Straffen als sociale praktijkEen penologisch onderzoek naar straftoemeting (2000)

Kristel BeyensVakgroep Criminologie Vrije Universiteit Brussel

1. ProbleemstellingVertrekpunt Stijging van de gevangenispopulatie Onderbenutting van de alternatievenWaarom / wanneer gevangenisstraf of alternatieven?! straftoemeting Centrale stellingStraffen als complexe sociale en betekenende praktijk versus rechtspreken als in eer en geweten toepassen van de wet ! maatschappelijke en penale context van de straftoemeting DoelstellingIn kaart brengen van complexiteit van straftoemeting

INTERMEDIAIRE FACTOREN

PubliekeJustitieel- en

Opinieveiligheidsbeleid

Media

EDemografische

Xontwikkelingen

T

E

R

N

E

F

A

C

T

O

R

EEconomische

Nontwikkelingen

Criminaliteit

Wetgeving

I

N

TPolitie

E

R

NOM

E

FVoorlopige

Ahechtenis

C

T

OStraftoemeting

R

E

NStrafuitvoering

Gevangenissen

Justitiehuizen

De kunst van het rechtspreken Kristel Beyens Samenvatting

2. Theoretisch luik1. Sociologische benadering van het rechtsprekensociologische visies op penaliteit! culturele benadering van het straffen

2. Juridische benadering van het rechtsprekennationale wettelijke context

3. Penologische benadering van het rechtsprekennationaal en internationaal straftoemetingsonderzoekcrimineel-politieke context van het straffenstraffen als een complexe sociale en culturele praktijk

3. Empirisch luik

half - open interviews met strafrechters in Vlaanderen

voorjaar 1995

I. THEORETISCH LUIK

1. Sociologische visies op penaliteitStraftoemeting in historisch - maatschappelijk perspectiefDurkheims expressief perspectief Marxistisch socio-economisch perspectiefWebers rationaliseringsperspectiefElias psychosociaal perspectiefFoucaults disciplineringsperspectief==> Garland (1990) : bestraffing als sociaal instituut

2. Wettelijk kaderSelectie van misdrijven en daders bij rechterLegaliteitsprincipeOordelen over schuldvraag en strafStrafwetboek : strafminima en -maximaVerzachtende omstandigheden (art. 79-85)soevereine beoordeling rechterfeit (schade, toevallig), slachtoffer (uitlokking, fouten, medeplichtigheid), dader (leeftijd, gezondheid, gerechtelijk verleden, berouw, vergoeding slachtoffer)Verzwarende omstandigheden : wettelijk en verplichtleeftijd, dood of arbeidsongeschiktheid van het slachtoffer bende, nacht, valse sleutels, braak

2. Wettelijk kaderwet 1964 (1994) (1999) : opschorting, uitstel, probatie dienstverlening en opleidingwet 17 april 2002werkstraf als autonome straf

Commissie Holsters : Hervorming straftoemetingOntwerp van wet wordt neergelegd door Minister van Justitie maart 2003

2. Wettelijk kaderBelangrijkste strafmodaliteiten maart 2003vrijspraakgeldboete, al dan niet met uitsteleffectieve gevangenisstraf al dan niet met geldboeteuitstel van gevangenisstraf al dan niet met geldboete en/of probatiecombinatie effectieve gevangenisstraf en uitstelopschorting al dan niet met probatieprobatie - dienstverlening - opleidingwerkstraf als autonome straf

3. Straftoemetingsonderzoektoe-meten suggereert een precisie die in de realiteit niet bestaat! discretionaire beslissingsmacht van de rechter brede waaier van mogelijkhedengelijkheid versus individualiseringleidt individualisering tot ongelijkheid?individualisering leidt tot willekeur straftoemetingsrichtlijnen of -orintaties

3. StraftoemetingsonderzoekStraftoemetingsonderzoek : blootleggen en verklaren van dispariteit3.1. Wettelijke factoren zijn krachtigste voorspellers! aard en ernst misdrijf (omvang schade, verzwarende omstandigheden, opzet dader...)gerechtelijk verleden dader3.2. Buiten-wettelijke factorenpersoonlijke kenmerken daderkenmerken van de magistraatcontextuele factoren : interne en externe

3. Straftoemetingsonderzoek3.2. Buiten-wettelijke factorenPersoon van de verdachtegerechtelijk verledensamenlevingspatroongeslacht / gendersociale positie - arbeidspositieetniciteit / nationaliteitcumulatie van verschillende achterstellingsfactoren vergroot risico op gevangenisstraf problematisch om wetenschappelijk (objectief) vast te stellen ! kwalitatief onderzoek naar percepties, beeldvorming en onzichtbare achterstellingsmechanismen is belangrijk

3. Straftoemetingsonderzoek3.2. Buiten-wettelijke factorenPersoon van de rechter persoonlijke en achtergrondkenmerken van de rechter selectiejustitie, overwegend conservatief milieu: ideologische biasrechter als informatieverwerker : cognitief en affectief functionerenselectiviteit in opname van informatie : belief perseveranceopenheid voor informatie die consistent is met de eigen opvattingen interpretatie, inschatting van de informatiepenale filosofie als richtinggever?

3. StraftoemetingsonderzoekRechter als informatieverwerker : ! denkpatronen en penale doelstellingen (cf. Hogarth)behandelingsgericht versusmeer informatie bij beslissingsprocesmeer differentirenmeer belang aan socio-economische determinanten van criminaliteitklassieke denkers (vergelding, afschrikking)cognitieve simpliciteit (! ernst misdrijf)grotere informatiereductie

3. Straftoemetingsonderzoek3.3. ContextIntern : overige penale actorena) voorlopige hechtenis: prejudicirende werkingb) eis van parketc) pleidooi advocaatd) advies expert en maatschappelijke enqutee) aanwezigheid dader versus verstekf) inbreng en houding van de verdachteg) slachtoffer, BPh) socialiseringsproces op de rechtbank : penale cultuuri) strafuitvoering en overbevolking Extern : maatschappelijke context a) economische omstandigheden (cf. probleemgroepen)b) publieke opinie, vermeende houding van burger ten aanzien van alternatieven en gevangenisstraf

4. Criminele politiekStraf en dader in crimineel-politieke contextevolutie van daderbeelden en doelstellingen in maatschappelijke en crimineel-politieke contextvisie op straf?vergelden, afschrikken, verbeteren, rentegreren, herstellen?visie op daders?verantwoordelijkheid, actief- passief, gedetermineerde versus rationele dader?

II. EMPIRISCH LUIK

1. Wetenschapstheoretische uitgangspunten

Structuratietheorie van Giddensimpasse in het actor structuur debatactoren zijn creatoren van het systeem, maar worden tegelijkertijd gecreerd en gereproduceerd door sociale systemensteeds terugkerende praktijken

Kwalitatieve, interpretatieve invalshoek

2. OnderzoeksvragenHoe verloopt het beslissingsproces?aandachtspunten in beslissingsparcours?gevangenisstraf versus alternatievenVisie op dader?Visie op straf / strafdoelen?Visie op interactie met overige penale actoren (interne factoren)?Visie op interactie met externe factoren?

3. Onderzoeksontwerp1995 : interviews met magistraten (N = 30)Volledige populaties twee arrondissementen (klein en groot)correctionele rechtbank en hof van beroep Kwalitatieve onderzoeksmethode : semi-gestructureerde interviewsinstrumenten : checklist en fictieve casussenMethodologische kwaliteithogere validiteitlagere betrouwbaarheid

3. Onderzoeksontwerpsimulatieoefening : fictieve casussen (vignetten)slagen en verwondingen aan vriendin in dronken toestandbezit 20 gr. softdrugs, aanwijzingen dealerschap, VOVdiefstal met braak, zonder geweld, drie mannenfraude (bedrieglijke bankbreuk in het kader van een faillissement, 15 miljoen frank)==> verhoging betrouwbaarheid==> checken sociale wenselijkheidhandmatige analyse van de uitgetikte interviews aan de hand van matrixthematische analyse

4. BevindingenPersoon van de daderopschorting en uitstel zijn sterk afhankelijk van persoonlijke kenmerken dader! gerechtelijk verleden : uitstel of niet, blanco strafblad : gunstmaatregel (opschorting)werk, sociale integratie, schuldbewustzijn, gedrag na de feiten en op de zitting, vaste woonplaats (cf. nationaliteit)verstek (= recht) : zware straf (effectief)individualisering het grootst bij minder ernstige misdrijven ! criminele ingesteldheid! sociaal-economische afstand tussen rechter en verdachten

4. BevindingenDaderbeelden en stereotyperingechte versus occasionele delinquent (sukkelaars, berouwvollen, bekenners)liegende drugsverslaafden, ontkennende Marokkanen : negatieve recidiveprognosestudenten, goed gentegreerden (cf. ouderlijk gezin), beroepsactieven, jonge delinquent van goede huize : positieve recidiveprognosecumulatie negatief ingeschatte factoren : spiraal van gerechtelijke reactie

4. BevindingenRechter als informatieverwerkerstraffilosofie is weinig manifest in het discours : beslissing op niveau van praktisch bewustzijnanalyse van straffilosofie via analyse van het discours van de rechter tijdens bespreking van de fictieve zakenoverwegend klassieke doelstellingen vergelding : hij moet het voelenafschrikking : stok achter de deur, verwittigingneutralisering, beveiliging van de maatschappijrentegratie : nog een kans gevenrelatieve onbekendheid en afwijzende houding ten aanzien van probatie en dienstverlening bij de rechter

4. BevindingenInterpretatie dader en straf (cf. discours)niet altijd consistentie tussen geuite visie en straf werkloosheid eerder persoonlijk kenmerk dader dan structureel tekort in samenleving intellectuele misdrijfplegershogere moraliteit en betrouwbaarheidalleen effectieve gevangenisstraf beschikt over voldoende strafgehalte alternatieven blijven gereserveerd voor een kleine, duidelijk afgebakende groep delinquenten

4. BevindingenStraftoemetingscultuurschriftelijk (! dossiers) weinig communicatie op de zitting (! tijdsdruk)rituelen, court room deafness! spijtbetuiging en berouw : morele benaderingtarifering >< dispariteitalternatieven : moeizame doorbraak, uitzonderlijk karakter, tijdrovendelke bijkomende strafmodaliteit is welkomvooral dadergerichte rechtspraak (cf. belang klassieke doelstellingen)

4. BevindingenStructurele context : interne factorenprejudicirende werking van de VHVH wordt graag gezien als voorschot op de strafpleidooi advocaatgeloofwaardigheid, vrij negatieve visie, aanreiken van persoonlijke en situationele elementen (cf. alternatieven)klacht over te routinematige vordering van het parket! vroegere straftoemetingsbeslissingen (cf. strafregister, beeldvorming)maatschappelijke enqute : minder vertrouwenstrafuitvoering : ! niet-uitvoering KS, weinig kennis

4. BevindingenExterne factoren : publieke opinieWelke straf acht u het meest geschikt voor een man van 21 jaar die voor de tweede keer schuldig is bevonden aan een inbraak? Deze keer heeft hij een televisie gestolenMagistraten63% gevangenisstraf (17 op 27) tussen twee maanden en een jaar, meestal combinatie uitstel en effectief30% dienstverlening

Veiligheidsmonitor 1997 : bevolking

Grafiek2

50

21

20

9

Federaal

Procent

50%

21%

20%

9%

Blad1

FederaalAntwerpenMechelen

Dienstverlening.505048

Bemiddeling212123

Gevangenis202119

Geldboete9810

&A

Pagina &P

Blad1

Federaal

Antwerpen

Mechelen

Procent

Veiligheidsmonitor 1997

Blad2

&A

Pagina &P

Blad2

50

21

20

9

Federaal

Procent

9%

20%

21%

50%

Blad3

&A

Pagina &P

Blad4

&A

Pagina &P

Blad5

&A

Pagina &P

Blad6

&A

Pagina &P

Blad7

&A

Pagina &P

Blad8

&A

Pagina &P

Blad9

&A

Pagina &P

Blad10

&A

Pagina &P

Blad11

&A

Pagina &P

Blad12

&A

Pagina &P

Blad13

&A

Pagina &P

Blad14

&A

Pagina &P

Blad15

&A

Pagina &P

Blad16

&A

Pagina &P