisinin

yazdığı bilinmektedir.89

Ebû Hanife’ye nisbet edilen diğer bir eser ise, el-Müsned adlı hadis

mecmuasıdır.(dünyanın değişik kütüphanelerinde Ebû Hanife’ye nibet edilen

85 Brockleman, Târihu’l-Edebi’l-Arabî, Dâru’l- Maarif, Mısır, Kahira, yayın tarihi(t.y), cilt III, s 237;

Fığlalı, Ethem Ruhî, Çağımızda İtikadî Mezhepler, İstanbul 1996, s 61. 86 Zeylabidin Acımamatov, Ebû Hanife ve Fargana Vadisindeki Etkisi, basılmamış doktora tezi,

AÜİF, Temel İslâm Bilimler Anabilim Dalı, 2005, s 69; 87 İbn Nedîm, el-Fihrist, Mektebetu’l Hayat, Beyrut, Lubnan, 1964, s 202 88 Abdulkâhir el-Bağdâdî, usûlu’d-Din, Matbaatu’d-Devle, İstanbul, 1928, s 308 89 Zeylabidin Acımamatov, a.g.t, s 70; bu eserler, İmâm Azam’ın Beş Eseri adıyla Mustafa Öz tarafından

Türkçeye çevirilerek basılmıştır.

24

15 adet müsned bulunmaktadır bunların nerede ise tamamını Ebü’l Müeyyed

el-Harizmî (ö. 655/1257) Cami’u Mesânîdi Ebi Hanife adlı eserinde

toplamıştır.90) Bu kitap öğrencileri tarafından Ebû Hanife’den rivayet edilmiş

hadisleri ihtiva etmektedir. Fıkıh kitapları tarzında tertip olunan bu kitap, acaba

Ebû Yusuf’un, İmâm Ebu Hanife’nin rivayetlerini topladığı el-Âsar mıdır,

yoksa bu farklı bir eser midir, tartışma konusu olmuştur. İbn Hacer Askalani,

Ta’cîl’ül-Manfaa adlı kitabında şöyle diyor: Müsned-i Ebû Hanife onun cem’î

değildir. Ebû Hanife’nin Hadise dair mevcut olan tek eseri, Muhammed b.

Hasan’ın rivayet ettiği Kitab’ül-Asârdir.91

Brochelmann,(ö. 1956) bu eserler de dâhil olmak üzere, Ebû Hanife’ye

atfedilen toplam 21 eser tesbit etmektedir.92 Ancak yukarıda adı geçen eserlerin

haricindekilerin ona aidiyyeti kesinlik arzetmemektedir.

Ebû Hanife’nin müstakil bir eser yazmaması Ebû Zahra’nın da dediği

gibi93 içinde bulunduğu dönemin kendine özgü şartlarından kaynaklanıyordu.

Zira kitap telif etmek, onun ömrünü son günlerine kadar şuyû bulmuş değildi.

Çünkü müctehidler, sahâbe devrinde bile fetvalarını ve ictihadlarını yazmaktan

çekinmişlerdir. Hatta Hz. Peygamber’in hadislerini bile yazmamışlardır. Çünkü

o dönemde dini esaslara dair tek yazılı kaynak Kur’ân-ı Kerim’in olmasını arzu

ediyorlardı. Ebû Hanife, her ne kadar kendisinin müstakil bir eser telif ettiği

tartışmalı olsa da, öğrencilerinin telif ederken izlediği yöntemi ondan miras

almışlardır.

v. Talebeleri

Yukarıda işaret edildiği gibi, tedris sistemi istişare metoduna dayanan

İmam Ebû Hanife, öğrenci yetiştirmeye büyük önem vermiş ve bu metod

sayesinde şöhretli talebeler yetiştirmiştir. Onun talebeleri de kendisi gibi üst

düzey fıkıhçılar olarak tarihe geçmiştir. Ebû Hanife, 30 yıl kadar tedris

döneminde yaklaşık kırk bin civarında öğrenci yetiştirmiş ve bu öğrenciler

sayesinde onun mezhep ve düşünceleri, Horasan, Semerkant, Buhara, Irak,

Suriye, Nişapor, Anadolu, Hindistan gibi nerede ise dünyanın her yerinde

90 İslâm Hukuku Araştırmalar Dergisi, a.g.m, S 19, s 17. 91 Ebû Zahra, ag.e, 285.;Brockelmann, a.g.e, cilt 3, 240. 92 Geniş bilgi için, bkz, Brockelmann, a.g.e, cilt 3, s 239-244. 93 Ebû Zahra, a.g.e, s 281.

25

intişar etmiş, medreseler açılmış ve talebeler yetiştirilmiştir. Bu talebeler

içinde, İmam Ebû Yusuf ve İmam Muhammed Şeybâni, hocalarının görüşlerini

nakletmekte ve Hanefi mezhebi’nin teşekkülünde ehemmiyetli rol oynamışlar

ve Hanefi mezhebinde İmam Ebû Hanife’den sonra iki rükün olarak kabul

görülmüşlerdir. İşte bu etkenler nedeniyle Hanefi mezhebinin tarihini

araştırırken bu iki zat’ın hayatını incelemeden geçmek haksızlık olur

düşüncesiyle bu iki İmam’ın da hayatını özet bir şekilde gözden geçirmeyi

amaçlıyoruz.

b. İmâm Ebû Yusuf (113-182/731-798)

İ. Hayatı ve Nesebi

Ya’kûb b. İbrahim b. Habib b. Huneys b. Sa’d b. Habta el- Ensârî 94; b.

Huneys b.Sa’d b. Bahir el- Ensâri.95 Sa’d b. Hbta, Ensâr arasında annesiyle

tanınmış biridir. Sa’d’ın annesi Habta, Amr b. Avf oğullarından bir efendinin

kızıdır. Söz konusu efendi, Sa’d b. Avf b. Bahir b. M’uâviye b. Selmâ b. Bahile

olup, Amr b. Avf el-Ensâri’nin ortağıdır. S’ad b. Habta’nın peygamber

efendimizle sohbeti olmuştur.96 Câbir b. Abdillah’tan rivayet edilen bir habere

göre, Hendek günü peygamber efendimiz yaşının küçük olmasına rağmen çetin

bir şekilde savaşmakta olan S’ad’i görünce, yanına çağırarak “sen kimsin ey

genç?’’ buyurmuştur. S’ad b. Habta’yım deyince, peygamber efendimiz “Allah

dedeni mutlu etsin” yaklaş bana buyurmuş ve yaklaşınca başını okşamış ve ona

hayır dualarda bulunmuştur. İbn Kelbi’nin rivayetine göre, S’ad daha küçükken

annesi peygamber efendimize götürmüş, Hz. Peygamber, S’ad’ın başını

okşamış ve ona hayır duada bulunmuştur.97

İmam Ebû Hanife’nin en büyük öğrencilerinden olup, Ebû Yusuf künyesi

ile meşhur olan Y’akûb b. İbrahim(ö.113/731) senesinde kûfe’de doğmuş,98

94 Ebi Ömer, Ysuf b. Abdilberr, el-İntikâ fî Fadâili’s-Selâsati’l-Fukahâ, thk, Abdulfattah Ebû Gudda,

Maktabu’l Matbû’âtu’l- İslâmiyye, Haleb, 1997, s 329.;, Zeyneddin Kasım, b. Kutluboğa, Tacu’t-

Teracim (thk. Muhammed Huseyr, Ramazan Yusuf), Daru’l Kalam Matbaası, Beyrut, 1992, s 315;

Brockleman, a.g.e, Cilt III, s245. 95 Muhammed b.Ahmed b. Osman ez-Zahabî, Menakibi İmam Ebi Hanife ve Sahibeyh ( thk.

Muhammed Zahid el-Kevseri ve Ebu’l Vafa el-Afganî), İhya’ul Maarifi en-Nu’maniyye, Haydarabâd,

Hind, (t.y), s 57. 96 İbn Kutluboğa, a.g.e, s 315-316; İbn Abdilberr, a.g.e, s 330. 97 İbn Abdilberr, el-İntika, s 330. 98 Brockleman, a.g.e, Cilt III, s 245; Zehebi, a.g.e, s 58; İbn Abdilberr, a.g.e, s 331.

26

orada büyümüş ve eğitim görmüştür. Devrin en büyük hadis hocalarından ders

alan İmam Ebû Yûsuf, daha sonra fıkh’a yönelmiş ve Ebû İshak eş-Şeybanî,

Süleyman et-Tamimî, Yahya b. Said el-A’meş, Hişam b. Urve gibi büyük

fakihlerden ders görmüş ayrıca Muhammed b. Abdurrahman b. Ebî Leylâ’nın

meclislerine de devam etmiştir. Daha sonra İbn Ebî Leylâ’nın bazı zor ve

müşkil meselelerde İmam-i Azam’ın içtihadlarına müracaat ettiğini görünce,

ondan ayrılarak, Ebû Hanife’nin derslerine devam etmeye başladı, onun

usulünü benimseyerek mutlak müctehid pâyesine ulaşan İmam Ebû Yûsuf,

hocasının vefatına kadar onun ders halkasından ayrılmadı.99

Fakir bir aile’nin çocuğu olan İmam Ebû Yûsuf, ailesini ısrarlı talepleri

karşısında zaman zaman maişet temini maksadıyla ilim halkasından bir müddet

uzak kalmıştır. Hocası İmam Ebû Hanife, talebesini ilmi kabiliyetini farkına

vararak, gerekli maddî desteği bizzat kendisi karşılamak suretiyle, ilim

halkasına devam etmesini sağlamıştır. Ebû Yûsuf hocasından gördüğü bu

maddî ve manevî destek karşısında hep vefalı davranmış, gece-gündüz yanında

olmaya gayret etmiş ve namazlarından sonra ona dua etmeyi hiç ihmal

etmemiştir.100

İmam Ebû Yûsuf, Ebû Hanife’nin ders halkasına on altı sene devam

etmiş, onun yanı sıra, başka ilim erbabından da ders dinlemiştir. Mesela:

meşhur tarihçi ve siyerci Muhammed b. İshâk, Kûfe’ye geldiğinde, ondan

mağazî okumuştur. Ebû Hanife’nin vefatından sonra, Bağdat’a gelen Ebû

Yûsuf, kaza meselelerindeki üstün zekâ ve anlayış sebebiyle dikkatleri üzerine

toplamış, halife Mehdi tarafından kadı tayin edilmiştir. Halife Hadi ve Harun-

ur-Reşîd zamanlarında da kadılık makamında kalan ve İslâm da ilk defa

Kâdı’l- Kudat ünvanını alan Ebû Yûsuf, Harun-ur-Reşîd zamanında devletin

bütün kaza işlerinde (istinabe101) tarikiyle hüküm verdiği için Kadiu’l-

Kudatü’d-dünya unvanı ile de anılmıştır. On altı sene kadılık makamında

99 İmam Ebû Yûsuf, Kitabu’l haraç, çev Ali Özek, 2. Baskı, Hisar yayın evi, İstanbul, 1973, s 11. 100 Salim Oğut, Ebû Yûsuf , D.İ.A,Cilt X, s 260.; Zeylabidin Acımamatov, Ebû Hanife ve Fargana

Vadisindeki Etkisi, basılmamış doktora tezi, s 26. 101İstinabe(استنابه): Niyabet istemek, bir hukuk terimi olarak, başka bir tarafta görülen bir muhakeme için,

şahid veya maznunun yazılı ifadesinin alınması, muhakemenin icab ettirdiği muameleleri yapması için bir

mahkeme tarafından başka bir mahkemeye veya kendi âzâsından birisine salâhiyet verilmesi anlamına

gelir.(Osmanlıca Ansiklopedik Büyük Luğat Abdullah Yeğin ve arkadaşları Çınar Matbaası 2006

İstanbul)

27

bulunduktan sonra (182/798) senesinde Rebiülevvelin (veya Rebiülahirin) 5.

günü hayata veda etmiştir ve yerine oğlu Yûsuf getirilmiştir.102

ii. İlmi Şahsiyeti

Dönemin en büyük ilim merkezlerinden biri olan Kûfe’de yetişen

İmam Ebû Yusuf, devrin ilmî geleneğine uyarak belli temel dersleri aldıktan

sonra, fıkh’a yönelmiştir. Yukarıda ifade edildiği gibi İbn Ebi Leylâ ile bir süre

devam ettikten sonra Ebû Hanife’ye bağlanmıştır. Ebû Yûsuf, fıkh’ın yanı sıra,

hadis, tefsir, siyer, mağazi, eyyâmu’l-arap ve benzeri ilim dallarında da

dönemin seçkin âlimlerindendi. Çağdaşları onu bu alanlardaki bilgisinden övgü

ile söz ederler.103 Ebû Yûsuf, üstün bir zekâya, güçlü bir hafızaya ve intikal

yeteneğine sahip olduğu, elli altmış hadisi bir defa dinlemekle yanlışsız

ezberlediği rivayet edilir. O, dönemin en büyük muhaddislerinden olan, Atâ b.

es-Sâib, Muhammed b. İshak b. Yesâr, Leys b. Sa’d vs. den hadis tahsil

etmiştir.104 Kendisinden de Muhammed b. Hasen eş-Şeybâni, Bişr b. Velid el-

Hindi, Ali b. Ca’d. Ahmed b. Hanbel, Yahya b. Main gibi zatlar ders almış ve

hadis rivayet etmiştir.

Taberi(ö. 310/922-923), Ebû Yûsuf’un rey’e fazla başvurması, sultan’a

yakınlığı, kadılık yaparken yöneticileri memnun etmek için çalıştığından

dolayı, bazı hadisçilerin ona karşı hadis rivayetinde çekingen davrandığını

kayd etmişse de105, Taberi’nin bir başka rivayetinde, onun, fakih, âlim, hafiz ve

hadis konusunda sika olduğunu belirterek ondan övgü ile bahsetmektedir.106

Muzeni’ye göre, Ebû Yûsuf, şer’i hükümler istinbatında hadise büyük önem

verirdi. Medâyini ise, onun hadiste “sadûk” olduğunu söylemiştir.107 İmam Ebû

Yûsuf, ictihadlarında hadis ve Hanefi mezhebine sarılmakla beraber,

hükümlerinde diğer fakihlere nisbetle daha ziyade rey’e ehemmiyet vermiştir.

Hakkında nass bulunmayan meselelerde sahâbe’den sonra, Ebû Hanife’nin

ictihadlarına başvururdu, eğer bunlarda bir çözüm bulunmadığı takdirde, kendi

rey ve ictihadı ile hareket ederdi. Hanefi fıkhı Ebû Yûsuf sayesinde

102İmam Ebû Yûsuf, a.g.e, s 12 103 Salim Oğut,a.g.m, s 261. 104Ebû Yûsuf, a.g.e, s 11. 105 İbn Abdilberr, a.g.e, s 331. 106 İbn Abdilberr, a.g.e, s 330. 107 Ebû Yûsuf, a.g.e, s 11.

28

yaygınlaşmıştır. Çünkü o, kadılık görevini üstlenmekle, Hanefi mezhebini

bizzat uygulanmasını sağlamıştır.108 Halkın nabzını iyi bilmesi, karşı karşıya

kaldığı sorunları çözümünü kolaylaştırmış ve yöntemini geliştirmesine büyük

katkı sağlamıştır. Dolaysıyla onun istihsan ve kıyaslarını bizzat hayattan

aldığını söylemek mümkündür.

Ebû Yûsuf’un fıkıh ilmindeki yeri ve müstesnâ konumu herkes

tarafından kabul edilmekle birlikte, son dönem bilginlerden bir kısmı fukahâyı

sınıflandırırken, Ebû Yûsuf’u mutlak müctehidler sınıfına dâhil etmeyip, onu

mezhep içi müctehidler sınıfına dâhil etmiş olduğu görülmektedir. Buna

gerekçe olarak da ictihad usulünde Ebû Hanife’ye bağlı olduğu iddiası illeri

sürülmektedir. Bu görüşte olan İbn Kayyım el-Cevziyye,109 İbn Abidîn,110

Abdülkerim Zeydan111 vs. usulde hocası Ebû Hanife’ye bağlı olduğunu,

dolaysıyla onu mutlak müctehid sayılmayıp, mezheb içi müctehid tabakasına

sayılması gerektiğini illeri sürmüşler. Buna mukabil Ebû Yûsuf’un mutlak

müctehid olarak kabul edilmesini gerektiğini savunan Şemsüleimme es-

Serahsi112 ve İbn Hazm113 gibi klasik dönem fakihlerin yanında, çağdaş

fakihlerden de pek çoğu bu düşünceyi savunmaktadır. Zahid el-Kevseri,114

Yûsuf el-Karadâvî,115 Şah Veliyullah Dehlevî,116 Muhammed Ebû Zahra,117

Hayreddin Karaman118 vs. Ebû Yûsuf’u mutlak müctehid olarak kabul

edilmesini savunmaktadırler. İmam Ebû Yûsuf ile İmam Ebû Hanife arasındaki

görüş benzerlik, diğer mezhep imamlarına nisbetle daha fazla olduğu aşikârdır.

Ancak bu benzerliğin Ebû Yûsuf’un, Ebû Hanife’nin usulünü kullandığı

anlamına gelmeyip Muhammed Ebû Zahra(ö. 1974)’nın haklı olarak beyan

108 Ahmet Ağırakçı, Şâmil İslâm Ansiklopedis, Ebû Yûsuf maddesi, Cilt II, s 30.; Ebû Yûsuf, a.g.e, s 15. 109 Ebi Abdillah Muhammed b. Ebi Bekir İbn Kayyım el-Cevziyye, İ’lamü’l muvakkîn an rabbil-

a’lemîn, Daru-İbn’ül Cevzi, hicrî 1423, Cilt VI, s 126. 110 es-Said Muhammed Emin İbn Abidîn, Mecmüatu’r-Resâil, Dersaadet Matbaası, (y.y.y), 1325, Cilt I,

s 11. 111 Abdülkerim Zeydan, el-Medhal, Dar’u Ömer İbnu’l Httab, İskenderiye Mısır, 2001, s 148. 112 Şemsü’leimme es-Serahsi, Usûl’üs-Serahsi, (thk. Ebu’l wafa el-Afgani), İhya’ül Maarifi en-

N’umaniyye, Haydarabad, Hind, (t.y), Cilt II, s 10. 113 Ebi Muhammed Ali b. Ahmed b.Siad İbn Hazm, el-İhkâm fi Usûli’l-ahkâm, ( thk. Şeyh Muhammed

Şakir), Darü’l ifaki’l cedide, Beyrut, (t.y), Cilt V, s 100. 114 Muhammed Zahid el-Kevseri, Hüsnü’t-Takâdî fi Sîret-i Ebi Yûsuf el-Kâdî, Maktabatü’l ezheriyye,

2002, s 30-33. 115 Yûsuf el-Karadâvî, El-İctihâd fi Teşrî’i’l-İslâmiyye, Darü’l kalem, Kuveyt, 1996, s 76. 116 Şah Veliyullah Dehlevî, El-İnsaf fi Beyani Esbabi İhtilaf, Daru’n-Nefais, Beyrut, 1986, s 84. 117 Muhammed Ebû Zahra, Usûl’l-fıkh, Daru’l fikiru’l- arabî, (t.y), s 390. 118 Hayreddin Karaman İslâm Hukuku Tarihi, Nesil yayınları, İstanbul, 1989, s 216

29

ettiği gibi, delile, ictihad’a, aynı bölgede yaşamalarından kaynaklanan bir

tevafuk olduğunu söylemek daha isabetli olur.119 Çünkü aynı bölgede yetişen

müctehidler, farklı bölgede yetişen müçtehitlere nisbeten birbirine benzer

sonuçlara ulaşması dini faktörlerin yanında, halkın ihtiyacı, yaşantı biçimi vs.

gibi birçok sosyolojik etkenlere dayanmaktadır. Dolaysıyla aynı bölgede

yaşayan müctehidlerin olaylara bakış açısı ve olayları değerlendirmesinin

benzer özellikler taşıması kaçınılmazdır. Nasıl ki, malzeme, hoca ve muhit

farklılığı, Hicâziyyûn ve Irakiyyûn olmak üzere iki ayrı ekolün doğmasına

neden olmuş ise, bu etkenlerin benzerliği de ictihadların benzerliğine sebebiyet

teşkil eder, bu etkenleri dikkate alarak incelediğimizde, Ebû Yûsuf’un, Ebû

Hanife ile benzer sonuçlar ortaya koyması onun mutlak müctehid olmasına

herhangi bir halel getirmez. Kaldı ki Ebû Yûsuf, pek çok ictihadlarında Ebû

Hanife’ye muhalefet ettiği kaynaklarda mevcuttur.120

Büyük bir müctehid ve fazilet sahibi bir kişi olması hasebiyle, halife

nezdinde ve saray çevresinde büyük bir itibar ve buna paralel olarak büyük bir

servet sahibi olan İmam Ebû Yûsuf, yokluk ve sıkıntı içinde geçen günlerini

hatırlayarak hayatı buyunca ihtiyaç sahiplerine yardım elini uzatmış, aynı

zamanda velinimeti olan Ebû Hanife’yi hayır duâ ile anmaktan geri

durmamıştır. Vefatından önce Mekke, Medine, Kûfe ve Bağdat halkına yüzer

bin dinar dağıtılmasını vasiyet ettiği söylenir.121 Ayrıca ilim ve ilim sahibinin

üstün mevkiini insanlara göstermek düşüncesiyle en güzel yerde oturur, en

güzel şekilde giyinirdi. Aynı sebepten ötürü, yargı işlerine bakan fakihleri de,

halk nazarında seçkin bir konumda görülmeleri ve kendilerine gerekli saygının

gösterilmesi için siyah sarık ve cübbeden oluşan özel bir kıyafet giymelerini

sağlamıştır. İşte Ebû Yûsuf’un ilimdeki kemali, hafıza gücündeki üstünlüğü,

mezhepteki istikameti ve dindeki muhafazakarlığı, onu hayatın her aşamasında,

seçkin, saygın ve başarılı bir kişi olmasını sağlamıştır.

119 Muhammed Ebû Zahra, a.g.e, s 390-391. 120 Ebû Zeyd ed-Debûsî, Te’sisün-Nazar, çev: Ferhat Koca, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2009, s 73-

150.: Serahsi, Usûl, Cilt I, s 133. 121 Salim Oğut, DİA, Ebû Yûsuf maddesi, Cilt X, s 261.; İbn Kutluboğa, Tâcu’t-Terâcim, s 316-317

30

iii. Eserleri

İmam Ebû Yûsuf, İmam A’zam Ebû Hanife’nin bir nevi kâtibi olup,

Hanefi mezhebini ilk tedvin, te’lîf eden kimsedir. O, Ebû Hanife’nin mezhebini

yeryüzünde yayılmasını sağlayan en önemli zatlardan biridir.122 O, pek çok

eser te’lîf etmesine rağmen, birçoğu günümüze kadar ulaşamamıştır. Yani bir

kısmı kayıp olup, bir kısmı bize kadar gelmiştir123. İbn Nadîm, el-Fihrist ’inde,

İmam Ebû Yûsuf’un, te’lîf ettiği eserleri şu şekilde kaydeder. “Kitâbu’s-

Salât”, “ Kitâbu’z-Zakât”, “Kitâbu’s-Siyâm”, “Kitâbu’l-Farâid”,

“Kitabu’l-Buyû”, “Kitâbu’l-Hudûd”, Kitâbu’l-Vekâle”, “Kitabu’l-

Vasâyâ”, “Kitâbu’a-Sayd ve’z-Zebâih”, “Kitabu’l-Ğasb ve’l-İstibrâ”. Kadı

Bişr b. Velîd’in, Ebû Yûsuf’un imlâ ettiğine dair rivayet ettiği toplam otuz altı

kitaptan oluşan eserleri de mevcuttur. Onlardan bazıları şunlardır: “Kitabu

İhtilâfi’l-Emsâr”, “Kitabu’r-Redd alâ Malik b. Enes”, Harûnu’r-Raşid’e

yazdığı “Kitâbu’l-Harac”. Yahya b. Hâlid için te’lîf ettiği toplam kırk

kitaptan oluşan “Kitabu’l-Cevâmi” adlı eseri de vardır ki, bu eserde

bilginlerin ihtilaf ettiği meseleleri ve ihtilaflarında dayandığı esasları ele

almaktadır.124

Ebû Yûsuf’un, kesret-i te’lîfine rağmen, birçok eserini bize kadar

ulaşmadığından söz ettik, şimdi bir takım kaynaklarda yer alıp günümüze kadar

ulaşmayan eserlerinden biraz bahsetmek istiyoruz; İbn Kutluboğa, “ Usûlu’l-

Fıkıh”125 adlı bir eserin, İmam Ebû Yûsuf’a ait olduğundan bahsetmektedir.

Zahid el-Kevseri ise, “Kitab fi’l-Mehâric ve’l-Hiyel”126 adlı eseri ona nisbet

etmektedir. Kâtib Çelebi ise, “el-Mebsût”127 ve “Edebu’l-Kadi”128 adlı

eserleri Ebû Yûsuf’a nibet etmektedir. Tunus millî kütüphanesinde bulunan

üzerinde Ebû Yûsuf’a ait olduğu yazılı bir kitaptan resim halinde çekilmiş bir

nüsha, Irak İlim Akademisi’nde 257/M. Kayıt altında mevcuttur. Fuât Sezgin,

üzerindeki isimden hareketle bu eserin Ebû Yûsuf’un, Edebu’l-Kadı, adlı eseri

122 Ebû Yûsuf, Kitabu’l-Harac, s 15. 123 Zahid el-Kevseri, Hüsnü’t-Takâdî, s 31. 124 İbn Nadîm, el-Fihrist, s 256-257. ; Zâhid el-Kevseri, Hüsnü’t-Tekâdi, s 32; İbn Kutluboğa, Tâcu’t-

Terâcim, s 317. 125 İbn Kutluboğa, a.g.e, s 316. 126 Zâhid el-Kevseri, Hüsnü‘Tekadîi, s 32. 127 Mustafa b. Abdillah Kâtib Çelebi, Keşfu’z-Zunûn an-Esmâi’l kütübi ve’l-Funûn, thk: Şerefettin

Yaltkaya, Daru İhyâu’t-Turasi’l-Arabi, Beyrut Lubnan, y.t(y), s 1581. 128 Kâtib Çelebi, Keşfu’z-Zunûn , Cilt I, s 46.

31

olduğunu söylemektedir. Ancak adı geçen nüsha tedkik edildiğinde, onun

kaynaklarda adı geçen eser olmadığı anlaşılmaktadır. Çünkü orada Hassâf (ö.

261/ 874-875), Tahavî (ö. 321/933), Kerhî (ö. 340/951-952), Ebû Bekir er-Râzî

(ö. 370/980-981) ve diğer müteahhirinin görüşleri geçmektedir.129 İbn

Nadîm’in yukarıda bölümleri ile birlikte, zikrettiği “ el-Emâli” adlı kitabı,

Taşköprüzâde ve Kâtip Çelebi de eserlerinde, bu eserlerin Ebû Yûsuf’a

aidiyetinden söz etmektedir.

Ebû Yûsuf’un günümüze kadar ulaşan ve elimizde mevcut olan

eserlerinden, Halife Harunu’r-Raşid’in isteği üzerine yazılan “Kitâbu’l-

Haraç” adli eseridir. İslâm fıkıh tarihinde, mali hukuk sahasında yazılan en

önemli eserlerden biri olup bu alanda günümüze kadar ulaşan ilk telif olduğuna

şüphe yoktur. Genel olarak devletin ekonomik siyasetinin portresini çizmek

gayesiyle telif edilen eser, Halife Harunu’r-Raşid’e tavsiyelerle başlayıp, dini

ve sosyal konularla ilgili bilgiler vermektedir. Bu sebeple bazı araştırmacılar

tarafından içinde, fıkıh, hadis, muhasebe, hukuk, sosyoloji, edebiyat ve benzeri

konuları ihtiva eden bir hazine olarak değerlendirilmektedir. Birçok defa

basılan bu eser, bazı batı dillerine ve Türkçe ’ye tercüme edilmiştir (Ali

Özek).130 Ebû Yûsuf’un hayatını incelerken, onu ilk defa Ebi Leyla’nın

halkasında iken sonradan Ebû Hanife’nin halkasına geçtiğini beyan etmiştik.

İşte Ebû Yûsuf’un diğer bir eseri, bu iki hocasının görüşlerini mukayeseli

olarak ele aldığı ve Muhammed b. Hasan eş-Şeybâni’nin rivayet ettiği, “

İhtilâfi Ebi Hanife ve İbn Ebî Leylâ”dır. Ebû Yûsuf, bu eserinde her iki

hocasını ihtilaf ettikleri meseleleri incelerken, bazen önceki hocası İbn Ebî

Leyla ile ayni görüşü paylaştı ise de, genellikle Ebû Hanife ile aynı kanaat

içindedir.

Ebû Hanife, öğrencilerine siyer (devletler hukuku) konusunda bir kitap

yazdırmıştı. Öğrencileri bu eser üzerine bazı ilaveler yaparak, bablara ayırarak

hocalarından rivayet etmişlerdir bu rivayetlerden bazısı Hasan b. Ziyâd’a,

bazısı “Kitâbu’s-Siyeru’s-Sağîr” adıyla Muhammed b. Hasan’a nisbet

edilmiştir. İmam Muhammed’e nisbet edilen bu eser, Evzâî’ye ulaşınca, Evzâî

129 Talgat Nurbergen, Hanefi Mezhebinin Orta Asyaya giriş süreci, AÜSBE, Basılmamış yükseklisans

tezi, s 34. 130 Ebû Yûsuf, Kitabu’l-Haraç, s 18-24.; Salim Oğut, Ebû Yûsuf, D.İ.A, Cilt X, s 264.

32

“Kitâbü’s-Siyeri’l-Evzâ’î” adında bu eseri tenkid etmiş. Ebû Yûsuf’da

Evzâî’ye cevap vermek üzere, “Kitâbü’r-Redd ale’s-Siyeri’l-Evzâ’î” adlı

eseri te’lîf etmiştir. Söz konusu eser, Ebü’l-Vefâ el-Afganî tarafından (Kahire

1357) neşredilmiştir.131 Ebû Yûsuf’un diğer bir eseri ise, oğlu Yûsuf’un babası

Ebû Yûsuf kanalıyla rivayet ettiği “Kitâbü’l-Âsâr”dır. Bu eser, Ebû

Hanife’nin rivayet ettiği hadisleri ve onun bazı fıkıh görüşlerini ihtiva etmekte

olup onun Müsnedi mahiyetindedir. Ebû Yûsuf, bunu hocası Ebû Hanife’den,

oğlu Yûsuf’ta babasından nakletmektedir. Bu Müsned’te hadis zinciri bazen

peygamber efendimiz’e, bazen bir sahâbî’ye bazen de bir Tâbî’î’ye

ulaşmaktadır. Eser, abdest, boy abdesti, cünüplük, iddet, avcılık ve alım-satım

gibi bölümlerden oluşmaktadır. Yukarıda eserlerini sıraladığımız Ebû Yûsuf,

gerek sosyal ve siyasal konumu ile gerekse telif ettiği zengin içerikli eserleri ile

Hanefi mezhebinde İmam Ebû Hanife’den sonra en büyük katkıyı sağlamış ve

İbn Kutluboğa (ö. 879/1474)’nın ifade ettiği gibi onu yeryüzünde neşretmiştir.

b. Muhammed b. Hasan(132-189/749-805)

i. Hayatı ve Nesebî

İmam Ebû Hanife’nin en büyük talebelerinden olan Ebû Abdillah

Muhammed b. Hasan b. Ferkad eş-Şeybanî’nin, asıl adı Muhammed, babası

Hasan, dedesi Ferkad; Şeybân Oğullarının mevâlisi olup, künyesi Ebû

Abdillah’tır.132 Zahid el-Kevseri, dedesinin ismini, Ferkad değil de, Vakid

olduğunu illeri süren rivayetlerin doğru olmadığını söyler.133 O, (ö. 132/749)

senesinde Vasıt’te doğdu, Kûfe’de büyüdü. Kaynaklar, İmam Muhammed’i,

aslen Dimeşk’te bulunan “Haresta” denilen bir köyden olduğunu kayd

etmektedirler.134 Zahid el-Kevseri ise onu, Filistin’in yakınlarında, bir köyden

olduğunu kaydetmiştir.135 İbn S’ad, İmam Muhammed’in Cezire asıllı

olduğunu, babasının Şam ordusunda bir asker olarak görev aldığını,

Emeviler’in, iktidarı Abbasilere devir ettiği tarihe tesadüf eden (ö. 132/749)

131 Salim Oğut, Ebû Yûsuf, D.İ.A, Cilt X, s 264. 132 Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulûğu’l-emânî fî sîreti’- İmam Muhammed b. Hasan eş-Şeybanî,

Maktabatu’l-Ezheriyye Li’t-Turas, 1998, s 4: Ebi Bekir Ahmed b. Ali b. Sabit el-Hatib el-Bağdadî,

Tarih’u Medinetu’s-Salâm, (thk. Başâr A’uad Maarûf), Daru’l-Garbi İslâmî, (t.y), ilCt II, s 561.;

Zehebî, Menakibi Ebû Hanife ve sahibeyh, s 50.; İbn Kutluboğa, a.g.e, s 237. 133 Kevseri, Bulûğu!l-emanî, s 4. 134 Hatib el-Bağdadî, Tarihi Bağdat, Cilt II, s 561.; Zehebî, Menâkib, s 79. 135 Zahid el-Kevseri, Bulûğu’l-emânî, s 4.

33

yılında Vasıt’a geldiğini, İmam Muhammed’in o sene burada doğduğunu,

sonra Kûfe’ye yerleştiğini, orada yetiştiğini kaydeder. Doğruya en yakın

görüşün bu olduğunu ifade eden Zahid el-Kevseri, İmam Muhammed’in hicrî

135 senesinde dünyaya geldiği şeklindeki, İbn Hallikân’ın İbn Abdilberr’e ait

olarak nakl ettiği bu görüşü, açık bir yanılgı olduğunu söyler.136 Küçük yaşta

ilim tahsiline başlayan, İmam Muhammed, kaynakların verdiği bilgiye göre, 14

yaşında İmam Ebû Hanife’nin ders halkasına katılmış, İmam Ebû Hanif’nin

vefatına kadar devam etmiştir.137 18 yaşında iken hocası Ebû Hanife vefat

edince, aynı metodu takip eden Ebû Yûsuf’un derslerine devam ederek, Ebû

Hanife’nin fıkhını, en büyük öğrencisi olan Ebû Yûsuf’un yanında

tamamlar.138 Bu iki zat dışında birçok hoca’dan ders alan İmam Muhammed,

hadis öğrenmek için gittiği Medine’de üç sene kalmıştır. Bu sırada Mâlik ve

Evzâ’î’yi dinledi.139 Kaynakların verdiği bilgiye göre O, ilk defa 14 yaşında

iken Medine’de İmam Mâlik’in ders halkasına katılır; sorduğu bir sual üzerine

kendisini ikna edici bir cevap alamayınca oradan ayrılır.140 Daha sonra Abbasî

Halîfesi el-Mehdî zamanında el-Muvattâ’nın şöhret bulması üzerine tekrar

Medine’ye gider, İmam Mâlik’in(ö. 179/795-796) ders halkasına katılır. Üç

yıldan fazla bir süre talebelik yaptığı İmam Mâlik’ten yaklaşık 700 hadis alır.

İmam Şeybânî, İmam Mâlik’ten birkaç defa dinlediği Muvvatâ’yi bilâhare

rivayet ederek bir kitapta toplamıştır.141 Şafii (ö. 221/820)’den edilen bir

rivayet göre, kendisi şöyle der: hadis dinlemek için Mâlik’in kapısında üç sene

bekledim, ondan 700’den fazla hadis aldım.142 İmam Muhammed’in ders aldığı

hocalar, sadece zikir ettiğimiz kişilerden ibaret olmayıp, O, bilgisini artırmak

ve tahsilini tamamlamak için, birçok ilim merkezine seyahat etmiş ve birçok

hocadan ders almıştır. Mesela, Suriye’de el-Evzâ’î (ö. 157/773-774),

Horasan’da Abdullah b. Mübarek (ö.165/781), Mekke’de Süfyân b. Uyeyne

136 Zahid el-Kevseri, Bulûğu’l-emâni, s 4-5. 137 Brockleman, Tarihu’l-Edebi’l-Arabi, Cilt III, s 246.; İbn Nadîm el-Fıhrist, s 257.; Hatib el-Bağdadî,

Tarihu Bağdat, Cilt II, s 561,; Zehebi, Menâkibi Ebi Hanife, ve Sahibeyh, s 79.; Zahid el-Kevserî,

Bulûğu’-l emân, s 5. 138 Zahid el-Kevseri, Bulûğu’l-emân, s 6. ; Zehebî, Menâkib, s 79.; Brockleman, Tarihu’l-Edebi’-

Arabî, cilt III, s 246. 139 Zahid el-Kevseri, Bulûğu’l-emani, s 10. 140 Ahmed Duran, İmam Muhammed’in Hayatı ve Hanefi Fıkhı’nın Tedvinindeki Yeri, İslâm Hukuku

Araştırmalar Dergisi, yıl 2007, S 9, s 6. 141 Ahmed Duran, İmam Muhammed’in Hayatı, İslâm Hukuku Araştırmalar Dergisi, yıl 2007, Sayı:

IX.s 6. 142 Hatib el-Bağdadî, Tarihu Bağdat, Cilt II, s 562.

34

(ö.198/813) vs. den ders alırken,143 kendisinden de, Ebû Hafs el-Kebir, Ebû

Süleyman Cüzcânî, Muhammed b. Semâ’a, İbrahim b. Rüstem, Muhammed b.

Mukâtil, Hişam b. Abdillah er-Razî, İmam Şafi’î gibi büyük zatlar ders

almıştır.144 İmam Muhammed, büyük bir fakih ve muhaddis olması yanı sıra,

Dil ve Edebiyatta da geniş bilgi sahibi olduğu bilinmektedir. Onun bu edebi

yönü bazı âlimlerce övülmüştür. Mesela, İmam Şafiî, onun hakkında “O,

insanların en fasihidir, konuştuğu zaman onu dinleyen kimse, Kur’ân onun

lügatiyle inmiş sanırdı.”145 Derken; Ebû Ubeyd’de, “Allah’ın kitabını en iyi

bilen Muhammed b. Hasan idi” demiştir.146

Gerek hocaları gerekse öğrencileri tarafından birçok takdirkâr ifadelere

mazhar olan İmam Muhammed, kendisi arzu etmediği halde (180/796) yılında

Halife Harun er-Reşîd tarafından Rakka kadılığına tayın edilmiş, Halife’nin

isteği doğrultusunda fetva vermediği için görevinden alınmış ve ardından

ikamet ettiği Bağdat’ta fetva vermekten de men’i edilmiştir.147 Ancak bir süre

sonra halife ile arası düzelerek, Ebû Yûsuf’un vefatından sonra Abbasî

hilafetinin baş kadısı olmuştur. 189/805 yılında, Halife Harun tarafından

Horasan kadısı tayın edilen İmam Muhammed, aynı yıl 57 yaşında iken

Horasan’ın Rey şehrinde vefat etmiştir.148 İmam Muhammed vefat ettiğinde,

Harun Reşîd, “Lügat ve fıkıh gitti” diyerek üzüntüsünü dile getirmiştir.149

İmam Muhammed, bazı meselelerde Ebû Hanife’ye muhalefet etmişse

de, ictihadlarında genellikle Ebû Hanife’nin usulünü takib etmiştir. Bu nedenle

Hanefi literatüründe İmam Ebû Hanife ile İmam Muhammed’e “ Tarafeyn”,

İmam Ebû Yûsuf ile İmam Muhammed’e “İmameyn” tabirleri kullanılmıştır.150

İmam Muhammed, büyük bir fakih, Hadis alimi ve kuvvetli bir dilci olmasıyla

143 Zahid el-Kevseri, Bulûğu’l-Emânî, s 7-8. 144 Hatib el-Bağdadî, Tarihu Bağdat, Cilt II, s 561.; Zehebî, Menâkib, s 80. 145 İbn Abdilberr, el-İntikâ, s 337.; Bağdadi, Tarihi Bağdat, Cilt II, s 565. 146 Hatib el-Bağdadî, Tarihu Bağdat, Cilt II, s 565. 147 Zahid el-Kevseri, Bulûğu’l-emânî, s 40-41. 148 Brockleman, Tarihu’l-Edebi’-Arabî, Cilt III, s 246.: İbn Nadim , el-Fıhrist, 257.: Hatib el-Bağdadî,

Tarihu Bağdat, Cilt II, s 562. 149 Ahmed Duran, İmam Muhammed’ın Hyatı ve Hanefi Fıkhı’nın Tedvinindeki yeri, s 12. 150 Zeylabidin Acimamtov, İmam Ebû Hanife ve Fergane Vadisindeki Etkisi, A.Ü.S.B.E., Basılmamış

doktora tezi, s 39.

35

Hanefî mezhebi’nin gelişmesi ve olgunlaşmasında büyük katkılar sağlamış ve

geniş çapta eserler te’lif etmiştir.

ii. Eserleri

İmam Ebû Hanife’nin akademisinin en seçkin ve üretken talebelerinden

olan İmam Muhammed’in te’lifatı, Hanefi mezhebi’inin bel kemiğini

oluşturup, Irak merkezli Ebû Hanife fıkhı’nın tanıtacak kapsam ve niteliktedir.

Ancak bu eserlerin hepsi rivayet itibariyle güvenilir olmaları bakımından aynı

derecede değildir. İslâm bilginleri bu anlamda müellif ’in eserlerini farklı

taksimlere tabi tutmuşlar. Dolaysıyla bu anlamda İmam Muhammed’in

eserlerini üç kategoriye ayırarak incelemek mümkündür. Birinci kategoride

veya birinci derecede yer alan eserleri, İmam Muhammed’in kendisinden

tevatür ve şöhret yoluyla nakledilen eserlerdir ki, bu eserlere “Zâhiru’r-

Rivaye” veya “ Mesâilu’l-Usûl ” adı verilir.151 Hanefî fıkhı’nın en güvenilir

kaynaklarını teşkil eden bu eserler: el-Mebsût veya el-Asl, el-Câmiu’s-Sağîr,

el-Câmiu’l-Kebîr, es-Siyeru’s-Sağîr, es-Siyeru’l-Kebîr, ve ez-Ziyâdât

denilen altı kitaptan oluşur. Bu eserler el-Hâkim eş-Şehid el-Mervezi

(ö.334/945) tarafından kısaltılarak “el-Kâfî” adı altında tek metin haline

getirilmiştir. Şemsü’l-Eimme es-Serahsî (ö.483/1090) ise el-Kâfî’yi “el-

Mebsût” adiyla 30 cilt halinde şerh etmiştir.152 İkinci kategorideki eserleri ise,

bunlar rivayet açısından birinci gruptakiler kadar kuvvetli olmayan eserlerdir ki

bunlara “Nâdiru’r-Rivaye” veya “gayri Zâhiru’r-Rivaye” adı verilmiştir.

Bunlar: “er-Râkkiyât”, “el-Harûniyyat”, “el-Curcâniyyât”, “el-

Keysâniyyât” “ez-Ziyâdâtü’z-Ziyâdât” “Kitabu’l-Kesb” ve “en-Nevâdir”

dir. İmam Muhammed’in her iki gruba girmeyen pek çok eseri daha vardır.

Bunlar: hadis ağırlıklı olup, bazı bilginler nerede ise Zahiru’r-Rivaye

derecesine isnadı sağlam kaynaklar olarak değerlendirmişler.153 Bunlar İmam

Muhammed’in Muvattası, Hucce ‘ âlâ Ehli’l-Medine, el-Âsâr, el-Hıyel ve’l-

Mehâric vd. görüldüğü gibi İmam Muhammed, zengin bir te’lifat’a sahip olup,

hocalarının görüş ve düşüncelerini naklederek, Hanefi mezhebi’nin

olgunlaşmasına ve yayılmasına en büyük katkıyı sağlamıştır. İmam

151 İbn Abidîn, Mecmû’atür-Resâil, Cilt, I, s 16. 152 Ahmet Duran, a.g.m, yıl 2007, Sayı: IX. s 20. 153 Ahmet Duran, a.g.m, yıl 2007, Sayı: IX. s 24

36

Muhammed’in eserleri başlı başına ayrı bir inceleme alanı gerektirdiği için, biz

burada isimlerini vermekle yetinmek zorundayız. İmam Muhammed’in Hanefi

mezhebi ve fıkıh tarihi açısından önemini belirtmek amacıyla, İbn

Âbidin(ö.1252/1836)’den şu ibareyi nakletmek istiyoruz. İbn Âbidin diyor:

fıkıh bilgisi ekmek gibi herkese lazımdır. Bu bilginin tohumunu eken,

Abdullah İbn Mes’ud olup, eshâb-ı kiramın en büyüklerinden ve en

âlimlerinden idi. Onun talebesi Alkame, onu sulayarak ekin haline getirdi,

İbrâhim en-Nehâi topladı, Hammad b. Süleyman harman yaptı, onun talebesi

olan Ebû Hanife öğüttü, Ebû Yûsuf hamur yaptı ve Muhammed eş-Şeybânî

pişirdi. Böylece insanlar hazırlanan lokmaları yemektedir.154 İbn Âbidi

(ö.1252/1836)’nin sözünden de anlaşıldığı gibi, İmam Muhammed,

te’lifatlarıyla fıkıh tarihinde özellikle de Hanefi fıkıh tarihinde bir dönüm

noktası olmuştur.

154 Geniş bilgi için, bkz: İbn Âbidin, Mecmû’atür-Resâil, cilt I, s 16 ve devamı.; İbn Kutluboğa,

Tacu’t-Terâcim, s 237-240.; Ahmed İsmail Abdullah, Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî, Siretühü ve

Eshâmâtü’l-Fıkhiyye, Mecelletü’l-Ebhâs Külliyetu’t-Terbiye, Cilt II, S, 4, s 77-82.; Zahid el-Kevseri,

Bulûğu’l-emâni, s 62-69.

37

İKİNCİ BÖLÜM

AFGANİSTAN (HORASAN)’NIN İSLÂMLAŞMASI

VE

HANEFÎLİĞİN AFGANİSTAN (HORASAN)’A GİRİŞ SÜRECİ

38

I. Tarihi Seyir Açısından Afganistan

Afganistan, coğrafi yapısı itibariyle tartışmalı olmakla birlikte, çok eski

bir tarih ve medeniyete sahiptir. İslâmiyet öncesi ve sonrası, birçok uygarlık ve

kültürü içinde barındıran Afganistan, stratejik bir bölge olması hasebiyle, eski

çağlardan beri birçok fütuhat hareketlerinin güzergahı olmuştur. Nitekim M.Ö.

600’lü yıllarda Pers hükümdarları tarafından işgal edilen Afganistan, yerli halk

tarafından verilen küçük mücadelelere rağmen yaklaşık 200 yıl buyunca Pers

devletinin işgali altında kalmış. M.Ö. 400’lü yıllarda doğuyu fethetmek üzere

yola çıkan Yunanlı İskender, M.Ö. 331 yılında Horasan’ı işgal ederek Hint

yarım adasına yöneldi. İskender’in vefatından sonra, dört kola ayrılan Yunan

İmparatorluğundan biri, bölgede “Devlet-i Yunani Bahtari” adında merkezi bir

hükümet teşkil etti. M.S. 50’li yıllara kadar bölge de hüküm süren bu devlet,

Sakalar’ın Çin’den sürülmesi üzerine, Maveraünnehir yoluyla Afganistan’a

gelerek, bölgede hüküm süren “Yunan Bahtari Devletine” son vererek kendi

devletlerini kuran Sakalar, M.S. 125 yılında Afganistan’a hücum eden

Kuşanîler tarafından sona erdirildi. Türk oldukları iddia edilen “Kuşanîler”in

en kudretli hükümdarlarından olan Kanişka (M.S. 120-160) döneminde,

Afganistan ile beraber doğuda Benares’e, güneyde Malva’ya kadar, bütün

Kuzey Hindistan’ı işgal ederek, kabul ettikleri Budizm dinini Orta Asya’nın

içlerine kadar yaydılar. M.S. 480’li yıllara kadar hüküm süren Kuşanîler’den

sonra, sırasıyla Akhunlar, Yefteliler ve Sâsâniler tarafından idare edilen bölge,

İslâmiyet’in zuhuru sırasında genel anlamda Sâsânilere bağlı olmakla birlikte,

derebeylikler tarafından yönetiliyordu. Tarih buyunca birçok din ve medeniyeti

içinde barındıran Afganistan, küçük çapta coğrafi farklılıklar olması ile birlikte

tarihi seyir açısından bugüne kadar 3 farklı isimle anılmıştır. Bu isimleri şu

şekilde sıralamak mümkündür.

39

1. Âriyânâ (آریاناااا): Afganistan’ın en eski isimlerinden olup, Avesta

döneminden (M.Ö. 1000) M.S. 400’lü yıllara kadar bu isim ile anılmıştır ki bu

isimi Âriyâ (آریوووا) adında bu bölgede yaşayan bir kavim ve ya milletten

almaktadır. Bu isim Zerdüşt’ün Âvesta kitabında Eiriyâna (ایریوووا نوووا) şeklinde

geçmekte olup bunu karşıtı olarak Turyânâ (ت ریووووا نووووا) (توووو ران) tabiri yer

almaktadır. Bu anlamda Ceyhûn veya Seyhûn (جيحوووو ن و سوووويح ن) bölgesinde

birbirleriyle sürekli mücadele halinde olan iki kavimi ifade etmektedir, nitekim

eski İran mitolojisinden olan Rüstem hikâyelerinde de bu iki isim geçmektedir.

Âriyânâ’nın coğrafi konumunu inceleyen ve III. Yüzyıllarda yaşayan Yunan

tarihçisi Ayratus Tanes (ایراتووو س تنووويس)’in Âriyânâ için tesbit ettiği coğrafi

konum, Afganistan’ın bu günkü coğrafi konumu ile tetabuk etmektedir.155

Afgan tarihçilere göre, İran kelimesi Âriyânâ’dan türemiş olup, Perslerin bu

büyük medeniyetin üzerine çökmek amacıyla 20. Yüzyılda Rıza Şah tarafından

bilinçli olarak bu ismi aldığını kaydetmektedirler.156

2. Horasan ( خراسااااا): Afganistan’ın ikinci ismi olup M.S. III.

Yüzyıldan, XVIII. Yüzyıla kadar yaklaşık 1500 yıl Afganistan ve çevresi bu

isimle anılmıştır.157

3. Afganistan ( افغانساانا): XVIII. Yüzyılda Horasan ismi Afganistan ile

değiştirilerek, söz edilen bölge Afganistan diye isimlendirildi ve horasan

kelimesi tamamen ortadan kalktı. X. Yüzyılda bazı İslâmi eserlerde görünmeye

başlayan (Awgan/ اوغووان) kelimesi, bu günkü Afganistan’ın güneyinde ve Herat

civarında yaşayan ve Peştunca konuşan bir kabileye matuftu. Bu kabilenin

yayılmasına binaen bu kavramda yayılmaya başladı ve bazı bölgeler için

kullanılır hale geldi. En son 1747’de Türk asıllı İran hükümdarlarından Nadir

Şah’ın, ani ölümünden sonra, iktidarı ele alan ve neseb itibariyle bu kabilenin

Sadozay koluna mensup olan Ahmed Şah, sınırlarını genişleterek nerede ise

eski Horasan’ın tamamını kapsayan bu bölgeye Afganistan ismini verdi.

Ahmed Şah’ın vefatından sonra, taht kavgasıyla başlayan istikrarsızlıktan

155 Ahmed Ali Kuhzâd, Afganistan dar Şahnâme, Beyheki matbaası, Kabul, h.1355, s 174. 156 Bkz, Mir Gulam Muhammed “Gubar”, Afganistan dar Mesir-i Tarih, Muhsin Neşriyatı, Kabul,

hicri 1367,Cilt I, s 5-60.; Ahmed Ali, Kuhzâd, Tarih-i Afganistan, Meyvvand neşriyâtı, Kabul, H. 1387,

s 22-30, 36-38.; İlhan Bilgü- Mehmet Saray, Afganistan , DİA, TDV yayınları, İstanbul, 1999, Cilt I,

404-407. 157 Gubar, a.g.e, Cilt I, s 9.

40

yararlanan İngilizler bölgeye müdahale etmeye başladı ve sonunda bu günkü

Afganistan hudutları 18. yüzyılın sonlarında İngilizler tarafından tayin edildi.

158

Yukarıda isimlerini konu ederek tarihlendirdiğimiz Afganistan, İslâm’ın

zuhur ettiği ve bu bölgede yayıldığı dönemde ihtiva ettiği coğrafya açısından

küçük farklılıkların olmasına rağmen genel anlamda Horasan olarak

bilinmektedir. Bu anlamda çalışmayı amaçladığımız konuyu (Hanefi

Mezhebi’nin bölgede giriş ve yayılışı) daha iyi anlaşılması ve kavram

kargaşasına neden olmaması hasebiyle Horasan eksenli yürütmemiz daha

isabetli olur.

II. Horasan’ın İslamlaşması

1. Kelime Anlamı

Horasan (خراسووان): Horasan tabiri iki kelimeden oluşan bir terkib olup,

güneşin doğduğu yer yani doğu ( مشووور) anlamına gelmektedir, eski Pers

imparatorluğunun doğusunda bulunduğu için muhtemelen Sâsâniler tarafında

bu bölge için kullanılmış ve kısa sürede bu isimle şöhret bulmuştur. Birçok

Arap tarihçileri de Horasan ve Afganistan’dan bahsederken meşrik kelimesini

kullanmışlar ve bu bölgenin hükümdarlarından söz ederken ( سووولا ي مشووور)

tabirini kullanmışlar. Mesela meşhur İslâm coğrafyacısı İbn Hardad (ابوو خوورداد)

(ö. 280/920) Horasan’dan ( خبوور المشوور) unvanı altında bahsetmiştir. Aynı şekilde

İslam şairleri de Horasan hükümdarlarından olan Gurlular ve Gaznelilerden,

söz ederken şark sultanları unvanını kullanmışlar.159

2. Coğrâfî Konumu

Horasan, coğrâfî konum olarak bugünkü İran’ın kuzey doğusunda kalan

bir bölgedir. Nişabur, Belh, Herat, Merv, Serahs, Tûs, Cüzcân, Gazne,

Bamiyan, Taharistan ve nice küçük şehirlerinden oluşan bu bölge, günümüzde

toprakları üçe ayrılmış olup, Merv, Nesa, ve Serahs Türkmenistan, Belh, Herat,

Gazne, Cüzcân, Bamiyan ve Taharistan yöresi Afganistan, diğer kısımları ise,

158 Muhammed Seddik Farhang, Afganistan dar Panc Karn-i Ahir, Ariana Afset prenters, Peşawer,

Pakistan, H.1367, s 70-75.; Gubar, Afganistan dar Mesir-i Tarih, cilt I, s 9. 159 Gubar, waja-i Horasan, Beyheki matbaası, kabul, H. 1323, s 2.

41

İran sınırları içerisinde kalmaktadır.160 Coğrafyacıların çizdiği bu sınırlara

rağmen Horasan, genellikle İslâm coğrafyasının doğusunun tamamını ifade

eden bir kavram özelliğine de sahiptir. Yakût el-Hamevî(ö. 626/1229), asıl

Horasan olarak yukarıda ifade ettiğimiz şehirlerden meydana gelen bir bölge

olduğunu ifade etmeden önce, Bağdat’ın doğusundan başlamak suretiyle, Hind,

Toharistân, Sicistân ve Kirman’a kadar uzanan geniş bir bölgenin Horasan

bölgesini oluşturduğunu ifade etmektedir.161 Nitekim Horasan ilk dönem İslâm

Tarihi rivayetlerinde bu geniş anlamıyla yansımış, günümüz araştırmacıları da

ilk dönemlerle ilgili olarak bölgeyi bu geniş çerçevesiyle kabul etmişlerdir. İlk

dönem İslâm kaynaklarında Horasan kelimesini tüm doğuya atfen

kullanılmasını nedeni, fethinden sonra Ceyhun nehrine kadar bütün bu

bölgenin idaresini Basra valiliğine bırakılmış olmasıdır. Halifeler genellikle

Basra valisini atamışlar, Basra valisi de Horasan, Sicistân, Kirman ve diğer

bölgeler için valiler görevlendirmişler.162 Başlangıçtan itibaren durum böyle

olmuş ve uzun yıllar bu uygulama devam etmiştir. Hz. Ömer’in Basra

valiliğine atadığı Ebû Musa el-Eş’arî (ö.44/664-665) tarafından görevlendirilen

komutanlar vasıtasıyla fethedilmiş ve devam eden süreçte de kontrol hep Basra

valisini elinde olmuştur. İlk olarak Muâviye, Horasan’ı Basra’dan ayrı bir

bölge olarak düşünüp, bizzat oraya Ubeydullah b. Ziyad’ı atamasına rağmen,

bu durum kısa bir süre sonra eski haline dönmüş ve Basra valilerinin

kontrolüne bırakılmıştır.163

Horasan, geniş bir coğrafyanın kapsamasına rağmen, hudutları buranın

idari bakımından büyüyüp küçülmesine ilişkin olarak tarih buyunca farklılıklar

göstermiştir. Sâsâniler döneminde küçük bir belde iken daha sonraki

dönemlerde, bugünkü Afganistan’ın tamamını ve İran ve Orta Asya’nın bir

kısmını kapsayan geniş bir bölge haline gelmiştir. Nitekim Yakût el-Hamevî,

hicrî yedinci yüzyıllarda te’lif ettiği (Mu’cemü’l-Büldan) adlı eserinde,

Belâzurî (ö. 279/892)’den naklen şöyle diyor: Horasan diyarı genel anlamda

dört bölgeden oluşur: birinci bölge İran bölgesi olup, Nişabor. Kûhistan,

160 Osman, Çetin, “Horasan”, D.İ.A, İstanbul, 1988, XVIII, s 234. 161 Şehabeddin, Ebi Abdillah, Yakût el-Hamevî, Mu’cemü’l-Büldân, Beyrut, 1977, Cilt II, s 350. 162 Julius Wellhausen, Arap Devleti ve Sukutu, çev, Fikret Işıltan, A.Ü.İ.F, Yayınlarından, 1963,

Sekizinci Kısım, s 196 163 Taberi, Tarihi Taberi (Tarihi er-Rusül ve’l-Muluk), Beyrut, Cilt V, s 295-296.

42

Tabistan, Herat, Bûşanc, Badğis ve Tûs’ten; ikinci bölge, Ceyhun bölgesi olup,

Merv-Şahcihan, Serahs, Nesâ, Abyurd, Merverrûz, Talikan, Harezm ve Âmel;

üçüncü bölge, Ceyhun nehrinin batısında nehir ile arasında sekiz fersahlık

mesafe bulunan bölgedir, Frayab, Cüzcân, Yukarı Taharistan, Hust, Enderâbe,

Bağlan, Bamiyan, Valic (bugünkü ismiyle welwalic) ve Rustaq ve Badahşan ki

bu iki şehir Tibet güzergâhındadır, Enderâb ise Kabil ve Tirmiz güzergahında

olup Belh’ın doğusundadır. Aynı şekilde, Hılım, Aşağı Taharistan,

Samangan’da üçüncü bölgeye dâhildir; dördüncü bölge Ceyhun Nehri’nin

ötesinde olup, Buhara, Şaş, Tararband, Sugd, Nesef, Rubistan, Sanam, Fergane

ve Semerkant’tan oluşmaktadır.164 Görüldüğü gibi Belâzurî (ö. 279/892),

Maverâünnehir’de bulunan Buhara, Semerkant ve diğer şehirleri Horasan

bölgesinden sayarken, İbn Hurdâzbih, el-Mesâlik ve’l-Memâlik adlı eserinde,

Nişabor, Merv, Herat, Belh, Garcistân, Taharistan, Gûr ve Gazne’yi

Horasan’dan sayarken, Sind ve Maverâünnehir’i Horasan’dan saymamıştır.165

Her iki görüşü de karşılaştırmalı olarak ele aldığımızda her iki durumda da

Afganistan’ı içine almaktadır. Zaten Ahmed Şah tarfından Horasan ismi

Afganistan olarak değiştirildiği tarihte de Maverâünnehir hariç, yukarıda

zikredilen bölgenin tamamını kapsamakta olup, geniş bir coğrafyayı ifade

etmekteydi.

3. Etnik Yapısı

Horasan, genel olarak farsların yoğunlukta bulunduğu bir bölge olmakla

birlikte, özellikle bölgenin doğusuna doğru olan ve kuzeybatısında şimdi

Güney Türkistan olarak bilinen kısımlarda ise Türk unsurunun ağırlığını

hissettirdiği bir coğrafya görünümündedir. Ancak bu genel durumun ötesinde

Horasan, bölge itibariyle göç ve istilâ yolları üzerinde bir kavşak noktasını

teşkil ettiği için, farklı ırklardan meydana gelen bir etnik yapıya sahiptir.166

Nitekim bugünkü Afganistan’da baskın bir etnik yapıyı teşkil eden Peştunlar

İslamiyet’in ilk yıllarında Hindistan ve bugünkü Pakistan’ın sınırlarından

164 Yakût el-Hmevî, Mu’cemü’l-Büldân, Cilt II, s 351. 165 Ebi’l-Kasim Ubeydullah b. Abdillah, İbn Hurdâzbih, el-Mesâlik ve’l-Memâlik, Bril Matbaası, 1889,

s 18- ve devamı. 166 Osman Çetin “Horasan”, D.İ.A, Cilt XVIII, s 235; İbnu’l-Esir, şehrezur fethinde, kurtlarla yapılan

mücadeleden haber vermektedir, İbnu’l-Esîr, el-Kâmil fi et-Tarih, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut,

1987, Cilt II, s 437; İbn Kesir, el-Bidâye ve’n-Nihâye, (çev,:Mehmet Keskin), Çağrı yayınevi, İstanbul

1994, Cilt, VII, s 219.

43

gelerek Horasan’ın merkezi sayılan Herat ve civarında yerleşmişlerdir. Bu

durum etnik açıdan heterojen bir yapıyı ortaya çıkardığı gibi buna paralel

olarak da farklı din ve inançların buluşma noktası olmuştur. Horasan

bölgesinin bu görüntüsüne dikkat çeken Wellhausen: “Horasan bölgesi hiçbir

zaman sükûnete kavuşmamıştı, hiçbir sabit hududu yoktu ve bu bölgede

Araplar, Türkler ve İranlılarla sürekli savaş halinde idiler” demektedir.167

Yukarıda ifade ettiğimiz gibi, bölgenin göç ve istila yolları üzerinde bir kavşak

noktası olması hasebiyle daha erken dönemlerde Hindistan ve İran’a yayılan

Hint-Avrupa kökenli Ârî ırkının ortaya çıktığı yer Horasandır. Yine Hunlara ve

Göktürklere bağlı çeşitli Türk boyları, Araplar ve Cengiz istilâsından sonra

Moğollar da Horasan’a yerleşen unsurlar arasındadır.168 Buradaki ilk

Müslümanlar, genel olarak Irak şehirlerinden ve özellikle Basra’dan bölgeyi

fethetmek üzere yollanan Arap askerlerinden oluşmakta ise de, kalıcı yerleşim

birimlerinin oluşturulması Muâviye döneminde olmuştur. Muâviye, halifeliğe

geldikten sonra, İslâm ordularının yerleşim sorunlarını çözülmesi için kamplar

kurulmasını emretmiştir.169 Nitekim bölgeye yönelik ilk göç hareketinin de bu

dönemde gerçekleştiğine şahit oluyoruz. Basra ve Kûfe valisi olan Ziyâd b.

Ebih, 51/671yılında Rabî b. Ziyâd el-Hârisî’yi Horasan’a vali tayin etmiş, bu

yeni vali ile birlikte Kûfe ve Basra halkından 50 bin kişiyi bölgeye göndererek

orada yerleşmelerini sağlamıştır. Nakledilen rivayette, bunlar arasında

ashâbdan Büreyde b. El-Husayb ve Ebu Berze’nin de bulunduğu rivayet

edilmektedir.170 Belâzurî’de Ziyâd b. Ebih’in bölgede görevlendirdiği

valilerden biri olan Umeyr b. Ahmer’i Merv’e Arapları ilk iskân eden kişi

olduğuna işaret etmektedir.171 Kuteybe b. Muslim’in de, Mâverâünnehir, Şaş

ve Fergana’ya yönelik iskân hareketlerini dikkate alacak olursak172 resmi iskân

faaliyetlerini daha sonraki dönemlerde de devam ettiğini söyleye biliriz.

İslâm’ın bölgede hâkim olmasından sonra, Arapların yoğun bir şekilde

göç ettiği bir bölge haline gelen Horasan, Farslar, Türkler ve Araplar’ın yanı

167 J. Wellhausen, Arap Devleti ve Sukutu, s 196. 168 Osman Çetin “Horasan”, D.İ.A, Cilt XVIII, s 235. 169 Osman Çetin, “Horasan”, D.İ.A, Cilt XVIII, s 235. 170 İbn Esir, el-Kâmil fi’t-Tarih, Cilt III, 51.yıl, s 338 171 Ebi’l-Abbas Ahmed b. Yahya b. Câbir el-Belâzurî, Futûhu’l-Büldan, thk, Abdullah Enîs et-Tib’a,

Müessesetü’l-Maarif, Beyrut, 1987, s 576. 172 Blâzurî, futûhu’l-Büldan, 629.

44

sıra Ârîler, Kürtler, Beluçlar, Peşe-iler, Hazareler, Peştunlar ve birçok ırkın

beraber yaşadığı karmaşık bir etnik yapıya sahip bir bölgedir. Nitekim

Horasan’ın büyük bir kısmını kapsayan Afganistan’da bu ırkların çoğu hala

yaşamını sürdürmektedir.

4. Fetih Süreci

Horasan bölgesine yönelik fetih hareketlerinin, tartışmalı olmakla

birlikte erken bir dönem olarak kabul edebileceğimiz Hz. Ömer döneminde

başladığını görüyoruz.173 Belâzurî’nin bildirdiğine göre, Hz. Ömer döneminde

Basra valiliğine atanan Ebû Mûsâ el-Eş’ârî, h. 17. yılında Abdullah b. Büdeyl

el-Hüzâî’yi bölgeye sevk etmiş, Abdullah önce Kirman’a sonra Horasan’ın

kapısı konumunda olan Tabeseyn’e gelerek burayı fethetmiş ve önemli

miktarda ganimet elde etmiştir.174 Bu bölgeye yönelik fetih hareketlerinde

kayda değer bir husus, fethedilen bölge halkının bir süre sonra anlaşmayı iptal

ederek isyan etmesidir. Dolaysıyla bu durum aynı şehir veya aynı bölgenin

ikinci ve üçüncü defa fethedilmesine sebebiyet vermiş ki, bu durum bölgenin

ilk olarak ne zaman ve hangi komutan tarafından fethedildiği bilgisini

karışmasına neden olmuştur. Nitekim İbnü’l-Esîr (ö. 630/1233), daha önce

fethedilen Hemedân halkının isyan etmesi üzerine, Hz. Ömer tarafından

görevlendirilen Nuaym b. Mukarrin vasıtasıyla (22/643) yılında tekrar

fethedilerek bölge halkıyla cizye karşılığında anlaşma yapıldığını ifade

etmektedir.175

Farklı fetih tarihlerinin olmasına rağmen kaynakların verdiği bilgiden

hareketle, bölgenin büyük çoğunluğunu (21/642) ve (22/643) yıllarında

fethedildiği anlaşılıyor. Önce Abdullah b. Büdeyl, Nuaim b. Mukarrin ve

Bükeyr b. Abdullah gibi komutanlar vasıtasıyla yürütülen fetih hareketleri 176

daha sonra Ahnef b. Kays komutasında daha düzenli ve sürekli bir hal almıştır.

173 Horasan’ın fethiyle ilgili kaynaklarda 18/639 ve 22/643 yılları verilmektedir. (bkz. İbnü’l- Esir, el-

Kâmil fi’t-Tarih, Cilt II, s 434; İbn Kesir, el-Bidâye ve’n-Nihâye, ( çev:Mehmet Keskin), Cilt VII, s

210; Taberî, Târîhü’r-Rüsûl ve’l-Mülûk, (çev: Ebul-Kâsım Payende), Cilt V, s 219-222. Hatta daha

sonraki kaynaklarda Hz. Osman döneminde fethedildiğini kaydetmektedirler. Bu durum, bölgenin geniş

olması nedeniyle feth’in birkaç yıl sürmesi ve bölgede ortaya çıkan isyanların neticesinde, bölgede farklı

dönemlerde asker sevk edilmesi sonucu farklı rivayetlerin ortaya çıkmasına sebep olmuş olabilir. 174 Belâzurî, Futûhu’l-Büldân, s 567. 175 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fit-Tarih, Cilt II, s 425. 176 Taberî, Tarih, Cilt IV, s 114 vd. ve Cilt IV, s 146 vd.

45

Bu süreçte Isfahân, Hemedân, Kazvin, Zencân, Rey, Azerbaycan ile diğer tüm

Fars ve Horasan illeri fethedilmiş ve Mâverâünnehir ile Horasan’ı ayıran

Ceyhun nehrine ulaşılmıştır. Hz. Ömerin emriyle bölgede savaşmakta olan

Ahnef, Yezdecerd’i hezimete uğratmıştır. Merv’e ve daha sonra nehrin ötesine

geçen Yezdecerd’i takip etmek isteyen Ahnef, durumu Hz. Ömer’e bildirmiş

ancak Hz. Ömer, nehri geçmemesini tavsiye etmiştir. 177 Bölgeye yönelik bu

hızlı fetih hareketi bir takım problemleri de beraberinde getirmiştir. Sadece

güce dayalı bir fetih olgusu Hz. Ömer’in şehid edilip yerine Hz. Osman’ın

halife seçilmesi sürecindeki kısa süreli de olsa otorite boşluğu, güçteki zafiyete,

bu da fethedilen bölgelerin kontrolden çıkmasına neden olmuştur.178 Bölgeyi

tekrar otorite altına alma hareketinde Abdullah b. Âmir en önemli sîma olarak

görünmektedir. Önceki dönemde Ahnef b. Kays’in yürüttüğü fetih hareketleri

bu dönemde Abdullah b. Âmir vasıtasıyla yürütülmüştür. (29/649) yılında

bazen kendisi bazen de görevlendirdiği komutanlar vasıtasıyla bölgenin fethine

yönelik önemli katkılar sağlamıştır.179 Horasan’ın fethine dair dikkat çeken

diğer bir husus bazı bölgeleri savaş yoluyla, bazı bölgelerin anlaşma ile

fethedilmesidir. Konunun bu yönüne dikkat çeken Belâzurî, her iki durumda da

Müslümanların büyük ganimetler elde ettiğini kaydetmektedir.180 Yine güce

dayalı yürütülen bu fetih hareketi, Hz. Osman’ın şehid edilmesiyle tekrar

inkıtaa uğrayarak bölgede istikrarsızlık ve isyan baş göstermiştir. Ancak

Muâviye’nin, (41/661) yılında Hz. Hasan’dan hilafeti devraldıktan sonra daha

önce görevden ayrılmış olan İbn Âmir’i tekrar Basra valiliğine getirmiş ve

Horasan’ı da onun idaresine bağlamıştır. Bölgedeki isyan hareketlerinin

bastırmak için Kays b. Heysem’i görevlendiren ibn Âmir, kısa sürede bölgenin

kontrolünü ele almayı başarmıştır.181 Ancak Emevî iktidarı ile devam eden

süreçte bölgede sık sık isyan hareketleri baş göstermiş ve geçen zaman zarfında

bu isyanlar daha bilinçli hale gelmiştir. Zira Abbasî ihtilâlini başlaması ve

başarıya ulaşması Ebû Muslim el-Horâsâni faktörünü nazarı dikkate alarak

değerlendirdiğimizde durum daha iyi anlaşılır hale gelir. Horasan’ın fetih

177 Mahmûd Şit Hattâb, Kâdetü Fethi Bilâdi Fâris, Beyrut, 1965, s 223; Taberî, Tarih, Cilt V, 219-222; 178 J. Wellhausen, Arap Devleti ve Ssukûtu, s 197. 179 İbn Esîr, el- Kâmil fi’t-Târih, cilt II, s 491-92; Mustafa Fayda, “ Abdullah b. Âmir”, D.İ.A, Cilt I, s

84. 180 Belâzurî, Futûhü’l-Büldân, s 567 vd. 181 Taberi, Tarih-i Taberi, Cilt VII, s 15

46

süreci ile ilgili başlığımızı tamamlamadan önce, yukarıda zikrettiğimiz

komutan ve valilere ilaveten, Saîd b. Osman b. Affân, Mühelleb b. Ebî Sufra,

Yezîd b. Mühelleb ve Kuteybe b. Müslim gibi önemli komutanları zikretmemiz

icab eder.

5. İslâm Tarihindeki Önemi

Horasan, coğrafi konum itibariyle stratejik ve kavşak bir noktada

olması, dünyanın en büyük ticaret yolu olan İpek yolunu buradan geçmesi,

Belh ve Herat gibi zamanın en büyük Pazar yerlerini burada bulunması

hasebiyle istilacılar ve göçmenlerin güzergâhı olmuştur. Dolaysıyla farklı ırk

ve milletlerin ve buna bağlı olarak da çeşitli dinlerin yaşadığı bir bölge

konumunda olan Horasan’da, İslâmiyet’ten önce, Nasturilik, Zerdüştîlik

(Mecusîlik), Budizm, Şamanizm ve daha sonra Manihaizm vs.182 mezhep ve

dinlerin yaşadığı bir bölge konumunda idi. İslâmiyet’i kabulünden sonra, ana

unsuru ticaret olan Arap yarımadasındaki ekonomik hayata ödediği cizye ve

vergilerle büyük katkılar sağlamıştır. Buna paralel olarak Müslümanların

sosyal yaşam standartlarını yükselmesine, bilimsel ve kültürel alandaki

gelişmelerin ortaya çıkmasına sebep olan Horasan, İslâm siyasi tarihinde de

damgasını vurmuş ve Abbasilerin iktidara gelmesiyle adeta İslâm siyasi

tarihinin seyrini değiştirmiştir. Nitekim fethedilmesinden sonra, bölgede baş

gösteren sık sık isyanlar, Emevî hanedanını iktidarı ele alması ile birlikte

Mevali’ye karşı izlediği politik anlayış bu isyanları daha bilinçli hale

getirmiştir. Emevî karşıtı isyancıların adeta sığınağı olmuştur. Nitekim 122/740

yılında hilafet talebiyle Kûfe merkezli olarak ortaya çıkan ve Ehl-i Beyt

zümresinden Zeyd b. Ali isyanı, halife Hişâm b. Abdülmelik tarafından

görevlendirilen Yusuf b. Ömer tarafından bastırılmıştı.183 Onun

öldürülmesinden sonra hareketi devam ettirmek isteyen oğlu Yahyâ b. Zeyd,

Kûfelilerin kendilerine ihanetlerinden sonra, Horasan’a giderek taraftar

toplama gayreti içerisinde olmuştur ve kısa sürede büyük bir kalabalık

etrafında toplanmıştır. Görüldüğü gibi Kûfe’de başlayan bir hareketin

Horasan’a taşınması, bize o bölgedeki potansiyeli göstermesi açısından

önemlidir. Yahâ b. Zeyd’in hareketine benzer bir hareket ise, Abdullah b.

182 Osman Çetin, “Horasan”, D.İA, Cilt XVIII s 238. 183 İbnü’l-Esir, el-Kâmil fit-Tarih, Cilt IV, s 452.

47

Muâviye hareketidir. Abdullah 127/744 yılında Kûfe’de başlatmış daha sonra

Horasan’a taşıyarak Rey İsfahân dâhil büyük bir bölgeyi kontrol altına almayı

başarmıştır. Daha sonra bölgede belirgin hale gelen Ebû Müslim hareketiyle

birleşmek istediği ise de, bu isteği kabul edilmeyip 129 yılında Ebû Müslim’in

emriyle öldürülmüştür. 184

Horasan bölgesinin İslâm Tarihinin şekillenmesine etki eden en büyük

siyâsî hareketi hiç şüphesiz Ebû Müslim el-Horasânî önderliğindeki Abbâsî

ihtilâlidir. Emevîlerin son dönemlerinden itibaren daha önce ortaya çıkan

isyanları yarattığı pisko-sosyal alt yapıdan istifade ederek daha sistemli ve

planlı bir şekilde başlayan Abbâsî ihtilalını başarıya ulaşmasının en büyük ve

ana nedeni Horasandan başlamış olmasıdır. Bu ihtilalle Arap üstünlüğüne

dayanan Emevî siyaseti iflas etmiş, İranlı ve Türk unsurlarını oluşturduğu

Horasan bölge halkı idarede etkin bir rol almış ve İslâm Siyasi Tarihinde yeni

bir safha açılmıştır. Abbas hanedanını hilafete gelmesiyle açılan bu yeni safha

sadece siyasi açıdan önemli olmayıp ilmi ve fikri açısından da büyük önem arz

etmektedir. Kûfe ve Horasan merkezli yürütülen Abbâsî ihtilali, iki bölge

halkının birbirleriyle tanışma ve kaynaşmasına neden olmuş, o dönemlerde bir

ilim merkezi olan Kûfe ve Bağdat’a ilim tahsil etmek için Horasan bölgesinden

akın akın insanlar gelmiştir. Bu gelen insanların çoğu o dönemde Kûfe’de,

nerede ise tek otorite konumunda olan İmam Ebû Hanife’den ders almışlar ve

onun görüş ve içtihatlarını gittikleri yerlerde yaymaya çalışmışlardır.

6. Hanefiliğin Horasan’a Giriş Süreci

Horasan’da İslâm dininin kabul edilmesiyle beraber, diğer dinî

ilimlerde olduğu gibi fıkıh ilminde de önemli gelişmeler yaşandı. Bu

gelişmelere bağlı olarak birçok fıkıh âlimi yetişti. Değişik mezhepler bölgede

yaşam fırsatı bulsa da, en yaygın olan Hanefi mezhebi oldu. Bölge halkı ilim

tahsili için Arap yarım adasının değişik bölgelerine gitti ise de, farklı

kabilelerden oluşan, hareketlilik ve dinamik olması hasebiyle nerede ise

Horasan ile aynı kaderi paylaşan Kûfe en çok tercih edilen bölge oldu. Bunu

184 Ebil-Ferec el-İsfahânî, Mekâtilü’t-Talibîn, thk. Seyid Ahmed Sefer, Kum, İran, H. 1416, s 157-159.

48

nedeni Ebû Hanife’nin babasının Horasan bölgesinden olması, esnek, dinamik

ve meseleci bir tedris yöntemini uygulaması ve daha sonra Abbâsî ihtilalında

Horasan ile Kûfe’nin aynı kaderi paylaşması neticesinde iki bölge halkı

arasında fiziki bir ısınmanın olması vb. nedenlerden dolayı bu bölgeden fıkıh

öğrenmek isteyenlerin çoğu Kûfe ve dolaysıyla Ebû Hanife’ye gitmeyi tercih

etti. Bu teveccühün de etkisiyle daha ilk başta Hanefi mezhebi bu coğrafyada

yayıldı ve etkisini günümüze kadar devam ettirdi. Bu gelişmeler neticesinde

bölgede başta Belh, Herat, Rey, Nişabor ve Gazne olmak üzere birçok ilim

merkezi ortaya çıkmaya başladı bu ilim merkezlerinde pek çok değerli fıkıh

âlimi yetişti. Gerçekleştirdiği başarılı eğitim sonucunda Belh şehri, Dâru’l-

Fekâhe ve Dâru’l-Fıkh gibi sıfatlarla anılmaya başladı.185 Fıkıh alanında başarı

gösteren Belh kenti, Hanefi Mezhebi’nin temsil etmesinden dolayı, Ebû

Hanife’ye Mürcîlik nisbet edilmesi sebebiyle Mürcîâbad lakabıyla da

anılmıştır. Horasan’ın diğer bölgelerinin aksine Belh halkı, ilim talebi için

sadece Ebû Hanife’ye gittiği de rivayet edilmektedir.186 Kaynakların verdiği

bilgiye göre daha ilk başta Ebû Hanife’nin oluşturduğu Hukuk akademisinde

Belh başta olmak üzere Horasan ve Mâveraünnehir’in çeşitli bölgelerinden

öğrenciler bulunmakta idi.

Emevîler döneminden itibaren ve Ebû Hanife ile başlayan bu hareketlilik,

Abbâsilerin hilafete geçmesiyle daha belirgin hal almıştır. Nitekim Abbâsî

halifesi Harun Reşîd’ten itibaren İmam Ebû Hanife’nin ders halkasında yetişen

öğrencilerinden birçoğu, kadılıklara atandı ve Abbasîlerin hâkimiyet kurdukları

bölgelerde dini ve hukûkî alanda söz sahibi oldular. Ünlü coğrafyacı Makdisî

(ö. 381/991), IV/X. Asırda Irak bölgesinde (İklîmu’l-İrak) kadıların ve

fakihlerin çoğunluğunu Hanefilerin oluşturduğunu kaydeder.187 Talebelerinin

ve takipçilerinin elde ettiği bu başarı, Ebû Hanife’nin görüşlerinin geniş bir

alana yayılma ve büyük halk kitlelerine ulaşma imkânını beraberinde getirdi.

Harûn Reşîd tarafından Baş Kadı olarak atanan Ebû Hanife’nin önde gelen

185 Mehterhan Furkanî, Afganistan topraklarında yetişen Henefî fıkıh âlimleri, İslâm Hukuku

Araştırmalar Dergisi, S XXVIII, Ekim 2016, s 328. 186 Ebû Bekir Abdullah b. Ömer b. Muhammed b. Dâvûd Vâiz-i Belhî, Fezâil-i Belh, (Far. Çev: Abdullah

Muhammed b. Hüseyin, Hüseynî Belhî, Tashih ve Haşiye, Abdullah Habibî), 1. Baskı, Cengelek, Tahran,

2009, s 44. 187 Makdisî el-Başarî, Ehsenü’t-Tekâsîm fi M’arifeti’l-Ekâlîm, Maktabatü Madbolî, Kahire, 1991, 3.

Baskı, s 127. ( İklîmu’l-İrak)

49

öğrencilerinden Ebû Yûsuf (ö.182/798), Hanefiliğin yayılmasına hem ivme

hem de derinlik kazandırdı. O, önemli merkezlere atadığı kadılarla Hanefiliği,

ülke genelinde yayılan ilk ve etkili mezhep haline getirdi. Nitekim bu dönemde

Irak başta olmak üzere özellikle Horasan ve Mâverâünnehir bölgelerinde

Hanefiliğin halk tabanının da oluştuğu görülür. Çünkü sayısı tam olarak tespit

olunmasa da Ebû Hanife’nin çok sayıda öğrenci yetiştirdiği bilinen bir

gerçektir. Bu öğrencileri içerisinde Ebû Mut’i el-Belhî (ö. 199/814), Nuh b. Ebi

Meryem (ö. 173/789) gibi Ebû Hanife’nin kendi halkasında bulunmuş pek çok

Horasanlı öğrenci bulunmaktadır. Bunlar İmam Ebû Hanife’nin görüşlerini

dolaysıyla Hanefiliği gittikleri yerlere tabi’î olarak yayılmasına neden

olmuştur. Bu anlamda yukarıda bahsettiğimiz gibi daha III. yüzyılın

başlarından itibaren Hanefi fıkhı merkezli (sistematik) olmasa da, birçok

önemli şehirlerde pek çok medreseler oluşmuştur. Bu şehirlerden biri de

Mürciâbâd olarak tanınan Horasan’ın en büyük şehirlerinden olan Belh

şehridir. Belh şehri, Horasan’ın diğer şehirlerine nisbetle diğer alanlarda

olduğu gibi fıkıh alanında da temayüz etmiş bir şehir olup Mukâtil b.

Süleyman,(ö.150/767) Ebû M’utî el- Belhi,(ö. 199/814) Mukâtil b. Hayyan

(ö.145/752) Ebû Süleyman el-Cûzcânî (ö. 208/823-824) 188, gibi isimleri

toprağına yetiştirerek adeta Hanefiliğin Horasan’ın diğer bölgelerine

yayılmasına merkezlik etmiştir.

A. Hanefi Mezhebini Horasan’a Taşıyan İlk dönem Fakihleri

Yukarıda kısmen bahsettiğimiz gibi Kûfe’de Hz Ali ve Abdullah ibn

Mesûd kanalıyla devam eden ve Ebû Hanife döneminde akademik fıkıh üretme

merkezine dönüşen büyük bir fıkıh halkası mevcuttu. Bu akademide Arap

bölgelerinin yanı sıra, fethedilen diğer bölgelerden talebeler katılmış ve bu

akademik ortamdan yararlanarak, gittikleri yerlerde bu ekolun birer temsilcileri

olarak yerleştikleri bölgelerde Ebû Hanife merkezli Kûfe fıkhını yaymaya

çalışmışlardır. Bu bölgelerden biri ekolun merkezi konumunda olan Irak’tan

hemen sonra Hanefiliğin yayıldığı Horasan bölgesidir. Bu bölgeden gidenler

bizzat Ebû Hanife’nin kendisinden fıkıh öğrendiği gibi onun vefatından sonra,

188 Muhammed Mahrus Abdullatîf el-Muderris, Meşaih-i Belh Mine’l-Hanifiyye ve mâ İnferdû bihi

Mine’l-Mesâil’l-Fıkhiyye, Dârü’l-Arabiyye, Irak, 1977, Risâletü Dotorâ, Cilt I, 49-52.

50

onun talebeleriyle devam etmişler.189 Devam eden bu silsile neticesinde söz

edilen bölgelerde Hanefi mezhebi yayılmış ve yerleşik bir mezhep haline

gelmiştir. Şimdi Hanefi mezhebi’nin ilk temsilcileri olan ve Hanefiliğin

bölgeye girişine öncüllük eden fakihlerin bir kısmı ve en önemlilerinin hayatını

incelemeye çalışacağız.

1. Mûkâtil b. Hayyân ( ö. 135/752)

el- Hafız Ebû Bistâm el-Belhî el-Hiraz Mukâtil b. Hayyan, Horasan’ın en

büyük âlimlerinden olup, İkrime, Mücâhid, Abdullah b. Büreyde, Sâlim b.

Abdullah, Dahhak ve birçok tabiinden rivayette bulunmuş olup, kendisinden de

Alkeme, İbn Mübarek ve İbarâhim b. Edhem rivayette bulunmuştur. Müçtehid

ve müfessir düzeyinde bir zattır.190 Belh’te vali olarak görev yaptığı gibi bir

müddet Buhara kadılığını yapan bu zat’ın Ebû Hanife ile görüştüğü ve

sohbetinde bulunduğu rivayet edilmektedir.191 Abbasî yanlısı olarak Emevîlere

karşı ayaklanma başlatan Ebû Müslim el-Horasanî ile birlikte savaştığı rivayet

edilen bu zat, (135/752) yılında bugünkü Afganistan’ın başkenti olan Kabil’de

vefat etmiştir.192

2. Mûkâtil b. Süleymân (ö. 150/767)

Ebû’l-Hasan Mukâtil b. Süleymân b. Beşir el-Ezdî el-Belhî muhtemelen

(80/699) civarında Belh’te doğdu ilk tahsilini Belh’te aldıktan sonra,

Horasan’ın bir diğer şehri olan Merv’de bir süreliğine ikamet eden bu zat,

müfessir, muhaddis olmasının yanında büyük bir fakihtir. O, ilim tahsili için

Bağdat, Beyrut, Basra Küfe gibi birçok ilim merkezleri dolaşmış, Mücahid,

Zehhak, İbn Büreyde, Ata, İbn Sîrîn, Şurahbîl b. S’ad, Zuhrî gibi birçok

tabiinden rivayette bulunmuştur.193 Kendisinden de birçok kişi rivayette

bulunan Mûkâtil b. Süleyman, et-Tefsîru’l-Kebîr adli eseri ile Kur’ân-ı baştan

sona kadar tefsir eden, rivayet ve dirayet yöntemini birlikte kullanan ilk kişidir.

189 El-Mudarris, Meşaih-i Belh, Cilt I, s 120- 129. 190 Hâfız Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman Ebi Abdillah ez-Zehebî (ö. 748), Tezkiretü’l-

Hüffâz, I. bs, Dâiretü’l-Maarifi Nizamiyye, Haydarâbâd Hind, H. 1333, Cilt I, 164. 191 Mehterhan Furkânî, Afganistan toprağında yetişmiş Hanefi fakihler, İslâm Hukuku Araştırmalar

Dergisi, S XXVIII, 2016, s 334. 192 İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed Ebî Hatim et-Temîmî, (ö. 354/965), es-Sikât, I. baskı,

Dairetü’l-Maarifi’n-Numaniyye, Haydarâbâd, Hind, 1973, Cilt VII, s 508. 193 Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî (Ö. 748/1348), Siyeru a’lâmi’n-nübelâ,

thk Şuayb el-Arnavut ve Ali Ebû Zeyd, Müassesetü’r-Risâle, Beyrut, 1996, 11. baskı, Cilt VII, s 201.

51

Onun bu önemli eserinin yanında kaleme aldığı birçok telifi daha vardır.194

Tefsir ve Kelam yönüyle öne çıkan bu zat, Şiiler de dâhil olmak üzere birçok

fırka kendilerine nisbet etmiştir ve Allah’ın sıfatları konusunda görüşlerine

binaen birçok kişi tarafından Müşebbihe ve Mücessime olarak

değerlendirilmiştir. İman ve Ameli birbirinden ayırması nedeniyle Mürciye

olarak nitelenen Mûkâtil b. Süleyman hakkında gerek tabiin gerekse sonraki

dönem âlimleri tarafından pek çok farklı ifadeler kullanılmıştır kimileri onu

methederken kimileri onu zemm etmiştir.195 Bu farklılıklar Ömer Türker’in

ifade ettiği gibi196 Horasan’ın o günkü dini ve sosyal yapısından kaynaklanmış

olabilir. Çünkü o dönemde Horasan bölgesi, Mu’attıla, Müşebbihe, Şia ve

benzeri birçok fırkanın baş gösterdiği bir bölge konumunda idi. İmam Ebû

Hanife’nin şu ifadesi bu durumu daha iyi anlatmaktadır. (أتااااناااالااراالمياار ارأیااا ا

ااا اشالقاتااا الياااب Belh asıllı Mûkâtil b. Süleyman Belh’te .197 (خبيثاااا هاجمااالال مق

bulunduğu sürece tefsir dersi okutmuş ve pek çok talebe yetiştirmiştir. İlmi

seyahat için çıktığı Arap diyarında, Basra’da bulunduğu sırada h. 150 küsur

senesinde vefat etmiştir.198

3. Ebû Ali Ömer b. Meymûn b. Bahr el-Belhî (ö. 161/778)

Belh kadısı olarak da tanınan Ebû Ali, Horasan’ın en büyük âlimlerinden

biri olup, ilmi, güzel ahlakı, fesahat ve belagatiyle bölge de tanınmış ve

övülmüş bir kişiliğe sahiptir. Pek çok Horasanlı âlimlerin kendisinden rivayette

bulunduğu bu zat, Süheyl b. Ebî Salih, Zahhak b. Muzahim, Kesir b. Ziyâd,

Halid b. Meymûn vd. ile görüşmüş ve bunlardan hadis rivayet etmiştir.199 İlim

tahsili için gittiği Bağdat’ta Ebû Hanife ile görüşmüş, ders halkasına katılmış

ve bizzat kendisinden fıkıh öğrenmiştir.200 Ebû Hanife’nin çok değer verdiği ve

hakkında birçok övücü ifadeler sarf ettiği bu zat, eğitimini tamamladıktan

194 Geniş bilgi İçin bkz, Ömer Türker, T.D.V İslâm Ansiklopedisi, Mûkâtil b. Süleyman md., Cilt XXXI,

s 134-136. 195 Ebi Ahmed Abdullah b. Adî el-Cürcânî, (ö. 365) el-Kâmil fi duafâı’r-Ricâl, thk ve t’lik: A’dil

Ahmed Abdulmevcûd ve Ali Muhammed M’uavvid, Dâru’l-Kütubi’l-İlmiyye, Beyrut, (t.y), Cilt VIII, s

187- 192. 196 Ömer Türker, Mukâtil b. Süleymân, D.İ.A, Cilt XXX1, s 134-136 197 Zehebî, Siyeru â’lâmin-Nübelâ, Cilt VII, s 202. 198 Muhammed Mahrus, Meşaih-i Belh, Cilt I, 84; Zehebî, Siyeru â’lâm, Cilt VII, s 202. 199 Hatib el-Bağdadî, Ebi Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit ( 392-463), Tarihi Medinetu’s-Salam, thk: Başar

Avad Maruf, Dâru’l-garbi İslâmî, Beyrut, 2001, Cilt XIII, s 7. 200 Kureşi, Muhyiddin Ebû Muhammed Abdulkâdir b. Muhammed b. Muhammed İbn Sâlim İbn Ebil-

Vefâ, el-Kureşî el-Hanefî (775/1373), el-Cevâhiru’l-Mudiyye fi Tabakâti’l-Hanefiyye, Thk:

Abdulfattah, Hicir Matbaası,1993, Cilt II, s 672; el-Mudarris, Meşaihi Belh, Cilt I, s 84.

52

sonra Belh’e dönerek 20 yıldan fazla Belh kadılığı görevini yürütmüş201 ve bu

bölgede Hanefi mezhebinin yayılmasında etkili olmuştur. Hayatını sonlarına

doğru gözlerini kaybeden bu zat, h. 161, diğer bir rivayete göre 171 yılında

Belh’te hayatını kaybetmiştir.202

4. Hatem b. Ulvân b. Yusuf el-Asam ( ö. 168/785)

Belh ahalisinden el-Asam fakih olmasının yanında zahit bir kişiliğe

sahiptir. Hanefi fakihlerinden olan bu zat’ın Ebû Hanife ile bizzat görüştüğü

kaynaklarda geçmemektedir. Ancak Ebû Hanife’nin en önde gelen

talebelerinden olan Ebû Mut’i el-Belhî ve Şekiki Belhî ile görüştüğü ve

aralarında bazı tartışmaların geçtiği kaydedilmektedir.203

5. Nuh b. Ebî Meryem (ö. 173/789)

Ebû İsme Nuh b. Ebî Meryem el-Mervezî,204 Merv asıllı bu zat, Ebû

Hanife’nin önde gelen talebelerinden olup, onun görüşlerini ilk defa topladığı

için el-Cam’î lakabını almıştır.205 Ebû Hanife’nin akademisini erken dönem

talebelerinden olan Ebî Meryem, İbn Ebî Leyla’dan da istifade ettiği rivayet

edilmektedir. Hadis sahasında Zührî, Mukâtil b. Hayyan, Haccac b. Ertât;

tefsiri Mukâtil b. Süleyman, Muhammed b. Sâib el-Kelbî; siyer ve mağazi’yi

İbn İshâk’tan okumuştur.206 Bunların dışında Yahya b. Said, İbn Cüreyc,

A’meş ve diğer hocalardan rivayette bulunan Ebî Meryem207, Ebû Bekir

İbrahim b. Rüstem, Süveyd b. Nasr, Hibbân b. Muşa, Fazl b. Muşa es-Sinânî,

Abdurrahman b. Alkeme gibi çoğu mervli olan birçok öğrenci yetiştirmiştir.

Kendisinden de Nuaym b. Hammad, Şeyhu’l-Buhârî, İsa b. Musa, Zeyd b.

Hibab, Hibbân b. Musa ve diğerleri rivayette bulunmuşlardır.

201 Hatib Bağdadî, Tarihi Bağdat, Cilt XIII, s 7; 202 Kureşi, el-Cevahir, Cilt II, s 673; el-Mudarris, Meşaih-i Belh, Cilt I, s 84; Bağdadî, Tarihi Bağdat,

Cilt XIII, s 9. 203 Süllemî, Ebu Abdurrahman Muhammed b. El-Hüseyn b. Muhammed b. Musa b. Halid b. Salim (ö.

412/1021), Tabakatü’s-Sufiyye, Thk: Mustafa Abdulkâdir Ata, 1. bs, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut

1998, s 86; el-Kureşi, el-Cevahirü’l-Mudiyye, Cilt II, s 23-25. 204 Ebû’l-fida Zeynuddin Kâsım b. Kutluboğa es-Sûdûnî (ö. h. 879) Tâcu’t-Terâcim, Thk: Muhammed

Hayır Ramazan Yusuf, Dâru’l-Kalem, Beyrut 1992, s 146; el-Kureşi, el-Cevâhir, Cilt II, s 7. 205 Kureşi, el-Cevahir, Cilt II, s 8. 206 Kureşi, el-Cevahir, Cilt II, s 8. 207 Zeylâbidin Acimamatov, Hanefi mezhebi ve Fergane vadisindeki Etkisi, basılmamış doktora tezi, s

32.

53

Kaynaklar Nuh b. Ebî Meryem’in İslâmi ilimlerin birçok dalında derin

bilgi sahibi olduğunu ve o dönemde Merv şehrinde dört ilim halkasının

bulunduğunu belirtmekte olup, bunlar: Nahiv, Şiir ve Hadis meclislerinin

yanında sadece Ebû Hanife’nin görüşlerinin nakil ve müzakere edildiği özel bir

halkanın bulunduğunu kaydetmektedirler.208 Ebû Hanife’nin kadılık makamına

uygun gördüğü 10 talebesi içerisinde yer alan Nuh b. Ebi Meryem, daha İmam

Ebû Hanife hayatta iken Mansur döneminde Merv kadısı olmuştur. Hayatının

sonuna kadar bu görevde kalan Ebî Meryem 173/789 yılında Merv’de vefat

etmiştir.209 Hanefi fakihlerin birçoğu gibi Mürci’î olmakla suçlanan bu zat,

Cehmiyye’ye karşı cephe almış ve bu konudaki görüşleri, talebesi Nuaim b.

Hammad’ın Cehmiyye’ye karşı kaleme aldığı risalelerinde kaynaklık etmiştir.

Fıkıh alanında derin bir birikime sahip olmakla beraber, hadis âlimleri

tarafından hadis uydurmakla suçlanan Ebî Meryem’in, kaynaklar onun

eserlerinden hiç bahsetmemektedir. Dolaysıyla eserinin olup olmadığı belli

değildir.210

6. Ali b. Mücahid b. Müslim (ö. 180’den sonra)

Ali b. Mücahid b. Müslim b. Raf’i el-Kabulî211 Horasan’ın kabil ilinden

olan bu zat, Kabilin fethinden sonra esir düşmüş ve Kays oğullarından Hakîm

b. Cebele’ye köle olarak verilmiştir. Sonra Azad edilerek212 kendini ilme

adayan bu zat, ilim tahsili için gittiği Bağdat’ta Ebû Hanife’nin ders halkasına

katılmış ve ondan fıkıh öğrenmiştir.213 Ebû Hanife’nin yanı sıra İbrahim b.

İsmail el-Ansârî, Cerrah b. Zahhak el-Kindî, Cerir b. Abdülhamid, Haccac b.

Ertat, Süfyân es-Sevrî, Muhammed b. İshak b. Yessâr, Ebî Cafer er-Razî ve

değerlerinden rivayette bulunurken kendisinde de, Ahmed b. Hanbel, Ziyâd b.

Eyyûb, Ebû Musa İshak b. İbrahim el-Hirevi gibi pek çok kişi rivayette

208 İbn Kutluboğa, Tacu’t- Terâcim, s 146; Eyyüp Said Kaya, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, Nuh

b. Ebû Meryem md. Cilt XXXIII, s 229-230 209 Kureşi, el-Cevâhir, Cilt II, s 8. 210 Acimamatov, basılmamış doktora tezi, s 33. 211 İbn Hacer, Ebû’l-Fadl Şihabuddin Ahmed b. Ali İbn Hacer el-Askalânî (ö. 852/1449), Tehzibu’t-

Tehzîb, Dâiretu’l-Maarifi’n-Nizamiyye, Hid, hicrî 1326, 1.bs, Cilt VII, s 377; Hatib el-Bağdadî, Tarihi

Bağdat, Cilt XIII, s 592; Cemaluddin Ebi’l-Huccac Yûsuf el-Mizzî ( ö. 742), Tehzîbu’l-Kemâl fi

Esmâi’r-Ricâl, (Thk: Başâr Avad M’arûf), Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1. bs, 1992, Cilt XI, s 117. 212 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemal, Cilt XI, s 117; 213 Mahmûd Hasan et-Tûnikî, M’ucemu’l-Musannifîn, Matbaatu Vizenku Gurafa Tabare, Beyrut, H.

1344, Cilt II, 74.

54

bulunmuştur.214 Rivayetlere göre Siyer ve Mağazî konusunda bir kitap te’lif

eden İbn Mücahid, Rey kadısı olarak görev yapmış ve Hanefi mezhebinin

bölgede yayılmasına etkili olmuştur.215

7. Şakîk-i Belhî (ö. 194/810)

Mutasavvıf yönüyle tanınan Şakîk b. İbrahim Ebû Ali el-Belhî,216 ticaretle

uğraşan zengin bir adamdı. Ticaret sebebiyle gittiği Türkistan da bir putperest

ile yaptığı bir tartışmadan sonra ticareti bırakıp kendini ilim ve tasavvufa

adayan bu zat, ilim tahsili için seyahatler yapmış ve İmam C’afer Sadık ile

görüşmüş, İmam Ebu Hanife, İmam Ebû Yûsuf ve İmam Züfer’den fıkıh

öğrenmiştir.217 Başlangıçta Irak Rey ekoluna mensup olan Şekîk-i Belhî, daha

sonra tasavvufa yönelmiş ve zühd hayatını seçmiştir.218 Tasavvuf alanında pek

çok etkiler bırakan bu zat, Mâverâünnehir’de pek çok savaşlara katılmış ve h.

194 yılında Kûlân savaşında şehit olmuştur.219

8. Ebû Mut’î el-Belhî (ö. 199/814)

El-Hakem b. Abdullah b. Mesleme Ebû Mut’î el-Belhî220 Horasan’ın en

büyük âlimlerindendir. Ebû Hanife’nin önde gelen talebelerinden olup,221 ona

nisbet edilen el-Fıkhü’l -Ekber ve el-Fıkhu’l-Ebsat adlı eserlerinin ravisidir.222

Ebû Mut’i ilmini artırmak ve bilgisini geliştirmek amacıyla Hicaz ve Bağdat’ta

birçok seyahatler yaparak, İbn Avn, Hişam b. Hisan Süfyâni Sevrî, Malik b.

Enes gibi pek çok kişiden rivayette bulunurken kendisinde de, Muhammed b.

Mukâtil, Musa b. Nasr, İbn Mübarek, Ahmed b. Menî ve birçok Horasanlı

âlimler rivayet etmiştir.223 Horasanlılar arasında çok rağbet edilen bir kişiliğe

214 Hatib el-Bağdadî, Tarihi Bağdat, Cilt XIII, s 592; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, Cilt XI, s 117-118. 215 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, Cilt VII, s 377; el-Bağdadî, Tarihi Bağdat, Cilt XIII, s 592-593; Mizzî,

Teehzîbu’l-Kemâl, Cilt XI, s 118; Mihterhan Furkânî, a.g.m, s 348. 216 Ebi’l-Vefâ el-Kureşi, el-Cevahiru’l-Muziyye, Cilt II, s 254. 217 Abdullatif el-Mudarris, Meşaih-i Belh, Cilt I, s 84; Kureşî, el-Cevâhir, s 254.

219 Ali Bolat, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, Şekîk-i Belhî md, Cilt XXXVIII, S 305-306; İbn Esir, el-Kâmil

fi’t-Tarih, Cilt V, s 370. 194. Senenin havadisi kapsamında. 220 Halilî, ebî Y’ala el-Halil b. Abdullah b. Ahmed el-Halilî, el-Kazvînî (ö. 446/ 1054), el-İrşâd fi Marifet-

i Ulemai’l-Hadis, (Thk: Muhammed Said Ömer İdrîs), Maktabatu’r-Rüşd, Riyad, 1. bs, (t.y), Cilt III, s

925; İbn Kutluboğa, Tacü’t-Terâcim, s 331; İbn S’ad, Tabakatü’l-Kübra, Cilt IX, s 377; el-Mudarris,

Meşaihi Belh, II, 43. 221 Kureş, el-Cavahiru’l-Muziyye, Cilt II, s 142. 222 İbn Kuluboğa, Tacu’t-Terâcim, s 331; Mihterhan Furkânî, Afganistan da yetişmiş Hanefi fakihler,

a.g.d, s 336. 223 Halili el-Kazvinî, el-İrşad fi Marifet-i Ulemâi’l-Hadis, Cilt III, s 926; İbn Kutluboğa,Tacü‘t Teracim,

s 331-332.

55

sahip olan el-Belhî, uzun süre İmam Ebû Hanife’nin ilim halkasında bulunmuş

ve farklı konularda yaklaşık dört bin meseleyi İmam ile beraber çözüme

kavuşturmuştur.224 Fıkıh alanında müctehid konumunda olan Belhî, Hadis

alanında, Ahmed b. Hanbel, Ebû Dâvud, Nesâi gibi ünlü hadisçiler tarafından

zayıf olarak kabul edilmiştir. Çağdaşları tarafından R’ey ve Kıyas metodunu

çok iyi bildiği rivayet edilen Ebû Mut’i, uzun süre kadılık görevinde bulunması

yanı sıra Hanefi fıkhı müderrisliği yapmış ve mezheb’in bölgede benimsenmesi

ve yayılmasında çok etkili olmuştur.225

Kaynaklar onun eserleri hakkında bilgi vermemektedir sadece Zahebi onun

el-Fıkhü’l-ekber adlı bir risalesinden bahis etse de, diğer âlimler tarafından

reddedilmiştir. Dolaysıyla onun kendine özgü bir eseri olup olmadığı belli

değildir.

9. Hâlid b. Süleymân el-Belhî (ö. 199/814)

Ebû Muâz Hâlid b. Süleyman el-Belhî,226 Belh’in en büyük imamlarından

olup, İmam Ebû Yûsuf ve Ebû Mut’i el-Belhi ile beraber Ebû Hanife’nin ders

halkasına katılmıştır. İmam Ebû Hanife’nin müftülüğe layık gördüğü

öğrencilerinden biri olan Halid b. Süleyman, İmam Malik’in de iltifatlarına

mazhar olmuştur.227

10. Hafs b. Abdurrahman (ö. 199/815)

Ebû Amr Hafs b. Abdurrahman b. Ömer el-Belhî, İmam Ebû Hanife’nin

Horasanlı ashabının en önde gelen fakihlerinden biridir. Hadisçiliğiyle de

tanınan bu zat, İsrâil b. Yûnus, Haccac b. Ertat, Süfyân Sevrî gibi hadis

âlimlerinden rivayet etmiştir. Ebû Davûd ve Nesâi kendisinden rivayette

bulunan Ebû Amr, bir süre Nişabor kadılığı yapmış sonra bundan vaz geçerek

kendini ibadete vermiştir.228

224 Muhammed Mahrus, Meşaihi Belh, Cilt II, s 85. 225 Mehmet Şener, Ebû Mut’i el-Belhî, T.D.V. İslam Ansiklopedisi, Cilt X, s 194. 226 Ebi’l-Vefa el-Kureşi, el-Cevahiru’l-Muziyye, Cilt II, s 162; Muhammed Mahrus, Meşaihi Belh, s 85. 227 Muhammed Mahrus, Meşaihi Belh, Cilt II, s 85-86. 228 Ebu’l-vefâ el-Kureşi, el-Cevahiru’l-Muziyye, Cilt II, s 137-138; Muhammed Mahrus, Meşaihi Belh,

Cilt I, 86.

56

11. Halef b. Eyyûb (ö. 205/820)

Halef b. Eyyub, Ebû Said el-Âmirî el-Belhî229 Horasan’ın en büyük âlimlerinden

olup, fıkıhtaki derinliğinden dolayı kendisine doğunun müftüsü ( مفتی المشر) unvanı

verilmiştir.230 Fıkıhta otorite olmasının yanında hadisçiliği ile tanınan bu zat, Ebû

Hanife’nin en önde gelen talebeleri olan İmam Ebû Yûsuf, İmam Muhammed ve İmam

Zufer ile arkadaşlık etmiş ve onlardan ders almıştır.231 Onun sahip olduğu ilmi derinlik

ve kişiliğinden dolayı hocaları ona farklı davranmış ve daha çok itina göstermişler.

Rivayete göre, bir gün hastalık nedeniyle derse gelmediğini öğrenen İmam Ebû Yusuf

‘un dersi iptal etmesi üzerine itirazda bulunan öğrencilerine şöyle cevap vermiştir. O ilmi

Horasan’a yayan kimsedir hiçbiriniz onun gibi değilsiniz demiştir.232 İlim tahsili için pek

çok seyahat yapan Ebû Said, İmam Ebû Yûsuf, Muhammed ve Zufer’in yanı sıra, İbn Ebî

Leylâ, Avfu’l-a’râbî, Muammer b. Raşid ve diğerlerinden rivayette bulunurken

kendisinden, Yahyâ b. M’uîn, Ahmed b. Hanbel, Ebû Kureyb vs. rivayet etmiştir. 233 Âlim

kişiliğinin yanında zahid bir kişiliğe sahip olan Ebû Said, h. 205 yılında 69 yaşında iken

vefat etmiştir.234

12. Kasım Zerîk (ö. 201/817)

Kasım Zerik, Ebû Muhammed el-Fakih, Belh fakihlerinden biri olup, Ebû

Mut’î el-Belhî’nin damadıdır.

13. Ebû Süleyman el-Cûzcânî (ö. h. 200’den sonra)

Ebû Süleymân el-Cüzcânî olarak tanınan Mûsa b. Süleymân,235 Horasan’ın

Cûzcân236 vilayetinden olup, ona nisbetle Cûzcânî olarak şöhret bulmuştur.

Kaynakların belirttiğine göre, ilim talebi için gittiği Bağdat’ta İmam Ebû Yûsuf

ve İmam Muhammed’ten fıkıh öğrenmiştir.237 Talebelerin memleketinden

hareketle tahsilini tamamladıktan sonra, memleketine döndüğü ve Belh-Cüzcân

229 Zehebî, Siyerü a’lâmin-Nübelâ, Cilt X, s 541. 230 Zehebî, Siyerü a’lâmin-Nübela, X, 541. 231 Ebu’l-Vefâ el-Kureşi, el-Cevâhiru’l-Muziyye fi Tabakâti’l-Hanefiyye, Cilt II, s 170; Zahabî, Siyer, s

541. 232 Mehterhan Furkânî, Afganistan’da yetişmiş Hanefi fakihler, a.g.d, s 336-337. 233 Zehebî, Siyeru a’lâmin-nübelâ, s 542; Kureşî, el-Cevahir, Cilt II, 171. 234 Zehebî, a.g.e, cilt X, 543; Muhammed Mahrus, Meşaihi Belh, Cilt I, s 86. 235 Ebî Abdillah Hüseyin b. Ali es-Saymerî (ö. h. 436), Ahbâru Ebî Hanife ve Ashâbihi, Maktabatü

âlemi’l-Kütüb, Beyrut, 1985, 2.bs, s 161; İbn Kutluboğa, Tacü’t-Terâcim, s 298; Kureşi, el-Cevahirü’l-

Müziyye, cilt III, s 518. 236 Cüzcân, Belh ile Mervrruz arasında büyük bir ildir (Yakût el-Hamevî, M’ucemu’l-Büldân, Cilt II,

182). 237 Kureşi, el-Cevahir, Cilt III, 518; İbn Kutluboğa, Tacu’t-Terâcim, s 298.

57

civarında ( bugünkü Kuzey Afganistan’da) yaşadığı söylenebilir.238 Rivayete

göre kendisine Abbasi halifesi Me’mun (ö.218) kadılık görevi teklifinde

bulunmuş oda bunu reddetmiştir.239

Ebû Bekir el-Cüzcânî, Nusayr b. Yahya, Muhammed b. Seleme, Zeyd b.

Usame, Ziyâd b. Abdurrahman ve Gassan b. Muhammed gibi öğrencileri olan

Ebû Süleyman’ın vefat tarihi ile ilgili kesin bir bilgi olamamakla birlikte,

tabakat kitaplarında 200’den sonra şeklinde geçmektedir.240 El-Kefevî, akranı

Ebû Yayhâ Mu’allâ b. Mansur’un 211/826 yılında öldüğünü söyledikten sonra,

Mu’allâ’nin Ebû Süleymân’dan sonra 3-10 yıl ( بضووس سووني) daha yaşadığını ifade

etmektedir.241 Dolaysıyla Ebû Süleymân’ın, 201-208 yılları arası vefat ettiğini

söyleyebiliriz. es-Salât, er-Rehn, Nevâdiru’l-fetavâ ve es-Siyeru’s-Sağîr adlı

eserleri vardır.

14. İ’sam b. Yûsuf (ö. 210/825)

Isam b. Yûsuf, İbrâhim b. Yûsuf ve Muhammed b. Yûsuf, el-Belhî, bu üç

kardeşi Hanefi fakihlerinden olup, Belh şeyhlerindendir.242 Devrin en önemli

fakihlerinden olan İ’sam, İmam Ebû Hanife ile görüştüğü kesin olmasa da,

onun önde gelen talebeleri olan İmam Yûsuf, İmam Muhammed ve Zufer ile

görüşme imkânı bulmuştur ve onlardan ilim tahsil etmiştir.243

15. Şaddâd b. Hâkim (ö. 213/828)

Şaddâd b. Hakîm Hanefi fıkhının önde gelen âlimlerinden olup, Ebû Yûsuf

ve İmam Muhammed’e talebelik yapmış, onlardan ilim tahsil etmiştir. Bir süre

Belh kadılığı yapan bu zat h. 213’te Belh’te vefat etmiştir.244

238 Huzeyfe Çeker, Hanefi Mezhebi’nin fıkıh silsileleri, İslâm Hukuku Araştırmalar Dergisi, S XIX,

2012, s 176 239 Kureşi, el-Cevâhir, Cilt III, s 518; İbn Kutluboğa, Tacu’t-Teracim, s 299. 240 Abdulhey el-Leknevî el-Hindî, el-Fevaidi’l-Behiyye fi Teracimi’l-Hanefiyye, Dâru’l-Kitabi’l-İslâmî,

Kahire, (t.y), s 216; Kureşi, el-Cevahir, Cilt III, s 518. 241 Huzeyfe Çeker, Hanefi Mezhebinin Silsileleri, a.g.d, s 177. 242 Kureşi, el-Cevahir’ul-Mudiyye, Cilt II, s 527. 243 Kureşi, el-Cevahir, II, 527-528. 244 İbn S’ad, Tabakatu’l-Kübra, Cilt X, s 379; İbn Kutluboğa, Tacu’t-Terâcim, s 171.; Kureşi, el-

Cevahiru’l-Mudiyye, Cilt II, s 247-48; Mihterhan Furkânî, Afganistan’da yetişmiş fakihler, a.g.d, s

337.

58

16. Hüseyin b. Muhammed (ö. 222/837)

Hüseyin b. Muhammed b. Hüsrev el-Belhî, Belh’in en önemli âlimlerinden

olup, İmam Ebû Hanife’nin Müsned’ini toplayan zattır.245

17. İbrahîm b.Yûsuf b. Meymûn (ö. 239-241/853-855)

Ebû İshak İbrahim b. Yûsuf b. Meymûn el-Bâhilî el-Belhî, İmam Ebû

Yûsuf’un öğrencilerinden olup, Belh’in en önde gelen Hanefi

şeyhlerindendir.246 Yahyâ b. İsa, İbrahim b. Yûsuf, onun hakkında, O,

Horasanın şeyhlerindendir, ifadesini kullanmıştır.247

18. Ebû Bekir el-Cüzcânî (III/IX)

Kaynaklarda hayatı hakkında yeterince bilgi bulunmamakla birlikte

lakabından hareketle Horasan’ın Cüzcân vilayetinden olduğu anlaşılmaktadır.

Asıl adı Ahmed b. İshak olan Ebû Bekir el-Cüzcânî248 yukarıda bahsettiğimiz

Ebû Süleyman el-Cüzcânî’nin öğrencisi olup,249 Ebû Mansur el-Maturidi ve

Ebû Nasr Ahmed b. El-Abbâs el-‘Iyâdî’nin hocasıdır.250 Kaynaklar, vefat tarihi

ile ilgili kesin bir bilgi vermemekle birlikte, hocasının III. yüzyılın başlarında,

öğrencisinin (h.333) yılında vefat etmiş olmasından hareketle Ebû Bekir el-

Cüzcânî’nin III. yüzyılın sonlarına doğru vefat ettiğini söylemek

mümkündür.251 Kaynaklar onu, cam’î usul ve’l-fur’û olarak nitelendirip birçok

eserinden bahsetmişlerse de sadece el-Fark ve’t-Temyîz, et-Tevhîd ve

Kitabü’t-Tevbe adlı eserlerini kaydetmektedirler.252

19. Nusayr b. Yahyâ ( ö. 268/881-2)

Belh meşaihinden olan Nusayr b. Yahyâ, Ebû Hanife’nin önde gelen

talebelerinden olup Belh kadılığı yapan Ebû Mutî’ el-Belhî’den küçük

yaşlarında iken ders aldı. Daha sonra Ebû Süleyman el-Cüzcânî ile devam

ederek, fıkıhta derinleşti ve bölgede Hanefi mezhebinin bir temsilcisi haline

245 El-Kureşî, el-Cevâhiru’l-Mudiyye, Cilt II, s 127-128. 246 El-Kureşi , el-Cevahiru’l-Mudiyye, Cilt I, s 119. 247 Mihterhan Furkanî, Afganistan’da yetişmiş Hanefi fakihler, a.g.d,s 338. 248 Abdulhey el-Leknevî el-Hindî, el-Fevaidi’l-Behiye, s 14; İbn Kutluboğa, Tacü’t-Teracim, s 110. 249 El-Kureşi, el-Cevahir, Cilt I, 144. 250 Metin Yurdagür, Cüzcânî, Ebubekir, D.İ.A. Cilt VIII, s 97. 251 Huzeyfe Çeker, Hanefi Silsilesi, a.g.d, s 177. 252 El-Kureşi, el-Cevahir, I, s 144; İbn Kutluboğa, Tacü’t-Terâcim, s 110; Metin Yurdagür, D.İ.A., Ebû

Bekir, md.

59

geldi.253 Vakiât ve Nevâzil gibi konularda da derin bir bilgiye sahip olan

Nusayr b. Yahyâ h. 268 yılında Belh’te vefat etti.254

20. Muhammed b. Seleme (ö. 278/891-892)

Muhammed b. Seleme Ebû Abdullah el-Belhî, Belh’in ileri gelen

fakihlerinden olan Muhammed b. Seleme, Şaddad b. Hakîm ve Ebû Süleyman

el-Cüzcânî’den fıkıh öğrendi. Kendisinden de Ebû Bekir el-İskâf fıkıh tahsil

etti. Hadis öğrenmek için bir süre Basra’da bulunan Muhammed b. Seleme, h.

278 yılında vefat etti.255

21. Muhammed b. Ömer (ö. 294/908)

Muhammed b. Ömer el-Verrâk et-Tirmizî, lakabından hareketle aslen Orta

Asya’nın Tirmiz şehrinden olan Muhammed b. Ömer üzün süre Belh’te

yaşamış ve orada vefat etmiştir. Fakih bir kişiliğinin yanında zahid bir kişiliğe

sahip olan bu zat, h. 294 yılında vefat etmiştir. el-Âlim ve’l-Müta’llim, el-

Furûk, ve’d-Derecât, el-İtk ve’lfekkak vs. te’lifat’a sahiptir.256

22. Muhammed b. Muhammed b. Selam ( ö. 305/918)

Muhammed b. Muhammed b. Selam Ebû Nasr el-Fakih el-Belhî, Belh

meşaihinden olan bu zat, Ebû Hafs el-Kebîr’in çağdaşlarından olup, Yahya b.

Nasîr el-Belhî’den rivayette bulunan Hanefi fakihlerindendir.257

23. Ahmed b. Abdillah b. Ebi’l-Kasım ( ö. 319/931)

Ahmed b. Abdillah b. Ebi’l-Kasım el-Belhî, bölgedeki Hanefi

fakihlerinden biri olup, el-İbâne fi reddi men Şenne’a alâ Ebi Hanife258 ve

Fetevâ Ebi’l-Kâsım259 adlı eserlerin müellifidir.

253 Abdulhey el-Leknevî, el-Fevâidi’l-Behiye, s 221; Kureşi, el-Cevâhir, Cilt III, s 546; Huzeyfe Çeker,

Hanefi Silsilesi, a.g.d, s 177. 254 Leknevî, el-Fevâid, s 221, Kureşi, el-Cevahir, Cilt III, s 546; Furkânî, a.g.m, s 338; el-Mudarris,

Meşaihi Belh, I, s 89. 255 El-Kureşi, el-Cevahiru’l-Mudiyye, Cilt III, 162-163. 256 Muhammed Mahrus, Meşaihi Belh, Cilt I, s 89. 257 Mihterhan Furkânî, Afganistan topraklarında yetişmiş Hanefi Fakihler, a.g.d, s 339. 258 Mustafa b. Abdillah Haci Halife Kâtip Çelebî, Keşfü’z-Zunûn an Asami’l- Kütübi ve’l-Funûn, Dâru

İhyau’t-Türasi’l-Arabi, Beyrut, Lübnan, (t.y), Cilt I, s 1. 259 Kâtip Çelebî, Keşfü’z-Zunûn, Cilt II, s 1220.

60

24. Muhammed b. Ahmed Ebû Bekir (ö. 333/944)

Muhammed b. Ahmed Ebû Bekir el-İskâf el-Belhî260 Belh’in en büyük

Hanefi fakihlerinden olup, Ebû Bekir el-Cüzcânî ve Muhammed b. Seleme’den

fıkıh öğrendi. Kendisinden de Ebû Bekir el-A’meş ve Ebû Cafer el-Hindivânî

fıkıh öğrendi. Büyük bir Hanefi fakihi olan bu zat, h. 333’te vefat etmiştir.

Şerhu’l-Camii’l-Kebîr li’ş-Şeybânî fi furûi’l-Hanefi adlı eserin sahibidir.261

25. Ebû Bekir el-A’meş (340/952)

El-Â’meş lakabıyla meşur olan Ebû Bekir Muhammed b. Sa’îd 262 b.

Muhammed Abdillah el-Belhî,263 Belh’in en büyük âlimlerinden olup, Ebû

Bekir el-İskâf’tan fıkıh tahsil etti. Kendisinden de oğlu Ebu’l-Kâsım

Ubeydullah ve Ebû Cafer el-Hinduvânî ilim tahsil etti.264 Kaynaklar el-

Â’meş’in vefat tarihi ile ilgili farklı rivayetler serdettiyse de, el-Leknevî, el-

Â’meş’in talebesinin talebesi olan Ebu’l-Leys es-Semerkandî’ye ait en-

Nevâzilden rivayetle h. 340’te vefat ettiğini söylemiştir.265

26. Ebû Ca’fer el-Hiduvânî (ö. 362/973)

Hanefi Mezhebi’nin bölgedeki en büyük fakihlerinden olan Ebû Ca’fer

Muhammed b. Abdillah b. Muhammed, Belh’in bir kasabası olan “Babü

Hiduvân”a nisbetle Hinduvânî diye tanınmıştır.266 Fıkıhtaki ince anlayış ve

takva sahibi olması hasebiyle küçük Ebu Hanife olarak nitelenen bu zat’ın fıkıh

silsilesi Ebû Bekir el-Â’meş, Ebû Bekir el-İskâf, Muhammed b. Seleme, Ebû

Süleymân el-Cüzcânî ve İmam Muhammed ile Ebû Hanife’ye ulaşır.267

Belh ve Buhara’da tedriste bulunan ve halli zor olan pek çok meseleye

çözüm getiren Hiduvânî, pek çok talebe yetiştirmiş olup, Ebü’l-Leys es-

Semerkandî, Ebu İshâk İbrahim b. Müslim el-Buhârî, Ebû Abdullah Tahir b.

260 El-Leknevî, el-Favdi’l-Behiye, s 160; Kureşi, el-Cevâhir, Cilt III, s 76. Ayrıca Cilt IIII, s 15-16. 261 Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, Cilt I, s 569; Muhammed Mahrus, Meşaihi Belh, Cilt I, s 91,

Mihterhan, a.g.m, s 339. 262 Bazı kaynaklarda baba adı Ebî Said olarak geçmektedir. bkz. Abdulkerim b. Muhammed es-Sam’ânî,

el-Ensâb, thk: Abdillah Ömer el-Barûdî, Dâru’l-Cinan, Beyrut, 1988, Cilt V, s 653. 263 El-Kureşi, el-Cevahir, Cilt III, s 160. 264 El-Kureşi, el-Cevahir, Cilt III, s 160 265 El-Kureşi, el-Cevahir, Cilt IV, 19; el-Leknevî, el-Fevâid, s 160; Huzeyfe Çeker, Hanefi Silsilesi,

a.g.d, s 179. 266 Es-Sam’ânî, el-Ensâb, Cilt V, s 653; Mehmet Erdoğan, Hinduvânî, DİA, Cilt XVIII, s 118. 267 El-Leknevî, el-Favâid, s 179; Kureşi, elcevâhir, Cilt III, s 192; Mehmet Erdoğan, a.g.m, D.İ.A., s

118.

61

Muhammed el-Haddadî gibi âlimlerin aralarında bulunduğu yaklaşık kırk

talebesinin ictihad mertebesine ulaştığı kaydedilmektedir.268 Ebû Hanife’nin

bütün görüşleri unutulup gitse, İmam Ebû Yusuf’un el-Emâlî’si ve İmam

Muhammed’in kitapları tamamen yanmış olsa da, hepsini hafızasından yazacak

kadar Hanefi fıkhına vâkıf olduğunu söylenen Hinduvânî, 25 zilhicce 362

yılında Buhara’da vefat etti. Cenazesi memleketi Belh’e intikâl edilerek orada

defnedildi.269 el-Favâidü’l-fıkhiyye, Keşfü’l-gavâmid fi fürûi’l-fıkh ve

Şerhu edebi’l-kâdî adlı eserlerinin olduğu ancak bize kadar ulaşmadığı

kaydedilmektedir.270

Horasan topraklarında yetişen ve Hanefi fıkhını temsilcisi olan âlimler

sadece yukarıda saydığımız kişilerden ibaret olmayıp, o dönem itibariyle

Horasan şehirlerinden biri olan Belh’te yüzlerce âlim yetişmiştir. Bölgede

yetişen fakihlerin ilham kaynağı Kûfe ve dolasıyla Ebû Hanife olmakla

birlikte, bölge yapısı, sosyal ve mahalli şartlar nedeniyle kendilerine özgü

ictihad, görüş ve uygulamaları da olmuştur. Nitekim Ezher şeyhi Muhammed

Mahrus Adullatif el-Mudarris (مشووایب بلووب موو الحنفيووه ومووا انفووردوا بووه موو مسووای الفقهيووه) adlı

doktora tezinde konuyu incelemiş ve görüş farklılıkları ortaya koymuştur.271

268 Muhammed Mahrus, Meşaihi Belh, cilt I, s 91; el-Leknevî, el-Favâid, s 179; Mehmet Erdoğan,

Hindivânî, D.İ.A, Cilt XVIII, s 118. 269 Es-Sam’ânî, el-Ensâb, cilt V, s 653; Muhammed Mahrus, Meşaihi Belh, Cilt I, s 91; Mehmet

Erdoğan, a.g.m, s118; el-Lenevî, el-Favâid, s 179. Ancak kureşî, el-Cevâhir de ölüm tarihini H. 392

olarak kaydettikten sonra o, 62 nin çocuğudur ifadesi geçmektedir. bkz ( el-Kureşi, el-Cevâhir, Cilt III, s

193) 270 Mehmet Erdoğan, Hinduvânî, DİA, Cilt XVIII, s 118; Huzeyfe Çeker, Hanefi silsilesi, a.g.d, s 180. 271 Muhammed Mahrus, Meşaihi belh, iki cilt halinde doktora tezi.

62

63

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

HANEFİLİĞİN HORASAN’DA YAYILIŞINA

ETKİLİ OLAN FAKTÖRLER

VE

HANEFİLİĞİN BÖLĞEDEKİ TESİRİ

64

I. HANEFİ MEZHEBİ’NİN BÖLGEDE YAYILIŞINA TESİR EDEN

FAKTÖRLER

A. Sosyal Faktörler

Hz. Osman dönemi ve devam eden süreçte Müslümanlar tarafından

fethedilen Horasan ve Maveraünnehir, o zamana kadar değişik medeniyet, din

ve mezheplere yataklık etmiş bir bölge niteliğini taşıyordu. Müslümanların

bölgenin fethetmesi ve İslamiyet’in bölgeye hâkim olması ile beraber, bölgede

hâkim olan din, mezhep, kültür ve gelenek yavaş yavaş yerini İslam kültürüne

devretti272. Bu önemli değişim ile beraber toplumun yapısında ve bireylerin

statülerinde de önemli değişiklikler meydana geldi. Tabii olarak Horasan

toplumu da diğer toplumlar gibi, aristokratlar, dehkanlar ( toprak sahipleri veya

mahalli aristokratlar), askerler, sanat sahipleri ve kölelerden oluşmaktaydı.

İslâmiyet’in bölgeye girmesiyle beraber, bunların yerini Müslüman yöneticiler,

vali, müftü, kadı, Müslüman askerler zimmi ve mevali ( Azad edilmiş köleler

ve efendiler anlamına gelen mevali zamanla Arap olmayan bütün milletler için

kullanılan bir kavram haline geldi.273) aldı. Dolaysıyla sosyal ve siyasal

anlamda büyük değişiklikler yaşandı. Nitekim eski sistemde yönetici ve ya

asker olan pek çok kişi özel kişilerin veya kabilelerin mevalisi olarak çalışıyor

ve savaşlara katılıyordu.274 Müslüman olduklarını açıkça beyan etmesine

rağmen mevali olarak değerlendirildi, özellikle Emevîler döneminde ikinci

sınıf muamelesi gören bölge halkı cizyeye tabi tutuldu.275 Emevîlerin bu tutum

ve davranışları bölge halkınca ilk dönemlerde zorunlu olarak kabul edilse de,

daha sonra itiraz ettiler ve Emevilere karşı oluşan siyasi ve dini gruplara destek

verdiler. Tabiri caizse Emevî iktidarına karşı bütün isyancıların sığınağı ve

destekçisi oldular, bu yüzden Abbasi ihtilalını desteklediler ve Mürcie’nin

teorik ve kelami görüşlerini bunun için kabul ettiler. Bu bölgede faaliyet

gösteren ve mevali arasında taraftar bulan bütün mezheplerin temelinde

272 Wilferd Madelung, Fırkahay-i İslâmi, (trc: Ebu’l-Kâsım Sırrı), Esâtir Matbaası, Tehran, h. 1377, giriş

kısmı. 273 Abdullah yeğin, Abdülkadir Badilli ve Arkadaşları, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Sözlük,

Mevali Maddesi; İsmail Yiğit, DİA, Mevali md. Cilt XXIX, s 426. 274 Wilferd Madelung, Fırkahay-i İslamî, s 36. 275 Wilferd Madelung, Fırkahay-i İslâmî, s 37.

65

bahsettiğimiz ekonomik ve sosyal değişimin büyük etkisi olmuştur.276 Hz.

Osman’ın şehid edilmesinden sonra, kendileri dışındaki herkesi tekfir eden

Harici zihniyetine, Emevî ve Haşimi çekişmelerinde kendilerine biat

etmeyenlere karşı acımasız bir siyasi tavır koyan, Mevali’yi ikinci sınıf

vatandaş olarak gören ve Arapçılığa karşı ortaya çıkan uzlaşmacı bir akım olan

Mürcie, zamanla akidevî görüşlerini ortaya koyan itikadî bir mezhep haline

gelmiştir.277

Bu anlamda Mürcie’nin bu tavri ve iman-amel ilişkisi konusundaki

tutum ve görüşleri, siyasi hem de toplumsal öneme sahip ilk dönemlerde

islâmlaşma sürecinin kolay bir şekilde geçmesini sağlamıştır ve doktrinleri

gereği, Emevilerin Arap olmayan Müslümanlara karşı izlediği siyasi tavra karşı

çıkmış ve İslamiyet’i kabul eden bölge halkından cizye alınmamasını ve diğer

Müslümanlarla aynı haklara sahip olduğunu beyan ederek Emevî iktidarına

karşı mücadele vermişlerdir. İmam Ebû Hanife’nin de benzer görüşleri

savunduğunu ve Vaiz-i Belhî’nin ifadesine göre ta erken dönemlerde Belh

şehrinin İmam Ebû Hanife’ye nisbetle Mürciâbâd lakabıyla meşhur olduğunu

düşündüğümüzde, Hanefi kelami düşüncenin Mürcie kılıfı içerisinde bölge

halkı tarafından daha erken dönemlerde benimsendiğini söylememiz

mümkündür. Bu anlamda İmam Azam Ebû Hanife, bölgede ortaya çıkan ve

Emevî karşıtı ayaklanmanın siyasi olmasa da manevî lideri konumundadır.278

Yazarın ifadesine göre Belh şehrinin bu şekilde isimlendirilmesi, bütün Belh

halkının Ebû Hanife ekolunun taraftarı olmalarından kaynaklanıyordu. Emevî

iktidarının Mevâli’ye karşı izlediği politikaya mukabil İmam Ebû Hanife’nin

ilmi geleneğindeki insan merkezlilik, Arap olmayan Müslümanların eşit

haklara sahip olduğu ve onların küçümsenmemesi gerektiğine dair yürüttüğü

çaba ve gayreti sayesinde ilk önce kelam ile ilgili görüşleri daha sonra hukuki

yaklaşımları Horasan ve Maveraünnehir bölgelerinde hızlı bir şekilde yayıldı.

Bu şekilde oluşan sempati neticesinde Wilferd Madelung’un ifade ettiği gibi

Horasan halkı ilim talebi için Ebû Hanife’ye gittiler ve onun doktrinini

Horasan’a taşıdılar. Yukarıda ifade ettiğimiz gibi daha erken dönemlerde İmam

276 Kutlu Sönmez, Türklerin İslamlaşma sürecinde Mürcie ve tesirleri, TDV Yayınları, Ankara 2002, s

155-156. 277 Fatih Tok, Ebû Hanife Hakkında iki İddia Mürciîlik ve Halku’l-Kurân, İHAD, S 19, 2012, s 250. 278 Wilferd Madelung, Fırkahay-i İslâmî, s 40-43.

66

Ebû Hanife hayatta iken onun yakın arkadaşı ve öğrencisi Ömer b. Meymûn

Belh kadısı oldu ve yaklaşık yirmi sene kadılık görevinde bulundu. Ömer b.

Meymûn’dan sonra 16 sene bu görevi yürütecek olan, İmam Ebû Hanife’nin en

büyük talebelerinden ve el-fıkhu’l-ebsat’in yazarı ve ravisi olarak tanınan Ebû

Mut’i el-Belhî getirildi279. Ebû Mut’î’den sonra Belh’in bütün kadıları Hanefi

mezhebine mensup âlimlerdi. Böylece Belh şehri doğu Horasan’da Hanefi

mezheb’nin baş merkezi (Başkenti) haline gelerek Horasan’ın diğer bölgelerine

ve Maveraünnehir kasabalarına Hanefi düşüncenin yayılmasına rehberlik etti.

B. Bölgede Oluşan Türk Devletleri

Kûfe merkezli olarak ortaya çıkan Hanefi mezhebi, kısa sürede İslam

coğrafyasının pek çok bölgesinde yayılma imkânı buldu. Bunun ana nedeni

Ebû Hanife’nin gerek itikâdî anlamda gerekse fıkhî anlamda yeni Müslüman

olanlara karşı müsamahakâr davranması, örf ve adetlere verdiği önem

sebebiyle ise de,280 özellikle Horasan ve Maveraünnehir bölgesinde Hanefî

mezhebine bağlı köklü bir toplumu oluşmasında Türk devletlerinin de önemi

büyüktür. Nitekim Türkler İslamiyet’i kabul ettiklerinden sonra Selçuklu

dönemi Nizamü’l-Mülk’ü hariç tutarsak, Samanîler, İlek Hanlılar, Gaznelîler,

Selçuklular vs. bütün Türk devletleri Hanefi mezhebine intisab ettiler. Sünni

Hanefi’nin müdafisi oldular ve mezhebin yayılması için çaba sarf ettler.281

Emevî iktidarının sona ermesiyle iş başına gelen Abbas oğulları döneminde,

devlet içinde kök salmaya başlayan Türkler zaman içinde gösterdiği

başarılarından dolayı halifelerin dikkatlerini çekmeyi başardılar ve gerek devlet

erkânında gerekse ordu içerisinde önemli pozisyonlara geldiler. Devam eden

süreçte güçlenen Türkler, zamanla Abbasî hilafetinin yegâne koruyucusu

konumuna geldiler. M. IX. Yüzyılın başlarından itibaren müstakil devlet olarak

teşekkül etmeye başlayan Türkler, İslâm medeniyeti tarihinde önemli katkılar

sağlamış ve özellikle Horasan ve Maveraünnehir bölgesinde Sünni düşüncenin

279 Wilferd Madelung, Fırkahay-i İslâmi, s 43. 280 Aydın Usta, Samanîler Devrinde Hanefi Mezhebi, Devirleri aydınlatan Meş’ale, İmam A’zam,

ulusal sempozyum tebliğler kitabi, Eski Şehir Osman Gazi Üniversitesi, 28-30 Nisan 2015, yay no: 257,

s 235. 281 Îman bt. Suûd b. Hayşan el-Kureşi, el-Hayâtu’-İlmiyye fî Belh hilâle’l-fetra 205-617/820-1220, (

Basılmamış yüksek lisans tezi), Camiatü Ümmu’l-Kurâ, Mekke, 1434/2013, s 241,60.

67

en önemli savuncusu olmuştur. Dolaysıyla konunumuz açısından büyük önem

arz ettiği için bölgede oluşan türk devletlerinin ayrı ayrı ele almamız gerekir.

1. Samanîler Dönemi ve Hanefi Mezhebi

Bilindiği gibi devletlerin ekonomik ve askeri gücün yanında dayandığı

temel esaslardan biride inanç sistemidir. Bütün devletler, tebaası olduğu dinin

korunması için çaba sarfetmişlerdir. Dolaysıyla bütün devletler mansubu

oldukları dinin doğal olarak birer temsilcileridir. Bu anlamda X yüzyılda islam

dünyasının doğu kısmında teşekkül eden Samanî devletinde Sünni düşüncenin

yanında Hanefiliğin ön planda çıktığı görülmektedir.282 İslamiyet’in yaygınlık

kazandığı bu dönemde Hanefilik, Abbasiler döneminde devlet dairesinde İmam

A’zam’ın talebelerinin Kâdı’l-Kudat ve kadılık gibi önemli roller üstlenmesi

sebebiyle İslâm dünyasının genelinde yaygınlık kazanmıştır. Ancak, Abbasi

halifelerinin de kabul ettiği M’utezile’nin yol açtığı sosyal karmaşa nedeniyle

batıda Şaf’îi mezhebine karşı gerilemesine neden olmuşsa da, farklı sosyo-

kültürel nedenlerle birlikte Sâmânîlerin de mevcüdiyeti doğuda Hanefi

ağırlığının devamına olanak sağlamıştır.283 Ayrıca Hanefilik, bölgede

İslâmiyete karşı bir duruş sergileyen gnostik inanç sahiplerinin gösterdikleri

propagandaya karşı Mâturidîlik ile birlikte İslâmiyeti savunan akımların

dayanak noktası olmuştur.284

Sâmânîlerin, kültür ve düşüncelerine uygun gördüğü Hanefi mezhebini

seçerken, diğer ehl-i sünnet mezheplerine karşı adalet ve müsavati gözetmişler

ve bölgede Hanefi mezhebinden sonra ikinci mezhep konumunda olan Şafîi

mezhebine mensup âlimlere de görev vermekten ve onlar için medreseler

kurmaktan çekinmemişler. Ebû Abdullah Muhammed b. Nasr el-Mervezî, İbn

Hibban el-Büstî, el-Hâkim en-Nisâburî bunlardan bazılarıdır. 285 Ancak her

şeye rağmen Sâmâniler nezdinde Hanefi mezhebi diğerlerine nisbetle bir adım

önde olmuştur. Nitekim yargı alanında yaptıkları atamalarda daha çok Hanefi

hukuçuları tercih etmişlerdir. Bu davranışları Hanefi ve Şafîi mezhebinin

282 Aydın Usta, Samanîler Devrinde Hanefi Mezhebi, a.g.t kitabi, s 235. 283 Aydın Usta, Sâmânîler Döneminde Hanefi Mezhebi, a.g. t. kitabi, s 236. 284 Hilmi Demir, Maveraünnehrin Dinî-Politiği ve Mâturidi’nin Yeri, Maniheizm ve Gnostikler, İmam

Mâturidî Uluslararası Tebliğler Kitabı, hzr. Ahmet Kartal, 28-30 Nisan 2014, Eskişehir, I. bs, İstanbul,

2014, s 435. 285 Aydın Usta, Sâmânîler döneminde Hanefi Öezhebî, a.g. t. kitabı, s 236.

68

dengeli bir şekilde yayıldığı Nişabur gibi şehirlerde zaman zaman

münazerelere sebebiyet vermiş ve Sâmânî devleti aleyhinde isyan eden gruplar

tarafından bu durum fırsata çevirilerek siyası propaganda amaçlı kullanılmıştır.

Nitekim Sâmânî devletinin dokuzuncu hükümdarı olan II. Nuh (976-997)

döneminde Horasan’da ayaklanma çıkaran Ali es-Simcurî örneğinde bunu açık

bir şekilde görmek mümkündür.286

Hanefi- Şafîi çekişmesinin yanı sııra Sâmânîler, ehl-i sünnet inancının

korumak amacıyla büyük gayret serf etmiştir. Nitekim II. Nasr (914-943)’ın

hastalığından istifade ederek yayılmaya başlayan İsmailiyye daveti, yerini alan

oğlu I. Nuh (943-954) tarafından ortadan kaldırılmıştır.287 Öte yandan

Sâmânîler, doğuda gayrimüslim Türklere karşı düzenlediği seferler ve bu

seferlerin başarısından istifade ile bölgeye giden tüccarlar ve sufîlerin

katkılarıyla X. Yüzyılda büyük bir hızla yayılmaya devam eden İslamiyetle

beraber haliyle Sâmânîlerin de kabul ettiği Hanefi mezhebi de bölgede

yaygınlık kazanmıştır. Yine Sâmânîler çocuklarının eğitimi konusunda Hanefi

bilginleri tercih etmişlerdir. Nitekim II. Nasr, oğlu ve veliahtı I. Nuh’un

eğitimini devrin Hanefi âlimi ve Buhara kadısı Ebu’l-Fazl Muhammed es-

Sülemî el-Mervezî’ye bırakmıştır. Daha sonra Nuh iktidara geldiğinde hocasını

vezirlik makamına yükseltmiştir.

Sâmânîlerin Hanefi yanlısı yürüttüğü siyaset neticesinde devletin başkenti

olan Buhara, Semerkand ve Belh gibi büyük şehirler Hanefi mezhebinin en

önemli merkezleri konumuna geldi. Bu şehirlerde büyük medreseler te’sis

edildi, bu medrese ve topraklarda yetişen âlimler ve eserleri Hanefi

Mezhebi’nin şekillenmesinde ve sonraki nesillere intikalı konusunda önemli

roller üstlendiler. Nitekim yukarıda ismini zikrettiğimiz Ebu’l-Fazl Muhammed

es-Sülemî (el-Hâkim eş-Şehid) tarafından kaleme alınan el-Kâfi Hanefi

mezhebi’nin en temel kaynaklarından biri kabul edilmektedir. Yine dönemin en

ünlü fakihlerinden biri olan ve İmâmü’l-Hüdâ lakabiyle tanınan Ebu’l-Leys es-

286Geniş bilgi için bkz: Erdoğan Merçil, Simcurîler V- Ebu’l-Kasım b. Ebu’l-Hasan Simcurî, İ.Ü

Tarih Enstitüsü Dergisi, 1983-1987, Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1987, S 13, s 123-138 (135-136);

Ebu’l-Fazl el-Beyhakî, Tarihi Beyhakî, thk, Menuçehr, Danış pejuh, Mirmend Y.evi, Tehran, h. 1376, I.

bs, Cilt, I, s 322-325. 287 Aydın Usta, Sâmânîler Döneminde Hanefi Mezhebi, a.g. t. kitabı, s 236.

69

Semerkandî devrin en yetkin Hanefi âlimlerinden sayılmaktadır.288 Bu

dönemde fıkh’ın yanında kelam konusunda da önemli gelişmeler yaşandı ve

ciddi isimler ortaya çıktı. Nitekim dönem itibariyle Mutezile-Eşariyye

çatışması sırasında orta yolu izleyen ve kendi adıyla anılacak bir sistem kuran

Ebû Mansûr el-Mâturîdî (ö. 333/944) Ebu’l-Hasan el-Eş’arî ile birlikte ehl-i

sünnet kelamının kurucusu kabul edilmiştir. Onun kurduğu ve Ebu’l-M’uîn en-

Nesefî’nin (ö. 1114) sistemleştirdiği Hanefi kelamî düşünce bugün Türkler

arasında en yaygın i’tikâdî mezhep konumundadır.289 Yine bu dönemde ehl-i

bid’atın yayılma tehlikesine karşın ehl-i sünnet inancını korumak amacıyla

yazılan290 daha sonra Sâmânî hükümdarı II. Nuh tarafından Farsça’ya

çevirilerek Sâmânîler devleti’nin resmi akidesi haline gelen es-Sevâdü’l-A’zam

adlı eserin müellifi el-Hâkim es-Semerkandî’de Hanefi akaidi’nin en büyük

temsilcilerindendir.

2. Gazneliler ve Hanefi Mezhebi

Miladi 962’den291 itibaren Sâmânîlerden sonra bölgenin hâkimiyetini ele

almaya başlayan Gazneliler, diğer Türk hükümdarları gibi sünni inancın

koruyucusu olmuştur. Bilindiği üzere Sâmânîlerin desteğiyle halkın ve

âlimlerin büyük çoğunluğu Hanefi mezhebine tabi olan Maveraünnehir ve

Horasan’da yetişen Gazneli hükümdarlar Abbasî Halifesine bağlı birer sünni

inancın hamisi durumunda idiler. Bu bağlamda Gazneli devleti’nin kurucusu

Ebû Mansur Sebüktekin (366-387/977-997) ve oğlu Sultan Mahmut (388-

421/998-1030) bölgede yayılmakta olan Şiilik, İsmaîlîlik ve M’utezilî fikri

akımlarına karşı ehl-i sünnet inancını kurumak adına büyük mücadeleler

vermiştir ve Şii Fatimî devletinin tehlikesine karşı Abbasi hilafet’nin

koruyucusu olmuştur. Ancak onun Sünniliğin hangi mezhebine devlet nezdinde

destek verdiği meçhuldür. Kendi sarayında hem Hanefi hemde Şafi’î âlimlere

yer vermesi ve mezhebi mensubiytine bakmaksızın etrafındaki âlimlere karşı

koruyucu olması, Sultan Mahmud’un, her iki mezheb’in tabakat yazarları kendi

mezheplerine mansup biri olduğunu ispatlamaya çalışmışlardır.292 Âlim ve

288 Aydın Usta, Sâmânîler Döneminde Hanefi Mezhebî, a.g. t kitabı, s 237. 289 Aydın Usta, Sâmânîler Döneminde Hanefî Mezhebi, a.g.t kitabı, s 237. 290 Ebu’l-Kasım İshâk b. Muhammed el-Hakim es-Semerkandî, Terceme-i Sevâdü’l-A’zam, (Tashih:

Abdulhay Habibî), Tehran Üniversitesi Yayınları, I. bs, h. 1392, giriş bölümü. 291 Mir Ghulam Muhammed Ghubar, Afghanistan dar mesir-i Tarih, Cilt II, s 104. 292 Hanefi Palabıyık, Gazneli Devletin’de Ehl-i Sünnet ve Hanefilik, a.g.t kitabı, s 246-247.

70

ediplerin himaye edilmesi, hiç şüphesiz ilmî ve edebî bir eğitimden geçen

hamiyet perver ve ilm perver padişahların kerekterleri ile ilgilidir. bunu

Gazneli hükümdarlarında özellikle Sultan Mahmut’ta açıkça görmekteyiz.

Sultan Mahmut bir yandan başkent Gazne’yi abidevi eserlerle süslerken, diğer

yandan her türlü ilimdallarında faaliyet gösteren akademi te’sis etmiş ve büyük

gelirlele bu akademi’yi pek çok imkâna kavuşturmuştur. Böylece Gazne,

şairler, edipler, müderris, vâiz, hatip ve medrese talebelerinin toplandığı eşsiz

bir ilim merkezi haline gelmiştir ki bu durum Allame İkbal başta olmak üzere

pek çok çağdaş şairlerin ve yazarların şiir ve yazıtlarında görmek

mümkündür.293

Gazneli Mahmut daha küçük yaşta iken bir yandan babasıyla gazaya

giderken, diğer yandan ilimle meşgul olurdu. Onun Tefsir, Hadis, Fıkıh Usulü,

Kelam, Edebiyat ve diğer ilim dallarında eğitim aldığı ve Hanefi fıkhı ile ilgili

“et-Tefrîd” adında bir eseri olduğu kaydedilmektedir.294 Hatta onun bir Hanefi

fakihi olduğunu söyleyenlerde vardır.295 İbn Hallikan, Sultan Mahmud’un ilim

ve kültür sahibi olduğundan, çeşitli ilim dallarında kitaplar te’lif ettiğinden

bahseder. Onun hadis ilminde çok düşkün ve aşina olduğunu önceden Hanefi

mezhebinde iken hadislerin çoğunun İmam Şafi’î’nin görüşüne muvafık

bulduğundan Şafiî mezhebine geçerek, Şafiî âlimlerini geri brakma

siyasetinden vaz geçerek onların avdetini sağlamış ve mezhebin gelişmesine

imkân tanımıştır.296

Sâmânoğulları ve Gazneliler zamanınıda Maveraünnehir ve Horasan’da

pek çok kütüphane ve medrese te’sis edilmiştir ki bunların kimet ve ehemiyeti

hakkında kaynaklarda yeterince bilgi bulunmaktadır.297 Utbî’nin bir kaydına

göre, Sultan Mahmud, Gazne’de Dâru’l-Ulûm adlı bir medrese, onun yanında

nadide eserlerin topladığı bir kütüphane te’sis etmişti, onun hemen yanında

293 Phılıp Khuri Hitti, Siyasî ve Kültürel İslam Tarihi I-IV (çev: Salih Tuğ), İFAV Yayınları İstanbul

2011, Cilt III, s 732; Allame İkbal, Külliyat; Hanefi Palabıyık, Gazneli Devletin’de Ehl-i Sünnet ve

Hanefilik, a.g. Tebliğler kitabı, s 249. 294 Katip Çelebî, Keşfü’z-Zunûn, Cilt I, s 426; Kureşi, el-Cevâhir, Cilt II, s 157. 295 Kureşi, el-Cevahir, Cilt II, s 157; Mehterhan Furkanî, a.g.m, s 345. 296 İbn Hallikan. Ebû’l-Abbâs Şemsuddin Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr ( ö. hicrî 681), Vefâyâtu’l-

A’yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zemân, (Tahkik: İhsân ‘Abbâs), Beyrût , 1977, Cilt V, s 180 vd;Hayrattin

Karaman, Başlangiçtan Zamanımıza kadar İslâm hukuk Tarihi, İrfan Yayınevi, 2008, s 253; Hanefi

Palabıyık, Gazneli devletin’de Ehl-i Sünnet ve Hanefilik, a.g.t kitabı, s 249 297 Mir Ghulam Muhammed Ghubar, Afganistan dar Mesir-i Tarih, cilt II, s 110 vd.

71

antika eşyaların topladığı müzeyyen bir muze kurmuştur der. 298 Buna bağlı

olarak birçoğu Hanefi olmak üzere pek çok âlim bu bölgelerde yerleşti ve

Nişabur, Gazne, Herat ve Maveraünnehir bölgeleri başta olmak üzere pek çok

medreseler kuruldu ve bu medreselerde dini ilimlerin yanında dönemin revaçta

olduğu bütün ilim dalları tedris ediliyordu. Gazneliler ve özellikle Sultan

Mahmud’un ilim erbabına duyduğu saygıdan dolayı birçoğu Hanefi olmak

üzere pek çok âlim bu bölgede yerleşti bir kısmı ilmi faaliyetlerinin yanında

devlet görevinde de bulunurken bir kısmı sadece ilmi faaliyetlerle uğraşmıştır.

Burda bir kısmını zikretmek istiyoruz.

Âlim olduğu gibi aynı zamanda devlet görevinde de bulunan Kerramî Ebû

Bekr Muhammd b. İshâk, bu zat Kerramîlerin başkanı olup Mahmud

zamanında Nişabur reisliği ile görevlendirilmiştir. 299

Abdullah b. Abdullah Ebu’l-Kâsım en-Nadrî, Sebuktekin’in huzurunda

Kerramîlerle tartışarak onları tekfir eden bir âlimdir.300 İmam ve müfessir

Muhammed b. el-Fadl el-Belhî, Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat itikadı hakkında el-

İ’tikâd adlı bir eseri Sultan Mahmud için yazmıştır.

Ebû Bekr b. fûrek, meşhur bir Eşarî imamı olup, onun için Nişabor’da bir

medrese ve bir ev inşa edilerek davet edilmiştir. Onun sultanın huzurunda

Kerramîlerle tartıştığı bilinmektedir. Yine Nişabur vaizi Osman el-Harkûşî,

Sultan Mahmud’un çok saygı duyduğu âlimlerden biridir.301

Sultan Mahmut ve babasının veziri Ebu’l-Abbâs’ın oğlu Ebu’l-Kâsım

Muhammed b. el-Fadl, dönemin en büyük âlimlerinden olup, fâzıl, edip, arapça

nazmı ve nesri güzel olan bir zattır. Babasının medhi için yazdığı bir kaside ile

meşhurdur. Yine Sultan Mes’ûd’un oğlu Sultan İbrahim’in bir kızı İmam

Abdulhâlik Cuzcânî ile evlenmiştir. Bu evlilikten meşhur Cuzcânî ulema ailesi

türemiştir. 1106 yılında vefat etmiş olan Abdurrab b. Mansur el-Gaznevî bu

298 Hanefi Palabıyık, Gazneli Devletinde Ehl-i Sünnet ve Hanefilik, a.g.t kitabı, s 250. 299 Hanefi Palabıyık, Gazneli Devletinde Ehl-i Sünnet ve Hanefilik, a.g. t. kitabı, s 250 300 Kureşi, el-cevâhir, Cilt II, 497. 301 Hanefi Palabıyık, Gazneliler Döneminde Ehl-i Sünnet ve Hanefilik, a.g.t. kitabı, s 250.

72

döneme ait en büyük âlimlerden olup, Muhtasarı Kudûrî şerhi adlı eseri de bu

dönemin en önemli eserlerinden biridir. 302

Yine bu dönemin en büyük Hanefi âlimlerinden biri olan Kadi’l-Kudât Ebu

Muhammed Abdullah b. El-Hüseyn en-Nasihî en-Nişâbûrî (ö.1055), Sultan

Mahmud’un Buhara kadılığı görevinin üstlenmiş olup, ders, ilim ve fetva

meclisleri oluşturmuş ve dönemin fukaha ve bilginleri nezdinde kabul görmüş

önemli bir şahsiyettir. Onun Kitâbu’l-Hassâf’tan ihtisar ettiği, el-Cem Beyne

Vakfeyi’l-Hilâl ve’l-Hassâf ve Kitâbü’l-Muhtelef Beyne Ebî Hanife ve’ş-

Şafi’î adlı eserleri ile meşhürdür.303 Bunların yanında Ebu’l-Kâsım el-Aksâsî,

Ebu Turâb Ali b. Hüseyin, Ebu Sa’d el-İsmâilî, Ebu Ali ed-Dukak, Horasan

kadısı Ebu Ahmed Abdurrahman b. Ali b. el-Merzubân el-İsfahânî304 ve burada

ismini sayamadığımız pek çok âlim ve bilgin kişiler Gazneli devleti

çerçevesinde hizmet etmiştir. Zikrettiğimiz Hanefi âlimlerin dışında pek çok

Şafi’î bilginleri ve Tasavvuf erbabları da Gazneli devletinde gerek devlet

dairesinde gerekse bağımsız olark pek çok ilmi faaliyetlerde bulunmuştur.

Görüldüğü gibi Gazneliler de selefleri olan Sâmânîler gibi ehl-i Sünnet/

Hanefî/ Matûrîdî çigizinde olmakla birlikte eh-l sünnet inancını paylaşan bütün

mezhepleri bağrına basmış ve coğrafyasında faaliyet göstermesine hak

tanımıştır. Ehl-i Sünnet mezheplerine karşı ılımlı tavır takınan gazneli

hükümdarlar, ehl-i sünnet olmayanlara karşı çetin bir yol izlemiştir. Bu yüzden

İran kaynaklı eserlerde mutaasıb Mahmud olarak isimlendirilmiştir.

3. Selcuklular Dönemi ve Hanefi Mezhebi

Sâmâniler ve Gaznelilerden sonra bölgedeki hâkimiyeti ele alan

Selcuklular da selefleri gibi Sunni-Hanefi çizgisini takib ederek hüküm

sürdükleri coğrafya’da Sunni-Hanefi mezhebinin koruyucusu olmuşlardır.

Selcuklu sultanları Hanefi hukukunun, sadece kendi fıkhı sorunları halletmede

tabi oldukları bir hukuk sistemi olarak görmeyip, hararetle savundukları ve

yayılması için çaba serf ettikleri bir mezhep olarak görmüşlerdir. Bu bağlamda

302 Hanefi Palabıyık, Gazneliler Döneminde Ehl-i Sünnet ve Hanefi Mezhebi, a.g.t kitabı, s 251. 303 Kureşi, el-cevâhir, Cilt II, s 305-306. 304 Hanefi Palabıyık, Gazneliler Döneminde Ehl-i Sünnet ve Hanefilik, a.g.t kitabı, s 251.

73

onlar, gerek dini gerekse sosyal alanda önder konumunda olan ve dini

ritüelleri öğretme ve uygulatmada yüksek mertebede olan görevlileri seçme

konusunda nadiren Şafii mezhebinden görülmekle beraber Hanefi mezhebinin

önemli bir kıstas olarak görmüşlerdir.305 Bu m’anada Selcuklu devlet’nin

kurucusu olan Tuğrul Bey sıkı bir Hanefi idi. O, hâkimiyet kurduğu

bölgelerde, daha önce Şafii mezhebine mansup kişileri ellerinde bulunan

Reisü’r-rüesâlik, şehir imamlığı, hatiplik gibi makamlar ve görevlere Hanefi

âlimleri atamıştır.306 Örnegin: 1055 yılında Bağdat’a giren Tuğrul Bey o

zamana kadar Şafiilerin ellerinde bulunan Reisü’r-rüesâlık makamını Hanefi

âlimi olan Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed b. Sa’id’e vermiştir. Nişapor

İmamlığı görevini ise, halkın çok sevdiği ve saygı duyduğu bir şafii âlimi olan

Ebû Osman es-Sabûnî’den alarak Hanefi Mezheb’inden birine vermiştir. Aynı

şekilde, genel olarak Şafii âlmlerine verilen Hatîbü’l-hutabâ unvanını da bir

Hanefi bilgini olan Ebu’l-Hasan Alî es-Sandalî’ye vermiştir.307

Selcuklu sultanları Hanefi âlimlerine sadece dini görevleri vermekle

kalmayıp, pekçok diplomatik görevlerde verdiğini görüyoruz. Mesela: Tuğrul

Bey 1047 yılında Buveyhilerle sulh yapmak üzere Hanefi âlimi Ebû

Muhammed el-Buhârî’yı elçi olarak göndermiştir. Yine aynı şekilde bir Hanefi

âlimi olan Ebû’l-Kâsım Semnâbî’yi olan bitenleri Nizâmulmülk’e bildirmek

üzere özel bir görevle Bağdat’a göndermiştir.308 Bu bağlamda zikredilmesi

gereken diğer bir zat ise büyük Hanefi bilgini olan Ebû Abdullah ed-Dâmegânî

(ö. 1085)’dir. Nitekim Tuğrul Bey Bağdat’a geldiğinde 27 yıldır Bağdat’ta

305 İsmail Pırlanta, Büyük Selcukluların Sosyal ve Dini Yaşam Üzerine Bazı Uygulamaları, C.Ü.

İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt XVI, S, II, s 702. 306 Ferhat Koca, “Selçukluların İslam Hukuku Mezheplerine Bakışları”, I. Uluslararası Selçuklu

Kültür ve Medeniyet Kongresi Bildirimler, Konya, 2001, Cilt II, s 32. 307 Hasan Hüseyi Adalıoğlu, Selcukluların Sunni Siyaseti ve Hanefilik, İmam Azam

UluslararasıTebliğler kitabı, s 240.; Cihan Piyadeoğlu, Büyük Selçuklular Döneminde Horasan (1040-

1157), Basılmamış Doktora Tezi, İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, İstanbul 2008, s 1,

s 93. 308 Hasan Hüseyin Adalıoğlu, Selcukluları Sunni Siyaseti ve Hanefilik, a.g.t kitabı, s 240.

74

Kâdi’l kudâtlık görevini yürüten Şafii âlimi İbn Mâkûlâ’nın (ö. 1055) ölümü

üzerine, bu zatı Bağdat’ta baş kadı olarak teyin etmiştir. Sultan ve halifeler

nezdinde itibar sahibi olan ve her zaman hürmet gösterilen bu zat vefatına

kadar otuz yıl Kâdi’l kudâlık görevine yürüterek, ülkenin farklı bölgelerinde

atadığı Hanefi kadılarla bu Mezhebin yayılmasına önemli katkıda

bulunmuştur.309 ed-Dâmegânî’den sonra yerine oğlu, Ebu’l-Hasan Dâmegânî

yaklaşık 24 yıl babasından devir aldığı bu görevi yürüterek Hanefiliğin

bölgedeki tesir gücünü artırdı. Dolaysıyla bu dönemde Hanefiliğin nisbeten az

tanındığı, Nişapor, Suriye, İsfahan ve Hemedân gibi yerlerde Hanefi kadı ve

imamların tayin edilmesi, Hanefiliğin ülke genelinde güçlenmesi ve

yayılmasına sebep olmuştur.310 Tuğrul Bey Hanefi mezhebi yanlısı yürüttüğ

anlayış, daha sonraki Selçuklu sultanlarında da devam etmiştir. Nitekim Tuğrul

Bey’den sonra iş başına gelen sultan Alp Arslan’ın etrafındaki ve övgüsüne

mazhar olan âlimlere baktığımızda, Hanefi Mezhebine mansup olduklarını

görürüz. Bu âlimlerden biri sultanın imamlığını yapmış Ebu Nasr Muhammed

b. Abdülmelik el-Buhârî’dir.311 Selçukluların Hanefi Mezhebi’nin yayılması ile

ilgili bulundukların girişimlerden biri de Hanefi fıkhı eğitim veren medreseler

ve külliyeler inşa etmesidir. Bu medreseler hem ilmin gelişmesine hem de yeni

âlimler yetişmesine imkân sağlamıştır.312 Bu bağlamda ilk defa Tuğrul Bey

Nişabor’da bir Hanefi medresesi inşa ettirmiştir ve bu medresede yetişen

âlimler diğer Hanefi medreselerine istihdam edilmiştir. Daha sonra sultan Alp

Arslan döneminde Şerefülmülk Ebu Saad el-Harezmî’ye Hanefi âlimi

yetiştirmek üzere Bağdat’ta bir medrese açtırdı ve İmam A’zam Ebu

Hanife’nin kabri üzerine kubbeli bir türbe inşa ettirerek yanında bir mescid ve

A’zamiyye mederesesini yaptırmıştır.313 Bu dönemde hızla artan Hanefi

Medreselerinin en meşhurları: Meşhedü Ebu Hanife, Terken Hatun314

Medresesi ve Babüttâk medreseleridir. Bu yapılan medreselerde meşhur Hanefi

309 Ebi’l-Hasan Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Muhammed İbnu’l-Esir, el-Kâmil fi’t-Tarih,( Thk :

Ebi’l-Fidâ Abdullah el-Kadî), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1987, Cilt VIII, s 326, yıl 447; Hasan

Hüseyin Adalıoğlu, Selcuklular Sunni Siyaseti ve Hanefilik, a.g.t kitabı, s 240. 310 Hasan Hüseyin Adalı oğlu, Selçuklular Sünni Siyaseti ve Hanefilik, a.g.t.k, s 240-241. 311 İsmail Pırlanta, Büyük Selcukluların Sosyal ve Dini Yaşam Üzerine Bazı Uygulamaları, C.Ü.

İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt XVI, S, II, s 703. 312 Hasan Hüseyin Adalıoğlu, Selçuklular ve Hanefilik, a.g.t.kitabı, s 240. 313 Hasan Hüsein Adalıoğlu, Selçuklular ve Hanefi Mezhebi, a.g.t.k, s 241. 314 Terken Hatun Selçuklu Sultanı Melik Şah’ın hanımı dır.

75

âlimleri, Ebû Tahir İlyas ed-Deylemî, Ebû Talib Hüseyi ez-Zeynebî, İbnü’s-

Simnânî, Ebu Gâlib b. Bişran, İsmâil b. Ali el-Hatıbî gibi zatlar ders vermekte

idi.315

Selçuklu sultanlarının mezhebi tercihleri genelde Hanefi mezhebinden

yana olmasına rağmen diğer mezheplere karşı müsamahakâr davrandığını ve

liyakatları gereği gerek devlet işlerinde gerekse diğer alanlarda faaliyetlerinin

hoş karşıladığına şahit oluyoruz. Bu bağlamda katı bir Hanefi olan Tuğrul Bey,

M’utezili olan Amîdülmülk el-Kudurî’yi kendisinden sonra en büyük devlet

vezirliğine atamaktan çekinmemiştir. Aynı şekilde Alp Arslan ve oğlu

Melikşah döneminde ayni görevi üstlenen Nizamülmülk’de katı bir Şafii idi.

Bu örneklerden hareketle Selçuklu sultanlarının vezirlik gibi devletin yüksek

makamlarında kişileri seçerken şahsi tercihlerden ziyada liyâkata önem

verdiklerini görmekteyiz. Yine Selçukluların hoşgörüsüne diğer bir olay, Alp

Arslan döneminde veziri Nizamülmülk tarafından Şafii ve Eşâri sistemine göre

eğitim verilmek üzere kurulan Nizamiye Medereseleridir ki burada sadece Şafii

fıkhı öğretiliyordu.316 Nizamiye Medreselerinde her ne kadar Şafii-Eşârî

sitemine göre eğitim verilse de, devlet denetimi altına olmuş mezhepler arası

çatışmaya yol açacak olaylara fırsat verilmemiştir. Sonuç olarak baktığımızda

Selçuklu sultanları bir tarftan Hanefi Mezhebini desteklerken diğer taraftan

diğer Sünni Meheplerine de hoşgörülü davranmış ve özellikle Hanefi ve Şafii

ekollarına medreseler açarak, bu medreselerde devletine ideolojisine sahip

talebeler yetiştirmiş ve bu talebeler sayesinde hem devletin Sünni inanç

birliğini sağlamış hem de Sünniliğin asıl düşmanı olan Şii; Batinî ve Rafizî

akımları bartaraf etmeyi amaçlamıştır. Çünkü bu dönemde İslam’a karşı en

büyük tehlike eski İran dini olan Zerdüşt ve Mezdeizm’den ilham alan Şii

akımları idi. Nitekim bazı tarihçilerin Selcuklulardan önceki dönemi (Şii Asrı )

olarak değerlendirdiğini dikkate aldığımızda bunu daha iyi anlarız.317

C. Bölge de Yetişen Hanefi Hukukçular

Hiç şüphe yoktur ki bir düşüncenin, bir ekolun halk tabanında yayılması ve

halk tarafından kabul görülmesinin ana nedeni o düşüncenin, o ekolun

315 Hasan Hüseyin Adalıoğlu, Selçuklular döneminde Hanefi Mezhebî, a.g.t.k, s 242. 316 Abdülkerim Özaydın, “ Nizamiye Medresesi”, T.D.V. İslam Ansiklopedesi, Cilt XXXII, s 188 vd. 317 Hasan Hüseyin Adalıoğlu, Selçukluların Sünni Siyaseti ve Hanefilik, a.g.t.k, s 240.

76

temsilcilerinin yüklendikleri misyon ve temsil gücünden kaynaklanıyordur. Bu

bağlamda Hanefi Mezhebi’nin bu kadar geniş bir alana yayılmasının ana

nedeni, bu mezhebe mensup âlimlerin sarf ettikleri çabalar ve te’lifatları

sonucu halk tabanında bu mezhebi sevdirmesi ve kabul ettirmesidir. Bu

nedenle burda böyle bir başlık atmamız haliyle elzemdir. Bu başlığı burada

atmamızın nedeni, bu âlimlerin bu bölgede yetişmiş olmasından

kaynaklanmaktadır. Daha önce bahsettiğimiz gibi, Hanefi Mezhebi İmam Ebû

Hanife’nin öğrencileri vasıtasıyla bölgeye girmiş ve halk tarafından kabul

görmüş ve ihtiyaçlarını karşılamak üzere ilim halkaları ve medreseler

kurulmuştur. Özellikle Maveraünnehir olmak üzere pek çok Hanefi âlimi

yetişmiş ve Hanefi mezhebine damga vuran eserler te’lif etmiştir. Bilindiği

üzere hicrî IV. Yüzyıldan itibaren Abbasî Devleti’nin zaiflamasıyla birlikte

Irak entellektüel konumunu kaybederek Hanefi Mezhebi’nin tek merkezli olma

konumundan çıkmış buna karşılık olarak gerek yetiştirdiği âlimler, gerekse

bölgede oluşan Türkî devletler vasıtasıyla 4. Yüzyıldan itibaren Semerkan,

Buhara, Belh başta olmak üzere bu bölge nerede ise Hanefi mezhebi’nin tek

merkezi haline gelmiş ve mezhebin temel eserlerini şerh ederek Horasan başta

olmak üzere civar bölgelere merkezlik etmiştir. Bu bağlamda gerek Horasan

gerekse Maveraünnehir bölgesinde Hanefi Mezhebi’nin yayılmasına öncüllük

eden ve eserleriyle derin izler bırakan belli başlı bilginleri hayatlarını kısa da

olsa incelememizin yerinde olacağını düşünüyorum.

1. el-Hâkim eş-Şehid el-Mervezî el-Belhî (ö. 334/946)

Tam adı Ebu’l-Fadl Muhammed b. Ahmed Hâkim Şehid el-Mervezî el-

Belhî318 olan, el-Mervezî, Horasan’ın en büyük Hanefi hukuçularındandır.

Küçük yaştan itibaren iyi bir eğitim alan el-Mervezî, ilmî şahsiyeti yanında

şairliği ve münazaralardaki maharatiyle dikkatleri üzerine toplamıştır. Kendi

beldesi olan Merv dışında pek çok beldelere ilim talebi için seyahat ederek pek

çok kişiden rivayete bulunan bu zat, dönemin en büyükâlimleri arasında yerini

almıştır.319 Dönemin bilginleri arasında büyük bir fakih olmasının yanında

hadisçiliği ile de meşhur olan bu zat, uzun süre Buhara kadılık görevini

318 Mustafa b. Abdillah Kâtip çelebî, Keşfu’z-Zunûn, Dâru İhyau’t-Turasi’l-Arabî, Beyrut Lubanan, cilt

II, s 1378; Mehterhan Furkanî, Afganistan’da yetişmiş Hanefi âlimler, a.g.d, s 339; el-leknevî el-

Fevaidu’l-Behiye fî Teracimu’l- Hanefiye, Dâru’l-Kutübi’l –İslami, Kahira, s 185. 319 Beşir Gözübenli, Hâkim Şehid Mervezî,T.D.V. İslam Ansiklopedisi, Cilt XV, 195.

77

yürütmüş ve adaletiyle meşhur olmuştur. Ayrıca Sâmânî devlet adamları

nezdinde büyük itibar sahibi olan el-Mervezî, Horasan Emîri Nasr b. Ahmed’in

oğlu Ebû Muhammed Nuh (I.Nuh) zamanında devlet vezirrliği makamına

getirilmiştir.320 Bu görevi sırasında ortaya çıkan iç isyanlar nedeniyle şehit

edilmiştir.321

Çok yönlü bir âlim olan el-Mervezî, yazdığı eserleri ile Hanefi Mezhebine

büyük katkıda bulunmuştur. Onun bilinen en temel eserleri şunlardır: “el-Kâfî”

Müellif’in en önemli eseri olan ve “el-Muhtasarü’l-Kâfî” “ el-Kâfî fî Furûi’l-

Hanefiyye”322 diye de bilinen bu eser, İmam Muhammed’in Zahirü’r-Rivaye,

eserlerini birleştirerek tekrarlarını çıkararak konuları fıkıh bablarına göre

tenzim etmiştir.323 Hanefi mezhebinde İmam Muhammed’in eserlerinden sonra

en temel kaynaklardan biri olan bu eser üzerine bir kaç şerh yazılmıştır.

Bunların en önemlisi ve en rağbet göreni, Şemsüleimme es-Serahsî tarafından

kaleme alınan 30 cilt halindeki el-Mebsût’tur.324 Müellif’e nisbet edilen diğer

bir eser ise el-Muntakâ fi Furûi’l-Hanefiyye’dir. Bu eserde bir önceki gibi

füru fıkıh ile ilgili olup ve Hanefi mezhebi’nin görüşlerini topladığı bir

kitapatır.325 Müellif’e nisbet edilen diğer eserlerde şunlardır: el-Gurer, el-

İrşad, el-Mustahlas mine’l-Câm’î ve Usûlu’l-fıkh’tır.326

2. Ebû Zeyd ed-Debûsî (430/1039)

Tam adı Ebû Zeyd Ubeydullah b. Ömer b. İsâ ed-Debûsî el-Kâdî327

Semerkand ve Buhara arasında Suğd şehrine bağlı bir köy olan Debûse, Debûs

veya Debûsiye’dendir.328 İslâm Hukukunda Mukayeseli İslâm Hukukunun ilk

320 El-Leknevî, el-Fevaidu’l-Behiye, s 185-186. 321 Ebû Said Abdulhay Gardezî, Zeyn’ul-Ahbâr ( Tarihi Gardezî), Dünyay’î-Kitap,Tehran, 1363, s

163-167;T.D.V.İslam Ansiklopedisi, Cilt XV, s 196; el-Leknevi, el-Fevaid, s 189. 322 El-Leknevî, el-Fevaid, s 185; Kâtip Çelebî, Keşfü’z-Zunûn, Cilt II, s 1378. 323 Beşir Gözübenli, Hâkim Şehid Mervezî T.DV. İslam Ansiklopedisi, Cilt XV, s 196. 324 Kâtip Çelebî, Keşfü’z-Zunûn, Cilt II, s 1378. 325 Kâtip Çelebî, Keşfü’z-Zunûn, Cilt II, s 1851-1852. 326 M. Âlem Hammad, Hâkim Şehid el-Mervezî ve Ceza Hukuku, A.Ü.S.B.E, İslam Hukuku Ananbilim

Dalı, basılmamış Dotora tezi, 2004, s 33. 327 Kureşî, el-Cevâhir, Cilt II, s 499-500; Ebû Zeyd ed-Debûsî, mukayeseli İslam Düşüncesinin

Temellendirilmesi (trc: Farhat Koca), Ankara Okulu Yayınları, 2009, s 50; el-Leknevî, el-Fevaid, s 109. 328 Yakut el-Hamevî, M’u cemu’l-Büldan, Cilt II, s 437; el-Leknevî, el-Favaid, s 109; Kureşî, el-

Cevâhir, Cilt II, s 500: M‘ucemü’l-Büldan ve el-Favaid’te Debûsiye olarak geçmekte olup, el-Cevahir’de

ise Debûse olarak geçer. Ayrıca ibn Kesir, el-Bidaye ve Kehale, M’ucemü’l-Müellifin’de Debûs olarak da

geçer.( Debusî, mukayeseli İslam Hukuku s 50, dipnot.)

78

sistematik kurucusu olan Debûsî,329 ebu’l-Usr el-Pezdevî ve Şemsüleimme es-

Serahsî ile birlikte, Hanefî fıkıh usulünün üç kurucusundan biri kabul

edilmektedir. Hatta Serahsî’nin birçok usul meslesini ondan naklettiği

görülmektedir.330 Debûsî, aynı zamanda kıyas, istihsan, taklid, ilham, istishâb

ve tard gibi usul konularının ayrıntılı bir şekilde inceleyen ilk âlim olup, taklid,

ilham, istishâb ve tard’ın delil olma özelliğini redetmektedir.331 Bu bağlamda

onun Takvîmü’l-edillesi, Cessas’ın Usûlü’l-fıkh’ından sonra fıkıh usulünde “

fukaha mesleği” diye bilinen metotla yazılmış ve günümüze kadar ulaşmış en

temel eserdir. Yaşadığı dönemde Hanefileri imamı olarak bilinen Dbûsî, sadece

fıkıh ve fıkıh usulünde değil, tasavvuf, nahiv, kelam ve felsefe’ye kadar uzanan

geniş bir alanda derin bilgi sahibi olduğu bilinmektedir.332

Zehebî’nin ümmetin zekilerinden olarak nitelediği Debûsî,333 başta

Serahsî (ö.483/1090) olmak üzere pek çok Hanefi usulcüye etki etmiştir. Hatta

Ebû Zeyd ed-Debûsî’nin etkisi sadece Hanefi hukukçuları ile de sınırlı

kalmayıp, onun görüşleri diğer hukuk mezheplerine mensup bilginlerin de

eserlerinde diğerlendirilmiştir. Bu çerçevede Gazzâlî (ö.505/1111, el-

Müstasfâ’sında334, Fahreddin er-Râzî (ö. 606/1210) el-Mahsûl’ünde335

Debûsî’nin görüşlerini nakletmişlerdir.336 Ayrıca Debûsî’nin eser ve görüşleri

Bağdat’a tahsil için gelen Malikî Mezhebine mansup, İbnü’l-Arabî (ö.

543/1148) vasıtasıyla Batı İslâm dünyasına da tanınmıştır. Çünkü İbnü’l-Arabî,

Bağdat’a tahsil için geldiği zaman onun eserlerini kopyalamış beraberinde

Endülüs’e götürmüştür.337 Mukayeseli İslâm Hukuku ( علووو ال ووولا)’nun kurucusu

sayılan Ebû Zeyd ed-Debûsî’nin bir kısmı günümüze kadar ulaşan bir kısmı da

ulaşmayan pek çok eserinden bahsedilir. Bize kadar ulaşmayan eserleri, “

329 Yusuf Ziya Kavakçı, XI ve XII. Asırlarda Krahanlılar Devrinde Mavera' al-Nahr İslam

Hukukçuları, Sevinç Matbaası, Ankara 1976, s.33. Kureşî, el-Cevâhir, Cilt II, s 500. 330 Ahmet Akgündüz, Debûsî, T.D.V.İslam Ansiklopedisi, Cilt IX, s 66. 331 Ebî Zeyd Ubeydullah b. Ömer ed-Debûsî, Tevîmu’l-edille fî Usûli’l-Fıkh, thk: şeyh Halil Muhiddîn,

Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, h. 1421, s 388-405; Ahmet Akgündüz, Debûsî, T.D.V.İslam

Ansiklopedisi, Cilt IX, s 66. 332 Debûsî, Teisisünnazar, çev: Farhat koca, s 52. 333 Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî, Siyeru a’lâmin-nübelâ, (Thk, Thr: Şuaib el-

arnavut ve Muhammed Naim el-Arqsusî, Muessestü’r-Risâle, Beyrut, 1996, Cilt XVII, s 521. 334 İmam Muhammed Gazzalî, el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl, (thk: Muhammed Süleyman el-Aşqar),

Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1997, Cilt II, s 28,299,312,332. 335 Fahreddin er-Râzî, el-Mahsûl fi İlmi Usûli’l-Fıkh, (thk: Tâhâ Câbir Feyyâz el-Alvânî), Müessesetü’r-

Risâle, Beyrut, 1992, Cilt I, s 97. 336 Debûsî, Teisisünnazar, s 53. 337 Debûsi, a.g.e, s 53.

79

Hizânetü’l-Hudâ”338 “ Tecnîsu’d-Debûsî”339, “ el-Envâ fi Usûli’l-Fıkh”340

ve “Şerhu’l-Câmi’l-Kebîr”341 aynı şekilde bu eserler Debûsî’nin Takvimü’l-

Edille’sinin önsözünde de geçmektedir.342 Debûsî’nin gönümüze kadar ulaşan

eserleri ise: 11 bölümden oluşan “ el-Emedu’l-Aksâ, Kitabu’l-Esrâr Fi’l-

Usûl ve’l-Furû, Takvîmu’l-Edille fi Usûli’l-Fıkh ve asıl adı Te’sisun-Nazar

fi’htilafi’l-Eimme”343 eserleridir.

Yazdığı eserlerden anlaşıldığı gibi derin bir fıkıh bilgisine sahip olan

Debûsî kaynakların verdiği bilgiye göre 63 yaşında iken ( 430/1038) yılında bi

süre kadılık yaptığı Buhara’da vefat etmiş ve orada defnedilmiştir.344

3. Abdurrahmân el-Kirmânî ( 457-543/ 1065-1149)

Tam adı ‘ Ebu’l-Fadl Abdurrahman b. Muhammed b. Emirveyh el-

Kirmânî’dir.345 Ruknü’l-İslam ve Ruknüddîn şeklinde iki lakap ile anılan bu

zat, Kirmân’da doğdu, daha çok Merv’de ikamet etti. Önce Kirman’da

babasının yanında, sonra Belh’e giderek Ömer el-Halcî’den ders alan Ebu’l-

Fadl, daha sonra Merv’e giderek, el-Ersâbendî ve Ebu’l-Fath Ubeydullah b.

Muhammed el-Hişâmî’den ders aldı.346 Hayatını ilme ve talebe yetiştirmeye

adayan bu zat, avam ve havas olmak üzere bütün Mervliler tarafından sevilmiş,

talebeleri ve tesnifleri Horasan Irak başta olmak üzere pek çok beldelere

yayılmıştır. Bütün ramazan aylarında âlimlere ve halk’a Hadis ve Tefsir okutan

Ebu’l-Fadl, Ebu’l-Mefâhir Abdulğafur b. Lokmân el-Kerderî, (ö. 562/1167),

Ebu’l-Feth Muhammed b. Yusuf el-Kantarî es-Semarkandî ve Bedruddîn Ömer

b. Abdilkerîm el-Versekî (ö. 59/1198), gibi öğrenciler yetiştirmiştir.

Zilka’de ayının 20’sinde Cuma akşamı hicrî 543 yılında eski Horasan’ın

başkenti olan Merv’de vefat eden bu zat, et-Tecrîd fi’l-Fıkh, el-İzâh,( bu eser

338 Kâtip Çlebî, Keşfüz-Zunûn, Cilt I, s 703. 339 Katip Çelebî, a.g.e, Cilt I, s 352. 340 Katip Çelebî, a.g.e, Cilt I, s 196. 341 Katip Çelebî, a.g.e, Cilt I, 568. 342 Debûsî, Takvimü’l-Edille, s 7-8. 343 Debûsi, Takvîmü’l-Edille, s 8 344 Debûsî, Te’isisün-Nazar, (trc: Farhat koca), s 51-52. 345 İbn Mansur es-Semânî, el-Ensâb, (talik: Abdullah Ömer el-Barûdî), Dâru’l-Cinân, Beyrut, 1988, cilt

V, s 57: Kureşi, el-Cevâhiru’l-Mudiye, Cilt II, s 388-390. 346 Huzeyfe Çeker, Hanefi Silsilesi, a.g.m, s 181; Kuraşî, el-Cevâhir, Cilt II, s 389.

80

et-Tecrîd için yazılan üç ciltlik şerhdir), Şerhu’l-Cami’l-Kebir, en-Nüket

ale’l-Câmi’s-Sağîr, el-Fetâvâ ve İşârâtü’l-Esrâr gibi eserler bırakmıştır.347

4. Şemsüleimme es-Serahsî ( ö. 483/1090)

Şemsü’l-eimme lakabı ile bilinen ve tam adı Ebû Bekir Muhammed b.

Ahmed b. Ebî Sehl olan es-Serahsî,348Horasan’ın sınırları içinde ve bugünkü

Türkmenistan ve İran arasında Meşhed yakınında bulunan Serahs349 köyünde

dünyaya geldi. Küçük yaşta ilimle meşgul olmaya başlayan Serahsî, Buhara’ya

giderek tahsilini el-Halvânî( 452/1060)’den yaptı. El-Halvânî yanı sıra Ebu’l-

Hasan Ali b. el-Hüseyin es-Suğdî ve Ebû Hafs Ömer b. Mansûr’dan da ders

alan Serahsî, Burhanü’l-eimme İbn Maze, Mahmud el-Özcendî, Bekir ez-

Zerencerî, Osman b. Ali el-Bikendî başta olmak üzere pek çok kişi kendisinden

ders okudu.350 Derin bir fıkıh eğitimi alan Serahsî, Hanefi literatüründe

Osmanlı şeyhülislâmı ve tarihçisi Kemalpaşazâde (ö. 940/1534) tarafından

Tabakâtü’l-Fukahâ (بقوووال الفقهووواء ) başlığı altında yaplan derecelendirmeye göre

Mutlak Müctehit, Mezhep’te Müctehit’ten sonra üçüncü tabaka olan Mesâilde

Müctehit ( المجتهوو فووی المسووا) gurubunda yer almaktadır.351 Hocası el-Halvânî’nin

lakabı olan Şemsüleimme ( İmamların güneşi) lakabı, hocası tarafından

kendisine verilen Serahsî gerek Devletler Umumi Hukukunda gerekse Füru

Fıkıh’ta önemli eserler te’lif ederek Hanefi Mezhebinde parmakla sayılan

âlimler arasına girmiş ve aldığı lakabı da haketmiştir.

Muhammed Hamidullah’a göre, Menâzir Ahsen Gilânî’nin gayet güzel

tesbitine göre Serahsî, Karahanlıların gayri âdil bir şekilde vaz’ etmiş oldukları

vergilerin ödenmemesi ve diğere uygulamalarına karşı, halkı harekete getirecek

347 Kureşî, el-Cevâhir, Cilt II, s 389; Huzeyfe Çeker, Hanefî Silsilesi, a.g.m, s 181. 348 İbn Kutluboğa, Tacü’t-Terâcim, s 234; Kureşî, el-Cevâhir, Cilt III, 78: el-Leknevî, el-Fevâid, s 158. 349 El-Leknevî, el-Fevâid, s 158; Muhammed Hamidullah, Serahsî Şemsüleimme, T.D.V.İslâm

Ansiklopedisi, Cilt XXXVI s 544; Huzeyfe Çeker, Hanefî Silsilesi, s 190. 350 El-Leknevî, el-Fevâid, s 158; Huzeyfe Çeker, a.g.m, s 190. 351Yusuf Ziya kavakçı, a.g.e., s. 53; El-Leknevî, el-Fevâid, s 158; Cemalettin Şen, Şemsüleimme es-

Serahsî’nin el-Mebsût Adlı Eserinin Hacmi üzerine, Uludağ Üniversitesi İlahiyat fakültesi Dergisi,

Cilt XXI, S 2, 2012, s 23-41.

81

fetvalar vermiş ve bu fetvaları sebebeyle dönemin Hakanı Serahsî’yi tevkif

ettirmış ve Özkent (Özcent)’teki Başkent kuyularından birine attırmıştır.352 15-

16 seneye yakın kaldığı hapiste en verimli ve en hacimli eserleri olan “el-

Mebsût” tam ve “es-Siyeru’l-Kebir’i” büyük çoğunluğunu burada şerhetmiş

kalan kısmını hapisten çıktıktan sonra Fergane’ye yerleşmiş orada

tamamlamıştır.353 Uzun ve çileli bir hayat yaşayan bu büyük Türk âlimi,

hayatını bu kadar çetrefilli olmasına rağmen sonraki nesiller için paha biçilmez

eserler bırakmıştır. Bu eserlerden en önemlisi ve hacim açısından da en büyük

olan Hâkim Şehid el-Mervezî’nin “el-Kâfî” üzerine yaptığı 30 cilt halinde

olan “el-Mebsût” adındaki şerhidir.354 Şöyleki: el-Hâkim Şehid el-Mervezî,

yukarıda ifade ettiğimiz gibi, öğrenimde kolaylık sağlamak için İmam

Muhammed’in “el-Asl” ve ya “zahiru’r-Rivaye” denilen eserlerini

birleştirerek tekrarlarını çıkartmış ve fıkıh bablara ayırmak suretiyle “el-Kâfî”,

“ el-Muhtasar” adı altında ihtisar etmiştir.355 Serahsî’de yaklaşık 150 sene

sonra Özkent hapishanesinde iken Mervezî’nin adı geçen eserini esas alarak

öğrencilerine not ettirmek suretiyle Hanefî literatürünün en önemli eserlerinden

biri kabul edilen otuz cilt halindeki “el-Mebsût”’u meydana getirmiştir.356

Te’lif sebebine gelince, Serahsî, fıkıh öğrencilerinin uzun meselelerle

uğraştıran hilafiyat ile fazlaca meşgül olmaları, ders hocalarının dinlememeleri

ve altında fazla bir fıkıh espirisi bulunmayan meselelerle fazla uğraşmaları ve

öğrencilerdeki isteksizliği fark edince Mervezî’nin bu eserini şerh etmeyi

isabetli bulmuştur.357 Serahsî’nin aynı hapiste kaleme aldığı diğer bir eseri ise

Devletler Umumî Hukukuna ait olan İmam Muhammed’in “ es-Siyeru’l-

Kebîr”i şerhidir. Bu eseri büyük bir kısmını hapiste iken yazmış, kalan kısmını

ise hapisten çıktıktan sonra Fergâne’ye giderek Emîr Hasan adında bir kişinin

evine yerleşmiş ve eserin kalan kısmını orada tamamlamıştır.358 Bu eser

352 Muhammed Hamidullah, Serahsî’nin Devletler Umumî Hukukundaki Hissesi, 900. Ölüm

Yıldönümü Münasebetiyle Büyük İslâm Hukukçusu Şemsü’l-Eimme es-Serahsî Armağanı, Ankara

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara Üniversitesi Basım Evi, Ankara 1965, s 16. 353 İbn Kutluboğa, Tacü’t-Teracim, s 234-235; Kurşî, el-Cevâhir, Cilt III, s 78. 354 Ebu bekir Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl es-Serahsî, Usûlü’s-Serahsî, ( Thk: Ebu’l-Vefâ el-

Afgânî, İhyaü’l-Maarifi’n-Nu’maniye, Hint, (t.y), Cilt I, Mukaddime, s 6; El-Leknevî, el-Fevâid, s 158;

Kureşi, el-Cevâhir, Cilt III, s 78. Bu kaynaklarda 15 cilt olarak geçmektedir. 355 T.D.V. İslam Ansiklopedisi, Cilt XV, s 196. 356 Cemalettin Şen, Şemsüleimme es-Serahsî’nin el-Mebsût Adlı Eserinin Hacmi üzerine, Uludağ

Üniversitesi İlahiyat fakültesi Dergisi, Cilt XXI, S 2, 2012, s 32. 357 Talgat Nurbergen, Hanefi Mezhebinin Orta Asya’ya giriş, basılmamış y.lisans tezi, s 72. 358 El-Leknevî, el-Fevâid, s 158; Serahsî, Usul, Cilt I, s 6

82

Debbâğzâde Mehmed Münîb Ayıntâbî tarafından Türkçeye çevirılmiş olup

İstanbul’da basılmıştır(1241/1826). Arapçası ise bundan yaklaşık bir asır sonra

Haydarâbad’ta basılma imâknı bulmuştur.359 Serahsî’nin diğer bir eseri ise

İmam Muhammed Şeybânî’nin eserleri üzerindeki şerhlerini esaslarını

açıklamak üzere kaleme alınan el-Usûl ya da Usûlü’s-Serahsî’olarak bilinen

eseridir. Zira ona göre, fıkıh ilmi şu üç şeyin bir araya gelmesi ile tamam olur.

1. Şeriat’i bilmek. 2. Şeriatin, dayalı olduğu nassları gerekçeleri ile iyi

öğrenmek ve şeriatın asıllarını fer’î meseleleri ile birlikte zabt altına almak. 3.

Sonra onunla amel etmek. Çünkü ilimle amel etmeden maksad hâsıl olmaz.360

Serahsî’nin diğer eserleri ise şunlardır: “Sıfatü eşrâti’s-Sa’a ve Makâmâti’l-

Kiyâme” bu eser, Hocası el-Halavânî tarafından imlâ ettirilerek Serahsî tertip

ve tanzim etmiştir, Şerhu Ziyadâtu’z-Ziyadat (en-Nüket), Şerhu’l-Câmi’s-

Sağir, Şerhu Muhtasaru’t-Tahavî ve Şerhu Kitabu’l-Kesb361 Görüldüğü

gibi Serahsî Hanefi Mezhebî’nin en büyük imamı olan İmam Muhammed

Şeybânî’nin nerede ise bütün eserlerini şerh ederek, talebelerin istifadesine

sunmuştur. Şunu da eklemek gerek ki Serahsî eserlerini büyük bir kısmını

hapiste iken te’lif etmiştir.

Hanefî Mezhebî’nin en büyük âlimlerinden olan ve eserleri bütün İslâm

dünyasına ışık tutan Serahsî, çileli ve bereketli bir hayat sürdükten sonra

483/1090’ 490, 500’ ler de vefat etmiştir.362

5. Ebû’l-Hasan Ali b. Ebî Bekr el-Merğinânî (ö. 593/ 1197)

Tam adı, Ebu’l-Hasan Burhanüddin Ali b. Ebî Bekir b. Abdilcelîl el-

Fergânî el-Mergînânî363 olan ve diğer Mergînânlı zatlardan ayrılması için

Burhânüddin lakabını kullanan bu zat, Fergâne vadisine bağlı Merginan

şehrinin Rişdân köyünde dünyaya gelmiştir.364 Büyük bir hukukçu olmanın

359 Muhammed Hamidullah, Serahsî Şemsü’leimme, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, Cilt XXXVI, s 546. 360 Sesrahsî, Usûl, Cilt I, s 10; Hamidullah, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, a.g.m, s 546. 361 İbn Kutluboğa, Tacü’t-Terâcim, s 235; Muhammed Hamidullah, a.g.m, T.D.V. İslâm ansiklopedisi, s

546-547. 362 Kureşî, el-Cevâhir, Cilt III, s 82; el-Leknevî, el-Fevâid, s 159; İbn Kutluboğa, Tacü’t-Terâcim, s

234. 363 İbn Kutluboğa, Tacü’t-Teracim, s 206-207; Kureşî, el-Cevâhir, Cilt II, s 627; Huzeyfe çeker, Hanefi

silsilesi, a.g.d, s 198; Ferhat Koca, “Mergînânî, Burhanüddin”, T.D.V.İslâm Ansiklopedisi, Cilt 29, s

182. 364 Murtaza Köse, Fergâneli bir Hukukçu Merginânî ve Hidaye Adlı Eseri, A.Ü. Türkiyat

Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S 17, Erzurum 2001, s 345-363.

83

yanında, aynı zamanda tefsir, hadis ve diğer ilimlerde de vukufiyet sahibi olan

Merginânî, Merv ve Buhara gibi ilim merkezlerini dolaşarak, Necmüddin en-

Nesefî, Şemsüleimme es-Serahsî, onun öğrencisi olan Osman b. Ali el-Bikendî

başta olmak üzere zamanın ilimlerine söz sahibi olmuş pek çok âlimden ders

almıştır.365

Merginânî’nin ilmi şahsiyetini inceleyen teracim ve tabakat kitapları onu,

Hanefi Mezhebinde önemli bir yere sahip olduğunu ifade etmektedir. Zira O,

yetiştiği bölge, ders aldığı hocaların çokluğu ve otoriterliği, te’lif ettiği eserleri

ve yine Hanefi Mezhebinde otorite sayılabilecek talebeler yetiştirmesiyle ilmi

kabiliyetini ortaya koymuştur. Bu bağlamda çağdaşı olan Kadıhan, Ebu Nasr

Ahmed el-Attabî, İbn Kamal Paşa gibi Hanefi âlimlerin yaptıkları fakihlerin

derecelendirmeye göre Merginânî, 7 tabaka arasında 5. Tabakadan olan ashabi

tercihten sayerken, el-Leknevî, mezhepte müctehid olarak sayılmasını daha

isabetli olacağını beyan etmektedir.366

Büyük bir Hanefi fakihi olan Merginânî henefi doktorinine derin izler

bırakacak pek çok eser telif etmiştir. Bunlar: 1. Bidâyetü’l-Mübtedî, bu eser,

Kudurî’nin “Muhtasar”’ını ve İmam Muhammed’in “el-Câmiu’s-Sağîr”ini

esas alınarak yazılmış bir füru kitabıdır;367 2. Kifayeti’l-Müntehi: bu eser,

Müellifin Bidâyetü’l-Mübtedi adlı eserine yazdığı bir şerhtir;368 3. Kitabu’t-

Tecnis: Bu eser Merginanî’nin fetvalarını içermektedir;369 4. Muhtasaru’n-

Nevâzil: bu eser kaynaklarda Muhtaru Mecmu’n-Nevâzil olarak

geçmektedir;370 5. Kitabu’l-Ferâiz 6. Kitabu’l-Hidaye: on üç yılda telif edilen

bu eser, el-Bidâye’nin şerhi olup, konularının derli toplu, sistematik olması ve

müellifin ilmi kudreti sebebiyle ulema arasında pek makbul görmüş ve Hanefi

Mezhebi’nin temel kaynaklarından sayılmıştır. Telifinden itibaren

Maveraünnehir, Horasan, Orta Doğu ve Anadolu âlimleri arasında makbul

görülen bu eser, medreselerde ders müfredatı olarak konulmakla beraber bütün

365 Ferhat Koca, “ Merginânî Burhaneddin” T.D.V. İslam Ansiklopedisi, s 182. 366 El-Leknevî, el-Fevâid, s 141-142;Murtaza Köse, a.g.m, s 346; Ferhat Koca, a.g. ansiklopedi md, s

182. 367 Farhat Koca, a.g.a.md, s 183. 368 Katip Çelebî, Keşfu’z-Zunûn, Cilt II, s 1501. 369 İbn Kutlu Boğa, Tacü’t-Teracim, s 207. 370 İbn Kutlu Boğa, Tacu’t-Teracim, s 207.

84

kadı ve müftülerin el kitabı haline gelmiştir. 371 Eserleri ile Hanefi mezhebinde

önemli bir yere sahip olan Merğinânî, oğulları Ebu’l-Feth Celalüddin

Muhammed b. Ali el-Ferğanî, Ebu Hafs Nizâmüddin Ömer b. Ali el-Ferğânî ile

Ebu Bekir b. Ali el-Ferğanî, Şemsüleimme el-Kerderî, Muhammed b. Hüseyin

el-Ûsrûşenî gibi pek çok talebe yetiştirmiştir. 372 (14 Zilhicce, 593/ 28 ekim

1197) yılında vefat etti ve Semerkand’ta defn edildi.

6. Ebu’l-Berekât en-Nesefî (ö. 710/1310)

Hanefi Mezhebinin klasik sonrası döneme mensup en büyük

âlimlerinden biri olan Ebu’l-Berekât Hâfizüddîn Abdullah b. Ahmed b.

Mahmûd en-Nesefî, 373 Buhara’nın doğusunda bulunan Suğd beldesinin Nesef

şehrinde dünyaya gelmiştir.374 Dönemin en büyük âlimlerinden olan Nesefî,

Şemsül-Eimme el-Kerderî (ö. 642/1244), Hamidü’d-Dîn ed-Dârîr (ö.

666/1267), Bedrüddin Hâherzâde gib devrin en büyük âlimlerinden ders aldı.

Buhara’nın Moğul istilasından sonra Nisbî bir istikrar bulunan Kirman’a

giderek el-Kutbiyyetü’s-Sültâniyye’de müderrislik yapmaya başladı.

Müderrislik döneminde pek çok âlim yetiştirmiş ve hepsi de klasikler arasında

sayılan eserler te’lif etmiştir. Mutûn-î Erbaa’dan sayılam Mecme’u’l-Bahreyn

sahibi İbn Saatî ve Hidaye şarihlerinden Hüsâmü’d-Dîn es-Sığnâkî, en meşhur

talebeleri arasındadır.

Ebu’l-Berekât en-Nesefî’nin Kirman medresesinde ne kadar kaldığı ve

memleketine dönüp dönmediği konusunda kesin bir bilgi olmamakla birlikte,

onun hicrî 710 yılında Bağdat’ta gittiği ve oradan memleketine dönerken, İzâc

( Huzistân)’da vefat ettiği kaydedilmektedir.375 Dönemin en büyük

âlimlerinden biri olan Nesefî, İslâmî ilimlerin hemen hemen bütün dallarında

eser vermiş büyük bir şahsiyettir. Onun eserlerinden bir kısmı Hanefi Mezhebi

çevrelerinde çok etkili olmuştur. Onun eserleri arasında şunlar sayılabilir:

371 Murtaza Köse, a.g.m, 353. 372 Huzeyfe Çeker, Hanefi Silsilesi, s 198. 373 Kureşi, el-Cevâhir, Cilt II, s 294; el-Leknevî, el-Favâid, 101-102: İbn Kutluboğa Tâcü’t-Terâcim, s

174. 374 Murtaza Bedir, Nesefî Ebu’l-Berekât, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, Cilt XXXII, s 567-568. 375 İbn Kutluboğa, Tacu’t-Terâcim, s 175: Murtaza Bedir, Nesefî Ebu’l-Berekât, D.İ.A, Cilt XXXII, s

567.

85

1.Menâru’l-Envâr: İslâm hukuku metodolojisine dair önemli bir eser olan

Menâr, Pezdevî ile Serahsî’nin usullerinin özeti mahiyetindedir. Pek çok kişi

tarafından şerh edilen bu eser, şerhleri ile beraber İslâm dünyasının çeşitli

bölgelerinde medreselerde ders kitabı olarak okutulmuş ve birçok defa

basılmıştır.376 2. Keşfu’l-Esrâr: bu eser Menâru’l-Envâr’ın şerhidir. 3. el-Vâfî:

Hanefi füru fıkhının orta ölçekte bir özeti olan bu eser de diğer mezhep

imamlarınında görüşlerini zikrederek sembollarla ifade etmiştir.377 4. el-Kâfî:

bu eser el-Vafî’nin şerhidir. 5. Kenzü’d-Dekâik: Hanefi mezhebi’nin dör

temel kaynaklarından birini teşkil eden bu eser, el-Vâfi’nin özeti

mahiyetindedir. Hanefi mezhebinde muteber kabul edilen görüşleri genellikle

delillerini zikretmeden özet bir tarzda sunan ve Muhtasar niteliğini taşıyan bu

eser ilim dünyasında büyük rağbet görmüş ve uzun yıllar klasik medreselerde

ders kitabı olarak okutulmuş ve pek çok defa şerhleri ile beraber basılmıştır.378

6. Medârikü’t-Tenzîl: dirayet türü bir tefsirdir; 7. El-Mustasfâ, Nasıruddîn

es-Semerkandî’nin en-Nâfî adlı eserinin şerhidir; 8. Umdetü’l-Akâid: Akâid

ve Kelâm ilmine dair yazdığı bir eserdir; 9. El-Musaffâ: bu eser, Necmeddin

en-Nesefî’nin Fıkhi ihtilaflara dair yazdığı el-Manzumetü’n-Nesefiyye adlı

eserinin şerhidir.379 Burada zikrettiğimiz eserleri dışında pek çok esere sahip

olan Nesefî, temel islam ilimlerin hemen hemen her dalında eser vermiş ve

Hanefi Mezhebi geleneğinde derin izler brakmıştır.

II. AFGANİSTAN YARGI TARİHİNDE HANEFİ FIKHIN ETKİSİ

Hanefilik, Irak kökenli bir mezhep olmasına karşın, kısa sürede İslâm

dünyasının pek çok beldelerine yayılma imkânı bulmuştur. Bu beldelerden biri

de Irak bölgesinin doğusunda bulunan Horasandır. 380İslâm Coğrafyacılarına

göre Biladi’ Meşrik olarak adlandırılan Horasan, İslamiyetin ilk yıllarında Hz.

Ömer, Hz. Osman dönemleri ve devam eden süreçte fetih sürecini

tamamlamıştır.381 İslamiyetin hâkim olması ile beraber farklı din ve milletlerin

376 Geniş bilgi için bkz: Kâtip Çelebî, Keşfüz-Zunûn, Cilt II, s 1823-1825. 377 Kâtip Çelebî, Keşfüz-Zunûn, Cilt II, s 1997. 378 Kılıç Aslan Mavil, Bir Hanefi-Maturidi Âlimi Ebu’l-Berekât enNesefî, Uludağ Üniversitesi İlahiyat

Fakültesi Dergisi, Cilt XXII, S 1, 2013, s 57-83. 379 Murtaza Bedir, Nesefî Ebu’l-Berekât, T.D.V. İslam Ansiklopedisi, Cilt XXXII, s 567-568. 380 Samur Sabahattin, “İslâm Coğrafyacılarına Göre Horasan, Yeri ve X.yüzyıldaki Durumu,

Bilimnâme, S IX, s 89-90. 381 İbn Esir, el-Kâmil fi’t-Tarih, Cilt III, 51.yıl, s 338; el-Belâzurî, Futûhu’l-Büldan, s 576.

86

yaşadığı hetrojen bir yapıya sahip olan Horasan, İslamiyetin bölgede hâkim

olması ile beraber, eskiden yürülükte olan örfi veya Zerdüşt ve Mazdeizm

öğretilerinden kayanklanan bir takım kadâi uygulamalar mevcüttü. Bu

uygulamalara göre işlenen süçün ağırlığı nisbetinde, kulak, burun, el, ayak

kesme gibi cezaların yanında Nefi’l-Beled (ülke dışı etme) cezaları da

mevcüttü.382Hicrî 18-22, yıldan itibaren İslamiyet’in bölgeye hâkim olması ile

birlikte, bölgede hâkim olan din, mezhep, kültür, gelenek vs. yavaş yavaş

ortadan kalkarak yerini İslam kültür ve medeniyetine devrettiği gibi,383

bölgenin idâri yapısında ve kadâ’i işlerinde de önemli değişiklikler meydana

geldi. Bölge islamiyetin idari yapısı altına girdikten sonra, halifelerin emriyle

bölgede tayın edilen vali veya hâkimler İbn Haldun’un da ifade ettiği gib,

bizzat halifeyi temsilediyorlardı ve onların selahiyet ve yetkileri fi’l-Hakika

halifelerin selahiyet ve yetkileri idi.384 Hiç şüphe yok ki horasan yani bugünkü

Afganistanda İslamiyeti kabul ettikten sonra bütün sosyal ve medeni sorunlar

Kur’ân ve Hz. Peygamberin sünneti çerçevesinde halifelerin tayin ettiği

hâkimlerle çözüme kavuşturuluyordu.

İslamiyet’in hâkim olması ile başlayan bölgedeki islâm teşri’nin

hâkimiyeti, mezhepsel sürecin başlaması ve usul-furu fıkh’ın gelişmesi ile

birlikte, bölge Hanefi hukuk sisteminin etkisinde kalmış ve Irak merkezli Ebû

Hanife hukuk metodu bölgenin kedai’î organlarında başvurulması gereken tek

kaynak olarak kabul görmeye başlamıştır. Kufe merkezli olarak başlayan

Hanefi sistematiği ikinci yüzyılın başlarında Horasan halkı tarafından

benimsendi ve Gazneliler, Timuriler Baburiler ve devam eden süreçte bölgede

oluşan hükümdarlar tarafından desteklenerek yargı organları ve ifta makamları

gibi devletin resmi organlarında bu mezhepten bilginler atandı ve Hanefi hukuk

sistemi uygulanageldi.385 Abbasîlerin Emevîlerden hilafeti devralması ile

birlikte başlayan Kadi’l-Kudatlik müessesi hep Hanefi bilginleri tarafından

yürütülmüş ve bu unvanı ilk alan kişi de Hanefi İmamı Kadı Ebu Yûsuf

382 Tarihi Seyir Açısından Afganistan’da Yargı Sistemi ve Adalet Bakanlığı, supremecourt. gov. af/fa, s

21. 383 Wilferd Madelung, Fırkahay-i İslâmi, (trc: Ebu’l-Kâsım Sırrı), Esâtir Matbaası, Tehran, h. 1377, giriş

kısmı. 384 Tarhi Seyir Açısından Afganistan’da Yargı Sistemi ve Adalet Bakanlığı, a.g.m, s 22. 385 Azizüddin Vekili Popalzay, Dâru’l-Kudâ dar Afganistan, İslamiyeti kabulünden-Cümhüriyete kadar,

Devlet Matbaası, Kabul, Afganistan, h.1369, I. bs, s 45-46.

87

olmuştur. Bu bağlamda Hanefi mezhebinin yayıldığı Horasan’da da kadılık

görevlerini İmam A’zam Ebû Hanife’nin öğrencileri üstlenmiş ve böylece

bölgedeki yargı sistemi Hanefi usulüne göre yapılmıştır. İptidai ve temyiz

mahkemelerinde yapılan kadai’î işlemler Hanefi usuluna göre yapılmakta olup,

yargi memurları yetiştiren bütün şeriat fakültelerinde Hanefi usuluna göre

eğitim verilmekteydi386 farklı sosyo-kültürel nedenlerle İslamiyetin ilk

yıllarında bölgede kabul görülen Hanefi mezhebi zaman içerisinde devletin

resmi mezhebi haline gelmiştir. Nitekim hicrî 1302 ve 1310 yıllarında

düzenlenen Afganistan Anayasasında aynen şu ifadeler geçmektedir: “

Afganistan islami bir devlet olup devletin resmi dini “İslâm ve resmi Mezhebi

Hanefidir. Bu devletin başına geçecek Kral, Emir ve başkanların Müslüman

olup, Hanefi mezhebine tabi olması gerekmektedir. Ayrıca hicrî 1356

anayasasında mahkemede görülen bütün davalar Hanefi usuluna göre

değerlendirilmelidir ifadesi yer almaktadır.387 Yukarıdaki açıklamalardan

anlaşıldığı üzere Hanefi Mezhebi İslâmın ilk yıllarından itibaren bölgede

yayılmış ve etkisini gönümüze kadar ağırlıklı bir şekilde devam ettirmiştir.

I. GÜNÜMÜZ AFGANİSTAN’DA FIKIH ÖĞRETİM

Afganistan’ın İslamlaşmasından sonra devletin yargı işlerinde İslâm

hukukunun hâkim olması ve insanların İslamiyete uygun yaşayabilmeleri ve

hayatlarını düzenlemesi açısından İslâm hukuku (Fıkıh)’nun gerekliliği

açısından özel bir itina gösterilmiş, bütün İslam ülkelerinde olduğu gibi

Afganistan’da da yaygın olarak fıkıh öğrenim ve öğretimi başlamıştır. Bu

eğitim-öğretim devlete bağlı resmi medreselerde olduğu gibi halk destekli

gayri resmi medreselerde de gerçekleştırılıyordu. Devlete bağlı resmi

medreselerin ders müfredatı, ilgili kurumlar tarafından belirlenirken gayri

resmi medreselerin ders müfredat ise, genellikle Hindistan menşeli Dâru’l-

Ulûm-i Diyobend Medresleri ders müfredatına dayanmaktadır.388 Genellikle

Pakistan ve Afganistan’da bulunan bu medreselerin bazılarında sınıf sistemi

bulunup eğitim süresi sekiz yıl iken bazılarında ise sınıf sistemi bulunmayıp

talebeler kitap kiritiğine göre derecelendiriliyor. Bu mederselerin her ikisinde

386 Azizüddin Vekili Popalzay, Dâru’l-Kudâ dar Afganistan, s 46-47. 387 Azizüddin Vekili Popalzay, Dâru’l-Kudâ dar Afganistan, s 48. 388 Mehterhan Furkânî, Günümüz Afganistanda Fıkıh Öğretim, Mütefekkir Dergisi, Cilt III, S V,

Haziran 2016, s 166.

88

de genel olarak Sarf, Nahiv, Mantık, Akaid, Hadis, Hadis usûlu, Tefsir,

Belağat’in yanı sıra Fıkıh, Fıkıh usûlu ve Feraiz kitapları da okutulmaktadır.

Fıkıh kitapları: Şurûtu’s-Salat,389 Hulase-i Keydânî,390 Münyetü’l-

musalli, Muhtasar-i Kudurî391 Kenzüd-Dekaik392, Muhtasaru’l-Vikâye,

Şerhu’l-Vikâye ve el-Hidâye393 bunların yanında fıkıh usulünden Usulü’ş-

Şâşî, Nûru’l-Envâr, Husamî, Müsellemü’s-subût394 ve Feraiz’den el-

Feraizü’s-Sirâciyye ve Şerifiyye395 kitapları okutulmaktadır. İslamiyet’in

bölgede yayılmasından itibaren günümüze kadar her türlü şartlar altında hiç

aksamadan devam eden bu eğitim sisteminin başlangıcı Mescit ve Camiilerdir.

Asırlarca pek çok âlim ve din adamının yetiştiği bu ilim yuvaları, günümüzde

de birer ilim merkezi olup, genel olarak din eğitim-öğretimi, özel olarak da

fıkıh öğretilmektedir. Kayıtlara göre 160 bin civarında Camii ve Mescit

bulunan 396 Afganistan’da bunların her biri birer ilim merkezi konumundadır.

Camii ve Mescitler’de görev yapan imamların az bir kısmı ilgili bakanlık

tarafından desteklenmekle birlikte çoğu halk tarafından desteklenmektedir. Bu

imamlar görev yaptığı Camii ve Mescitler’e bağlı ailelerin çocuklarını

okutmakta olup, onlardan herhangi bir ekstra ücret almamaktadır. Oğlanlarla

beraber kız çocukların eğitildiği bu medreselerde harf ve harekeleri tanıtan

Kâide-i-Bağdadî adlı küçük bir risaleden başlayarak Kur’ân-ı Kerim, inanç

389 Abdülmecid b. Muharrem b. Ebi’l-Berekât es-Sivâsî’nin (ö. 1049/1640) namaz hükümlerini içeren

küçük bir risaledir (Kâtip Çelebî, Keşfü’z-zunûn, Cilt II, 1347). 390 Fazıl Keydânî Lakabı ile meşhür olan Lütfüllah en-nesefî’nin namaz ile ilgili küçük bir risalesidir (

Kahhale, M’ucemül-müellifin, Cilt II, s 677. 391 Ebu’l-Hüseyin Ahmed b. Ebi Bekir el-Kudûrî (ö.428/1037)’nin eseri olup Hanefi mezhebinin dört

temel kaynaklarından biridir (Kâtip Çelebî, Keşfü’z-Zunûn, Cilt II, s 1886). 392 Ebu’l-Berekât en-Nesefî’nin eseri olup, Hanefi dört temel kaynaktan biridir (Katip Çelebi, Keşfüz-

Zunûn, Cilt II, s 1516). 393 Ali b. Ebî Bekir el-Fargânî, el-Merginânî’nin ( ö. 593/1197) eseri olup, kendi eseri olan Bidâyetü’l-

Mübtedi’nin şerhidir ( TDV, İslâm Ansiklopedisi, Cilt XVII, 429; Katip Çelebî, Keşfüz-Zunûn, Cilt II, s

2022); Mehterhan Furkanî, a.g.m, Mütefekkir dergisi, Cilt III, S V, s 166-167. 394 Nizamuddin Ebu Ali Ahmed b. Muhammed b. İshak eş-Şaşî (ö. 344/955)’nin eseridir (Leknevî, el-

Fevâidü’l-behiyye, s. 31; Özel, Ahmet, Hanefî fıkıh âlimleri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara

1990, s. 33); Molla Cîven adıyla şöhret bulan Ahmed b. Ebi Said b. Abdillah el-Leknevî’nin

(ö.1130/1718 ) Menar üzerine yazdığı bir şerhtir. (Ziriklî, el-A’lâm, Cilt I, 108-109); Hüsâmüddin

Muhammed b. Muhammed Ömer el-Ahsikesî’nin (ö. 644/1246) eseridir; İbn Abdişşekûr el-Bihârî’in (ö.

1119/1707) fıkıh usûlü ile ilgili yazdığı bir eserdir (Ziriklî, el-A’lâm, Cilt V, s 283; Kehhale, Mu’cemu’l-

müellifîn, Cilt VIII, s 179). 395 Secâvendî, Siracüddin Muhammed b. Muhammed b. Abdirreşîd’in (ö. 600/1204 civarında), telif ettiği

bir feraiz kitabıdır; Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed es-Seyyid Şerif el-Cürcanî’nin (ö.816/1413),

Secavendî’nin el-Ferâizü’s –Sirâciyye üzerine yazdığı bir şerhtir. ( Mehterhan Furkanî, Günümüz

Afganistan’da Fıkıh Öğretim, Mütefekkir Dergisi, Cilt III, S V, s 167. 396 Mehterhan Furkânî, a.g.m, Mütefekkir dergisi, s 167.

89

esasları, ilmihal bilgileri ve yukarıda adı geçen kitaplar sırasıyla

okutulmaktadır.

Gayri resmi eğitim kurumları olan Camii ve Medreseler’in yanında

Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı Müessese-i Talimat-i İslami adlı kurumun

çatısı altında yükseköğretim öncesi, Medrese-i Sânevî, Dâru’l-Ulum, Dâru’l-

Huffâz397 adı altındaki kurumlarda din eğitimi verilirken, yükseköğretime bağlı

Şer’iyât Fakültelerinde de ağırlıklı bir şekilde din eğitimi ve fıkıh dersi

verilmektedir. 1951 yılında Kabil Üniversitesine bağlı kurulan Şer’iyât

Fakültesi Talimat-i İslâmi ve Fıkıh-u- Kanun olmak üzere genellikle iki

bölümden oluşmakta olup, Talimat-i İslâmi bölümünde ağırlıklı olarak klasik

kitaplar okutulurken, Fıkh-u-Kanun bölümünde klasik eserlerin yanı sıra beşeri

ve modern hukuk ta okutulmaktadır.398 Dolaysıyla Talimat-i İslâmi bölümünde

din görevlileri, üniversite hocaları, imamlar ve vaizler yetiştirilirken, Fıkh-u-

Kanun bölümünde Kadı, Savcı ve diğer adli personeller yetiştirilmektedir.

1951’de kurulan Şer’iyat Fakültesinin ders müfredatına baktığımızda Arap dili,

Belagat, Mantık, Nahiv, Hadis, Tefsir, Tarihi teşrii, Hitabet, Tefsir usulü vd.

yanı sıra İslâm hukuku, beşeri hukuk, külli kaideler, hak ve sorumluluk, fıkıh

usulü derslerine de yer verilmiştir.399

1954’te yeniden düzenlenen Şer’iyât Fakültesi ders müfredatında İslâm

hukuku derslerine daha geniş bir şekilde yer verilmiştir. Birden dörde kadar

fıkıh ve fıkıh usulü dersleri konulmuştur. Günümüzde de iki bölümden oluşan

Şer’iyât fakültelerin her iki bölümünde de fıkıh dersleri okutulmaktadır.

Nitekim Talimat-i İslâmi bölümünde hadis, tefsir, belagat, mantık, tarihi

teşriu’l-islâm, siyer ve diğerlerinin yanında fıkıh usulünden Nuru’l-Envâr ve

Husami, klasik fıkıh kitaplarından Merğinânî’nin el-Hidâyesi dört bölüm

halinde birinci sınıftan dördüncü sınıfa kadar okutulurken, Fıkıh-u-Kanun

bölümünde de hukuka giriş, temel haklar, ahkâm hadisleri, ahkâm ayetlerin

tefsiri, uluslararası özel hukuk, mukayeseli islâm hukuku, genel islâm ceza

hukuku ve diğer derslerin yanında, klasiklerden el-Hidaye, Şerhu Akidetü’t-

397 Mehterhan Furkânî, a.g.m, s 167; Laiha-yı T’esis-i Müessisât-i Ta’lîmat-i İslamî, 2013, md. 3. Bent

1. 398 Mehterhan Furkânî, a.g.m, s 170. 399 Mehterhan Furkanî, Afganistan’da fıkıh öğretim, mütefekkir dergisi, s 170.

90

Tahâvî, Şerhu İbnü’l-Akil ve fıkıh usulüne dair klasik kitaplar

okutulmaktadır.400 Ayrıca Afganistan yargı sisteminin temelini İslam hukuku

oluşturduğu için Modern hukuk fakültelerinde de Beşeri hukukun yanında

İslâm hukuku dersleri de verilmektedir.401

400 Mehterhan Furkânî, Afganistan’da fıkıh öğretim, a.g.d, s 171. 401 Yüksek Öğretim din eğitimi ile ilgili detaylı bilgi için bk. Siddiqi, Javad, Afganistan’da Yüksek

Öğretiminde Din Eğitimi (Yüksek Lisans Tezi) Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü, İsparta 2006.

91

SONUÇ

Hz. Ömer döneminde Sa’d b. Ebî Vekkas vasıtasıyla kurulan Kûfe şehri,

Abdullah İbn Mes’ud ve Hz. Ali başta olmak üzere bölgede yerleşen sahabeler

vasıtasıyla başlayan ilmi hareketlilik, çeşitli vesilelerle nesiller boyu

devamlılığını sürdürdü ve bu sayede Ehl-i Rey fıkhı bölgede tekevvün etti.

Sahâbe ile başlayan bu ilmi hareketlilik, Tabiîn imamlarından aynı zamanda

İmam Ebu Hanife’nin hocası Hammad b. Ebi Süleyman’ın hocası olan İbrahim

en-Nahaî’den itibaren Kufe’deki bu fıkhı çizgi, Irak fıkhı olarak anılmaya

başlar ve İbrahim en-Nahaiî bu ekolun en büyük yoğurucularından biri olarak

karşımıza çıkar. Dolaysıyla Irak fıkhında etki unsuruna sahip olarak

sahâbilerden Abdullah b. Mesud, Hz. Ali ve Hz. Ömer’in isimleri öne çıkarken

tabiî’nden Alkeme İbrahim en-Nahaî ve Hammad b. Süleyman öne

çıkmaktadır. Nitekim İmam Ebu Hanife’ye ilmi kimden aldın diye

sorulduğunda saydığı beş kişiden üçü, talebeleri vasıtasıyla İbn Mesûd, Hz. Ali

ve Hz. Ömer’dir. Bu manada Ebu Hanife’nin ismine nisbetle anılan Hanefi

mezhebi, işte Irakta’ki (İbrahim en-Nahaî’den itibaren Irak fıkhı olarak anılan)

bu rey fıkhı’nın bir devamıdır. Ebû Hanife ile birlikte sistemleşen ve bir

doktrin haline gelen bu ekol daha sonra İmam Ebû Hanife adına nisbetle

Hanefi mezhebi diye isimlendirilmiştir. İmam Ebû Hanife’nin kendine ait

eserleri olup olmaması tartışmalı olsada onun düşünce ve sistemi talebeleri

vasıtasıyla kitaplara yazılarak nesilden nesile aktarılarak devamlılığını güçlü

bir şekilde korumuş ve geniş bir coğrafya’ya yayılmıştır. Arap yarımadasının

dışındaki bir bölgede gelişen Hanefî mezhebi, doğasındaki esnekliği sebebiyle

İslâm dünyasının doğu bölgesi başta olmak üzere pek çok beldeye yayılma

imkânı buldu. Bu bölgelerden biri de Horasan bölgesidir.

İslâm dünyasının diğer bölgelerinde olduğu gibi Horasan bölgesinde de

ilk dönemlerden itibaren hem itikatta, hem de fıkıhta Ebû Hanîfe’nin görüşleri

hâkim olmuştur. Bu bölgeden pekçok kişi daha ilk dönemlerde Ebû Hanife’nin

ders halkasına katılarak onun düşünce ve sistemini Horasan ve

Maveraünnehir’de taşıdığı gibi onun vefatından sonra gerek onun talebeleri

yanında gerekse bölge de oluşan Hanefi medreselerinde pek çok Hanefî âlim

yetişmiştir. Örneğin, Ebû Ali Ömer b. Meymûn el-Belhî (ö. 161/778), Nuh b.

Ebi Meryem (ö. 173/789), Ebû M’uti el-Belhî (ö. 199/814), Ebû Süleymân el-

92

Cüzcânî (ö. 208/824), Ebû Cafer el-Hindivânî (ö. 362/973) ve benzeri pek çok

âlim Hanefi mezhebinin yayılmasına öncüllük ederken, bunların yanında Belh

ve Buhara başta olmak üzere bölge de te’sis edilen Hanefi medreselerinde de

el-Hâkim Şehid el-Mervezî (ö. 334/946), Ebû Zeyd ed-Debûsî (ö. 430/1039),

Abdurrahman el-Kirmânî, Şemsüleimme es-Serahsî (ö. 483/1090), Ebî Bekir

el-Merğinânî (593/1197), Ebû’l-Berekât en-Nesefî ( ö. 710/1310) gibi büyük

âlimler yetişerek tüm İslam dünyasına adlarını duyurmuştur. Bu âlimlerin

hemen hemen hepsi, hem kelam, hem de fıkıhla ilgilenmişlerdir. Horasan-

Mâveraünnehir bölgesinde Hanefîlik ve Mâturîdîlik etle kemik gibi

bütünleşmişler ve birlikte yayılmışlardır. Bütün Mâturîdî âlimler fıkıhta

Hanefîliği benimsemiş, pek azı müstesna pek çok Hanefî âlim de Mâturîdîliği

benimsemiş ve önemli eserler bırakmışlardır. Günümüzde de, Ebû Hanîfe ve

Mâturîdî, Türk topluluklarının din düşüncesinde ve onları birleştirmede önemli

iki sembol olmaya devam etmektedir

Yukarıda ifade edildiği gibi Horasan ve Maveraünnehir bölgesinde köklü

bir şekilde yerleşen ve varlığını halen güçlü bir şekilde devam ettiren Hanefi

mezhebi, onun öğrencilerinin yürüttüğü ilmi faaliyetler ve bölge halkının örf ve

adetlerine verdikleri önem ve itibar sayesinde olmuştur. Bu itibar sayesinde

Hanefi mezhebi bölge halkı tarafından özümsenerek İslam’ı temsil eden bir

mezhep haline gelmiştir. İslam’ın evrensel değerlerini bölge halkının akl-i

selimce onay görmüş âdetlerini bağdaştıran Hanefi mezhebi, bir yandan

müntesiplerinin yazdığı eserlerle İslam’ın doğru algılanıp yaşamasına

kaynaklık ederken, diğer yandan bölgede oluşan devletlerin desteğini

kazanarak bölgede yerleşik bir mezhep ve Hanefi hukuku yerleşik bir hukuk

sistemi haline gelmiştir. Bu bağlamda yerleşen Hanefi mezhebi günümüzde de

varlığını güçlü bir şekilde devam ettirmekte olup, mezhebin temel eserleri

gerek Hukuk Fakültelerinde gerek Şeriyât Fakültelerinde ders kitabı olarak

okutulmaktadır.

93

BİBLİYOGRAFYA

Apaydın, Yunus, İslam Hukukuna Giriş, Anadolu Üniversitesi Dergisi, Sayı:

2060.

Attar, Ferideddin, Tezkiretü’l Evliya, Erdem yayınları, İstanbul, 1991, Ebû

Hanife maddesi.

Ağırakça, Ahmet, Şâmil İslâm Ansiklopedisi, Şâmil yayın evi, İstanbul, 1990,

II, Ebû Hanife Maddesi.

Acımamatov, Zeylabidin, Ebû Hanife ve Fargana Vadisindeki Etkisi,

basılmamış doktora tezi, A.Ü.İ.F., Temel İslâm Bilimler Anabilim Dalı,

2005, s 69.

Ahmed, İsmail Abdullah, Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî, Siretühü ve

Eshâmâtü’l-Fıkhiyye, Mecelletü’l-Ebhâs Külliyetu’t-Terbiye, Cilt: II,

Sayı: IV.

Akgündüz, Ahmet, Debûsî, T.D.V.İslam Ansiklopedisi, Cilt: IX.

Brockleman, Târihu’l-Edebi’l-Arabî, Dâru’l- Maarif, Kahira, Mısır, (t.y),

Cilt: 3.

Buhârî, Abdulazîz b. Ahmed, Keşfu’l-Esrâr ‘alâ Usuli’l-Bezdevî, Sirket-i

Sahâfiye-i Osmaniye, İstanbul 1308.

Bağdâdî, Ebi Mansûr Abdulkâhir b. Tahir et-Temimî, Usûlu’d-Din, medresetü

ilahiyat bi dâru’l-funûn, İstanbul, 1928.

Belâzurî, Ebi’l-Abbas Ahmed b. Yahya b. Câbir, Futûhu’l-Büldan, thk,

Abdullah Enîs et-Tib’a, Müessesetü’l-Maarif, Beyrut, 1987.

Bolat, Ali, Şekik-i Belhî, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, Şekîk-i Belhî md, Cilt:

XXXVIII.

Beyhakî, Ebu’l-Fazl, Tarihi Beyhakî, thk, Menuçehr, Danış pejuh, Mirmend

yayınevi, Tehran, 1376ه ش, I. bs, Cilt: I.

Bedir, Murtaza Bedir, Nesefî Ebu’l-Berekât, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, cilt:

XXXII.

94

Cürcânî, Ebi Ahmed Abdullah b. Adî, (ö. 365) el-Kâmil fi duafâı’r-Ricâl,

(thk ve t’lik, A’dil Ahmed Abdulmevcûd ve Ali Muhammed M’uavvid,

Dâru’l-Kütubi’l-İlmiyye, Beyrut, (t.y.), Cilt: VIII.

Çalışkan, İbrahim, Fıkıh Usûlü, Ankara Üniversitesi Yayınları, 1. bs.

Çetin, Osman, “Horasan”, D.İ.A, XVIII.

Çeker, Huzeyfe, Hanefi Mezhebi’nin fıkıh silsileleri, İslâm Hukuku

Araştırmalar Dergisi, Say: XIX, 2012.

Dağcı, Şamil, İslâm Ceza Hukukunda Müssir Filler, (m.y), Ankara 2016.

Dehlevî, Şahveliullah, el-İnsâf fi beyan-i esbab-i el- İhtilaf, Darun-Nefais,

Demir, Hilmi,, Maveraünnehrin Dinî-Politiği ve Mâturidi’nin Yeri, Maniheizm

ve Gnostikler, İmam Mâturidî Uluslararası Tebliğler Kitabı, hz. Ahmet

Kartal, 28-30 Nisan 2014, Eskişehir, I. bs, İstanbul, 2014.Beyrut 1986.

Şah Veliyullah, Hüccetullah’il Baliğa, (trc. Mevlânâ Seyid

Muhammed Yusuf HüseyinPor),www.sunibook.net, Cilt: I.

Debûsî, Ebû Zeyd, Te’sisün-Nazar, çev: Ferhat Koca, Ankara Okulu

Yayınları, Ankara 2009.

Ebî Zeyd Ubeydullah b. Ömer, Tevîmu’l-edille fî Usûli’l-Fıkh, thk:

şeyh Halil Muhiddîn, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, H. 1421.

Duran, Ahmed, İmam Muhammed’in Hayatı ve Hanefi Fıkhı’nın

Tedvinindeki Yeri, İslâm Hukuku Araştırmalar Dergisi, yıl 2007, Sayı

IX.

Ebû Yûsuf, Kitabu’l-haraç, (Çev. Ali Özek), II. bs, Hisar yayın evi, İstanbul,

1973.

Ekinci, Ekrem Buğra, İslâm Hukuku Umumi Esaslar, Arı Sanat yayınevi,

İstanbul, 2006.

Ebû Zahra, Muhammed, Ebû Hanife, (trc, Osman Keski oğlu), DİB yayınları,

Ankara 1997.

Muhammed Ebu Zera, Usûl’l-fıkh, Daru’l fikiru’l- arabî, (t.y.).

Erdoğan, Mehmet, Hinduvânî, D.İ.A., Cilt: XVIII.

95

Farhang, Muhammed Seddik, Afganistan dar Panc Karn-i Ahir, Ariana

Afset prenters, Peşawer, Pakistan, H.1367.

Fayda, Mustafa “ Abdullah b. Âmir”, D.İ.A, TDV yayınları, Ankara, Cilt: I.

Fığlalı, Ethem Ruhî, Çağımızda İtikadî Mezhepleri, İstanbul 1996.

Furkanî, Mehterhan, Afganistan topraklarında yetişen Henefî fıkıh âlimleri,

İslâm Hukuku Araştırmalar Dergisi, Say:XXVIII, Ekim 2016.

Mehterhan Furkânî, Günümüz Afganistanda Fıkıh Öğretim,

Mütefekkir Dergisi, Cilt:III, Sayı:V, Haziran 2016.

Güler, İlhami, Sabit Din Dinamik Şeriat, Ankara Okulu Yayınları, Ankara,

2015, 4. bs.

Kâtip Çelebî, Mustafa b. Abdillah, Keşfu’z-Zunûn an-Esmâi’l kütübi ve’l-

Funûn, thk. Şerefettin Yaltkaya, Daru İhyâu’t-Turasi’l-Arabi, Beyrut

Lubnan, (t.y.).

Kaya, Eyyüp Said, Nuh b. Ebû Meryem, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, Cilt:

XXXIII.

Gubar, Mir Gulam Muhammed, Afganistan dar Mesir-i Tarih, Muhsin

Neşriyatı, Kabul, H. 1367,Cilt: I.

Gardezî, Ebû Said Abdulhay Gardezî, Zeyn’ul-Ahbâr ( Tarihi Gardezî),

Dünyay’î-Kitap,Tehran, 1363.

Gazzalî, Muhammed, el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl, (Thk: Muhammed

Süleyman el-Aşqar), Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1997, cilt II.

Hatib el-Bağdadî, Ebi Bekir Ahmed b. Ali b. Sabit , Tarih’u Medinetu’s-

Salâm, (Thk. Başâr A’uad Maarûf, Daru’l-Garbi İslâmî, (t.y.), Cilt: II.

Hattab, Mahmûd Şit, Kâdetü Fethi Bilâdi Fâris, Dâru’l-Feth, Beyrut, 1965.

Halilî, ebî Y’ala el-Halil b. Abdullah b. Ahmed el-Halilî, el-Kazvînî (ö. 446/

1054), el-İrşâd fi Marifet-i Ulemai’l-Hadis, (Thk Muhammed Said

Ömer İdrîs), Maktabatu’r-Rüşd, Riyad, 1. bs, (t.y.), Cilt: III.

Hasan, Ahmed, İslâm Hukukunun Doğuşu ve Gelişimi, iz yayıncılık, 1. bs.,

İstanbul, 1999.

96

Hitti, Phılıp Khuri, Siyasî ve Kültürel İslam Tarihi I-IV (Çev: Salih Tuğ),

İ.F.A.V. Yayınları İstanbul 2011, Cilt: III.

Hammad, M. Âlem, Hâkim Şehid el-Mervezî ve Ceza Hukuku, A.Ü.S.B.E,

İslam Hukuku Ananbilim Dalı, basılmamış Doktora tezi, 2004.

Hamidullah, Muhammed Serahsî Şemsüleimme, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi,

cilt 36.

İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Muslim b. Kuteybe ed-Dineverî,

Te’vîl-u Muskili’l-Kur’ân, (Şerh ve Thk. Seyyid Ahmed Sakr, Dâru’l-

İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyya, Mısır 1954, Tek Sözcüğün Degisik

Anlamları Bölümü, slâm md.

İbn Manzur, Ebu'l-Fadl Cemaluddin Muhammed, Lisânu’l-Arab, Dâr-u

Beyrût, Beyrût 1955/1956, slm md.

İzutsu, Toshihiko, Kur’ân’da Allah ve İnsan (Trc. Süleyman Ateş) Ankara,

ilahiyat fakültesi yayınları.

İbn Kesir, Tefsiru’l Kur’âni’l Azim, (Thk. Abdurrazzak el-Mahdi), (trc:

Savaş Kocabaş) Cilt: III.

İbn Hacer, Şehabeddin Ahmed b. Hacer el-Haytemi, el-Hayratu’l Hisan fi

Menâkibi el-İmâm el-Azam Ebû Hanife en-N’uman, Matbaatu’s-

Sa’âdet, Mısır, (t.y.).

İbn Nedîm, el-Fihris, Mektebetu’l Hayat, Beyrut, Lubnan, 1964.

İbn Abdilberr, Ebi Ömer, Ysuf b. Abdilberr, el-İntikâ fî Fadâili’s-Selâsati’l-

Fukahâ, thk, Abdulfattah, Ebû Gudda, Maktabu’l Matbû’âtu’l-

İslâmiyye, Haleb, 1997.

İbn Keyyim el-Cevziyye, Ebi Abdillah Muhammed b. Ebi Bekir İbn Kayyım

el-Cevziyye, İ’lamü’l muvakkîn an rabbil-a’lemîn, Daru-İbn’ül

Cevzi, hicrî 1423, Cilt: VI.

İbn Abidîn, es-Said Muhammed Emin İbn Abidîn, Mecmüatu’r-Resâil,

Dersaadet 1325, Cilt: I.

İbn Hazm, Ebi Muhammed Ali b. Ahmed b.Siad İbn Hazm, el-İhkâm fi

Usûli’l-ahkâm, thk Şeyh Muhammed Şakir, Darü’l ifaki’l cedide,

Beyrut, y.t(y), cilt V.

97

İbn Hurdâzbih, Ebi’l-Kasim Ubeydullah b. Abdillah, İbn Hurdâzbih, el-

Mesâlik ve’l-Memâlik, Bril Matbaası, 1889, s 18- ve devamı.

İbnu’l-Esîr, el-Kâmil fi et-Tarih, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1987, cilt

II.

İbn Kesir, el-Bidâye ve’n-Nihâye, (Çev: Mehmet Keskin), Çağrı yay, İstanbul

1994, cilt, VII.

İsfahânî, Ebil-Ferec el-İsfahânî, Mekâtilü’t-Talibîn, (Thk. Seyid Ahmed

Sefer), Kum, İran, H. 1416.

İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed Ebî Hatim et-Temîmî, (ö.

354/965), es-Sikât, I. bs, Dairetü’l-Maarifi’n-Numaniyye, Haydarâbâd,

Hind, 1973, Cilt: VII.

İbn Kutluboğa, Ebû’l-fida Zeynuddin Kâsım b. Kutluboğa es-Sûdûnî (ö. h.

879) Tâcu’t-Terâcim, (Thk. Muhammed Hayır Ramazan Yusuf, Dâru’l-

Kalem, Beyrut 1992.

İbn Hacer, Ebû’l-Fadl Şihabuddin Ahmed b. Ali İbn Hacer el-Askalânî (ö.

852/1449), Tehzibu’t-Tehzîb, Dâiretu’l-Maarifi’n-Nizamiyye, Hind, H.

1326, 1.bs, Cilt: VII.

İbn S’ad, Muhammed b. S’ad b. Muni‘ ez-Zahrî, Kitabu’t-Tabakatu’l-Kabîr

(Thk: Ali Muhammed Ömer, Maktabatu’l-Hancî, Kâhire, 2001, Cilt: X.

İbn Hallikan. Ebû’l-Abbâs Şemsuddin Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr( ö.

hicrî 681), Vefâyâtu’l-A’yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zemân, (Thk. İhsân

‘Abbâs), Beyrût , 1977, Cilt: V.

İbnu’l-Esîr, Ebi’l-Hasan Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Muhammed, el-

Kâmil fi’t-Tarih (Thk: Ebi’l-Fidâ Abdullah el-Kadî), Dâru’l-Kütübi’l-

İlmiyye, Beyrut, 1987, Cilt: VIII.

Julius, Wellhausen, Arap Devleti ve Sukutu, (Çev: Fikret Işıltan), A.Ü.İ.F.,

Yayınlarından, 1963, Sekizinci Kısım.

Jawad, Siddiq, Afganistan’da Yüksek Öğretiminde Din Eğitimi (Yüksek

Lisans Tezi) Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,

İsparta 2006.

Karaman, Hayreddin, Başlangıçtan Günümüze slâm Hukuk Tarihi, İrfân

Yayınevi, İstanbul 1974.

98

Hayrettin Karaman, İslâm Hukuku Tarihi, İz yayıncılık, İstanbul,

2014.

Hayreddin Karaman İslâm Hukuku Tarihi, Nesil yayınları, İstanbul,

1989.

Kavakçı, Yusuf Ziya, XI ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrinde Mavara'

al-Nahr İslam hukukçuları, Sevinç Matbaası, Ankara- 1976.

Kureşî, Îman bt. Suûd b. Hayşan el-Kureşi, el-Hayâtu’-İlmiyye fî Belh

hilâle’l-fetra 205-617/820-1220, (Basılmamış yükseklisans tezi),

Camiatü Ümmi’l-Kurâ, Mekke, 1434/2013.

Köse, Saffet, İslâm Hukukuna Giriş, Hikmet yayınları, 4. bs, İstanbul, 2014, s

23.

Keskioğlu, Osman, Fıkıh Tarihi ve İslam Hukuku, Diyanet Yayınları, Ankara

2003.

.

Karadavî, Yûsuf el-Karadâvî, El-İctihâd fi Teşrî’i’l-İslâmiyye, Darü’l kalem,

Kuveyt, 1996.

Kuhzâd, Ahmed Ali, Afganistan dar Şahnâme, Beyheki Matbaası, Kabul, H.

1355.

Kuhzâd, Tarihi Afganistan, Meyvand Naşriyât, Kabul, H. 1387.

Kureşi, Muhyiddin Ebû Muhammed Abdulkâdir b. Muhammed b. Muhammed

İbn Sâlim İbn Ebil-Vefâ, el-Kureşî el-Hanefî (775/1373), el-Cevâhiru’l-

Mudiyye fi Tabakâti’l-Hanefiyye, (Thk. Abdulfattah, Hicir

Matbaası,1993, Cilt: II.

Koca, Ferhat, “Selçukluların İslam Hukuku Mezheplerine Bakışları”, I.

Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyet Kongresi Bildirimler, Konya,

2001, Cilt: II.

Koca, Ferhat, “Mergînânî, Burhanüddin”, T.D.V.İslâm Ansiklopedisi,

Cilt:XXIX.

Köse, Murtaza, Fergâneli bir Hukukçu Merginânî ve Hidaye Adlı Eseri,

A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı:XVII, Erzurum

2001.

99

Leknevî, Abdulhey el-Leknevî el-Hindî, el-Fevaidi’l-Behiyye fi Teracimi’l-

Hanefiyye, Dâru’l-Kitabi’l-İslâmî, Kahire, (t.y.).

Laiha-yı T’asis-i Müessisât-i Ta’lîmat-i İslamî, 2013, Md. 3. Bent 1.

Mizzî, Ebi’l-Huccac, Cemaluddin Yûsuf (ö. 742), Tehzîbu’l-Kemâl fi Esmâi’r-

Ricâl, thk, Dr. Başâr Avad M’arûf, Müessesetü’r-Risâle, Beyrût, 1. bs,

1992, Cilt: XI.

Mustafa, Cafer pişe ferd, Aşnayî ba Mezahib-i İslamî, (m.y.), Kum, İran, H.

1393.

Makdisî, el-Başarî, Ehsenü’t-Tekâsîm fi M’arifeti’l-Ekâlîm, Maktabatü

Madbolî, Kahire, 1991, 3. bs, ( İklîmu’l-İrak).

Muderris, Muhammed Mahrus Abdullatîf el-Muderris, Meşaih-i Belh Mine’l-

Hanifiyye ve mâ İnferdû bihi Mine’l-Mesâil’l-Fıkhiyye, Dârü’l-

Arabiyye, Irak, 1977, Risâletü Doktorâ, Cilt: I.

Madelung, Wilferd, Fırkahay-i İslâmi, (Çev: Ebu’l-Kâsım Sırrı), Esâtir

Matbaası, Tehran, H. 1377, giriş kısmı.

Merçil, Erdoğan, Simcurîler V- Ebu’l-Kasım b. Ebu’l-Hasan Simcurî, İ.Ü.

Tarih Enstitüsü Dergisi, 1983-1987, Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1987,

Sayı:XIII.

Mavil, Kılıç Aslan, Bir Hanefi-Maturidi Âlimi Ebu’l-Berekât enNesefî,

Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt:XXII, Sayı: I, 2013.

Nurbergen, Talgat, Hanefi Mezhebinin Orta Asyaya giriş süreci, A.Ü.S.B.E.

basılmamış yükseklisan tezi, Ankara, 2005.

Özaydın, Abdülkerim, “ Nizamiye Medresesi”, T.D.V. İslam Ansiklopedesi,

Cilt:XXXIII.

Pekcan, Ali, İmam A‘zam Ebû Hanîfe’nin Kişisel ve Toplumsal Yaşamına Bir

Bakış, İslâmi Hukuku Araştırmalar Dergisi, S. 19, Nisan 2012, Ebû

Hanife Özel Sayısı.

Pırlanta, İsmail, Büyük Selcukluların Sosyal ve Dini Yaşam Üzerine Bazı

Uygulamaları, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: II.

Piyadeoğlu, Cihan, Büyük Selçuklular Döneminde Horasan (1040-1157),

Basılmamış Doktora Tezi, İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih

Anabilim Dalı, İstanbul 2008, Sayı: 1.

100

Popalzay, Azizüddin Vekili, Dâru’l-Kudâ dar Afganistan, İslamiyeti

kabulünden-Cümhüriyete kadar, Devlet Matbaası, Kabul, Afganistan,

H. 1369, I. bs.

Razî, Fahreddin, el-Mahsûl fi İlmi Usûli’l-Fıkh, (thk: Tâhâ Câbir Feyyâz el-

Alvânî), Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1992, Cilt: I.

Saray, Mehmet, İlhan Bilgü, Afganistan, D.İ.A. T.D.V. yayınları, İstanbul,

1999, cilt I.

Serahsî, Şemsü’leimme, Usûl’üs-Serahsi, thk Ebu’l wafa el-Afgani, İhya’ül

Maarifi en-N’umaniyye, Haydarabad, Hind, (t.y.), Cilt: II.

Ebu bekir Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl es-Serahsî, Usûlü’s-

Serahsî, ( thk: Ebu’l-Vefâ el- Afgânî, İhyaü’l-Maarifi’n-Nu’maniye,

Hint, (t.y), Cilt: I, Mukaddime.

Süllemî, Ebu Abdurrahman Muhammed b. El-Hüseyn b. Muhammed b. Musa

b. Halid b. Salim (ö. 412/1021), Tabakatü’s-Sufiyye, (Thk: Mustafa

Abdulkâdir Ata), 1. Bs, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1998.

Saymarî, Ebî Abdillah Hüseyin b. Ali (ö. h. 436), Ahbâru Ebî Hanife ve

Ashâbihi, Maktabatü âlemi’l-Kütüb, Beyrut, 2.bs, 1985.

Sam’anî, Abdulkerim b. Muhammed, el-Ensâb, thk Abdillah Ömer el-Barûdî,

Dâru’l-Cinan, Beyrut, 1988, Cilt: V.

Sönmez, Kutlu, Türklerin İslamlaşma sürecinde Mürcie ve tesirleri, T.D.V.

Yayınları, Ankara 2002.

Semerkandî, Ebu’l-Kasım İshâk b. Muhammed el-Hakim es-Semerkandî,

Terceme-i Sevâdü’l-A’zam, (tashih: Abdulhay Habibî), Tehran

Üniversitesi Yayınları, I. bs, H. 1392, giriş bölümü.

Samur, Sabahattin, “İslâm Coğrafyacılarına Göre Horasan, Yeri ve

X.yüzyıldaki Durumu, Bilimnâme, Sayı: IX.

Şa’ban, Zekkiyüddin, İslâm Hukuk İlminin Esasları, (trc İbrahim Kafî

Dönmez), TDV yayınları, Ankara, 13. Baskı.

Şafiî, İdris, er-Risâle, (Thk. Ahmed Muhammed Şakir), matbaat’ü Mustafa el-

Hlebi, Mısır, 1938.

101

Şen, Cemalettin Şen, Şemsüleimme es-Serahsî’nin el-Mebsût Adlı Eserinin

Hacmi üzerine, Uludağ Üniversitesi İlahiyat fakültesi Dergisi,

Cilt:XXI, Sayı:II, 2012.

Taşköprüzâde, Ahmet Efendi, Mevzûâtu’l-Ulûm (trc Kemâluddin Mehmed

Efendi), İkdâm Matbaası, İstanbul, 1313, Cilt: I.

Taberi, Tarihi Taberi (Tarihi er-Rusül ve’l-Muluk), Beyrut, Cilt: V.

Tûnikî, Mahmûd Hasan et-Tûnikî, M’ucemu’l-Musannifîn, Matbaatu Vizenku

Gurafa Tabare, Beyrut, H. 1344, Cilt: II.

Tok, Fatih, Ebû Hanife Hakkında iki İddia Mürciîlik ve Halku’l-Kurân,

İ.H.A.D., Sayı:XIX, 2012.

Tarihi Seyir Açısından Afganistan’da Yargı Sistemi ve Adalet Bakanlığı,

supremecourt. gov. af/fa, s 21.

Uzunpostalcı, Mustafa, “Ebû Hanife’’ D.İ.A., Cilt: X.

Usta, Aydın, Samanîler Devrinde Hanefi Mezhebi, Devirleri aydınlatan

Meş’ale, İmam A’zam, ulusal sempozyum tebliğler kitabi, Eski Şehir

Osman Gazi Üniversitesi, 28-30 Nisan 2015, yay no: 257.

Vâiz-i Belhî, Ebû Bekir Abdullah b. Ömer b. Muhammed b. Dâvûd Vâiz-i

Belhî, Fezâil-i Belh, (Far. Çev. Abdullah Muhammed b. Hüseyin,

Hüseynî Belhî, Tashih ve Haşiye, Abdullah Habibî), 1. bs, Cengelek,

Tahran, 2009.

Yakut el-Hamevî, Şehabeddin, Ebi Abdillah, Mu’cemü’l-Büldân, Dâru Sadir,

Beyrut, 1977, Cilt: II.

Yurdagür, Metin Cüzcânî Ebubekir, D.İ.A., Cilt: VIII.

Yeğin, Abdullah, Abdulkadir Aydınlı, Osmanlıca Türkçe ansiklopedik büyük

lügat, Çinar matbaası, İstanbul, 2006, hak maddesi.

Zeydân, Abdulkerim, el-Medhal li dirâset-i Şariati’l-İslamiyye, Dâru Ömer

İbnu’l-Hattab, İskenderiye, Mısır, 2001.

Zehebî, Muhammed b.Ahmed b. Osman, Menakibi İmam Ebi Hanife ve

Sahibeyh, (Thk. Muhammed Zahid el-Kevseri ve Ebu’l Vafa el-Afganî,

İhya’ul Maarifi en-Nu’maniyye, Haydarabâd, Hind, (t.y.).

Zahid el-Kevserî, Muhammed, Hüsnü’t-Takâdî fi Sîret-i Ebi Yûsuf el-Kâdî,

el-Maktabatü’l ezheriyye, Mısır, 2002.

102

Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulûğu’l-emânî fî sîret’-i İm am

Muhammed b. Hasan eş-Şeybanî, Maktabatu’l-Ezheriyye Li’t-Turas,

Mısır, 1998.

Zeydan, Abdülkerim, el-Medhal, Dar’u Ömer İbnu’l Httab, İskenderiye Mısır,

2001.

Zehebî, Hâfız Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman Ebi Abdillah ez-

Zehebî (ö. 748), Tezkiretü’l-Hüffâz, Dâiretü’l-Maarifi Nizamiyye,

Haydarâbâd Hind, 1.bs, H. 1333, Cilt: I.

Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî (Ö.

748/1348), Siyeru a’lâmi’n-nübelaâ, (Thk. Şuayb el-Arnavut ve Ali

Zeyd, Müassesetü’r-Risâle), Beyrut, bs 1, 1996, Cilt: VII.

Zhebî, ZEbû Muhammed b.Ahmed b. Osman ez-Zahabî, Menakibi

İmam Ebi Hanife ve Sahibeyh, thk: Muhammed Zahid el-Kevseri ve

Ebu’l Vafa el-Afganî, İhya’ul Maarifi en-Nu’maniyye, Haydarabâd,

Hind, (t.y.).

103

ÖZET

Mezhepsel sürecin başlamasıyla birlikte dünyanın pek çok bölgesinde

olduğu gibi Horasan bölgesinde köklü bir şekilde yerleşen ve varlığını halen

güçlü bir şekilde devam ettiren Sünni mezheplerden biri olan Hanefilik, Ebû

Hanife’nin ilim halkasında yetiştirdiği talebelerinin ilmi faaliyetleri ve bölge

halkının örf ve âdetlerine verdikleri önem ve itibar sayesinde olmuştur. Bu

bağlamda Abdullah ibn Mesud ile başlayan ve onun talebeleri ile devam eden

süreçte Kûfe Ehl-i Rey ekolu İmam Ebû Hanife ile birlikte akademik fıkıh

üretme merkezine dönüşmüş ve ilkelerini belirleyerek sistemli hale gelmiştir.

Ebû Hanife ile oluşan bu akademide dünyanın pek çok bölgelerinden talebeler

katılmış ve bu akademiden istifade ederek gittikleri yerlerde bu mezhebin

ilkelerini yaymaya çalışmışlardır. Bu bölgelerden biri de Horasan bölgesidir.

İfade edildiği üzere, Ebû Hanife’nin erken dönem talebeleri arasında yer alan

Horasanlı talebeler vasıtasıyla bölgeye yayılan Hanefî mezhebi, yerleşik kültür

ve âdetlere verdiği değer ve itibar sayesinde bölge halkı tarafından

özümsenerek İslamiyet’i temsil eden bir mezhep haline gelmiştir. İslam’ın

evrensel değerlerinin bölge halkının akl-i selimince onay görmüş âdetleri

İslâmiyet’in amaç edindiği gâye ile doğru bir şekilde kanalize eden Hanefî

mezhebi, bir taraftan müntesiplerinin te’lif ettiği eserlerle İslâm’ın doğru

algılanıp yaşanması için kaynaklık ederken diğer taraftan bölge de oluşan

devletlerin desteğini kazanmak suretiyle devletin resmi dairelerinde de yerini

almış ve bu sayede Belh başta olmak üzere Horasan’ın birçok şehrinde Hanefi

sistemine göre tedris olunan medreseler te’sis edilerek mezhebin yayılmasına

hem evme hem de derinlik kazandırmıştır. Bu bağlamda yerleşen Hanefi

mezhebi günümüzde de varlığını güçlü bir şekilde devam ettirmekte olup,

mezhebin temel eserleri gerek Hukuk Fakültelerinde gerek Şeriyât

Fakültelerinde ders kitabı olarak okutulmaktadır.

104

ABSTRACT

The hanefi sect, one of the Sunni sects that settled deeply in the Horasan

region and still continues its existence strongly as in many regions of the world

with the beginning of the sectarian process, has grown with the activities of the

students who were educated by Abu Hanifa and the importance and prestige of

the traditions of the people of the region. In this context, in the process that

began with Abdullah ibn Masud and continued with his students, the Kûfe Ehl-

i Rey's education system became an academic fiqh production center and

became systematic by determining its principles along with Imam Abu Hanifa.

In this academy formed by Abu Hanifa, students from many parts of the world

participated in this program and they tried to spread the principles of this sect

in their places. Horasan region is one of these. The Hanefî sect, as stated that

spread through the region by the students from Horasan, has become a

denomination representing Islam that assimilated by the people of the region

through the value and prestige it has given to cultures and traditions. With the

universal values of Islam that have been approved by the people of the region,

The Hanafi sect channeled the Islamic right through the purpose and has been a

source for Islam to be perceived and experienced well by its works. As well as

in the state offices of the state in order to gain the support of the governments

of the region. On this count, in many cities of Horasan, especially in Belh the

medreses set according to the Hanafi system, has caused both acceleration and

depth to spread the sect. The Hanafi sect, which is settled in this context, is still

continuing its existence strongly and the main works of the sect are taught both

in the Faculty of Law and the Faculty of Shari'ah.

105

İSLAMİYETİN İLK YILLARINDA HORASAN HARİTASI

( ة المنارآرشيف م قس قنا )