Tasso

Programma

tekst Johann Wolfgang Goethevertaling Tom Kleijnregie Theu Boermansregie-assistentie Daria Bukvic, Florie Bos (stage)dramaturgie Rezy Schumacher, Vera Vermaas (stage)toneelbeeld Bernhard Hammer assistent toneelbeeld Nora Piererlichtontwerp Stefan Dijkman kostuumontwerp Catherine Cuykens grime-advies Amber Schiphorstmuzikale begeleiding Floris Verbeijtango Janine Damenproductieleiding Hans Nasstechniek Joop Spies (voorstellingsleider) Justus Matla Lukas Tulkens Glenn Neyndorff Robbert Weinen Jasper van der Klauw (stage)decoratelier o.l.v. Ruud Brouwer Ronald van Rijn Arjen Schoneveld Koos ’s-Gravendijk Kees Schellenberg Cedric Wieman Peter Visscher Puck Koperkostuumatelier o.l.v. Iris Elstrodt Daan Wieman Peter van der Meerkleedster Kiswati van Keulentourneebegeleiding Mirjam Overdevestcommunicatie en marketing Dieke van der Spekeducatie Lejo De Hinghscènefotografie Kurt Van der Elstmet dank aan Toneelgroep De Appel Villa Ruimzicht, brillen en lenzen

Credits

het Nationale Toneel070 3181444info@nationaletoneel.nlnationaletoneel.nlVolg ons: nationaletoneel

De wereld van tegenwoordig is vooral geïnteresseerd in veiligheid en orde. Waarom zou ze kunstenaars nodig hebben? Om niet helemaal te bevriezen in puur pragmatisme? En waarom zou een kunstenaar de wereld nodig hebben? Om serieus genomen te worden, om iets teweeg te brengen, om in leven te blijven?

Ik heet u van harte welkom bij Tasso, de eerste productie van het Nationale Toneel in seizoen 2014/’15. Dit stuk van Johann Wolfgang Goethe stelt de waardering van kunst en de kunstenaar aan de orde. Het daagt kunstenaars uit om zich vragen te stellen over een ‘leven voor de kunst’ en het vraagt het

publiek om na te denken over wat kunst in hun leven betekent.

Onze voorstelling onderzoekt de relevantie van Goethes tweehonderd jaar oude tekst voor kunstenaars en hun publiek vandaag. Zijn wij in zekere zin niet allemaal vormgevers van ons eigen leven geworden? In de emotionele rollercoaster waarin Tasso en zijn vriendenkring belanden, verbergt zich ook het verlangen van de moderne mens een vrij en creatief individu te zijn.

Theu Boermans

Welkom

3

—“Kort hiervoor leek je nog van mening dat kunstenaar en politicus elkaars gezelschap op moeten zoeken, elkaar moeten aanvullen.”– Tasso

Synopsis

De getalenteerde kunstenaar Tasso woont als gast van de rijke Alfonso en zijn zus Leonore in hun zomerresidentie. Hij werkt er – vrij van (financiële) zorgen - aan zijn nieuwe epos, dat een meesterwerk belooft te worden. Er ontstaat in de loop van de zomer een tedere liefde tussen Tasso en Leonore. Hij wil haar met zijn nieuwe kunstwerk definitief veroveren en wacht op het perfecte ogenblik om het aan te bieden. Wanneer dat ogenblik is gekomen en hij zijn langverwachte werk aanbiedt, kronen Leonore en haar vriendin Eleonore Sanvitale hem als dank met een lauwerkrans. Dat was niet helemaal wat Tasso van Leonore had verwacht, maar hij lijkt er vrede mee te hebben. Dan keert huisvriend en politicus Antonio Montecatino terug van een belangrijke lobbymissie. En wat perfect leek, verandert in een puinhoop.

De aandacht die Tasso krijgt, wekt Antonio’s afgunst op. Voor Antonio is kunst, vergeleken met het dagelijkse politieke bedrijf, niet van groot belang. Bovendien voelt hij de onuitgesproken wederzijdse genegenheid tussen Leonore en Tasso. Hij weet Tasso zo te irriteren, dat deze hem aanvalt. Alfonso moet tussenbeide komen en geeft Tasso huisarrest. Diep beledigd begint Tasso in een samenzwering van zijn vermeende vrienden te geloven. Hij voelt zich niet serieus genomen. Zijn geliefde Leonore schiet hem niet te hulp en wanneer Eleonore Sanvitale hem dan ook nog met ondubbelzinnige bedoelingen probeert mee te lokken naar Florence, vraagt

4

hij zich af wat hij in een systeem waarin men alleen bezig is met zichzelf en de eigen status, nog te zoeken heeft.

Hij besluit Ferrara te verlaten om in Rome zijn meesterwerk aan de vakkundige kritiek van collega-kunstenaars te onderwerpen. Maar wanneer hij Alfonso vraagt hem zijn manuscript terug te geven, weigert deze. Hij mag gaan, maar zijn kunstwerk blijft Alfonso’s bezit. Een laatste poging van Leonore om de wanhopige Tasso in Ferrara te houden, eindigt in een ramp: Tasso vat haar smeekbede op als het bewijs van haar liefde voor hem. Maar Leonore weet dat ze niet met hem zal kunnen samenleven. Uit onmacht en woede vergrijpt Tasso zich aan haar. Eleonore vlucht weg en laat Tasso zonder illusies achter. Zijn kunst heeft de wereld niet kunnen veranderen. Met kunst kun je de werkelijkheid dus niet naar je hand zetten. Als een drenkeling klampt Tasso zich vast aan zijn tegenstander Antonio.

TASSO EN GOETHEGoethes stuk draait om het tragische levensverhaal van de Italiaanse barokdichter Torquato Tasso (1544-1595), een van de belangrijkste schrijvers van zijn tijd. Zijn epos La Gerusalemme Liberata (Jeruzalem Bevrijd, 1575) was zo succesvol dat Tasso op jonge leeftijd plotseling in heel Italië bekend werd. Hij woonde aan het hof van zijn mecenas, hertog Alfonso II van Ferrara, en leed volgens de legende verschrikkelijk onder zijn ongelukkige liefde voor prinses Leonore d’Este, Alfonso’s zuster. Hij werd waanzinnig en stierf nog voor zijn roem haar hoogtepunt bereikte. Torquato Tasso is nu grotendeels vergeten, maar als toneelpersonage leeft hij voort. Goethe schonk hem tegen het einde van de achttiende eeuw een nieuw leven.

GOETHE EN TASSOJohann Wolfgang Goethe (1749-1832) wilde een toneelstuk schrijven over de “wanverhouding tussen talent en leven” en over “waardering als instrument van macht”. Zijn Torquato Tasso is waarschijnlijk het eerste kunstenaarsdrama van de wereldliteratuur. Er is nauwelijks een ander toneelstuk dat de vraag naar de afhankelijkheid van de kunstenaar van zijn financiers op zo’n indringende wijze aan de orde stelt.

Kunst en leven

5

>

—“Ik kende het leven van Tasso, ik had mijn eigen leven, en doordat ik twee zo grillige personages met hun eigenaardigheden bij elkaar gooide, ontstond in mij het beeld van Tasso.” – Eckermann: Gesprekken met Goethe, 1825

6

Torquato Tasso is ook een perfecte karakterstudie van de persoonlijkheid van de kunstenaar. Het stuk stelt de vraag hoe een creatieve geest zich moet verhouden tot de werkelijkheid. Bij het tot stand komen van een kunstwerk spelen emoties een grote rol, maar is dat ook een garantie om in de echte wereld van invloed te kunnen zijn?

Met dit dilemma had Goethe aan het hof van hertog Karl August in Weimar zelf te maken. Hij was enerzijds dichter, toneelschrijver en regisseur, verteller, literatuur- en kunstcriticus, tekenaar en bioloog. Aan de andere kant was hij afgestudeerd jurist en gaf hij vanaf 1775 als minister van Financiën leiding aan de mijnbouw en het krijgswezen, later ook aan het onderwijs. De twee zielen die in zijn borst woonden, kwamen steeds weer met elkaar in botsing. Dit werd nog verergerd door zijn heftige liefde voor de zeven jaar oudere hofdame Charlotte von Stein. Charlotte was getrouwd en Goethes zielsverwante. Goethe wilde meer, maar de hofetiquette verbood elke poging om verandering in hun situatie te brengen. In 1786 leidde het conflict tussen zijn kunstenaarschap en de dagelijkse beslommeringen van een succesvol hoveling en politicus tot een creatieve crisis. Hieruit kon zelfs Charlotte hem niet redden en Goethe vluchtte naar Italië om zich daar als kunstenaar opnieuw uit te vinden.

TASSO IRRITEERTUit een brief van Goethe aan zijn vriend Zelter, 6 juni 1825:“Rijkdom en snelheid zijn wat de wereld bewondert en waar iedereen naar streeft. Spoorwegen, expresse-post, stoomschepen en allerlei voorzieningen op het gebied van communicatie zijn de dingen waar de beschaafde wereld niet genoeg van kan krijgen, met als gevolg dat ze in middelmatigheid dreigt te blijven steken ... Eigenlijk is dit de eeuw voor de knappe koppen, voor praktische mensen die snel zijn van begrip en die een zekere handigheid bezitten, >

—‘Het is dom in alles redelijk te zijn: dat betekent jezelf verwoesten. Vrij wil ik zijn in denken en in schrijven, in handelen beperkt de wereld al genoeg.’ – Tasso

Sallie Harmsen en Joris Smit

Joris Smit

Hannah Hoekstra

Bram Suijker en Justus van Dillen

Joris Smit en Hannah Hoekstra

Joris Smit

Joris Smit, Sallie Harmsen, Bram Suijker, Justus van Dillen en Hannah Hoekstra

11

die hun superioriteit over de menigte voelen hoewel ze zelf niet tot de hoogbegaafden behoren. Laten wij ons zoveel mogelijk houden aan de mentaliteit waarmee we kwamen.”

De kunstenaar Tasso leeft op gespannen voet met de rol die hij geacht wordt te spelen. Enerzijds wordt hij door zijn beschermheer Alfonso verwend en door de dames aanbeden omdat hij hun levens van inhoud en betekenis voorziet. Anderzijds wordt hij niet in staat geacht in de echte wereld en in de politiek iets te betekenen. Wanneer de kosmopolitische en succesvolle pragmaticus Antonio het ‘nutteloze’ bestaan van een leven in de kunst op een provocerende manier aan de orde stelt, reageert Tasso ongewenst en wordt hij op een kinderachtige manier gestraft. Wanneer hij zich wil onttrekken aan de invloedssfeer van zijn mecenas, moet hij constateren dat zijn kunstwerk niet meer van hem is, maar van degene die ervoor heeft betaald.

Dat Tasso overhoop komt te liggen met Alfonso en de zijnen berust niet op een misverstand. Tasso leeft tussen mensen die het hem mogelijk maken een meesterwerk te schrijven door hem voor lange tijd van alle materiele zorgen te bevrijden. In dit gezelschap voelt hij zich veilig en geborgen. Het feit dat er een uitgesproken hiërarchische verhouding bestaat tussen geven en nemen, doet er voor hem minder toe. In de eerste scène al zegt Eleonore Sanvitale dat het heel ‘voordelig’ is om een kunstenaar te onderhouden: ‘Je geeft hem iets cadeau en hij geeft je er iets mooiers voor terug.’ Het gezelschap gaat ervan uit dat het recht heeft op ‘het mooie geschenk’ en dat de kunstenaar zich hiervan bewust is.

Kunst tegen betaling dus. Maar de mecenas is genereus: ‘Hij is welkom wanneer hij het werk brengt en hij zal voor de komende tijd niets hoeven te presteren.’, zegt Alfonso. Dat wil zeggen: de oude schulden worden vereffend en tegelijkertijd krijgt de kunstenaar een nieuw krediet. Totdat ook dat op is en er weer een werk geproduceerd moet worden. Enzovoort. Een relatie die berust op een zakelijke transactie die volmaakt elegant wordt afgewikkeld en waarbij, zo

—“Verheugt de wetenschap, verheugt de kunst zich ook in jouw bescherming?” – Tasso

>

lijkt het, iedereen profiteert. Hoewel Tasso in plaats van waardering in de vorm van de lauwerkrans liever de liefde van Leonore had gewild. Dat deze elegante wereld enkele uren later is veranderd in een puinhoop heeft alleen maar te maken met hoe Tasso zich gedraagt. Hij beheerst, zo blijkt, de spelregels niet. Tasso danst voortdurend uit de rij. Soms is hij gelukkig, dan weer ontroostbaar, net vertrouwde hij nog iedereen, nu is hij het wantrouwen in persoon. Het lijkt alsof hij overgeleverd is aan zijn gevoelens. Hij handelt volkomen irrationeel in deze geordende samenleving.

Wat Tasso van de samenleving scheidt, wat hem met haar in conflict brengt, is niet dat hij als een bijzonder gevoelig mens in een door het verstand gestuurde omgeving moet leven. Want wat zijn de doelen van zijn ‘verstandige’ vrienden? Alfonso jaagt ‘de begeerte naar roem, naar uitgebreid bezit’ na. Zijn vriend Antonio probeert zich daarbij voor Alfonso onmisbaar te maken. Beiden hechten grote waarde aan de status, die de kunstenaar hen kan verschaffen. Voor Leonore fungeren Tasso’s liefde voor haar en zijn kunst als reddingsboei en voor de ‘fan’ Eleonore Sanvitale is Tasso degene die haar leven betekenis moet geven. Alle vier zijn ze eenzaam en willen door Tasso ‘opgetild’ worden. Alle vier hebben naar vermogen strategieën daarvoor ontwikkeld. Die grijpen in elkaar en zijn zo in harmonie met elkaar. Tasso is uitgenodigd daaraan deel te nemen.

Maar Tasso wil niet. Tasso claimt totale vrijheid. Waarom kiest Leonore niet voor hem? Hij begrijpt niet wat men van hem wil. Zijn gedachten zijn ‘gedachten zonder maat en ordening’. En dat irriteert. Tasso lijdt schipbreuk omdat hij niet in staat is ook aan de andere zijde van de oever, bij de ‘verstandige dames en heren’, plaats te nemen om samen met hen volgens hun verstand ‘verstandig’ te zijn.

TASSO TUSSEN LEONORE EN ANTONIOMet Leonore lijkt hij te kunnen praten. Zij heeft geen sterk gestel, is vaak depressief. Daardoor heeft ze nooit echt aan het leven deel kunnen nemen. Net als Tasso hoort ze er niet helemaal bij. Ze houdt van hem, van hun zielsverwantschap en van de kunst. Die verandert haar neerslachtigheid in

12

—“Gedachten zonder maat of ordening spoken rond in mijn ziel.”- Tasso

‘genot en het treurige gevoel wordt harmonie’. Tasso houdt van Leonore. Dus laat hij zich verleiden haar zijn diepste zielenroerselen te tonen. Dat leidt tot een catastrofe, want Leonore kan zich niet aan hem geven. Ze lijken te zeer op elkaar. Ze weet dat hij zal haar weer de depressie in zal trekken.Met Antonio lijkt Tasso niet te kunnen praten. Antonio is een man die zich beheerst. Tasso ziet die beheersing als iets negatiefs. Met elke dam die Antonio opwerpt, begint Tasso’s stroom woester en onstuimiger te kolken.Antonio’s verstand produceert Tasso’s onverstandige reacties. Tegen zijn wil fungeert hij als Tasso’s Mephisto. En net als bij Faust wordt Tasso’s blik,

naarmate de catastrofe nadert, steeds helderder. Zijn opstand leidt ertoe dat hij zich opnieuw moet uitvinden. De vernietigde illusie vormt de basis voor nieuw inzicht. Het einde is een begin, nieuwe hoop: Tasso werpt zich met zijn beroemde laatste zinnen in de armen van Antonio: “ Zo klampt de schipper zich uiteindelijk nog / Aan de rots vast, waarop hij te pletter zou slaan.” Precies naar Goethes ideaal. De kunstenaar die de juiste balans vindt tussen talent en leven, tussen kunst en politiek, tussen gevoel en pragmatisme. Tasso en Antonio in vriendschap verenigd, wat een mooi vergezicht.

Rezy Schumacherdramaturg het Nationale Toneel

13

—“Jij staat zo vast en stil, ik lijk maar een door storm bewogen golf.” - Tasso

“Ronddobberen zonder principes is levensgevaarlijk”uit: Blauwdruk voor een nog beter leven

4 november 2014 t/m 1 februari 2015

“Dat soort dingen vertel je niet. Die hou je binnen de familie.”uit: Vrijdag

25 november 2014 t/m 17 januari 2015

Babel, het journalistieke programma van het Nationale Toneel, organiseert gesprekken, debatten en bijzondere evenement rond en naast de voorstellingen. Zo slaan we de brug tussen onze stukken en de actualiteit.

nationaletoneel.nl/babel

Hoe actueel is het verhaal van Tasso? En herkennen hedendaagse kunstenaars, mecenassen en opdrachtgevers zich in Tasso, Alfonso en Antonio?Babel gaat op zoek naar antwoorden op die vragen. Tijdens de tournee organiseren we daarom nagesprekken met hedendaagse mecenassen of opdrachtgevers en ‘hun’ kunstenaars.

14

foto:

Barr

ie H

ulle

gie

foto:

Barr

ie H

ulle

gie

Heeft u hart voor theater? Reikt uw betrokkenheid tot ver achter de schermen?

Speel de rol die bij u past en sluit u aan bij de onze Vrienden, Toneel Kringen of

corporate partners. www.ksnt.nl

Speel uw rol

september 2014 di 9 20:15 Den Haag Theater aan het Spui 070 3465272 try outwo 10 20:15 Den Haag Theater aan het Spui 070 3465272 try outdo 11 20:15 Den Haag Theater aan het Spui 070 3465272 try outvr 12 20:15 Den Haag Theater aan het Spui 070 3465272 try outza 13 20:15 Den Haag Theater aan het Spui 070 3465272 premièredi 16 20:30 Amsterdam Compagnietheater 020 5205320 wo 17 20:30 Amsterdam Compagnietheater 020 5205320 do 18 20:30 Amsterdam Compagnietheater 020 5205320 vr 19 20:30 Amsterdam Compagnietheater 020 5205320 za 20 20:30 Amsterdam Compagnietheater 020 5205320 di 23 20:30 Amsterdam Compagnietheater 020 5205320 wo 24 20:30 Amsterdam Compagnietheater 020 5205320 do 25 20:30 Amsterdam Compagnietheater 020 5205320 vr 26 20:30 Amsterdam Compagnietheater 020 5205320 za 27 20:30 Amsterdam Compagnietheater 020 5205320

oktober 2014 wo 1 20:30 Haarlem Toneelschuur 023 5173910 do 2 20:30 Haarlem Toneelschuur 023 5173910 vr 3 20:30 Haarlem Toneelschuur 023 5173910 di 7 20:30 Rotterdam Rotterdamse Schouwburg 010 4118110 wo 8 20:30 Rotterdam Rotterdamse Schouwburg 010 4118110 do 9 20:30 Rotterdam Rotterdamse Schouwburg 010 4118110 za 11 20:30 Amstelveen Schouwburg Amstelveen 020 5475175 inleidingdi 14 20:15 Den Haag Theater aan het Spui 070 3465272 wo 15 20:15 Den Haag Theater aan het Spui 070 3465272 do 16 20:15 Den Haag Theater aan het Spui 070 3465272 za 18 20:00 Utrecht Stadsschouwburg Utrecht 030 2302023 inleidingma 20 20:15 Groningen Stadsschouwburg Groningen 050 3680368 di 21 20:30 Leiden Theater Ins Blau 0900 9001705 wo 22 20:30 Leiden Theater Ins Blau 0900 9001705

Wijzigingen voorbehouden, voor actuele speeldata en kaartverkoop zie: nationaletoneel.nl/tasso

Rolverdeling

Leonore d’Este Sallie Harmsen

Eleonore Sanvitale Hannah Hoekstra

Torquato Tasso Joris Smit

Alfonso II Bram Suijker

Antonio Montecatino Justus van Dillen

—“Hier spreekt ervaring, wetenschap, smaak.”– Tasso