0

Taak Vakdidactiek II

Taak didactische excursie:

herinneringseducatie

Naam: Sarah Shelmerdine

Joke Bekaert

Ellen Haerens

Prof. Dr. T. Valcke

1

Inzagerecht in ‘taak didactische excursie: herinneringseducatie’

Ondergetekende, ……………………………………………………. geeft hierbij

toelating aan derden, niet-behorend tot de vakdidactiek Politieke en Sociale

Wetenschappen, om zijn/haar taak in te zien.

toelating / geen

Datum en handtekening

…………………………..

……………………….

Deze toelating geeft aan derden tevens het recht om delen uit de taak te reproduceren of te citeren,

uiteraard mits correcte bronvermelding.

0

INHOUDSOPGAVE

INLEIDING ............................................................................................................................................................ 1

Doelen ............................................................................................................................................................. 1

Thema’s en werkvormen ................................................................................................................................. 1

WERKVORM 1: HET LEVEN IN DE LOOPGRAVEN VAN WERELD OORLOG EEN. ................................................... 4

De loopgravenoorlog aan het Westfront ......................................................................................................... 4

De Dodengang ................................................................................................................................................. 4

Het leven in de loopgraven .............................................................................................................................. 5

Een gedicht uit de loopgraven ......................................................................................................................... 8

Taak: Een brief uit de Dodengang .................................................................................................................... 9

A: Beschrijving van het personage ............................................................................................................... 9

B: Het leven in de Dodengang verkennen .................................................................................................. 10

C: Het schrijven van de brief ...................................................................................................................... 10

D: Maak met de klas een “herinneringstentoonstelling” ........................................................................... 11

WERKVORM 2: VERSCHILLENDE VERHALEN UIT HET WESTFRONT. .................................................................. 12

Vergeten verhalen van de oorlog .................................................................................................................. 12

Soldaten uit de kolonies ............................................................................................................................. 12

Het leven van de koloniale troepen in de loopgraven ................................................................................ 13

Fragmenten van ervaringen: stemmen van troepen van de kolonies ........................................................ 14

Taak: Een vergeten verhaal ............................................................................................................................ 16

RELEVANTIE VAN DE OPDRACHTEN VOOR VANDAAG EN VOOR DE TOEKOMST .............................................. 20

Voortdurende gevolgen van de oorlog: conflicten wereldwijd ..................................................................... 20

Verschillende verhalen .................................................................................................................................. 20

Persoonlijke verhalen van de soldaten .......................................................................................................... 21

BRONNEN .......................................................................................................................................................... 21

1

INLEIDING

Doelen Het doel van dit lespakket over Wereldoorlog I is om de leerlingen (i) vaardigheden in kritisch omgaan

met de lessen van het verleden en met courante conflicten te leren en (ii) attitudes en vaardigheden

die belangrijk zijn voor het vredige functioneren van de huidige maatschappij te ontwikkelen. Door

een excursie naar de Dodengang herdenkingssite en een aantal gerelateerde taken biedt het

lespakket de leerlingen een kans om zich in te leven in de leefwereld van verschillende soldaten die

aan het Westfront vochten in de loopgravenoorlog, en de inzichten die ze daardoor verwerven toe te

passen in de huidige maatschappij.

Meer bepaald richt dit lespakket zich op het doel van herinneringseducatie om historische kennis te

gebruiken als instrument om empathie, betrokkenheid, reflectie en actie, zowel als kritisch denken

met betrekking tot de huidige maatschappij te bevorderen. Het lespakket gebruikt de ontwikkeling

van kennis over verschillende verhalen van WOI en het maken van een herdenkingstentoonstelling,

die van belang is voor de huidige maatschappij. Ook richt het zich op de volgende vakoverschrijdende

eindtermen:

De leerlingen houden rekening met de situatie, opvattingen en emoties van anderen.

De leerlingen kunnen onderwerpen benaderen vanuit verschillende invalshoeken.

Thema’s en werkvormen

Dit lespakket bestaat uit twee delen. Deel één bevat (i) informatie over de leefwerelden van Europese soldaten die in de loopgraven van het Westfront vochten; (ii) een inlevingsopdracht tijdens een bezoek aan de Dodengang; (iii) een opdracht om een brief van een soldaat die in de Dodengang vocht te schrijven aan iemand in de huidige wereld; en (iv) deze brief te gebruiken in het maken van een herdenkingstentoonstelling. De informatie over de leefwerelden van de Europese soldaten in de loopgraven bestaat uit een korte inleiding tot de loopgravenoorlog aan het Westfront en specifiek tot de Dodengang, waar de inlevingsopdracht uitgevoerd zou moeten worden. Daarna wordt er een beschrijving van het dagelijkse leven en de ervaringen van de soldaten in de loopgraven aangeboden, om de leerlingen een eerste inzicht in de leefwerelden van de soldaten te geven. Deze informatie wordt aangeboden in de vorm van tekst, van foto’s en van een gedicht door een Belgische soldaat die in de oorlog stierf, om de fantasie van de leerlingen te stimuleren en het proces van inzicht ontwikkelen te bevorderen. Bij de inlevingsopdracht wordt van de leerlingen gevraagd zich in te leven in het levens-en wereldbeeld van een (fictieve) Dodengangsoldaat en om dit als uitgangspunt te nemen bij het onderzoek van de Dodengang en de tentoonstelling in het bezoekerscentrum. De opdracht biedt dan een aantal vragen om de leerlingen te begeleiden tijdens hun onderzoek van de Dodengang en ze op het spoor te brengen van de mogelijke ervaringen die de fictieve soldaat daar meegemaakt zou kunnen hebben. De bedoeling van deze vragen is om de leerlingen op de percepties, gedachtes en gevoelens van de soldaat te richten en daardoor een rijk beeld van zijn leefwereld te laten ontwikkelen. Deze benadering is erop gericht om de leerlingen op een diepgaande manier met de informatie te laten werken en om ze empathie met de soldaten in de loopgraven te laten ontwikkelen. Daarna wordt de leerlingen gevraagd om de informatie en gedachtes over de leefwereld van deze soldaat in de loopgraven te gebruiken om 'als hem' een brief aan iemand in de huidige wereld te schrijven. Ze worden daardoor uitgedaagd om de inzichten die ze door hun onderzoek verkregen

2

hebben schriftelijk uit te drukken, om na te denken over de relevantie ervan voor de huidige wereld, en om die gedachten vorm te geven in de brief. Ten laatste wordt de leerlingen gevraagd om van al hun brieven een tentoonstelling te maken die door andere mensen bekeken kan worden. De bedoeling van deze laatste taak is om de leerlingen verder te doen denken over de relevantie van hun inzichten (in de ervaringen van de soldaten in de loopgravenoorlog) voor de huidige maatschappij, en om ze de vaardigheden te laten ontwikkelen om deze inzichten aan hun lokale gemeenschap te communiceren. Deel twee bevat (i) informatie over de betrokkenheid van de kolonies in de oorlog en over de ervaringen en verhalen van de koloniale soldaten op het Westfront, die minder vaak gehoord worden; (ii) een reeks taken die de leerlingen vragen om informatie uit verschillende bronnen (over de verschillende soldaten en hun ervaringen in de loopgraven) te analyseren en te vergelijken; (iii) een opdracht om iets van hun eigen keuze (bv. een gedicht, een stripverhaal of een collage) over de soldaten uit de kolonies aan de herdenkingstentoonstelling van deel één toe te voegen; en (iv) een taak die de leerlingen vraagt om uit te leggen waarom de informatie die gepresenteerd wordt in dit ‘herdenkingsobject’ ook belangrijk voor de huidige maatschappij is. De informatie over de betrokkenheid van de kolonies in de oorlog en de ervaringen van de koloniale soldaten op de Westfront bevat, zoals in deel één, verschillende soorten informatie – in dit geval tekst, foto’s, uittreksels van brieven van koloniale soldaten en een uittreksel van een transcriptie van een geluidsfragment van een Indische soldaat die in Duitse krijgsgevangenschap zijn levensverhaal vertelt. Het is opnieuw de bedoeling dat deze informatie de leerlingen een eerste inzicht in de rol en de ervaringen van de koloniale soldaten geeft en dat hun fantasie door de uittreksels en de beelden gestimuleerd wordt. De reeks taken die de leerlingen vragen om informatie, over de verschillende soldaten en hun ervaringen in de loopgraven, te onderzoeken en te vergelijken, zijn bedoeld om de leerlingen bewust te maken van het feit dat verschillende mensen verschillende verhalen, die onderling tegenstrijdig maar toch evengoed “waar” kunnen zijn, kunnen vertellen over dezelfde gebeurtenissen. Het is tevens de bedoeling hun vaardigheden voor het kritisch omgaan met verschillende bronnen, inclusief traditioneel aanvaarde bronnen, te bevorderen. Nadat ze de tentoonstelling in het bezoekerscentrum van de Dodengang bezocht hebben, wordt de leerlingen gevraagd om een documentaire over de betrokkenheid van Arabische soldaten in de oorlog te bekijken, die geproduceerd is door Al Jazeera. De film biedt expliciet een Arabisch perspectief op de oorlog en geeft een scherp en eventueel verstorend inzicht in hoe de machtige naties misbruik maakte van menselijke arbeidskracht die beschikbaar was in de landen die ze overheersten. Door deze bronnen krijgen de leerlingen dus twee perspectieven aangeboden, die onderling sterk verschillend, maar allebei heel overtuigend zijn. Het aanbieden van deze bronnen bevordert dus hun vermogen om te kunnen gaan met verschillende verhalen, kritisch over de aangeboden informatie na te kunnen denken en de relativiteit van dominante verhalen te kunnen zien. Na deze onderzoeks- en vergelijkingstaken wordt de leerlingen gevraagd om iets van hun eigen keuze over de soldaten uit de kolonies aan de herdenkingstentoonstelling van deel één toe te voegen. Ze mogen een medium van eigen keuze gebruiken om een ‘herdenkingsobject’ te maken. Deze taak lokt dus de creativiteit van de leerlingen uit, geeft die leerlingen die zich makkelijker op een niet- schriftelijke manier kunnen uitdrukken de vrijheid om een alternatief medium te gebruiken, en vraagt dat ze op een diepgaande manier over de betrokkenheid en ervaringen van de koloniale soldaten nadenken. Daarna vraagt deze taak dat ze hun kennis, gedachtes en gevoelens daarover vorm geven en door de tentoonstelling met de lokale gemeenschap communiceren.

3

In de laatste taak zouden de leerlingen moeten uitleggen waarom de informatie die gepresenteerd wordt in dit ‘herdenkingsobject’ ook belangrijk is voor de huidige maatschappij. Daarvoor moeten ze een verband leggen tussen de kennis, gedachtes en gevoelens die ze ontwikkeld hebben door de voorafgaande taken, met de huidige wereld. Dit proces laat ze de vaardigheden ontwikkelen om deze relatie schriftelijk te kunnen uitdrukken, om kennis over het verleden in het heden te gebruiken en om daardoor op een kritisch en creatieve manier hedendaagse zaken te kunnen benaderen.

4

WERKVORM 1: HET LEVEN IN DE LOOPGRAVEN VAN WERELD OORLOG EEN.

De loopgravenoorlog aan het Westfront

Het Westfront was de naam die men gaf aan een smalle strook land van 765km die golfde van de Noordzee naar de Zwitserse grens doorheen Frankrijk, Luxemburg en België, waar de meeste gevechten in Europa plaatsvonden. Aan het Westfront werd de oorlog gevochten in loopgraven. De loopgraven waren lange, smalle greppels in de grond waar soldaten dag en nacht leefden. Er waren veel Duitse loopgraven aan de ene kant, en veel loopgraven van de geallieerden aan de andere kant. Daartussen was Niemandsland, zo genoemd omdat het bij geen van de legers hoorde. De soldaten liepen over Niemandsland als ze de vijand aan wilden vallen. De voorste loopgraaflinie was 4 meter diep zodat er geen hoofden bovenuit konden steken. Vaak werden loopgraven in een zigzag-formatie gegraven, om schade door bominslagen te beperken, en zodat soldaten hoeken om konden rennen als de vijand de loopgraven binnen zou dringen. Ondersteunende loopgraven werden gebouwd achter de voorste loopgraaflinie en representeerden de tweede linie van defensie. Daarachter werden reserveloopgraven gegraven waar benodigdheden opgeslagen werden, zoals eten, wapens en beperkte medisch materiaal. Er waren ook verbindende loopgraven, zodat er een netwerk ontstond waardoor soldaten, gewonden en benodigdheden snel verplaatst konden worden.

De Dodengang

Bewaard gebleven gedeelte van de Dodengang.

5

De Dodengang is het laatst overgebleven loopgravensysteem in België en is nu een Eerste Wereldoorlog-gedenkplaats. Het bestaat uit een stelsel gangen van 270m en bevindt zich in Diksmuide, aan de oevers van het Ijzerkanaal. Deze gangen vormden een deel van het Ijzerfront aan het Westfront. De Belgische verstevigingen aan het Ijzerfront bestonden uit een loopgraaf en een serie bunkers, en zorgden ervoor dat de Duitse soldaten het Ijzerkanaal niet over konden steken. Soldaten vochten hier onder zeer moeilijke omstandigheden, tot het eindoffensief van 28 September 1918 (Koninklijk Museum van het Leger en Krijgsgeschiedenis, 2018).

Het leven in de loopgraven Het leven in de loopgraven was extreem moeilijk voor de soldaten. De gangen waren modderig, de omgeving bezaaid met (ontbindende) lijken en toiletten liepen vaak over in de loopgraven. Miljoenen ratten drongen de gangen binnen, sommigen werden zo groot als katten. Het leven aan de frontlijn bestond grotendeels uit verveling, verstoord door uitbarstingen van terreur en doodsangst. Troepen werden geroteerd zodat soldaten niet continu werden blootgesteld aan vijandelijk vuur. Gewoonlijk werden de dagen doorgebracht in kleine donkere uitgravingen, waar de soldaten thee zetten, eten bereidden, kletsten en elkaar ontluisden (Cornish, 2014). Maar zelfs in “rust” moesten de soldaten constant uitputtend werk doen. ‘s Nachts kwamen de loopgraven tot leven- in het donker werden troepen veranderd, benodigdheden aangevoerd en kleine patrouilles werden uitgestuurd om aan te vallen of draden te repareren. Er was altijd een tekort aan werkkracht aan het front en de soldaten moesten niet alleen vechten maar ook andere taken op zich nemen. Officieren hoefden geen uitputtend handenarbeid te verrichten, maar hadden wel om te maken met een niet-aflatende stroom papierwerk. Behalve deze militaire bureaucratie moesten ze om kunnen gaan met steeds meer technische en tactische instructies, en trainingen volgen (Cornish, 2014).

Een Belgische loopgravenkaart van Diksmuide in Januari 1917.

Een officier in zijn hut, uitgegraven in een van de zijden van een loopgraaf. De muren zijn versterkt met

zandzakken en hooibalen.

6

De verloven gaven de soldaten de kans om schoon te worden. Communale baden werden geopend en kleding werd gestoomd om hen van luizen te ontdoen. Hygiëne en voedsel was essentieel voor het moreel van de troepen. Was de kwaliteit slecht dan waren de gevolgen serieus. Duitsland en Oostenrijk-Hongarije, wiens etensbevoorrading werd gesaboteerd door de geallieerden, deden veel moeite hun soldaten goed te voeden, ook als dit ten koste ging van de bevolking in de thuislanden. Maar honger bleef een probleem en speelde uiteindelijk een grote rol in de ineenstorting van de Duitse en Oostenrijk-Hongaarse legers in 1918. Franse soldaten noemden het vlees dat ze te eten kregen minachtend “aap” en de Franse muiterijen van 1917 worden beschouwd als het resultaat van de erbarmelijke condities in de loopgraven en de slechte voeding. De mannen die vochten aan het Westfront konden hun rantsoen wél aanvullen met voedsel dat ze van thuis opgestuurd kregen of wat ze in lokale winkels konden kopen (Wilcox, 2014). Ze bezochten ook kantines die gerund werden door organisaties zoals het YMCA en lokale verenigingen, waar ze voedsel, wijn, bier en andere benodigdheden konden kopen. Tabak speelde als genotsmiddel een grote rol in het leven van vele soldaten. Brieven van vrienden en familie waren ook van vitaal belang voor hun moraal en hielp hen een band te behouden met de levens die ze achter zich gelaten hadden. Er werden verschillende vormen van recreatie georganiseerd. Kaartspelen waren het populairst, zoals het Duitse spel Skat, of gokspelletjes als “Crown and Anchor”, officieel verboden maar algemeen gespeeld door de Engelse Tommies. Ze speelden ook voetbal en andere sporten, zoals boxen, of paardrijden. Het Britse Tank Corps hield zelfs tankracen (Das, 2014c).

Een soldaat wast zich met water uit een plas in een bomkrater.

7

Sommige soldaten vonden zelfs de kans om creatief te zijn en gebruikten rond de loopgraven gevonden puin om “loopgravenkunst” te maken. Ze maakten bloemenvazen en tabakspotten van patronen. Koperen kogelhulzen werden omgevormd tot brievenopeners. Sommige Franse soldaten vormden zelfs loopgravenorkesten, waarbij ze speelden op instrumenten gemaakt van puin (Cornish, 2014). Onder de soldaten was er een grote behoefte aan seks. De aanwezigheid van grote hoeveelheden mannen zorgde aan de meeste fronten voor een bloeiende seksindustrie. Legers konden dit aspect van het soldatenleven moeilijk negeren. Seksueel overdraagbare aandoeningen konden veel soldaten ziek maken. Door de meeste legers werden er dan ook bordelen gerund, of op z'n minst gecontroleerd (Cornish, 2014).

Kogelhuis gegraveerd door Britse soldaat. De tekening was overgenomen van

een stencil, die gekocht was van een Belgische soldaat voor vijf Woodbine

sigaretten. De tekening werd overgezet naar de huis met behulp van jodium.

Een gebogen spijker werd dan gebruikt om het te graveren.

8

Een gedicht uit de loopgraven Frans van Raemsdonk (1897-1917) was een Belgische frontsoldaat uit Temse in Vlaanderen. Met zijn broer, Edward van Raemsdonck, stierf hij tijdens de nacht van 25 - 26 maart 2017 bij een aanval op Duitse posten. Hij schreef onderstaand gedicht in 1916 (Droog, 2015). Het gedicht werd na 1918 populair in de kringen van de Vlaams-nationalistische beweging. Doordat na WO II deze overtuigingen niet als representatief gezien mochten worden voor de geschiedenis van Vlaanderen is het buiten de officiële canon van de Vlaamse literatuur geraakt (Droog, 2015).

Frans van Raemdonck

Lied van de dood

Frans van Raemdonck

Der zullen geen klokken luien hun droevig dooden-lied,

als ik zal vallen, dorstig in 't bloedig Yzergebied...

Mij zal geen wagen voeren

noch volgen een zwarte stoet van bleeke mannen, gelijk men bij Kristene menschen doet...

Der zullen geen vrienden komen,

en op mijn graf, noch kruis noch kronen, noch bloemen strooien,

'k zal sterven zóo ver van huis...

Maar, als die droeve tijden van dwang en muiterij

voorbij zijn, en 't sedert maanden gedaan is en uit met mij,

dan zal er een zonne rijzen

van vurige liefde rood... Dan zullen de klokken luien!

voor hen, die ginds liggen, dood.

Dan zullen de klokken luien een eeuwig verlossingslied!

Doch zij die ginds liggen, die zullen 't niet horen in 't Yzergebied!”

Uit: De zielezang van Joris Sylphe. Verzorgd door O. Dambre. De Landtsheer, Temse, 1919.

9

Taak: Een brief uit de Dodengang Bij deze taak wordt je gevraagd je in te beelden dat je een soldaat bent die in de WOI in de Dodengang heeft gevochten; om informatie te verzamelen over hoe hij het leven in de loopgraven ervaren zou kunnen hebben; en om dan als dit personage een brief te schrijven aan iemand in de wereld van vandaag.

A: Beschrijving van het personage

Jouw naam is Kamiel Verschure, en je bent op het moment dat de oorlog uitbreekt 19 jaar. Je bent geboren en getogen in Lommel, als oudste zoon van Koenraad Verschure en Marie-Louise Desmet. Na jou zijn er nog 6 kinderen geboren, 4 meisjes en nog 2 jongens. Na je lagere school heb je altijd op de boerderij gewerkt, een klein bedrijf met 1 koe, 3 schapen en stukje grasland Het is de bedoeling dat je die later gaat overnemen. Je hebt verkering met Marie Buisse, een 17-jarige boerendochter uit Overpelt. Jullie hebben elkaar op de jaarmarkt ontmoet. Voor de oorlog uitbrak fietste je elke zondagmiddag in je zondagse pak naar Overpelt om met Marie en haar ouders koffie te drinken. Op één van die zondagmiddagen heb je om haar hand gevraagd; sindsdien zijn jullie officieel verloofd. Op 31 juli 1914 kwam er een abrupt einde aan dit voorspelbare patroon van boerenwerk en zondagse visites; een plakkaat op het dorpsplein kondigde de algehele mobilisatie af en alle jongemannen van jouw leeftijd werden geacht zich de volgende dag bij de dichtstbijzijnde kazerne te melden.

10

B: Het leven in de Dodengang verkennen Als voorbereiding voor het schrijven van je brief vragen we je de site van de Dodengang te onderzoeken om zoveel mogelijk inzicht in de leefwereld van Kamiel Verschure te krijgen. Je werkt in tweetallen. Benader je onderzoek van de site als een manier om Kamiel en zijn wereld te leren kennen. Probeer je voor te stellen wat hij gedaan, gezien, gedacht en gevoeld heeft. Elk tweetal probeert tenminste 5 stukjes informatie te verzamelen over het leven van Kamiel in de Dodengang. Deze hoeven niet gedetailleerd te zijn en kunnen gewoon in de vorm van korte notities voor jezelf neergeschreven worden – wat er maar in je opkomt als je naar de loopgraaf kijkt (en de tentoonstelling als je er genoeg tijd voor hebt). Deze informatie neem je als uitgangspunt voor je brief. Door de volgende vragen kun je je laten inspireren in je onderzoek. Je hoeft ze niet allemaal te beantwoorden:

Wat was het eerste dat jou (Kamiel) opviel toen je in de Dodengang aankwam?

Hoe zien je dagen eruit?

Hoe zien je nachten eruit?

Welke momenten van de dag/nacht haat je het meest?

Welke momenten van de dag/nacht heb je het liefst?

En de dagelijkse aspecten van het leven in de Dodengang? Hoe ervaar je die? Eten? Slapen? Wassen? Toiletgebruik?

Welke geluiden hoor je?

Welke geuren ruik je?

Wat zie je?

Waar denk je aan, gedurende de dag of nacht?

Wat is je grootste angst?

Zijn er ook momenten dat je je gelukkig voelt? Op welke momenten?

Wat/wie mis je?

Zou je het opnieuw doen?

Heb je je ooit afgevraagd: “Waarom?”

C: Het schrijven van de brief Op een rustig moment tijdens zijn tijd in de Dodengang schrijft Kamiel een brief. In de werkelijkheid schrijf jij deze brief als hem, thuis of op school, na de excursie. Schrijf deze brief aan iemand in de wereld van vandaag. Je zou bijvoorbeeld aan Charles Michel, Angela Merkel, Donald Trump, een hedendaagse Belg van jouw leeftijd, een hedendaagse persoon in een oorlogssituatie van je eigen leeftijd, of aan iemand naar eigen keuze kunnen schrijven. Vertel hem/haar over je ervaringen in de Dodengang. Wat is jouw boodschap aan hem of haar? Vragen waardoor je je zou kunnen laten leiden bij het schrijven van je brief:

Hoe voelde je je toen je de brief schreef?

Welke ervaring(en) wil je delen met de persoon aan wie je schrijft?

Welke boodschap zou je hem of haar willen geven? Wat zouden ze volgens jou moeten weten? Wat weten ze waarschijnlijk niet? Wat begrijpen ze niet? Over welke dingen zou je ze willen laten nadenken? Wat zouden ze zich moeten afvragen?

11

D: Maak met de klas een “herinneringstentoonstelling”

Als alle tweetallen hun brieven hebben geschreven stel je ze ten toon zodat anderen ze kunnen lezen. Hier enkele ideeën hoe je dat zou kunnen doen:

Je kunt met de klas een tentoonstellingswebsite maken en de brieven uploaden.

Je kunt de brieven bundelen tot een boek en vragen of het in de school, de lokale bibliotheek of zelfs een plaatselijke historische vereniging geplaatst mag worden.

Je zou de brieven ook ten toon kunnen stellen op een plaats waar veel mensen passeren, in je school of in een openbare ruimte.

12

WERKVORM 2: VERSCHILLENDE VERHALEN UIT HET WESTFRONT.

Vergeten verhalen van de oorlog Gedeelte 1 geeft inzicht in een aantal aspecten van de Europese verhalen over WO1. Maar er is bijna nooit slechts één verhaal over één gebeurtenis. Vaak zijn er veel, soms zelfs tegenstrijdige, verhalen over dezelfde gebeurtenissen. Dit betekent echter niet dat sommige verhalen waar en anderen onwaar zijn. Verschillende verhalen geven gewoon inzicht in de verschillende perspectieven en ervaringen van verschillende mensen. Er zijn dan ook meer verhalen over WO1 dan alleen de meest bekende Europese verhalen. In dit gedeelte gaan we luisteren naar de verhalen van de soldaten uit de Europese kolonies, die ook in de oorlog vochten, maar die vaak vergeten zijn (Steinbach, 2015).

Soldaten uit de kolonies

Bijna alle naties die verwikkeld waren in WO1 waren ook imperialistische grootmachten, met kolonies wereldwijd. In 1914 was heel Afrika, met uitzondering van Ethiopië en Liberia, onder Europees gezag en de Europese naties maakten tijdens de oorlog veelvuldig gebruik van deze kolonies om hun legers te voorzien van mankracht en

materiële middelen. Zelfs volgens conservatieve schattingen werden er meer dan vier miljoen mannen uit de kolonies gemobiliseerd. Deze soldaten vochten en werkten als kruiers voor de Europese grootmachten in diverse landen overal ter wereld, onder andere in Frankrijk en België, Mesopotamië, Egypte, Gallipoli, Palestina en Sinaï, en Oost- en West-Afrika. Het dodental onder deze dienstplichtigen was exceptioneel hoog, vooral onder de kruiers die bestonden uit mannen, vrouwen en kinderen, en die vaak gedwongen waren dienst te nemen. Ze vochten, droegen provisie en militaire uitrusting in buitenlandse klimaten, onder gevaarlijke condities en

tegen minimale of geen betaling. Naar schatting zijn 20% van hen gestorven aan ziekte, uitputting, of ondervoeding (Steinbach, 2015). De oorlog had ook een enorme impact op de burgers in de kolonies zelf. Van hen die in hun dorpen konden blijven werden soms de eigendommen en de levensprovisie verwoest, omdat passerende soldaten voedsel opeisten of hun huizen en velden verbrandden. De daaropvolgende hongersnoden kostten nog honderdduizenden levens. Deze gebeurtenissen werden over het algemeen niet geregistreerd door de kolonisators, en bleven onopgemerkt door de wereld (Steinbach, 2015).

“Men from the Congo,” juni 1917. Deze foto toont de aankomst van de koloniale troepen bij de

haven van Boulogne-sur-Mer in Frankrijk. Het Franse leger maakte gebruik van deze soldaten

in alle grote gevechten van de oorlog. Generaal Charles Mangin, Franse inspecteur-generaal

van de koloniale troepen, noemde deze ‘la force noire’. British Library collectie.

Indische soldaten graven de loopgraven, 1915.

British Library collectie.

13

De oorlog had dus niet te onderschatten, tragische gevolgen in dit deel van de wereld, die in Europa nog steeds weinig bekend zijn, maar die hier de wereld op z'n grondvesten hebben doen schudden en tot op de dag van vandaag hun invloed laten gelden. De verhalen van honderdduizenden mannen, vrouwen en kinderen in Azië, het Midden-Oosten en Afrika die hun levens, hun echtgenoten, broers en vaders verloren, en die vele ontberingen hebben ondergaan, blijven één van de meest niet-gehoorde en weinig onderzochte aspecten van de geschiedenis van WO1 (Das, 2014a). Veel van de soldaten uit de kolonies vochten in de loopgraven aan het Ijzerfront, onder andere Senegalese tirailleurs, Indische sepoys, Noord-Afrikaanse spahis, de Maori Pioneer Battalion en Chinese en Zuid-Afrikaanse arbeiders. In het populaire Europese geheugen blijven percepties over WO1 beperkt tot de oorlog in Europa en de impact hiervan op dit continent, maar als we kijken naar de ervaringen van mensen wereldwijd, van mannen en vrouwen, die vochten of zwoegden en wiens levens voor altijd veranderd zijn door de oorlog, wordt de betekenis van de "Grote Oorlog" duidelijk (Das, 2014c).

Het leven van de koloniale troepen in de loopgraven

Er was niet één algemene ervaring van de oorlog voor alle soldaten. Ervaringen varieerden naar gelang de geboortegrond, het hoe en waarom ze verwikkeld waren geraakt in de oorlog, hun rang en het soort werk dat ze verrichtten (Das, 2014b). Hier focussen we op een paar verhalen van soldaten uit de kolonies die in de loopgraven aan het westelijke front vochten.

Aan het begin van de oorlog waren de meeste van de rekruten uit de kolonies professionele soldaten, die dienden in de respectievelijke koloniale legers. Maar al snel begon men mannen te rekruteren die soms overgehaald, maar meestal gedwongen werden dienst te nemen. Hoewel veel van deze soldaten trots waren op hun dienst en militair professionalisme, waren er vele anderen die wrok koesterden over het feit dat zij deelnamen aan een oorlog die niet "van hun" was (Steinbach, 2015).

In het algemeen was het leven in de loopgraven zwaarder naarmate een soldaat lager in rang stond. Zelfs de koloniale soldaten van de hoogste rang stonden lager in rang dan de Europese soldaten van de laagste rang. Ook het klimaat moet voor de soldaten uit de kolonies een bron van moeilijkheden geweest zijn. Hoewel de winters extreem zwaar waren voor iedereen die in de loopgraven vocht, moeten ze voor de koloniale soldaten alleen maar erger geweest zijn. De winter van 1914-1915 was uitzonderlijk koud met veel regen en sneeuw, met een tekort aan winteruniformen en provisie. Het moet hels geweest zijn voor de Europese soldaten, maar des te erger voor de koloniale soldaten die uit een warm klimaat afkomstig waren. Daarbij was het voor de koloniale troepen, die zo ver van huis waren en al moesten zien te overleven te midden van hun onbekende talen en culturen, onmogelijk om hun thuis te bezoeken. Het was bekend dat het sturen en ontvangen van brieven een vitale rol in het hooghouden van het moreel van de troepen speelde, maar de meeste koloniale soldaten waren afkomstig uit een orale vertelcultuur en konden daardoor niet schrijven of lezen. Ze konden dus ook op geen enkele manier communiceren met de geliefden die ze achtergelaten hadden (Cornish, 2014).

Sommige rapporten lijken erop te wijzen dat koloniale troepen werden onderworpen aan de praktijk van "decimatie". Dit was het bijna willekeurige executeren van elk tiende lid van een eenheid wanneer de collectieve militaire discipline te wensen overliet. De Fransen zouden deze praktijk hebben gebruikt bij hun Noord-Afrikaanse troepen (Al Jazeera, 2014).

Onder deze omstandigheden kwamen verlies van moraal, en zelfs zelfverwonding om het vechten te kunnen vermijden (bijvoorbeeld bij Indische troepen), veelvuldig voor. Maar het moet nogmaals gezegd, zelfs onder soldaten met dezelfde achtergrond die dezelfde ontberingen ondergingen verschilden de ervaringen. Zo bestaan er ook getuigenissen van uitzonderlijke moed bij deze mannen,

14

zoals bijvoorbeeld bij Khudadad Khan, die de eerste Zuid-Aziatische soldaat was die een first Victoria Cross ontving (de hoogste onderscheiding in het Britse leger voor dapperheid "in de aanwezigheid van de vijand") (Das, 2014b).

Fragmenten van ervaringen: stemmen van troepen van de kolonies

Er is weinig overgebleven dat samengesteld kan worden om de verhalen van deze soldaten te vertellen. Deels omdat ze grotendeels ongeletterd waren, deels omdat de materiële relikwieën die ze achterlieten niet bewaard werden zoals die van hun Europese tegenhangers. Ze zijn evenmin opgeslagen, gesorteerd en onderzocht. Dit deel van de geschiedenis van WO1 is er daarom één van fragmenten en niet van coherente verhalen, zoals de traditionele Europese verhalen zijn (Das, 2014b).

De meest substantiële verzameling van deze relikwieën bestaat uit brieven van Indische soldaten, ondergebracht in de Britse en Cambridge Universiteitsbibliotheken. Deze brieven werden vaak gedicteerd door de Indische sepoys, opgeschreven door kopiisten en dan vertaald en geëxtraheerd door censoren om te voorkomen dat er te veel onthuld zou worden over de realiteit waarmee deze soldaten geconfronteerd werden. Deze vervormde fragmenten zijn daarmee alles wat er van hun getuigenis is overgebleven (Nagra, 2014). Meer dan enkel slachtoffers van een oorlog die niet van hen was, waren deze soldaten ook intelligent en vindingrijk. Sommigen van de Indische sepoys gebruikten bijvoorbeeld ingewikkelde codes in hun brieven om hun berichten langs de censoren te krijgen, zoals in de onderstaande brief, geschreven door een Indische soldaat, Pay Havildar Shadma Khan:

In deze brief beschrijft hij zijn verwondingen en de behandeling in het ziekenhuis die hij onderging. Hij spreekt ook over het grote aantal slachtoffers, en gebruikt code om zijn eigen observaties over de

Uittreksel van een brief geschreven door een Indische soldaat, Pay Havildar Shadma Khan, tijdens zijn verblijf in het Kitchener Indian Hospital in Brighton.

British Library collectie.

15

oorlog te beschrijven. Deze brief was als bijlage toegevoegd aan een rapport van de Censor van de Indische Post in juni 1915, om diens constatering dat een toenemend aantal Indische soldaten de neiging vertoonden om versluierde metaforen of geheimschrift te gebruiken te illustreren (Das, 2014b).

Bugler Mausa Ram raadt in een gecodeerde brief, geschreven tijdens zijn opname in een ziekenhuis in Engeland, de ontvanger van de brief af dienst te nemen in het Britse leger. Hij gebruikt de termen "black pepper " en "red pepper" om respectievelijk de Indische en de Europese troepen aan te duiden, om op die manier te voorkomen dat zijn boodschap onderschept wordt (Das, 2014b):

Ander brieven vertellen over de emotionele ervaringen van de Indische sepoys in de loopgraven:

In de afgelopen jaren is er een opmerkelijk archief gecreëerd met fragmenten van de verhalen van

koloniale soldaten die vochten aan het Westfront: een collectie van meer dan 2500 audio-opnamen

van geallieerde krijsgevangenen gemaakt door de Tonaufnahmen der Preußischen Phonographischen

Kommission tussen 29 December 1915 en 19 December 1918. Onder deze gevangenen bevonden

zich vele soldaten uit de kolonies. Deze soldaten werd naar het schijnt gevraagd voor de phonograaf

te gaan staan en een tekst voor te lezen, een lied te zingen of een verhaal te vertellen. Sommigen

voelden zich geroepen hun levensverhaal te vertellen, zoals in de opname van Mall Sigh, op 11

december 1916:

“As tired bullocks and bull buffaloes lie down at the end of monsoon, so lies the weary world. Our

hearts are breaking.” (Das, 2014b)

“Our hearts are breaking, for a year has passed

while we have stood to arms without a rest ... We have bound ourselves under the flag and we must

give our bodies.” (Das, 2014b)

“Do not think that this is war. This is not war. It is the ending of the world.”

(Das, 2014b)

“The state of affairs is as follows: the black pepper is finished. Now the red pepper is being used, but occasionally the black pepper proves useful. The

black pepper is very pungent and the red pepper is not so strong.”

(Das, 2014b)

16

We weten niet of Mall Sigh ooit terug naar huis is gekeerd of niet (Das, 2014b).

Hoewel deze en vergelijkbare fragmenten de enige bekende overgebleven sporen bevatten van de stemmen van deze soldaten, geven ze toch een glimp van heel andere verhalen over WO1 dan die er traditioneel verteld worden.

Taak: Een vergeten verhaal

In deze taak wordt je gevraagd de informatie te lezen en de foto's in het bovenstaande gedeelte ‘Vergeten verhalen van de oorlog’ (blz. 12 – 16) te bekijken. Voer daarna, in tweetallen, de volgende opdrachten uit. Voer taak 1 uit tijdens je bezoek aan de Dodengang. De overige taken kun je uitvoeren als je terug bent op school.

1. Gebruik de informatie uit het bezoekerscentrum van de Dodengang om de volgende vragen over de soldaten die herdacht worden op deze herdenkingssite te beantwoorden.

a. Uit welke landen waren de soldaten afkomstig? Gebruik elke relevante foto, kaart of ander tentoongesteld voorwerp om de nationaliteiten van de soldaten die in de loopgraven van Vlaanderen vochten te achterhalen en schrijf die nationaliteiten hierop:

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………

b. Wat vertelt de tentoonstelling over de ervaringen van de soldaten in de loopgraven? Geef een korte samenvatting. Er zijn geen goede of foute antwoorden. Beschrijf wat jou het meeste opviel. ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

“There was once a man. He used to eat butter in his native Hindustan. This man then came into the European war. Germany captured this man. He wishes to return to India. If God has mercy, he will make peace soon. This man wishes to go away from here. If he goes back to Hindustan, he will again get the same food.”

(Das, 2014b)

17

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

2. Kijk nu naar de volgende documentaire, “World War One Through Arab Eyes”. Gebruik de in-formatie uit de film en uit ‘Vergeten verhalen van de oorlog’ om de onderstaande vragen te beantwoorden.

World War One Through Arab Eyes - Episode 1: The Arabs

a. Uit welke landen kwamen de soldaten die in de film en in ‘Vergeten verhalen van de oorlog’ geportretteerd worden? ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………

b. Wat vertelt de film en het bovenstaande document over de ervaringen van deze soldaten?

Geef een korte samenvatting.

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

18

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

19

3. Zowel in het bezoekerscentrum van de Dodengang, als in de documentaire, als in ‘Vergeten verhalen van de oorlog’ wordt er informatie gegeven over de ervaringen van de soldaten. Wat valt je op als je de informatie uit deze verschillende bronnen vergelijkt? Bespreek met je part-ner en schrijf een aantal punten op uit dit gesprek. ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

4. Voeg iets toe aan de herinneringstentoonstelling die je in werkvorm 1 hebt gecreëerd dat ons

kan helpen om de “vergeten verhalen” van de soldaten uit de kolonies te herinneren. Je mag zelf kiezen of je met jouw bijdrage een verhaal of een gedeelte van een verhaal wilt vertellen, of simpelweg een fragment informatie uit één van die verhalen wilt presenteren. Je mag ook zelf kiezen of je jouw bijdrage wilt baseren op feitelijke informatie, of dat je iets creëert op grond van je eigen fantasie. Het is helemaal aan jou wat je wilt toevoegen aan de tentoonstelling. Je zou kunnen denken aan:

een foto, eventueel met uitleg;

een collage die bestaat uit beschikbare fragmenten of/met eigen maaksels;

een gedicht;

een tekening;

een kort stripverhaal;

je kunt ook een gedachte opschrijven die anderen tot nadenken aanzet. Het belangrijkst is dat jij iets aan de tentoonstelling toevoegt waar de mensen van de wereld van vandaag over na zouden moeten denken, volgens jou.

5. Bespreek met je partner het volgende:

a. Waar, hoop je, denken de mensen van de wereld van vandaag over na als ze jouw bijdrage aan

de tentoonstelling zien? b. Waarom vind je het belangrijk dat ze hierover nadenken?

Schrijf een aantal punten op die je straks aan de rest van de klas gaat uitleggen als je jouw ‘herdenkingsobject’ aan hen presenteert. ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

20

RELEVANTIE VAN DE OPDRACHTEN VOOR VANDAAG EN VOOR DE TOEKOMST

De relevantie van deze opdracht voor het heden en de toekomst is drievoudig. Ten eerste heeft WO1 nog altijd een wereldwijde impact, zoals bij nog altijd voortdurende conflicten, bijvoorbeeld in het Midden-Oosten. Ten tweede is bewustzijn van verschillende, gelijkwaardige perspectieven op dezelfde gebeurtenis belangrijk voor het begrijpen van en het onderhandelen bij hedendaagse en toekomstige conflicten. En ten derde kunnen de verschillende inzichten die verworven zijn door de persoonlijke ervaringen van de soldaten, ons stof tot nadenken geven bij bijvoorbeeld debatten over dienstplicht en rechtvaardiging van militaire interventies.

Voortdurende gevolgen van de oorlog: conflicten wereldwijd

De Eerste Wereldoorlog veranderde de wereld voor altijd. Voor verschillende heerschappijen, kolonies en rassengroepen wereldwijd was de oorlog transformerend op verschillende niveaus, met tot op vandaag voortdurende gevolgen voor lokale gemeenschappen (Das, 2014). Terwijl de oorlog populair gekend was als "de oorlog om alle oorlogen te eindigen", hebben veel van de gevolgen ervan zich helaas gemanifesteerd als onoverkomelijke conflicten.

Daaronder vallen onder andere de verschillende conflicten die zich vandaag de dag afspelen in het Midden-Oosten. De eerste wereldoorlog, en de verdragen die daarop volgden, hertekenden de landkaart in het Midden-Oosten door nieuwe staten en nieuwe politieke realiteiten op het grondgebied van het verslagen Ottomaanse Rijk te creëren. De geallieerde grootmachten verdeelden de regio, ongeacht de rechten en de eisen van de volken in de Arabische wereld, en namen de controle over de meest waardevolle gebieden in handen. Rivaliteit tussen Brittannië en Frankrijk, de groei van Arabisch nationalisme, de belofte van Brittannië een Joods thuisland te creëren in Palestina en de opkomst van modern Turkije hebben allen het gezicht van deze regio veranderd (Al Jazeera, 2014). Terwijl er in Europa zelf al lange tijd vrede heerst, beginnen de conflicten die het Midden-Oosten nog steeds teisteren zich de laatste jaren op te dringen aan het Europese bewustzijn, in de vorm van terrorisme, de migratiegolf, Irans nucleaire beleid, of de problematische relaties met Turkije (Black,2015).

De relaties tussen huidige "buitenlandse" conflicten en de historische acties van de geallieerde machten roepen vragen op over verschillende lopende kwesties, bijvoorbeeld:

Wat zijn de verantwoordelijkheden van het Westen met betrekking tot het oplossen en dragen van de gevolgen van deze "buitenlandse" conflicten?

Wat zijn de implicaties van deze relaties voor huidige Westerse beleid met betrekking tot kwesties zoals bescherming van mensen die deze conflicten ontvluchten?

Verschillende verhalen

Zich bewust worden van het feit dat er (bijna) altijd meer dan één verhaal bestaat over een gegeven gebeurtenis, en dat verschillende verhalen tegelijkertijd waar kunnen zijn, is belangrijk voor het aanmoedigen van kritisch engagement rond verhalen die momenteel verteld worden, bijvoorbeeld in de media, over gebeurtenissen in de wereld van nu. Het is ook belangrijk voor het aanmoedigen van solidariteit, bijvoorbeeld met betrekking tot de mensen die in Europa asiel aanvragen. Voorbeelden van vragen die voortkomen uit de bewustwording van andere mogelijke verhalen, in dit geval over WO1, en die toepasbaar zijn bij de verhalen over hedendaagse gebeurtenissen in Europa zijn onder andere:

21

Zijn deze meest bekende verhalen de enige “ware” verhalen, of zijn er andere verhalen die minder gehoord worden die ook waar kunnen zijn?

Welke verhalen worden het luidst verteld? Welke worden minder vaak gehoord? Waarom is dit?

Kunnen we leren door te luisten naar deze alternatieve verhalen?

Wat zijn de mogelijke implicaties van alternatieve verhalen in hoe we mensen begrijpen die anders zijn dan wij?

Wat zijn de mogelijke implicaties van alternatieve verhalen voor de attitudes en de besluitvorming over kwesties die belangrijk zijn in het Europa van vandaag, zoals migratiebeleid en tolerantie van verschillende culturen en religies?

Persoonlijke verhalen van de soldaten Inzicht in de ervaringen van de soldaten die in de oorlog vochten is relevant voor een waaier van kwesties die belangrijk zijn voor het hedendaagse denken over oorlog en vrede en gerelateerde debatten in het Europa van vandaag, zoals de vraag over dienstplicht in België. Voorbeelden van gerelateerde kwesties die toepasbaar zijn op denken en besluitvorming in heden en toekomst zijn:

Kan iemand verplicht worden de gruwel van oorlog te doorstaan voor een "hoger" doel?

Kan iemand verplicht worden zijn leven te geven voor zijn land?

Moeten soldaten in oorlog gezien worden als helden of slachtoffers?

Kunnen de winsten van oorlog ooit de kosten rechtvaardigen?

Bewustzijn van de verschillende manieren waarop verschillende soldaten (bijv. soldaten van Europa in vergelijking met soldaten uit de kolonies) de oorlog beleefd en ervaren hebben kan inzicht verschaffen in de verschillende manieren waarop mensen behandeld zouden kunnen worden en hoe ze de wereld ervaren in het algemeen. Dit bewustzijn is belangrijk voor het begrijpen en het verbeteren van relaties met hen die anders zijn dan wijzelf. Het is daarom relevant voor het bestrijden van de toenemende xenofobie in het Europa van vandaag en het aanmoedigen van een empathische houding en solidariteit tussen blanke Europeanen en Moslims en migranten, in plaats van de angst en antipathie waarmee deze mensen vaak benaderd worden.

BRONNEN

Al Jazeera. (2014). World War One through Arab eyes. https://www.aljazeera.com. Teruggevonden

10/05/2018.

Black, I. (2015). Middle East still rocking from First World War pacts made 100 years ago. The Guardian,

30 December 2015. https://www.theguardian.com. Teruggevonden 01/05/2018.

Cornish, P. (2014). The daily life of soldiers. British Library online resource. https://www.bl.uk/world-war-

one/articles. Teruggevonden 01/05/2018.

Das, S. (2014a). Experiences of colonial troops. British Library online resource. https://www.bl.uk/world-

war-one/articles. Teruggevonden 01/05/2018.

Das, S. (2014b). The Indian Sepoy in the First World War. British Library online resource.

https://www.bl.uk/world-war-one/articles. Teruggevonden 01/05/2018.

Das, S. (2014c). Sensuous life in the trenches. British Library online resource. https://www.bl.uk/world-

war-one/articles. Teruggevonden 01/05/2018.

Droog, B. (2015). Nederlandse Poezie Encyclopaedia. http://www.nederlandsepoezie.org. Teruggevonden

20/04/2018.

22

Koninklijk Museum van het Leger en Krijgsgeschiedenis. (2018). Dodengang. http://www.klm-mra.be.

Teruggevonden 20/04/2018.

Nagra, D. (2014). The last post: letters home to India during the First World War. The Guardian, 21 Feb 2014.

https://www.theguardian.com. Teruggevonden 01/05/2018.

Steinbach, D. (2015). Misremembered history: the First World War in East Africa. British Council online

resource. https://www.britishcouncil.org/voices-magazine.

Wilcox, V. (2014). Combat and the soldier’s experience in the First World War. British Library online resource.

https://www.bl.uk/world-war-one/articles. Teruggevonden 01/05/2018.