Jaarverslag 2008 1

SOLVABILITEITSRISICO

ACTUARIEELRISICO

OPERATIONEELRISICO

KREDIETRISICO

MARKTRISICO

RENTERISICO

VALUTARISICO

JURIDISCHRISICO

VERMOGENSBEHEER

PENSIOENSPAARREGELING

PENSIOENREGELING

ASSET-LIABILITY STUDIES

PENSION GOVERNANCE

BESTUU

RVISITATIECO

MM

ISSIE

VERA

NTW

OO

RDIN

GSO

RGA

AN

DEELN

EMERSRA

AD

Stichting Pensioenfonds TNO

Jaarverslag 2008

2 Jaarverslag 2008

Colofon

Stichting Pensioenfonds TNOLaan van Zuid Hoorn 165, 2289 DD RijswijkPostbus 7018, 2280 KA RijswijkTelefoon : 070 4138602Telefax : 070 4138620E-mail : info@sp.tno.nlWebsite : www.pensioenfondstno.nl

Productie/design/fotografie:mr. B.H. de Rijk

Layout en druk: Quantes, Rijswijk

Oplage: 500

Jaarverslag 2008 3

De Omslag

De ‘Pensioenkubus’ presenteert welke organen bij het besturen van het pensioenfonds betrokken zijn, wat een pensioenfonds doet en met welke risico’s rekening moet worden gehouden bij een normale be-drijfsvoering. Onderwerpen die in dit jaarverslag aan de orde komen en waarbij inzicht wordt gegeven over de stand van zaken in het afgelopen jaar. Een zeer uitzonderlijk jaar waarin veel werk is verzet.

Dit jaarverslag wordt u aangeboden door het bestuur van de Stichting Pensioenfonds TNO.

Aangesloten werkgevers 31-12-2008

Nederlandse Organisatie voor toegepast-natuurwetenschappelijk onderzoek TNO; Stichting Maritiem Research Instituut Nederland; Dutchear B.V.; TNO Manage-ment Consultants B.V.; TNO Bedrijven B.V.; TNO Certification B.V.; Nederlands Meetinstituut B.V.; TNO Diana B.V.; TNO Madymo B.V.; TUV Rheinland TNO Automotive International B.V.; TUV Rheinland EPS B.V.; TNO Automotive Ad-vanced Engineering B.V.; TNO Automotive International B.V.; TNO Heimolen B.V.; Lightweight Structures B.V.; Efectis Nederland B.V.; Fytagoras B.V.; TNO Quality B.V.; TNO Quality Services B.V.; HCSS B.V.; Ducares B.V.; TNO MC Customer Management B.V.; Delft Patents B.V.; Stichting Pensioenfonds TNO.

SOLVABILITEITSRISICO

ACTUARIEELRISICO

OPERATIONEELRISICO

KREDIETRISICO

MARKTRISICO

RENTERISICO

VALUTARISICO

JURIDISCHRISICO

VERMOGENSBEHEER

PENSIOENSPAARREGELING

PENSIOENREGELING

ASSET-LIABILITY STUDIES

PENSION GOVERNANCEBESTU

URVISITATIECO

MM

ISSIE

VERAN

TWO

ORD

ING

SORG

AA

N

DEELN

EMERSRA

AD

Jaarverslag 2008

4 Jaarverslag 2008

Jaarverslag 2008 5

Stichting Pensioenfonds TNO

Voorwoord

2008 is een jaar dat ons nog lang zal heugen. De kredietcrisis heeft laten zien dat vermogens-reserves kunnen verdampen en pensioenzekerheden kunnen worden aangetast. Negatieve beleggingsresultaten en de dalende marktrente bleken een grote uitwerking te hebben op de dekkingsgraden bij vele pensioenfondsen.

In vergelijking met anderen is het Pensioenfonds TNO minder hard geraakt, maar ook wij wisten niet te ontkomen aan deze malaise. Het bestuur heeft pijnlijke maatregelen moeten nemen. Na jaren van volledige indexatie moest deze toeslag met ingang van 2009 op nul gesteld worden. Daarnaast moest ook de pensioenpremie worden verhoogd naar een niveau dat lang niet meer is vertoond.

De uitzonderlijke economische situatie waarin de wereld thans verkeert, heeft een door de jaren heen uitstekend functionerend pensioenstelsel, een flinke schok gegeven. Het zal dan ook geruime tijd duren voordat van herstel van de vermogenspositie sprake zal zijn. De grootste onzekerheid schuilt echter in het betaalbaar blijven van waardevaste pensioenen in de toekomst.Het bestuur kan die onzekerheden niet wegnemen, maar zich er wel zo goed mogelijk op voorbereiden. Dat vereist allereerst goede gegevens. Daarom werkt het fonds aan het verbe-teren van de bestuursinformatie met het oog op een goed inzicht in de verschillende risico’s op gebieden als beleggingen, solvabiliteit en uitvoering van de regelingen.

Goed inzicht in risico’s geeft het bestuur een basis voor het nemen van de juiste beslissingen en voor het onderzoeken van beleidsalternatieven. Daarbij blijft een evenwichtige afweging van de belangen van werknemers, pensioengerechtigden en werkgevers het uitgangspunt. Wij prijzen ons daarom gelukkig met een kritische deelnemersraad, verantwoordingsorgaan, visitatiecommissie en De Nederlandsche Bank als toezichthouder. Dit in het licht van de risico’s waarmee het fonds te maken heeft.

Het bestuur bedankt de werkgevers, deelnemers en pensioengerechtigden voor het vertrou-wen dat in het pensioenfonds is gesteld. Dit geldt ook voor allen die zich voor het fonds hebben ingezet. Het bestuur spreekt zijn waardering uit voor de medewerkers van het pensi-oenbureau. In een extreem moeilijk jaar hebben zij getoond de uitdagingen en extra inspan-ningen aan te kunnen.

Rijswijk, 17 juni 2009

Namens het bestuur van de Stichting Pensioenfonds TNO

Ir. D. Ph. Schmidtvoorzitter

Jaarverslag 2008

6 Jaarverslag 2008

Kerncijfers

2008 2007 2006 2005 2004Deelnemers en pensioengerechtigden (aantallen)

Deelnemers 5.537 5.551 5.547 5.604 5.826Gewezen deelnemers 5.028 4.802 4.582 4.325 4.082OBU/TOP/Afvloeiing 355 309 274 283 366Ouderdomspensioenen 2.850 2.772 2.695 2.642 2.583Partnerpensioenen 1.251 1.216 1.206 1.161 1.125Wezenpensioenen 52 55 55 55 53Arbeidsongeschiktheidspensioenen 184 200 217 229 224

Vermogen en verplichtingen(bedragen in miljoenen euro’s)

Belegd pensioenvermogen 1.782,4 1.958,8 1.956,1 1.780,1 1.558,1Belegd pensioenspaarvermogen 144,5 176,9 188,5 191,1 167,4Totaal belegd vermogen (balanstotaal) 1.926,9 2.135,7 2.144,6 1.971,2 1.725,5

Pensioenverplichtingen *) 1.764,8 1.462,9 1.456,2 1.444,4 1.342,7Pensioenspaarverplichtingen 144,5 176,9 188,5 191,1 167,4Totale pensioenverplichtingen 1.909,3 1.639,8 1.644,7 1.635,5 1.510,1 Fondsvermogen (reserves) 17,6 495,9 495,3 331,5 208,1

*) 2004 en 2006 rekenrente 4%, 2005 rekenrente 3,7%, 2007 en 2008 marktrente. B

Premies en uitkeringen (bedragen in miljoenen euro’s) Premies pensioenregeling Deelnemers 12,6 12,5 13,1 13,9 9,6Werkgevers 29,1 29,6 31,3 32,8 26,9Totaal premiepercentage 15% 15%*) 17% 17% 12,5%*) Tot 1 juli 17%, daarna 15%

Bijdragen pensioenspaarregelingDeelnemers 1,0 0,9 1,1 6,3 6,7Werkgevers 1,0 2,1 1,4 8,9 9,3Fonds 1,5 2,3 3,9 8,5 6,7

Pensioenuitkeringen (incl. TOP) 83,0 77,8 76,2 69,9 66,7

Overige

Totaal rendement -7,1% 2,0% 11,3% 17,5% 12,9%

Toeslag 3,3% 3,2% 1,1% 1,8% *) 1,5%

Dekkingsgraad 101% 134% 134% 123% 115%

*) eenmalige uitkering

Kar

akte

ristie

ken

Jaarverslag 2008 7

GrafiekenK

arakteristieken

Totaal rendement belegd pensioenvermogen in %

-10

-5

0

5

10

15

20

2004 2005 2006 2007 2008

Totaal rendement

Aantallen deelnemers en gepensioneerden

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

2004 2005 2006 2007 2008

Deelnemers

Gewezen deelnemers

OBU/TOP/Afvloeiing

Ouderdomspensioenen

Partnerpensioenen

Arbeidsongeschiktheidspensioenen

Ontwikkeling vermogen en verplichtingen (mln. euro's)

0

400

800

1.200

1.600

2.000

2.400

2004 2005 2006 2007 2008

Belegd pensioenvermogen

Pensioenverplichtingen

Aantallen deelnemers en pensioengerechtigden

Dekkingsgraad in %

Totaal rendement belegd pensioenvermogen in %

Ontwikkeling vermogen en verplichtingen (€ mln.)

Dekkingsgraad in %

100105110115120125130135140

2004 2005 2006 2007 2008

Dekkingsgraad

Vereiste dekkingsgraad(ultimo standen)

(ultimo standen)

8 Jaarverslag 2008

bladzijde

5 Voorwoord

Fondskarakteristieken

6 Kerncijfers9 Organisatie10 Profiel

11 Verslag van het bestuur

12 Vermogensbeheer13 Pensionfund governance16 Beleggingen21 De pensioenregeling24 De pensioenspaarregeling27 Toereikendheidstoets28 Risicobeheer31 Vooruitblik 2009

33 Verslag van het verantwoordingsorgaan

34 Verslag van de visitatiecommissie met bestuursreactie

Jaarrekening

38 Balans39 Staat van baten en lasten40 Kasstroomoverzicht40 Toelichting op de jaarrekening42 Toelichting op de balans46 Toelichting op de staat van baten en lasten48 Overige toelichting

Overige gegevens

51 Overige gegevens52 Actuariële verklaring53 Accountantsverklaring

InhoudK

arak

teris

tieke

n

Jaarverslag 2008 9

Organisatie

Bestuur

Directie

Visitatiecommissie

Commissie

Compliance

Accountant

Situatie per 1 mei 2009

Benoemd door Raad van Bestuur TNO Gekozen door de deelnemersIr. D.Ph. Schmidt voorzitter Ir. drs. J.B.M. Louwe secretarisIr. L. Hoedemaker plv. voorzitter Drs. F. PhillipsonDrs. C.H.M. van Gerven Drs. J.A. VeltmanMr. H.P.C. Wellen Ir. J.W. Vethaak

Gekozen door de gepensioneerdenIr. drs. P.D. van der KooghProf. ir. J. Witteveen

Deelnemers GepensioneerdenIr. B.J. Busropan voorzitter Ir. P.J. Brandenburg secretarisK.W. Bouman Prof. dr. D. van NorrenIr. R.J.M. Creusen Prof. dr. J.L.A. van RijckevorselIr. O.C. van der Jagt Dr. ir. A.J. ScheepmakerDr. J.P.M. Jore Drs. R.W. Versseput

Benoemd door Raad van Bestuur TNO Uit de deelnemersraadDr. M.J.E. Havenga voorzitter K.W. Bouman Dr. H.G.C. Werij Ir. P.J. Brandenburg Ir. O.C. van der Jagt secretaris Prof. dr. J.L.A. van RijckevorselDrs. P.B.A. Dirks voorzitterProf. dr. J. Koelewijn H.C.M. Vedder-Wubben

Beleggingsadviescommissie Ethische commissie Ir. L. Hoedemaker voorzitter Ir. D. Ph. Schmidt voorzitterDrs. C.H.M. van Gerven Drs. C.H.M. van Gerven Drs. J.A. Veltman Drs. F. PhillipsonIr. J.W. Vethaak Drs. W.A.H. Baljet extern adviseur Drs. B.P.H. Puijn extern adviseurDrs. D. Snijders extern adviseur

Drs. J.T. Ruijgrok MBA directeurMr. A. van Luijk adjunct-directeur

Hewitt Associates B.V.

KPMG Accountants N.V.

Nederlands Compliance Instituut B.V.Drs. H.G. Bogerd (interne compliance officer)

Actuaris

Deelnemersraad

Verantwoordings-orgaan

Karakteristieken

10 Jaarverslag 2008

Profiel

Stichting Pensioenfonds TNO is belast met de uitvoering van de pensioenregelingen van de aangesloten werkgevers. Het fonds stelt zich ten doel dit op zorgvuldige en efficiënte wijze te doen, in overeenstemming met de statuten, reglementen en wettelijke regelgeving. Het fonds werkt met een actuariële en bedrijfstechnische nota over het te voeren beleid. Daarin is de financiële opzet in relatie tot de bezittingen en de pensioenverplichtingen opgenomen. Wijzigingen in bedoelde nota legt het fonds direct voor aan De Nederlandsche Bank.

Het bestuur vertegenwoordigt de stichting en is verantwoordelijk voor het pensioen- en beleggingsbeleid en de uitvoering daarvan. Het bestuur bestaat uit tien leden, van wie vier benoemd door de werkgever, vier gekozen door de deelnemers en twee gekozen door de gepensioneerden. Het bestuur wordt bij zijn beleidsbepalingen voor de beleggingen geadvi-seerd door een beleggingsadviescommissie en een ethische commissie. Voor de uitvoering of voorbereiding van bestuursbesluiten zijn enkele commissies en werkgroepen ingesteld. Met ingang van 2008 kent het fonds een deelnemersraad, een verantwoordingsorgaan en een intern toezichtsorgaan. De beleidsvoorbereidende en uitvoerende werkzaamheden worden verricht door het pen-sioenbureau, onder leiding van de directie. Het gaat om de uitvoering van de statuten en pensioenregelingen, de financiële administratie en het vermogensbeheer. Daarbij geldt dat de beleggingen zijn uitbesteed aan professionele externe vermogensbeheerders, die binnen vastgestelde mandaten opereren. Deze vermogensbeheerders brengen periodiek verslag uit aan het fonds over de behaalde beleggingsresultaten.

De pensioenregeling van het fonds is een voorwaardelijke middelloonregeling en voorziet in een ouderdomspensioen vanaf 65 jaar. Tevens bestaan op risicobasis aanspraken op een arbeidsongeschiktheidspensioen en voor de nabestaanden een partner- en wezenpensioen. Daarnaast geldt een tijdelijk ouderdomspensioen (beschikbare premieregeling), waarvan de premiebetaling per 1-1-2006 voor deelnemers geboren op of na 1-1-1950 is beëindigd, we-gens invoering van een levensloopregeling door de werkgever. De beleggingen in het kader van het tijdelijk ouderdomspensioen zijn geheel voor risico van de deelnemer.

Het fonds streeft er naar ieder jaar de pensioenen te verhogen met de algemene structurele salarismaatregel bij TNO. Het fonds betaalt de jaarlijkse verhogingen van de pensioenen, ook wel toeslag of indexatie genoemd, uit het beleggingsrendement. De toeslag is voorwaarde-lijk. Voor deze voorwaardelijke toeslag is geen reserve gevormd en er wordt hiervoor geen premie betaald. Of de financiële middelen in enig jaar toereikend zijn om de toeslag door te voeren, wordt door het bestuur jaarlijks vastgesteld. Daarbij is onder meer de hoogte van de dekkingsgraad van het fonds van belang. Als leidraad daartoe hanteert het bestuur een beleidsstaffel. Indien het bestuur van oordeel is dat de dekkingsgraad van het fonds niet vol-doende is, dan wordt de toeslag verminderd of niet verleend. Besluiten in het verleden over toeslagen, vormen geen garantie voor toekomstige toeslagen en houden geen beperking in van de beleidsvrijheid van het bestuur.

Doel van het fonds is het streven naar een zo goed mogelijk lange termijn rendement op het belegd vermogen, tegen een acceptabel risico. Het bestuur bepaalt daarbij de balans tussen de mate van risico en rendement, met inachtneming van de opbouw van het deelnemersbestand, de vereiste solvabiliteit en de wenselijkheid van stabiele premies. De beleggingen dienen maatschappelijk verantwoord en aanvaardbaar te zijn.

Kar

akte

ristie

ken

Doelstelling

Organisatie

Pensioenregeling

Toeslagregeling

Beleggen

Jaarverslag 2008 11

Verslag van het bestuurAlgemeen

Het fonds sloot het jaar 2008 af met een dekkingsgraad van 101%. Ultimo 2007 was de dek-kingsgraad nog 134%. De dekkingsgraad daalde in de loop van 2008 met 33% door negatieve beleggingsresultaten en stijgende verplichtingen. Het beleggingsrendement is uitgekomen op -7,1%. Dit resultaat werd positief beïnvloed door tijdig in grotere mate het rente- en va-lutarisico af te dekken en de aandelenportefeuille af te bouwen. Zonder deze instrumenten zou het rendement uitgekomen zijn op -15,8%. Het saldo van de baten en lasten was in het verslagjaar negatief en bedroeg - € 478 mln.

Door de lage dekkingsgraad is bij het fonds een dekkingstekort ontstaan. Het fonds heeft daarom op 31 maart 2009 een herstelplan bij De Nederlandsche Bank ingediend, over-eenkomstig de door hen aangegeven uitgangspunten. Het herstelplan geeft inzicht in de verwachte ontwikkeling. Het laat op basis van stochastische modelberekeningen zien dat binnen 1 jaar het fonds wordt geacht te zijn hersteld van het dekkingstekort. De verwachting is dat de dekkingsgraad dan tenminste weer 105% bedraagt. Ook geeft het herstelplan aan dat binnen 4 jaar het reservetekort wordt ingelopen. Het bestuur beseft dat het herstelplan is gebaseerd op verwachtingen en dat de realiteit anders kan zijn. De in het herstelplan gehan-teerde economische aannames en correlaties liggen binnen de toegestane grenzen van De Nederlandsche Bank.

Door het tegenvallende beleggingsresultaat daalde het belegd pensioenvermogen met € 176 mln. en kwam daarmee uit op € 1.782 mln. (exclusief het pensioenspaarkapitaal van € 144 mln.).

De pensioenverplichtingen stegen met € 302 mln. naar € 1.765 mln. Deze verplichtingen wij-zigen voortdurend en zijn afhankelijk van de pensioenopbouw, toeslagverlening, uitkeringen, waardeoverdrachten, actuariële grondslagen en de marktrente. Zo bedroegen de kosten voor pensioenopbouw € 44,3 mln. Door het dalen van de marktrente stegen de verplichtingen met € 283,5 mln. Een forse stijging. Dit nadelige effect kon gedeeltelijk gecompenseerd worden doordat het fonds het renterisico voor 74% had afgedekt, mede met de aankoop van rente-swaps. De overige mutaties bedroegen - € 25 mln.

In onderstaande grafiek is het effect van het dalend vermogen en de stijgende verplichtingen op de dekkingsgraad goed zichtbaar.

Inleiding

Verslag van het bestuur

mln

. eur

o’s

Financiële positie

Ontwikkeling dekkingsgraad Pensioenfonds TNO van 31 december 2007 t/m 31 december 2008

€ 1.200

€ 1.400

€ 1.600

€ 1.800

€ 2.000

€ 2.200

€ 2.400

31-dec

31-jan29-feb

31-mrt

30-apr

31-mei

30-jun31-jul

31-aug

30-sep

31-okt

30-nov

31-dec

100%

107%

114%

121%

128%

135%

142%

bezittingen verplichtingen dekkingsgraad

12 Jaarverslag 2008

Vermogensbeheer

Inrichting vermogensbeheer

Omdat het fonds gebruik maakt van externe vermogensbeheerders is het van belang om met vakbekwame en betrouwbare partners samen te werken. Een goede partner is gevonden in BlackRock. Deze heeft per 1 februari 2008 de volledige rol gekregen van ‘Lead Overlay Risk Manager’. BlackRock verleent het fonds ondersteuning bij de inrichting van de beleg-gingsportefeuille, het beleggingsbeleid, het risicobeheer en heeft ook mandaten ten aanzien van een wereldwijde tactische vermogensallocatie, het beheer van obligaties en het passief afdekken van het rente risico en vreemde valuta. Naast BlackRock wordt gebruik gemaakt van diverse andere externe vermogensbeheerders. Op deze wijze wordt een goed evenwicht gehouden tussen continuïteit, kosten en risico’s. Een punt van aandacht is het afstemmen van de diverse rapportages op de behoeften van het fonds.

Bij het beleggingsbeleid zijn het bestuur, de beleggingsadviescommissie en de uitvoerings-organisatie beleggingen betrokken. De beleggingsadviescommissie bestond in 2008 uit vier, door het bestuur benoemde, leden met daaraan toegevoegd drie externe deskundigen. De commissie vergaderde in het verslagjaar vijfmaal. De uitvoeringsorganisatie beleggingen bestaat uit twee medewerkers. Deze afdeling voert het beleggingsbeleid uit, stuurt de externe vermogensbeheerders aan en controleert deze.

Het fonds werkt sinds enkele jaren met een Verklaring inzake beleggingsbeginselen. Deze verklaring omvat onderwerpen zoals strategische allocatie en risicobeheer van de activa. Daarbij wordt gebruik gemaakt van een strategisch beleggingsplan voor de langere termijn en een jaarlijks beleggingsplan. Bij de implementatie van het strategisch beleggingsplan staat de prudent-person regel centraal. Dat wil zeggen dat het fonds handelt in het belang van de (gewezen) deelnemers en pensioengerechtigden en dat de activa zodanig worden belegd dat de kwaliteit, veiligheid en liquiditeit en het rendement van de portefeuille als geheel zo goed mogelijk zijn gewaarborgd. Ook geldt dat de activa, die ter dekking van de technische voorzieningen worden aangehouden, zoveel mogelijk op gereglementeerde markten zijn be-legd. Dit gebeurt op een wijze die strookt met de aard en duur van de verwachte toekomstige pensioenuitkeringen. Tevens zijn de activa naar behoren gediversifiseerd.

Ten behoeve van het strategisch beleggingsplan en het herstelplan is medio en ultimo 2008 een uitvoerige asset liability studie en continuïteitsanalyse uitgevoerd. Aanleiding daarvoor was dat het fonds in het derde kwartaal van 2008 afstevende op een dekkingsgraad onder de kritische waarde van 116%, zodat sprake was van een reservetekort. Vervolgens liep dat in het vierde kwartaal uit op een dekkingstekort met een dekkingsgraad onder de kritische waar-de van 105%. Aan de hand van de continuïteitsanalyses is door het bestuur beoordeeld of de financiële risico’s zich op lange termijn binnen aanvaardbare grenzen bevinden. Daarnaast is de kracht van het premie-, toeslagen- en beleggingsbeleid en de ontwikkeling daarvan in kaart gebracht. Dergelijke analyses zijn tevens hulpmiddelen om te toetsen of sprake is van consistentie in de toezegging van toekomstige indexatietoeslagen. Zoals in de continuïteitsanalyse van december 2008 is berekend, zal het fonds zich over een horizon van 15 jaar gemiddeld met een kans van ongeveer 33% in een situatie van reserve-tekort bevinden. De kans op een dekkingstekort bedraagt gemiddeld circa 13%. In de eerste vijf jaar is de kans op een dekkingstekort gemiddeld 24% en dus hoog. Na 5 jaar bevindt de dekkingsgraad zich gemiddeld op een hoger niveau, wat de kansen op een dekkingstekort op een acceptabel niveau brengt. Het herstel wordt voornamelijk gerealiseerd door solvabili-teitsvrijval en het inzetten van het premie- en toeslagbeleid als sturingsmiddel.

In 2007 is een ethische commissie geformeerd die het bestuur adviseert. Als leidraad voor het maatschappelijk verantwoord beleggingsbeleid is in 2008 aansluiting gezocht bij de Global Compact Principles van de Verenigde Naties. Het fonds hanteert daarnaast het beginsel dat

Beleggingsprincipes

Continuïteitsanalyse

Maatschappelijk verantwoord

beleggingsbeleid

Vers

lag

van

het b

estu

ur

Jaarverslag 2008 13

Pensionfund governanceVerslag van het bestuur

de beleggingen niet juridisch strafbaar of moreel verwerpelijk dienen te zijn en moeten pas-sen binnen het kader van maatschappelijke aanvaardbaarheid. Er is een onafhankelijk bureau ingeschakeld om periodiek de aandelenportefeuille te screenen en het fonds te adviseren. In 2008 is op advies van de ethische commissie besloten om de aandelen van een drietal bedrij-ven van de hand te doen. Het betreffen ondernemingen die zich stelselmatig schuldig blijven maken aan het schenden van de Global Compact Principles en waarbij het management geen adequate acties onderneemt ter voorkoming van de geconstateerde misstanden.

Gezien de wereldwijde spreiding en de omvang van de aandelenportefeuille gebeurt het stemmen op aandeelhoudersvergaderingen op afstand. Het fonds sluit zich, in zijn beleid en stemgedrag, aan bij de Code Tabaksblat en de Eumedion-richtlijnen voor Nederlandse onder-nemingen. Niet-Nederlandse ondernemingen worden beoordeeld op basis van internationaal aanvaarde richtlijnen. Overeenkomstig het stembeleid (zie hiervoor ook de website www.pensioenfonds.tno.nl), zijn in 2008 geen opdrachten verstrekt om te stemmen. Het fonds publiceert per kwartaal een lijst van beursgenoteerde aandelen waarin het fonds belegt op de eerder genoemde website.

Pensionfund governance gaat over zorgvuldig bestuur, ofwel medezeggenschap, verantwoor-ding, toezicht, deskundigheid, interne beheersing en communicatie. In het verslagjaar is hier uitgebreid aandacht aan besteed vanwege het besef dat de deelnemers, pensioengerechtigden en andere belanghebbenden recht hebben op een goed bestuur van de aan het fonds toever-trouwde gelden en de hieraan te ontlenen aanspraken.

Op 2 april 2008 zijn de deelnemersraad en het verantwoordingsorgaan geïnstalleerd. Op deze datum vond het eerste gezamenlijke overleg plaats van de deelnemersraad met een delegatie van het bestuur en de directie. Er werden drie vervolgvergaderingen gehouden. Hoofdonder-werpen waren de dalende dekkingsgraad, het vermogensbeheer, toeslagverlening en premie-verhoging per 1 januari 2009.De deelnemersraad adviseerde positief inzake het voorgenomen bestuursbesluit over het niet indexeren van de pensioenen per 1 januari 2009, maar negatief over de premievaststel-ling. Het ging om de voorlopige premieverhoging van 15% naar 16,5% en de extra werk-geverspremie van 1%. Daarbij werd afgeweken van de premiestaffel, die als leidraad wordt gehanteerd. Strakke hantering zou leiden tot een premie van 20%. Daarnaast zou volgens de uitvoeringsovereenkomst met de werkgever een extra premie van 2% gelden, indien de dek-kingsgraad minder dan 110% bedraagt. Deze extra premie werd vooralsnog op 1% gesteld. In maart 2009 werd deze extra premie met terugwerkende kracht opgetrokken naar 2%. Vervol-gens bracht de deelnemersraad in maart 2009 een positief advies uit over de premievaststel-ling en het door het bestuur opgestelde herstelplan in het kader van het dekkingstekort bij het fonds. De deelnemersraad stelde dat de economische problemen van een zodanige omvang zijn dat alle belanghebbenden een bijdrage moeten leveren om tot een oplossing te komen. De deelnemersraad achtte het wenselijk dat het bestuur scenario’s ontwikkelt, waarin zowel de welvaartsvastheid van de pensioenen als het inhalen van toeslagachterstanden begrepen zijn.

De deelnemersraad uitte de wens om zelf de functieverdeling van (plaatsvervangend) voor-zitter en (plaatsvervangend) secretaris in te vullen, zonder de verplichting deze functies uit respectievelijk de deelnemers en te betrekken. Het bestuur is hiermee akkoord gegaan, nadat ook het verantwoordingsorgaan hierover een positief advies had uitgebracht. De gepensio-

Stembeleid

Deelnemersraad en

verantwoordingsorgaan

Pensionfund governance

14 Jaarverslag 2008

Pensionfund governance

Deskundigheid

Vers

lag

van

het b

estu

ur

Visitatiecommissie

neerdenleden van de deelnemersraad zagen een eigen invulling van functies ook graag in analogie toegepast bij het verantwoordingsorgaan. Het bestuur wilde deze suggestie niet overnemen. Onvrede hierover leidde tot opstappen van drie gepensioneerden. Zij bleven aan totdat per 1 februari 2009 in de vacatures werd voorzien.

In november 2008 voerde de visitatiecommissie, die uit drie onafhankelijke deskundigen bestaat, een onderzoek uit naar de beleids- en bestuursprocessen, de checks and balances, de aansturing van de uitvoering en het risicobeheer op langere termijn. Daartoe is een dossier-onderzoek gedaan en zijn gesprekken gevoerd met de directie, de accountant, de adviserend actuaris en enkele leden van het bestuur en de deelnemersraad. De commissie heeft het rap-port aangeboden aan het bestuur. De bevindingen zijn besproken en worden in dit jaarverslag vermeld. Het bestuur geeft daarbij tevens aan hoe met de aanbevelingen wordt omgegaan.

Het fonds is verplicht bij De Nederlandsche Bank aan te geven hoe het staat met de des-kundigheid van het bestuur. Daartoe heeft het bestuur in 2008 met een positief resultaat een kennistoets gedaan via de Stichting Pensioen Opleidingen. In een bestuur moeten op welomschreven deskundigheidsgebieden minimaal twee bestuurs-leden - zogenoemde referenten - aanwezig zijn die over voldoende inzicht en oordeelsver-mogen beschikken. Het bestuur heeft in een zelfevaluatie vastgesteld dat hieraan voldaan is. Wel is het bestuur van oordeel dat de betrokkenheid van deze referenten bij de beleidsvoor-bereiding versterkt moet worden. Dit vereist verdere verdieping van deskundigheid, zoals vastgelegd in het deskundigheidsplan. Daartoe zijn voor het bestuur, en daarnaast ook voor de deelnemersraad, verantwoordingsorgaan, directie en enkele medewerkers in het verslag-jaar cursussen verzorgd en themabijeenkomsten gehouden.

In oktober 2008 is een klanttevredenheidsonderzoek gehouden om meer inzicht te krijgen hoe de dienstverlening van het fonds wordt ervaren. Volgens de geënquêteerden dient de begrijpelijkheid van de pensioeninformatie te worden verbeterd. Men wil vooral weten wat de individuele pensioenuitkomsten zijn. In november 2008 is daarom begonnen aan een ver-nieuwing van de pensioenplanner, die nu vier jaar bestaat. Belangrijk middel voor individuele pensioeninformatie is ook het uniform pensioenoverzicht. Dit overzicht is voor de pensioen-regeling en de pensioenspaarregeling respectievelijk in maart en september 2008 verstrekt. Nieuwe deelnemers is in het verslagjaar een beoordeling gevraagd van de begrijpelijkheid van de schriftelijke informatie en brochures. Deze werden doorgaans als goed beoordeeld.Een verbeterpunt bleek ook de beleggingsinformatie te zijn. Wat het fonds doet en de resul-taten daarvan, zijn niet altijd duidelijk. Dit geldt ook ten aanzien van ethisch en duurzaam beleggen. Daarom zal in 2009 over deze onderwerpen een brochure worden gemaakt en extra aandacht krijgen in de pensioenkrant en de website van het fonds.Op persoonlijke service scoorde het fonds redelijk. Van groot belang is dat deelnemers goed en tijdig antwoord krijgen op vragen en dat er goed geluisterd wordt. Voor het jaar 2009 zijn daarom acties uitgezet om de communicatie te verbeteren. Gepland staan onder andere voor-lichtingsbijeenkomsten op locaties van de werkgevers. Communicatie-instrumenten die in 2008 door het fonds zijn gehanteerd zijn: de website, de pensioenplanner, brochures en hand-outs, de pensioenkrant, het jaarverslag, incidentele mai-ling en persoonlijke mondelinge- en schriftelijke informatie.

Het beleid van het fonds is gericht op integere bedrijfsvoering. Daartoe gelden er maatrege-len die er toe bijdragen dat de middelen van het fonds slechts overeenkomstig de doelstelling van het fonds worden aangewend. Ook geschieden alle uitbestede activiteiten met inacht-

Interne beheersing

Open en transparant communiceren

Jaarverslag 2008 15

Verslag van het bestuurPensionfund governance

neming van het bepaalde in de Pensioenwet. Daarop zijn in het verslagjaar controles uitge-voerd, zoals het controleren of de geldelijke middelen overeenkomstig het beleggingsbeleid zijn belegd. Integrale onderdelen van het intern beheersingssysteem vormen verder een goed risicobeheer, een goede administratieve organisatie, adequate controle mechanismen en goede managementinformatie. Zaken die voortdurend de aandacht hebben.

Het intern beheersingssysteem is beschreven in de Actuariële en Bedrijfstechnische Nota (ABTN) van het fonds. Deze werd in september 2008 en in maart 2009 geactualiseerd. Ook is in 2008 een beoordeling uitgevoerd overeenkomstig de Financiële Instellingen Risicoana-lyse Methode (FIRM) zoals geformuleerd door De Nederlandsche Bank. Het fonds beschikt verder voor de interne controle en de administratieve organisatie over een handleiding met procedures en beschrijvingen van activiteiten. Voorts is er een digitale bibliotheek van alle voor het beleid, de uitvoering en de controle van belang zijnde fondsdocumentatie. Het fonds beschikt ook over een calamiteitenplan voor vitale processen. In het verslagjaar is dit plan verder verfijnd.

Ook heeft in het verslagjaar een EDP-audit plaatsgevonden ter controle van de aanpassingen in het geautomatiseerde pensioenadministratiesysteem vanwege de ingevoerde middelloon-regeling per 1 juli 2007. Hierin zijn geen tekortkomingen gebleken.

De uitvoerende werkzaamheden worden verricht door het pensioenbureau van het fonds. Het aantal medewerkers bedroeg ultimo het verslagjaar 13,7 fte en nominaal 16.

Veel van de eerder genoemde activiteiten vergden in 2008 de nodige inspanningen van de medewerkers van de uitvoeringsorganisatie. Nieuw waren de secretariaatswerkzaamheden voor de medezeggenschaps- en toezichtsorganen. Door de groep Pensioenbeheer werd in februari 2008 de aanpassing van het geautomatiseerde pensioenadministratiesysteem aan de middelloonregeling succesvol afgerond en werd ten aanzien van een digitale archivering van dossiers een plan van aanpak opgesteld. Verder werd het bestand van gewezen deelne-mers geactualiseerd met gegevens uit de Gemeentelijke Basisadministratie. Naast het uni-form overzicht van de pensioenregeling werd in het verslagjaar ook een dergelijk overzicht van de pensioenspaarregeling verstrekt.Wederom was op diverse onderdelen sprake van een flinke werkbelasting. Hieraan is aan-dacht gegeven in het jaarlijks te houden ROC-gesprek van de medewerkers met de leiding-gevende. In 2008 vond overeenkomstig het gestelde in de Wet op de Ondernemingsraden een algemene bespreking met de medewerkers plaats over zaken die het pensioenbureau betreffen.

Samenwerking met de andere uitvoeringsorganisaties binnen het PZH-gebouw te Rijswijk, was ook in 2008 een aandachtspunt. Op het actuariële vlak kon dit worden uitgebouwd. Er zijn nu contracten voor onderlinge dienstverlening met betrekking tot vermogensbeheer, automatisering, actuariële ondersteuning en facilitaire diensten. Het aantal pensioenfondsen dat samenwerkt werd uitgebreid met het Bedrijfspensioenfonds AVH.

De uitvoerings-organisatie

16 Jaarverslag 2008

Algemeen

BeleggingenVe

rsla

g va

n he

t bes

tuur

eTNOs

In het verslagjaar is de bestuurssamenstelling niet gewijzigd. Er werden zes bestuursvergade-ringen gehouden. Daarnaast waren er twee seminars in het kader van het vermogensbeheer. Een bestuursdelegatie vergaderde tweemaal met de deelnemersraad, waarbij eenmaal ook het verantwoordingsorgaan aanwezig was.

eTNOs is de vereniging van oud TNO-ers die zich inzet voor de belangen van de pensioen-gerechtigden. Een bestuursdelegatie van eTNOs had in het verslagjaar regelmatig overleg met het bestuur en de directie van het fonds. eTNOs heeft begin van het verslagjaar vier kandidaten voorgedragen als kandidaten voor de deelnemersraad. Deze werden automatisch benoemd omdat er geen tegenkandidaten waren.

Het fonds volgt een lange termijn beleggingsbeleid dat is afgestemd op de lange termijn verplichtingen. Daarbij wordt gestreefd naar een juiste balans tussen risico en rendement. Zo wordt het beleggingsrisico gespreid door met een vastgelegde verhouding in verschillende beleggingscategorieën te beleggen. De verhoudingen tussen de verschillende beleggingsca-tegorieën resulteert in een zogenoemde strategische normportefeuille. Deze komt tot stand na advies van vermogensbeheerder BlackRock en de beleggingsadvies-commissie. De stra-tegische normportefeuille voorziet ook in tactisch beleid. Dit biedt de mogelijkheid om snel in te spelen op actuele ontwikkelingen op de financiële markten.

Op 1 februari 2008 werd gestart met een nieuwe strategische normportefeuille als beleg-gingsleidraad (benchmark). Daarvoor werd ten opzichte van het jaar ervoor de weging van aandelen teruggebracht, de strategische valutabescherming verhoogd van 50% naar 60%, vastrentende beleggingen in opkomende markten en high yield-leningen opgenomen en werd er een Global Tactical Asset Allocation-mandaat (GTAA) toegevoegd. Als gevolg van deze maatregelen daalde per saldo het risicoprofiel van het fonds.

Hieronder wordt een overzicht gegeven van de resultaten in de afgelopen vijf jaar.

Het rendement van de beleggingsportefeuille van de pensioenregeling van het fonds bedroeg -7,1%. De beursgenoteerde aandelenportefeuille verloor 38,12%. De nominale obligatie-portefeuille daarentegen steeg met 3,7%. De alternatieve beleggingen bestaande uit private equity, vastgoed en hedgefunds rendeerden respectievelijk -7,5%, -5,2% en -13,6%.

De beslissing om 74% van het renterisico van de pensioenverplichtingen af te dekken en het valutarisico voor circa 60%, droegen op totaalniveau respectievelijk 8,55%-punt en 0,12% punt bij.

Beleggingen

Rendement in % 2008 2007 2006 2005 2004

Pensioenfonds TNO -7,1% 2,0% 11,3% 17,5% 12,9%

Interne benchmark -5,3% 1,5% 9,4% 14,8% 9,9%

5 jaarsgemiddelde

7,3%

6,1%

Jaarverslag 2008 17

Verslag van het bestuurBeleggingen

Een uitzonderlijk beleggingsjaar

5 jaarsgemiddelde

7,3%

6,1%

Beleggingsportefeuille Bedragen In % Rendement (bedragen in duizenden euro’s) 2008 2007 2008 2007 2008 2007

Vastgoed 142.680 233.193 7,7 11,9 - 5,2% - 4,7%Aandelen 374.138 668.225 20,2 34,0 -38,1% 2,3%Derivaten (per saldo) 172.147 3.056 9,3 0,2 - -Private equity 183.820 162.953 9,9 8,2 - 7,5% 20,3%Leningen op schuldbekentenis 1.240 1.456 0,1 0,1 - -26,7%Obligaties 811.524 683.403 43,8 34,8 - 2,6% - 2,8%Funds of hedge funds 102.182 115.272 5,5 5,9 -13,6% 5,7%Vorderingen 702 2.443 - 0,1 - -Liquide middelen 64.802 94.645 3,5 4,8 - -

Totaal 1.853.235 1.964.646 100,0 100,0 -7,1% 2,0%

Hieronder een overzicht van de beleggingsportefeuille van het fonds (exclusief pensioen-spaarbeleggingen) over de afgelopen twee jaar.

Gemiddeld verloren aandelenmarkten in 2008 circa 40% van hun waarde. Beursgenoteerde vastgoedbeleggingen halveerden zelfs. De Europese korte rente daalde van 4,0% tot 2,5% en het rendement op 10-jaars staatsleningen daalde van 4,31% tot 2,95%. Deze volatiele uitslagen zijn lange tijd niet voorgekomen en hebben in 2008 geleid tot een tegenvallend beleggingsresultaat.

Het eerste kwartaal van 2008 startte onrustig. De nervositeit van beleggers sloeg in januari om in lichte paniek toen banken miljarden euro’s moesten afboeken. De Federal Reserve (FED) en de Europese Centrale Bank (ECB) reageerden met renteverlagingen en stelden enorme noodkredieten ter beschikking. De aandelenkoersen en de rendementen op bedrijfs-obligaties van met name financiële instellingen daalden over een breed front. Hierdoor daalde de dekkingsgraad van het fonds in het eerste kwartaal tot 122%.

In het tweede kwartaal stegen de grondstoffenprijzen nog hard vanwege aanhoudend goede economische cijfers uit China, India, de rest van Azië en de opkomende markten. Olie, meta-len en voedsel stegen fors in prijs. De aandacht voor de kredietcrisis werd hierdoor enigszins afgeleid. Deze kwam in juni in alle hevigheid terug toen diverse banken – waaronder ook Nederlandse - extra kapitaal nodig hadden. Dit alles leidde tot bezorgdheid, waardoor het vertrouwen verder afnam. Het fonds volgde aan het einde van het tweede kwartaal het advies van BlackRock op om de risico´s van de beleggingsportefeuille te verminderen. Dit gebeurde door de aandelenweging te verlagen naar 25% van het totaal belegd vermogen, ten gunste van obligaties. Tegelijkertijd werd de renteafdekking opgetrokken van 50% naar 74%, zodat de rentegevoeligheid van de pensioenverplichtingen afnam. Dit gebeurde door aankoop van renteswaps (exclusief inflation linked bonds). De beslissing om het renterisico verder af te dekken bleek een goede keus. Over het gehele jaar gemeten droeg dit 8,55%-punt bij aan het totaal beleggingsresultaat. Dit heeft er toe ge-leid dat gemiddeld genomen de dekkingsgraad van het fonds minder hard is gedaald dan bij vele andere pensioenfondsen.

In het derde kwartaal werden economische groeicijfers en verwachtingen sterk naar beneden bijgesteld. Verscheidene banken en verzekeraars kwamen in de problemen door verslechte-ring van hun balansen. Het wegvallen van marktpartijen had een cumulatief effect doordat ook andere marktpartijen liquiditeitsproblemen kregen. Beleggers, waaronder hedge fond-sen, vroegen in grote mate hun geld terug. Dit versterkte de noodzaak tot afwaardering en nog meer financiële waarden moesten worden verkocht in een illiquide markt. Wereldwijd trachtten Centrale Banken door renteverlagingen en de afgifte van garanties de financiële markten te steunen. De aankondiging van het Amerikaanse plan van 700 miljard USD le-verde niet de gewenste financiële stabilisatie. Aandelenkoersen bleven over een breed front dalen. De dekkingsgraad van het fonds daalde eind derde kwartaal verder tot 118%.

18 Jaarverslag 2008

BeleggingenVe

rsla

g va

n he

t bes

tuur

Vastgoed

Aandelen

Het vierde kwartaal startte uiterst negatief. Aandelenkoersen verloren in de eerste twee we-ken van oktober ruim 20% van hun waarde. Diverse banken in Europa en Amerika moesten worden gesteund met garanties en kapitaalinjecties. De onzekerheid nam toe, waardoor de rentetarieven nog verder onder druk kwamen. Hierdoor kwam de dekkingsgraad in een vrije val en daalde ultimo 2008 tot 101%.

De verder verslechterende situatie op de Amerikaanse hypotheekmarkt en de in de loop van 2007 ontstane kredietcrises, had een sterk negatief effect op vastgoedbeleggingen. Daarop vooruitlopend werd begin 2008 de beursgenoteerde vastgoedportefeuille van het fonds vol-ledig afgebouwd, mede vanwege de sterke correlatie met aandelen. De opbrengsten werden toegevoegd aan de niet-beursgenoteerde vastgoedportefeuille. Daarvan zijn de beleggingen gespreid over Azië, Europa en Noord-Amerika. Het fonds heeft belangen in kantoren, win-kels, woningen en logistieke dienstverlening.

Ultimo 2008 was 8% van het totaal vermogen belegd in vastgoed. Het totaalrendement voor deze categorie bedroeg -5,2% (benchmarkrendement -5,1 %).

Het gebrek aan vertrouwen zorgde er voor dat de aandelenkoersen, van veelal financiële in-stellingen, daalden tot niveaus die voor het laatst in het begin van de negentiger jaren waren gezien. Ook gingen bekende en minder bekende partijen bankroet. De relatief zware weging van financiële waarden in aandelenindices veroorzaakte grote negatieve rendementen. De dalingen van 2008 waren de op twee na grootste van de afgelopen honderd jaar. De grootste koersdaling, gemeten in euro’s, werd waargenomen in de Aziatische regio en bedroeg meer dan 50% en werd op de voet gevold door de opkomende markten. Europa verloor 36% en de Japanse beurs iets meer dan 30%. De Verenigde Staten, door velen gezien als veroorzaker van de kredietcrisis, wist de schade te beperken tot een daling van 27%.

De aandelenbeleggingen behaalden een rendement van - 38,12% (benchmark - 40,05%).

Geografische spreiding aandelenportefeuille

Aandelen indices 2008, geïndexeerd (31-12-2007 = 100)

EuropaAmerikaJapan PacificOpkomende Markten

20

40

60

80

100

120

dec-07 mrt-08 jun-08 sep-08 dec-08

MSCI Europa Dow Jones Industrials Nikkei MSCI Opkomende markten

Jaarverslag 2008 19

Verslag van het bestuurBeleggingen

Private equity Private equity zijn beleggingen in niet-beursgenoteerde aandelen. Met deze beleggingen wordt getracht deel te nemen in sectoren waarin niet op andere wijze kan worden geparti-cipeerd. Of waarbij dergelijke vermogensbeheerders een voordeel hebben ten opzichte van andere marktparticipanten, door bijvoorbeeld ‘pooling’ van vermogen. In 2008 werd het doelpercentage van 9% van de totale beleggingen overschreden. Dit kwam doordat kapitaalaanvragen onverminderd doorgingen, maar ook omdat de verkoop van Private equity stagneerde. Daarnaast is door opwaardering van de Amerikaanse dollar de waarde van deze beleggingen met circa € 7 mln. toegenomen. Uiteindelijk leidde dit tot een toename van deze categorie tot 10,3% van de totale beleggingen. In 2008 werden geen nieuwe verplichtingen aangegaan. Eind 2008 was circa €184 mln. belegd in Private equity.

De Private equity portefeuille van het fonds bleek beter bestand tegen de malaise op de wereldwijde aandelenmarkten. Gemeten over geheel 2008 werd een rendement behaald van -7,5% in euro’s (benchmark - 35,3%).

Vastrentende beleggingen worden in het algemeen beschouwd als een risicomijdende beleg-gingscategorie. Dit gold afgelopen jaar niet voor alle vastrentende waarden. De onrust op de financiële markten zorgde voor een grote vraag naar staatsleningen. Hierdoor stegen de koer-sen daarvan, met als gevolg dat de rente op staatsobligaties daalde. Met name in het tweede helft van het jaar was dat het geval.

Het fonds belegde een groot deel van de vastrentende beleggingen in een breed gespreide Europese portefeuille met staatsleningen en bedrijfsobligaties met een minimum krediet-waardigheid van BBB. Daarnaast werd per 1 februari belegd in High Yield obligaties en schuldpapier van opkomende markten. Al enkele jaren heeft het fonds inflatiegerelateerde vastrentende beleggingen in portefeuille. Het zijn gestructureerde producten met gedeel-telijk een breed gespreide Nederlandse vastgoedportefeuille als onderpand en deels een portefeuille van bedrijfsleningen van voornamelijk financiële instellingen. Deze beleggingen zijn qua waardering afhankelijk van het verloop van de rente en de inflatieverwachting. Ook bleken zij zeer gevoelig voor de situatie op de bedrijfsobligatiemarkt. Het rendement op dit onderdeel van de vastrentende waarden bedroeg - 22,2%.

Op de nominale vastrentende portefeuille werd in 2008 een rendement behaald van 3,7%. Het rendement op de totale vastrentende portefeuille bedraagt - 2,6%

2

2,5

3

3,5

4

4,5

5

5,5

31-12-2007 31-3-2008 30-6-2008 30-9-2008 31-12-2008

Europa Verenigde Staten

10 jaarsrente in Europa en de Verenigde Staten in 2008

Vastrentende waarden

20 Jaarverslag 2008

Vers

lag

van

het b

estu

urBeleggingen

De hedgefondsen, waarin het fonds heeft belegd, hadden een tegenvallend resultaat. Wel bleken ze minder gevoelig te zijn voor de extreme effecten die de kredietcrisis teweeg bracht. Gebleken is dat strategieën die er op gericht waren om te profiteren van aandelenkoers-stijgingen qua rendement slecht presteerden. Dit in tegenstelling tot flexibele strategieën die konden profiteren van bijvoorbeeld de toegenomen volatiliteit én de dalende trend van aandelenkoersen. In het verleden was het gebruikelijk dat hedge fondsen als beleggingsca-tegorie een positief rendement behaalden in dezelfde jaren dat aandelen in waarde daalden. Afgelopen jaar was een uitzondering op die regel, waaruit blijkt hoe uitzonderlijk de situatie in 2008 was. Ultimo 2008 was 5,7% van het totale vermogen belegd in hedge fondsen.

In euro´s en na toerekening van de valuta afdekking bedroeg in 2008 het rendement - 13,6%. (benchmark -14,3%).

Bij de overgang naar de normportefeuille in februari 2008 werd besloten om te starten met een Global Tactical Asset Allocation (GTAA)-mandaat. Hiermee werd een extra diversifica-tie aangebracht. Door middel van een overlay systeem van beursgenoteerde derivaten, zoals futures, werden relatieve tactische posities ingenomen tussen liquide beleggingscategorieën als aandelen en obligaties. Een onverwacht hoge volatiliteit en scherp dalende aandelenbeur-zen brachten de manager ertoe gedurende het jaar het risico te reduceren.

Het rendement in 2008 bedroeg - 26,03% (benchmark 3 mnd euro Libor).

Het valutabeleid van het fonds bestaat uit een passieve afdekking van 60% van de valutarisi-co’s voor beleggingen in US Dollar, de Japanse Yen en de Britse Pond. De uitvoering hiervan is opgedragen aan BlackRock. Net als in voorgaande jaren is de omvang van vreemde valuta het grootst in Amerikaanse beleggingen. Dit wordt gevolgd door belangen in Japan en het Verenigd Koninkrijk. Ultimo december was (in)direct voor omgerekend € 580 mln. belegd in vreemde valuta. Hiervan was circa € 361 mln. afgedekt via valutatermijntransacties. De valutamarkt was in 2008 erg volatiel. Fundamentele factoren zoals renteverschillen en economische vooruitzichten bepaalden de bewegingen op de valutamarkten gedurende een groot gedeelte van 2008. De Amerikaanse dollar versterkte 5,2% ten opzichte van de euro. De Japanse yen wist zelfs 29,6% sterker te worden. De Engelse pond daarentegen had het zwaar te verduren en werd 24,0% zwakker ten opzichte van de euro.

GTAA

Valuta

Euro/US Dollar

1

1,1

1,2

1,3

1,4

1,5

1,6

1,7

dec-07 mrt-08 jun-08 sep-08 dec-08

Het fonds heeft het vermogensbeheer volledig uitbesteed aan externe vermogensbeheerders. Per ultimo het verslagjaar waren dit: Fortis; BlackRock; BNG; ING; Knight Vinke; MN Services; CCP; Carlyle Asia, ING Real Estate; Montag Caldwell; Morgan Stanley; Russell; Vanguard; Walter Scott & Partners. Daarnaast neemt het fonds deel aan twee funds of hedge-funds: EIM en PAAMCO. BlackRock verzorgde de valuta afdekking en de rentematching. Het vermogen in private equity is ondergebracht bij vijftien beheerders.

Vermogens-beheerders

Hedgefondsen

Jaarverslag 2008 21

PensioenregelingVerslag van het bestuur

Pensioenregeling

Voorwaardelijke middelloonregeling

De pensioenregeling

De pensioenregeling is een voorwaardelijke middelloonregeling en is van toepassing op alle werknemers in dienst van de aangesloten werkgever(s). Het uiteindelijk te ontvangen pensioen is een optelsom van het in ieder jaar opgebouwd pensioen. De jaarlijkse opbouw bedraagt 1,75% over de pensioengrondslag in enig jaar. Daarnaast wordt 0,5% aan extra ou-derdomspensioen opgebouwd dat kan worden uitgeruild voor een partnerpensioen.

De aanspraken van (ex)deelnemers en de ingegane pensioenen worden zoveel mogelijk verhoogd conform de algemene salarismaatregel van TNO. Deze toeslag is voorwaardelijk. Er is voor deze toeslag geen reserve gevormd en er wordt geen premie voor betaald. Of de financiële middelen in enig jaar toereikend zijn om de toeslag door te voeren, wordt door het bestuur, in overleg met de actuaris, jaarlijks vastgesteld. Daarbij is onder meer de hoogte van de dekkingsgraad van het fonds van belang. Als leidraad hanteert het bestuur een beleidsstaf-fel. Deze is in te zien op de website van het fonds: www.pensioenfondstno.nl.

Pensioengrondslag Het pensioengevend jaarsalaris minus de franchise in het betreffende kalenderjaar (€ 13.016 per 1 januari 2008).

Ouderdomspensioen De jaarlijkse opbouw bedraagt 1,75% over de pensioen-grondslag in enig jaar. Daarnaast wordt 0,5% aan extra ouderdomspensioen opgebouwd (kan worden uitgeruild voor een partnerpensioen).

Pensioendatum De 1e dag van de maand waarin de 65-jarige leeftijd wordt bereikt.

Levenslang partnerpensioen Op risicobasis en bedraagt 70% van het bereikbare ouder-domspensioen, gebaseerd op een opbouwpercentage van 1,75%. De vóór 1 januari 2002 opgebouwde aanspraken blijven in stand.

Tijdelijk partnerpensioen Op risicobasis en bedraagt 10% van het bereikbare ouder-domspensioen, gebaseerd op een opbouwpercentage van 1,75%, zolang de leeftijd van 65 jaar nog niet is bereikt. Vóór 1 januari 2002 opgebouwde aanspraken blijven in stand.

Wezenpensioen Op risicobasis en bedraagt 16% van het te bereiken oude-dagspensioen, gebaseerd op een opbouwpercentage van 1,75%. Wordt uitgekeerd tot de 21-jarige leeftijd. Er geldt een verdubbeling voor volle wezen.

Arbeidsongeschiktheids-pensioen

Bedraagt 70% van het pensioengevend salaris boven het maximum dagloon. Ingang bij einde dienstbetrekking wan-neer op dat moment of aansluitend recht is op een WIA/WAO-uitkering. Bij gedeeltelijke arbeidsongeschiktheid uitkering naar rato.

Keuzemogelijkheden Uitruil 0,5% extra ouderdomspensioen voor partnerpensi-oen. Vrijwillige voortzetting bij verlof, demotie en prepen-sioen. Hoog/laag pensioen. Uitstel pensioen tot uiterlijk 70 jaar, mits sprake van een arbeidsovereenkomst.

22 Jaarverslag 2008

Uitkeringen (in duizenden euro’s) 2008 2007Ouderdomspensioenen 53.302 49.429Partnerpensioenen 14.316 13.469Wezenpensioenen 210 215 Arbeidsongeschiktheidspensioenen 1.251 1.232Overlijdensuitkeringen 153 138Tegemoetkoming ziektekosten 1.111 1.480

Totaal 70.343 65.963

OuderdomspensioenenPartnerpensioenenArbeidsongeschiktheidspensioenenOverige

De totale pensioenpremie is per 1 januari 2008 vastgesteld op 15% van het pensioengevend salaris. Deze premie is voor het verslagjaar kostendekkend en stemt overeen met de uitgangs-punten van de premiestaffel, waarbij de hoogte van de premie mede afhankelijk is van de dekkingsgraad van het fonds. De werkgever verhaalde in 2008 op de werknemer een premie van 8,8% van het pensioengevend salaris boven een premievrije voet van € 27.660.

Voor 2009 is de totale pensioenpremie vastgesteld op 16,5%. Daarnaast betaalt de werkgever overeenkomstig de Uitvoeringsovereenkomst tussen TNO en het fonds een extra premie van 2% vanwege de ontstane dekkingstekort. De werknemerspremie bedraagt 10,06% van het pensioengevend salaris boven een premievrije voet van € 28.572.

Het bestuur nam, ondanks de negatieve ontwikkeling op de aandelen- en kapitaalmarkten, op 16 januari 2008 het besluit de toeslag van de pensioenen per 1 januari 2008 vast te stellen op 3,3%, overeenkomstig de algemene salarismaatregel van TNO. Bepalend voor de hoogte van de toeslag was de dekkingsgraad per 31 december 2007. Met de genoemde toeslag zijn de pensioenen tot deze datum volledig geïndexeerd en zijn er geen achterstanden. Gelet op de situatie van een dekkingstekort van het fonds ultimo 2008 is op de pensioenen van de (ex) deelnemers en pensioengerechtigden per 1 januari 2009 geen toeslag verleend.

Het fonds kent een voorwaardelijke tegemoetkoming in de premie voor de zorgverzekering voor gepensioneerden. Deze tegemoetkoming geldt voor degenen die aansluitend op de deelneming met pensioen zijn gegaan. Omdat De Nederlandsche Bank de tegemoetkoming als een oneigenlijke activiteit van het fonds aanmerkt, moest het bestuur besluiten deze met ingang van 2007 geleidelijk in maximaal vijf jaar af te bouwen. Daarom werd de maximale tegemoetkoming voor 2007 verlaagd van € 1.000 naar € 800. Voor 2008 is dit bedrag verder verlaagd naar € 600.

Het totaal aan pensioenuitkeringen (exclusief TOP) steeg in 2008 met circa € 4,4 mln. naar € 70,3 mln. Deze stijging werd met name veroorzaakt door de indexeringstoeslag van 3,3% per 1 januari 2008 en een toename van het aantal pensioengerechtigden. Hieronder zijn de uitkeringen nader gespecificeerd.

PensioenregelingVe

rsla

g va

n he

t bes

tuur

Pensioenpremie

Toeslag

Tegemoetkomingpremie

zorgverzekering

Uitkeringen

Jaarverslag 2008 23

Pensioengerechtigden

Geschillen regeling In het verslagjaar werd ten aanzien van de pensioenregeling bij het fonds geen geschil inge-diend.

Pensioengerechtigdenbestand (aantallen) Ouderdoms- Partner- Wezen- Arbeids- pensioen pensioen pensioen ongeschiktheids- pensioen

Stand 1 januari 2008 2.772 1.216 55 200Ingang pensioen 177 80 - 3Einde wegens overlijden - 99 - 46 - - 1 Andere oorzaken - 1 - 3 - 18

Stand 31 december 2008 2.850 1.251 52 184

Waarvan mannen 2.317 52 24 105Waarvan vrouwen 533 1.199 28 79

In het verslagjaar gingen 177 personen met ouderdomspensioen. Wegens overlijden werden 80 nieuw ingaande partnerpensioenen uitgekeerd. Het aantal nieuw ingegane arbeidsonge-schiktheidspensioenen bedroeg 3.

Deelnemersbestand Het verloop in het deelnemersbestand wordt hieronder weergegeven.

Deelnemersbestand (aantallen) Actieven Gewezen deelnemersStand 1 januari 2008 5.551 4.802Indiensttredingen 570 -Herindiensttredingen 11 - 11Overlijden - 3 - 10Ingang ouderdomspensioenen - 94 - 67Uitdiensttredingen - 519 519Waarde-overdrachten - - 208Premierestituties - 5 - 1Andere oorzaken 26 4

Stand 31 december 2008 5.537 5.028

Waarvan mannen 3.977 3.208 Waarvan vrouwen 1.560 1.820

In het verslagjaar maakten 208 vertrekkers en 222 indiensttreders gebruik van de regeling om bij verandering van baan het pensioen over te dragen

Waardeoverdracht

Overzicht waarde-overdrachten (in duizenden euro’s) 2008 2007 2006 OverdrachtAantal vertrekkers 208 271 176Waarde 5.868 8.570 5.168

OvernameAantal indiensttreders 222 291 278Waarde 5.008 6.832 5.511

PensioenregelingVerslag van het bestuur

24 Jaarverslag 2008

Pensioenspaarregeling

LifeCycle Mix

Vers

lag

van

het b

estu

ur

Pensioenspaarregeling

Vanwege de nieuwe wettelijke zorgplicht is het fonds per 1 juli 2007 voor de uitvoering van de pensioenspaarbeleggingen van het tijdelijk ouderdomspensioen (TOP) overgestapt van Nationale-Nederlanden naar ING Personal Fund Services B.V. Deelnemers aan de pensioen-spaarregeling - dit zijn degenen die vóór 2006 in dienst waren - hebben de mogelijkheid om online de ontwikkeling van hun pensioenspaarkapitaal te volgen en zelf hun beleggingsmix samen te stellen. Dit kan door in te loggen op de website van ING IM, via een toegezonden wachtwoord en gebruikersnaam.

Standaard wordt het pensioenspaarkapitaal van de deelnemer belegd in een LifeCycle Mix. Defensief, Neutraal of Offensief, afhankelijk van het door de deelnemer opgegeven risico-profiel. In combinatie met de resterende tijd tot de ingangsdatum van de TOP, leidt dit tot een verdeling over aandelen-, obligatie- en geldmarktfondsen.Is geen risicoprofiel door de deelnemer opgegeven, dan wordt standaard de LifeCycle Mix Defensief toegepast. Dit is een gespreide portefeuille met beleggingen in een aantal beleg-gingsfondsen. De verdeling is afhankelijk van de tijd die resteert tot de ingangsdatum van de TOP. Naarmate de tijd verstrijkt, wordt de portefeuille zodanig automatisch aangepast dat de risico’s afnemen. In de laatste periode vóór de TOP is het beleggingsprofiel behoudend en wordt er bovendien een geldmarktfonds aan de portefeuille toegevoegd, dat in enige mate bescherming biedt tegen sterke dalingen van beurskoersen.

Een deelnemer is niet verplicht om in de LifeCycle Mix te beleggen. Er kan ook worden ge-kozen om zelf te beleggen. Hiervoor moet men bij voorkeur al enige ervaring met beleggen hebben opgedaan. Als zelf wordt belegd kan dit gedaan worden volgens ‘Eigen Verdeling’ of ‘Vrije Keus’.

De rendementen van alle LifeCycle Mixen van ING IM werden in 2008 zwaar beïnvloed door de fors negatieve aandelenbeurzen. Doordat in alle varianten van de LifeCycle Mix voor een bepaald percentage in aandelenfondsen wordt belegd, zijn de rendementen ook negatief. In onderstaande tabel worden de gemiddelde rendementen van enkele beleggingskeuzes weergegeven, behorend bij een ‘defensief’ risicoprofiel en gedifferentieerd naar de duur van de individuele beleggingshorizon.

Zelf beleggen

RendementenLifeCycle Mix

AandelenObligaties met lange looptijdObligaties met korte looptijdGeldmarktKapitaalbescheming (zonder garantie)

100%90%80%70%60%50%40%30%20%10%0%

30 jaar

20 jaar

10 jaar

5 jaar

Defensieve LifeCycle Mix

Gemiddeld aandelen %

Jaarverslag 2008 25

Gemiddeld rendement per beleggingskeuze naar profiel en leeftijd Risicoprofiel: Defensief Periode 1-1-2008 t/m 31-12-2008 Horizon LifeCycle Mix Eigen Verdeling Vrije Keus (incl. spaarders) Tot 2 jaar - 8,16% 3,56% - 5,35% 2 tot 4 jaar - 8,99% - 5,47% 4 tot 8 jaar - 10,49% - 4,84% 8 tot 12 jaar - 13,15% - 7,68% 12 tot 16 jaar - 15,06% - 20,37% - 9,52%> 16 jaar - 17,50% - 9,29%

Onderhandelingen van het fonds met ING resulteerden in de mogelijkheid voor deelnemers om hun spaarkapitaal - of een gedeelte daarvan - via de variant ‘Vrije Keus’ cash aan te houden als aanvulling op de reeds bestaande beleggingsvormen. De rente bedroeg in het ver-slagjaar 4% op jaarbasis. Deze rente kan variëren in hoogte, omdat deze grotendeels wordt afgeleid van de marktrente.

Deelnemers kunnen hun portefeuille inzien en aanpassen via de website: https://mijnpensi-oen.ingim.nl. Daarvoor moet men inloggen met behulp van destijds toegezonden gegevens of via zelf aangepaste inloggegevens. Er bestaat via de website ook inzage in de transactiege-gevens. Aan degenen waarvan het e-mailadres bij ING IM onbekend was, is een halfjaarlijks overzicht per post verstrekt. In maart 2008 is aan alle deelnemers een jaaroverzicht per post verstrekt. Het gaat daarbij om het overzicht van ING IM van het opgebouwde kapitaal per 31-12-2007. Het fonds heeft in augustus 2008 een overzicht (UPO) verstrekt, waarin het kapitaal is omgezet in een pensioen-indicatie ingaande op 62 en 63 jarige leeftijd tot aan 65 jaar.

De premie wordt alleen nog voor werknemers geboren voor 1 januari 1950 afgedragen en bestaat uit een werkgevers- en een werknemersdeel. De totale premie is gemaximeerd tot 6,6%. In het verslagjaar werd van de werkgevers een premie ontvangen van € 1,0 mln. en van de werknemers € 1,0 mln., inclusief de vrijwillige deelnemerspremie. De jaarlijkse fondsbijdrage aan de overgangsregeling - voor werknemers in dienst vóór 1 januari 1996 en geboren vóór 1 maart 1957 - bedroeg € 1,5 mln., die uit de hiervoor getroffen voorziening is gefinancierd.

In verband met invoering van de levensloopregeling door de werkgever geldt voor deel-nemers geboren op of na 1 januari 1950, dat vanaf 1 januari 2006 geen verdere inleg in de pensioenspaarregeling meer wordt gedaan. Alle opgebouwde rechten blijven behouden voor het doel waarvoor is gespaard. Voor deelnemers geboren tussen 1 januari 1950 en 1 maart 1957 geldt dat de aanvullende fondspremie via de werkgever kan worden aangewend voor de levensloopregeling. Deze bedroeg € 0,8 mln.

In het verslagjaar gingen 113 deelnemers met tijdelijk ouderdomspensioen (TOP). Het bedrag dat aan tijdelijk ouderdomspensioen werd uitgekeerd was € 12,7 mln. Het totaal uit-staande pensioenspaarkapitaal bedroeg € 144,5 mln. op 31 december 2008.

Pensioenspaarregeling

Renterekening

Portefeuille overzicht

Verslag van het bestuur

De premie

Ingang, uitkering en totaal spaarkapitaal

26 Jaarverslag 2008

Pensioen-spaarregeling

PensioenspaarregelingVe

rsla

g va

n he

t bes

tuur

Ambitieniveau Kapitaalvorming om met 62 jaar gebruik te maken van de TOP tot 65 jaar.

Uitstel en vervroeging Keuze ingangsdatum tussen 59- en 65-jarige leeftijd.

Deeltijd Keuze met instemming van de werkgever om tussen 59 en 65 jaar de TOP in te laten gaan in combinatie met gedeeltelijk doorwerken.

Aanvullend sparen De maximale norm, in overeenstemming met fiscale regels, is erop gebaseerd dat de uitkering vanaf 60-jarige leeftijd maximaal 85% van het salaris kan bedragen.

Premie 6,6% van het salaris (inclusief VT, 13e maand en vaste toe-lagen) tot uiterlijk de 1e van de maand waarin de deelnemer 62 jaar wordt. Verdeling werkgever en werknemer in de ver-houding 2:1.

Beschikbare fondsen voor belegging

De premies worden via ING IM gestort in beleggings-fond-sen, die gesepareerd zijn van de beleggingen van het fonds. Op het moment van pensioentoekenning wordt het gespaarde kapitaal overgeboekt naar het fonds.

Aanwending kapitaal bij arbeidsongeschiktheid

De deelnemer kan het spaarkapitaal omzetten in een pensioen ter aanvulling op het arbeidsongeschiktheids-pensioen uit de basisregeling.

Aanwending kapitaal bij overlijden

Het spaarkapitaal wordt herleid tot een aanvullend pensioen ten behoeve van de nabestaanden.

Aanwending kapitaal op ingangsdatum

Het spaarkapitaal wordt op de ingangsdatum herleid tot een TOP met een rekenrente van 4%. Indien kapitaal resteert op 65-jarige leeftijd, wordt dit aangewend voor inkoop van le-venslang ouderdomspensioen.

Toeslag Bij de berekening van de TOP wordt geen rekening gehouden met indexatie.

In het verslagjaar waren ten aanzien van de pensioenspaarregeling geen geschillen ingediend. Wel waren er diversen klachten ten aanzien van onduidelijkheid over de beleggingen, de negatieve beleggingsrendementen, het in eerste instantie ontbreken van een renterekening en over de ING website. Deze klachten werden in samenwerking met ING IM afgehandeld. Ook het fonds heeft ING IM aangesproken op een aantal verbeteringen met betrekking tot het LifeCycle produkt.

De pensioenspaarregeling is een beschikbare premieregeling en heeft als doel om via een be-leggingsrekening volledig voor eigen risico van de deelnemer een kapitaal op te bouwen voor een tijdelijk ouderdomspensioen (TOP). Opbouw volgens deze regeling vindt vanaf 1 januari 2006 alleen nog plaats voor de op 31 december 2005 reeds in dienst zijnde werknemers die op 1 januari 2005 de leeftijd van 55 jaar hebben bereikt. De werknemers die op 1 januari 2005 jonger zijn dan 55 jaar bouwen vanaf 1 januari 2006 niet meer op.

Geschillenregeling

Jaarverslag 2008 27

Verslag van het bestuur

Het fonds dient te beschikken over een minimaal vereist eigen vermogen overeenkomstig de Pensioenwet. In het besluit financieel toetsingskader pensioenfondsen van De Nederlandsche Bank zijn hiervoor gedetailleerde regels vastgelegd. Voor het fonds bedraagt per 31 decem-ber 2008 dit minimaal vereist eigen vermogen € 88,2 mln., ofwel 5% van de pensioenver-plichtingen (2007: € 73,1 mln.).

Voor het fonds bedraagt het vereist eigen vermogen 17,4% van de voorziening pensioenver-plichtingen, ofwel € 307,2 mln. Dit is op basis van de feitelijke beleggingsmix ultimo 2008. De hierna berekende risico’s zijn de effecten van de voorgeschreven schokken. Daarbij wordt ervan uitgegaan dat de dekkingsgraad van het pensioenfonds gelijk is aan 117,4% (de even-wichtssituatie).

Hieronder worden de afzonderlijke onderdelen van het vereist eigen vermogen (S1 tot en met S6) nader toegelicht. 1. Renterisico (S1): € 69,7 mln.Het effect van de meest ongunstige wijziging van de rente(termijnstructuur) volgens voorge-schreven stijgings- en dalingsfactoren.2. Aandelen- en vastgoedrisico (S2): € 201,4 mln.De waarde van S2 is opgebouwd uit het effect van een daling van de waarde van de beleg-gingen in beursgenoteerde aandelen ontwikkelde markten en indirect vastgoed met 25%, in aandelen opkomende markten met 35%, in niet-beursgenoteerde aandelen met 30% en in direct vastgoed met 15%. De correlaties tussen de risicocategorieën die onderdeel uitma-ken van het aandelen- en vastgoedrisico bedragen 0,75. Hiermee wordt aangegeven, dat de risico’s niet onafhankelijk van elkaar optreden, maar een sterke positieve samenhang met elkaar vertonen.3. Valutarisico (S3): € 20,6 mln.Het effect van een daling van alle valutakoersen ten opzichte van de euro met 20%.4. Grondstoffenrisico (S4): € 0.Het effect van een daling van de waarde van de beleggingen in grondstoffen (commodities) met 30%.5. Kredietrisico (S5): € 30,4 mln.Het effect van een daling van de gewogen gemiddelde rentemarge (credit spread) met 40%.6. Verzekeringstechnisch risico (S6): € 54,5 mln.Het vereist vermogen voor verzekeringstechnische risico’s wordt bepaald door het proces-risico, de onzekerheid in de sterftetrend (TSO) en de negatieve stochastische afwijkingen (NSA). Het procesrisico bedraagt 0,18%, TSO 2,89% en NSA 0,26% van de voorziening pensioenverplichtingen. 7. Liquiditeitsrisico (S7), concentratierisico (S8) en operationeel risico (S9): € 0. De liquiditeits-, concentratie- en operationeel risico’s worden in de berekening buiten be-schouwing gelaten.

De effecten S1 tot en met S6 worden vervolgens gecombineerd aan de hand van een formule. In deze formule is rekening gehouden met de correlatie tussen sommige risicocategorieën. Hiermee wordt aangegeven dat deze risico’s niet onafhankelijk van elkaar optreden, maar een samenhang met elkaar vertonen. Daarom is het totaaleffect van de risicocategorieën S1 tot en met S6 niet gelijk aan de optelling van de afzonderlijke risico’s. Door diversificatie-effecten is de combinatie van S1 tot en met S6 € 146,8 mln. lager dan de optelling van de losse effecten.

Voor de vaststelling van de technische grondslagen in 2008 is rekening gehouden met de AG prognosetafel 2005-2050 met een terugstelling van -2 voor mannen en -1 voor vrouwen. Het langleven risico, dat wil zeggen de onzekerheid in de sterftetrend vormt een punt van aandacht in het jaar 2009.

Toereikendheidstoets

Toereikendheidstoets

Minimaal vereist eigen vermogen

Vereist eigen vermogen

28 Jaarverslag 2008

Dekkingsgraad De dekkingsgraad per 31 december 2008 behorende bij het vereist eigen vermogen is 117,4%. Het vereist eigen vermogen bedraagt op basis van de beleggingsmix ultimo 2008 € 307,2 mln. Bij deze standaardtoets wordt uitgegaan van nominale rechten, omdat de in-dexatietoeslag voorwaardelijk is. De dekkingsgraad die ultimo 2008 behoort bij het minimaal vereist eigen vermogen bedraagt 105% van de pensioenverplichtingen. Ultimo 2008 bedraagt de dekkingsgraad van het fonds 101%. Geconcludeerd wordt dat de dekkingsgraad van het fonds lager is dan het vereist eigen vermogen. Dat betekent dat er sprake is van dekkingstekort en een reservetekort. Het fonds heeft tijdig een herstelplan inge-diend en is in afwachting van instemming van De Nederlandsche Bank.

Het fonds wordt bij het beheer van de pensioenverplichtingen en de financiering daarvan geconfronteerd met risico’s. Jaarlijks vindt een risico-evaluatie plaats. Daarbij wordt on-derzocht of er nieuwe risico’s zijn ontstaan en worden de bestaande risico’s geëvalueerd. In 2008 is een beoordeling uitgevoerd overeenkomstig de Financiële Instellingen Risicoanalyse Methode (FIRM) zoals geformuleerd door De Nederlandsche Bank.

Hieronder worden de verschillende risico’s beschreven. In de toelichting op de jaarrekening wordt verantwoording afgelegd over het gevoerde risicobeleid en de getroffen beheersmaat-regelen.

SolvabiliteitsrisicoDe belangrijkste doelstelling van het fonds is het nakomen van de pensioentoezeggingen. Voor het realiseren van deze doelstelling wordt gestreefd naar een toereikende solvabiliteit op basis van de marktwaarde van de pensioenverplichtingen. Het belangrijkste risico voor het fonds betreft het solvabiliteitsrisico, ofwel het risico dat het fonds niet beschikt over voldoende vermogen ter dekking van de pensioenverplichtingen. Om te zorgen dat er voldoende middelen beschikbaar zijn hanteert het fonds een sturingsin-strument. Er is een staffel ontwikkeld die het premie- en indexeringsbeleid afhankelijk stelt van de solvabiliteit van het fonds. Om deze aspecten in samenhang te beoordelen voert het fonds periodiek een Asset Liability Management (ALM)-studie uit. Dit is een analyse van de pensioenverplichtingen en van verschillende beleggingsstrategieën en de ontwikkeling daarvan in diverse economische scenario’s. De uitkomsten van deze analyses worden door het bestuur omgezet naar strategisch beleid op de hiervoor genoemde gebieden. Indien de solvabiliteit van het fonds zich negatief ontwikkelt, kan dit, naast een hogere premie, leiden tot korting op de indexatietoeslag van opgebouwde pensioenrechten. In het uiterste geval kan het noodzakelijk zijn dat het fonds verworven pensioenaanspraken en pensioenrechten moet verminderen.

Actuarieel risicoEen belangrijk risico is het actuarieel risico. Ter beheersing hiervan wordt door de actuaris een verzekeringstechnische analyse gemaakt van de pensioenverplichtingen en de opbouw van de voorzieningen. Uitgaande van het deelnemersbestand van het fonds wordt daarbij rekening gehouden met generatietafels t/m 2050.

OmgevingsrisicoDit betreft het risico van buiten het fonds komende veranderingen op het gebied van con-currentieverhoudingen, belanghebbenden, reputatie alsmede het algemene klimaat waarin pensioenfondsen opereren. De belangrijkste beheersmaatregelen op dit vlak zijn de verte-

Risicobeheer

Risicobeheer

Vers

lag

van

het b

estu

ur

Algemene risico’s

Jaarverslag 2008 29

Verslag van het bestuurToerekendheidstoets

Beleggingsrisico’s

genwoordiging van belanghebbenden in het bestuur, de deelnemersraad en het verantwoor-dingsorgaan van het fonds, het lidmaatschap van het fonds van de koepelorganisatie van ondernemingspensioenfondsen, alsmede het door het fonds vastgestelde communicatiebeleid en het deskundigheidsplan.

UitbestedingsrisicoDit betreft het risico dat de continuïteit, integriteit en/of kwaliteit van de aan derden uitbe-stede werkzaamheden wordt geschaad. Om dit uitbestedingsrisico te beheersen worden de externe partijen door het fonds getoetst mede aan de hand van service level agreements, rap-portages en voortgangs- respectievelijk evaluatiebesprekingen.

IT-risicoHet risico dat geautomatiseerde bedrijfsprocessen en informatievoorziening onvoldoende integer, niet continue, of onvoldoende beveiligd worden. Met de leverancier van het geauto-matiseerde pensioenadministratiesysteem zijn in dat kader specifieke afspraken in de service level agreement opgenomen. Ook met andere IT-leveranciers die activiteiten en diensten voor het fonds verrichten zijn daartoe contractuele afspraken gemaakt. Ter beheersing van dit risico beschikt het fonds voorts over een informatiebeveiligingsplan en een calamiteitenplan.

IntegriteitsrisicoDit betreft het risico dat de integriteit van het fonds wordt beïnvloed als gevolg van niet in-tegere of onethische gedragingen van de organisatie, de medewerkers of de leiding van het fonds. Ter beheersing hiervan is de deskundigheids- en integriteitstoets van De Nederland-sche Bank van toepassing. Daarnaast beschikt het fonds over een compliance programma en een gedragscode die daarvan onderdeel uitmaakt. Binnen de gedragscode wordt een onder-scheid gemaakt tussen insiders en betrokkenen. Ieder lid van het bestuur, de directie, externe leden van de beleggingsadviescommissie, de deelnemersraad, het verantwoordingsorgaan, de visitatiecommissie, en alle medewerkers dienen jaarlijks een nalevingsverklaring te on-dertekenen. Daarnaast is binnen het fonds waar nodig functiescheiding aangebracht en past het fonds bij het aangaan van verplichtingen en doen van betalingen het vierogenprincipe toe. Het fonds heeft een interne- en externe compliance-officer aangesteld die toezicht houdt op de naleving van de gedragscode. De externe compliance-officer rapporteert elk half jaar over zijn bevindingen aan het bestuur.

Juridisch risicoHet risico wegens veranderingen in en naleving van wet- en regelgeving en het mogelijk bedreigd worden van de rechtspositie van het fonds met inbegrip van de mogelijkheid dat contractuele bepalingen niet afdwingbaar of niet correct gedocumenteerd zijn. Ter beheer-sing van dit risico zijn de relevante juridische risico’s en ontwikkelingen geïdentificeerd die samenhangen met de activiteiten, producten en contracten. Het fonds beschikt over juridi-sche expertise. Daarnaast wordt bij specifieke contracten op het gebied van vermogensbeheer of andere specifieke onderwerpen externe gespecialiseerde juridische expertise ingehuurd.

De beleggingsrichtlijnen van het fonds zijn gericht op het beheersen van risico’s. Te onder-scheiden zijn: kredietrisico, marktrisico, renterisico, valutarisico, liquiditeitsrisico en opera-tioneel risico.

KredietrisicoDit betreft het risico dat partijen, waarop het fonds vorderingen heeft, hun verplichtingen niet nakomen. Bijvoorbeeld partijen die obligaties uitgeven, leningen op schuldbekentenis verstrekken, banken waarbij deposito’s worden geplaatst en marktpartijen waarmee ‘Over

30 Jaarverslag 2008

RisicobeheerVe

rsla

g va

n he

t bes

tuur

The Counter’ derivaten posities worden aangegaan. Dergelijke risico’s worden beheerst door het stellen van limieten. Voor alle vermogenscategorieën zijn grenswaarden aangegeven voor de kredietwaardigheid van de tegenpartij waaraan moet worden voldaan.

Marktrisico Dit betreft het risico dat het fonds verliezen lijdt door koersdalingen in de financiële markten van aandelen, vastrentende beleggingen en dergelijke. De risico’s worden beheerst door han-tering van een strategische normportefeuille waarvan slechts met een voorafgaande marge kan worden afgeweken. Er wordt periodiek bepaald of de afwijking te groot is. Dan wordt geherbalanceerd. Daarnaast wordt in beperkte mate gebruik gemaakt van derivaten zoals put opties om risico´s van een koersdaling af te dekken.

Renterisico Het renterisico ontstaat door het verschil in de rentegevoeligheid van de bezittingen en de verplichtingen. Bij de bezittingen is het belangrijkste rentegevoelige deel de obligatieporte-feuille. Omdat pensioenaanspraken contant gemaakt worden met de marktrente wordt ook bij de verplichtingen een renterisico gelopen. Door middel van renteswaps dekt het fonds dit risico af. Dit dekkingspercentage kan in de toekomst bij hogere rentestanden opwaarts worden verhoogd.

Valutarisico Dit is het risico dat de waarde van de beleggingen in vreemde valuta wijzigd door verande-ringen in de valutakoersen ten opzichte van de euro. Er wordt strategisch een afdekking van de valutaposities in USD, Yen en Britse Pond aangehouden.

LiquiditeitsrisicoEr is een risico dat beleggingen niet tijdig en/of niet tegen een aanvaardbare prijs kunnen worden omgezet in liquide middelen. Het gaat hierbij om het korte termijn risico. Door in het strategische en tactische beleggingsbeleid voldoende ruimte te houden voor liquiditeitsposi-ties wordt dit risico beheerst. Rekening wordt gehouden met de directe beleggingsopbreng-sten en andere inkomsten zoals pensioenpremies.

Operationeel risicoDit betreft risico’s vanwege onjuiste of foutieve afwikkeling van transacties. Deze risico’s worden beheerst door hoge eisen te stellen aan externe- en interne controles en de dienstver-lening van derden waar het fonds gebruik van maakt. Daarnaast wordt intern het fraude risico beperkt door de complianceregels die zijn gesteld en die door het externe compliancetoezicht worden bewaakt.

Jaarverslag 2008 31

Verslag van het bestuurVooruitblik

Vooruitblik 2009

Op 31 maart 2009 heeft het fonds een herstelplan ingediend bij De Nederlandsche Bank. Dit gebeurde in verband met het dekkingstekort van het fonds. Het herstelplan geeft inzicht in de verwachte ontwikkeling. Het laat op basis van stochastische modelberekeningen zien dat binnen 1 jaar het fonds wordt geacht te zijn hersteld van het dekkingstekort. De verwachting is dat de dekkingsgraad dan tenminste weer 105% bedraagt. Ook geeft het herstelplan aan dat binnen 4 jaar het reservetekort wordt ingelopen. Het bestuur beseft dat het herstelplan slechts verwachtingen zijn en dat de realiteit anders kan zijn. De in het herstelplan gehanteerde economische aannames en correlaties liggen binnen de toegestane maxima van De Nederlandsche Bank.

Genomen acties per 1 januari 2009 in het kader van het herstelplan zijn:• verhoging van de totale pensioenpremie van 15% naar 16,5% en daarnaast een extra premie voor de werkgever van 2%;• het niet indexeren van de pensioenen.

De continuïteitsanalyse geeft aan dat het herstel voornamelijk wordt gerealiseerd door een solvabiliteitsvrijval en het inzetten van het premie- en toeslagbeleid als sturingsmiddel. Het bestaande beleid voor premieverhoging en toeslagenreductie, met de premie- en toesla-genstaffel als leidraad, lijkt voldoende te zijn voor het herstel. Inzet van andere middelen lijkt niet nodig en nieuw beleid behoeft niet te worden geformuleerd. Het bestuur constateert dat het totaal van de beleidsinstrumenten bijdraagt aan het verbeteren van de positie van het fonds. De strategische beleggingsmix, een aangepast volgen van de staffel voor het geven van toeslagen en de te ontvangen premie geven steun aan het herstel.

Het bestuur beseft dat er risico’s aanwezig zijn die het herstel kunnen verstoren. Gedurende de periode van dekkingstekort respectievelijk van herstel zijn er nog aanvullende sturings-middelen. Zo resteren nog de mogelijkheden van aanpassing van het beleggings- en risico-beleid, aanpassing van de pensioenopbouw alsmede als uiterste maatregel het korten van pensioenrechten.

Nu de implementatie van de Pensionfund Governance in 2008 is voltooid, zal in 2009 aan-dacht uitgaan naar deskundigheidsbevordering en goede procesmatige invulling van de deel-nemersraad, verantwoordingsorgaan en visitatiecommissie.

De Strategische Normportefeuille 2009 zal worden aangepast aan de financieel economische actualiteit en de inzichten op basis van de ALM-studie en adviezen van de beleggingsadvies-commissie. Onderzoek zal plaatsvinden naar de mogelijkheden voor aanvullende inflatie-matching. In het vierde kwartaal zal de Strategische Normportefeuille 2010 worden voorbereid. Evalu-atie zal plaatsvinden van de activiteiten van BlackRock als strategische partner. De monito-ring van het risicomanagement zal worden verfijnd. Ook de periodieke rapportages van de bewaarbank en die van BlackRock zullen beter worden afgestemd op de behoeften van het fonds. Aan maatschappelijk verantwoord beleggen zal verdere invulling worden gegeven, mede aan de hand van de adviezen van de door het bestuur benoemde Ethische Commissie.

Gestart zal worden met de uitvoering van een projectplan gericht op digitale archivering van dossiers en een koppeling daarvan aan het deelnemersbestand in het geautomatiseerde pensioenadministratiesysteem Lifetime. Ook zal de periodieke managementinformatie uit dit

Herstelplan

Vermogensbeheer

Governance

Risicobeheer

32 Jaarverslag 2008

Vers

lag

van

het b

estu

urVooruitblik

systeem worden uitgebreid. Tevens zal worden onderzocht of een koppeling tussen Lifetime en het pensioenbetalingssysteem Paymaster, alsmede Lifetime met de Gemeentelijke Basis Administratie, mogelijk is.

Het risicobeleid en de risicobeheersingmaatregelen van het fonds zullen nader worden ge-toetst. Bezien zal worden of er nieuwe risico’s zijn ontstaan. Een jaarlijks terugkerende toets zal worden uitgevoerd op de door het fonds uitbestede werkzaamheden aan de hand van de met externe partijen gesloten Service Level Agreements. De interne klachtenprocedure en vastlegging van klachten, incidenten en uitzonderingen zal worden geactualiseerd. Het vast-gestelde calamiteitenplan van het fonds zal verder worden verfijnd en getest, waar mogelijk in nauwe samenwerking met de andere fondsen in het PZH-gebouw.

Een belangrijk speerpunt voor 2009 vormt de communicatie. De kwaliteit en kwantiteit van de communicatiemiddelen van het fonds zullen worden afgestemd op de in oktober 2008 uit het klanttevredenheidsonderzoek gebleken behoefte aan informatie. De brochures en de website, inclusief Pensioenplanner, worden geactualiseerd. Op locaties zullen door het fonds, in overleg en samenwerking met de werkgevers, presentaties dan wel spreekuren worden georganiseerd om het onderwerp pensioenen dichter bij de deelnemers te brengen. Er zullen twee prépensioneringsdagen worden georganiseerd voor aanstaande gepensioneerden met eventuele partners.

Rijswijk, 17 juni 2009

Namens het bestuur van de stichting Pensioenfonds TNO

Ir. D. Ph. Schmidt voorzitterIr.drs. J.B.M. Louwe secretaris

Communicatie

Jaarverslag 2008 33

VerantwoordingsorgaanVerslag van het bestuur

Verslag van het verantwoordingsorgaan

Het verantwoordingsorgaan heeft de bevoegdheid om een algemeen oordeel te geven over het handelen van het bestuur en het door het bestuur uitgevoerde beleid in het afgelopen jaar. Voor het verantwoordingsorgaan gaat het vooral om de vraag of het bestuur op een evenwich-tige manier heeft rekening gehouden met de belangen van alle belanghebbenden.

Alle ter beschikking gestelde stukken zijn van dusdanige kwaliteit dat verdere informatie-garing bij actuaris en accountant niet nodig werd geacht. Het verantwoordingsorgaan vindt dat de aanbevelingen in de rapportages van de certificerend actuaris en van de accountant, alsmede die in het verslag van de visitatiecommissie ter zake doende zijn en spreekt de ver-wachting uit dat het bestuur deze aanbevelingen zal opvolgen. Het jaar 2008 is een bijzonder jaar gebleken. Op het gebied van Pensionfund Governance springen de invoering van een deelnemersraad, verantwoordingsorgaan en het uitvoeren van een visitatie in het oog. De kre-dietcrisis, die zowel een aanslag deed op het vermogen als op de verplichtingen, stelde hoge eisen aan de kwaliteit van het vermogensbeheer. Daarom wil hetverantwoordingsorgaan kort nader ingaan op de Pension fund Governance en het fondsresultaat.

Pensionfund GovernanceDe invoering van verschillende, voor het TNO Pensioenfonds nieuwe governance structuren, is voortvarend ingeregeld. Het verantwoordingsorgaan vindt het van wezenlijk belang dat in het jaar 2009 verder wordt geïnvesteerd in de relatie tussen het bestuur, de deelnemersraad en het verantwoordingsorgaan, teneinde de gezamenlijke beleidsdoelen nog beter te kunnen vormgeven en uit te kunnen dragen.

FondsresultaatGezien het bijzondere beleggingsjaar dat 2008 was, heeft het bestuur tijdig en adequaat gehandeld. In het tweede kwartaal werd besloten om de aandelenweging te verlagen en tege-lijkertijd de renteafdekking op te trekken, zodat de rentegevoeligheid van de verplichtingen verminderd werd. Dit geeft aan dat het bestuur goed gebruik heeft gemaakt van de tot haar beschikking staande instrumenten.

Het verantwoordingsorgaan is van mening dat er in 2008 door het bestuur een goede en evenwichtige belangenbehartiging van de pensioengerechtigden, deelnemers en aangeslotenorganisaties heeft plaatsgevonden.

Rijswijk, 28 mei 2009Namens het verantwoordingsorgaan van de stichting Pensioenfonds TNO,dr. M.J.E. Havenga voorzitter

Het bestuur heeft kennis genomen van het algemeen oordeel van het verantwoordingsorgaan. Dit algemeen oordeel geeft steun aan het door het bestuur in het afgelopen jaar gevoerde beleid.

Het bestuur onderschrijft het belang dat verder wordt geïnvesteerd in de relatie tussen het bestuur, de deelnemersraad en het verantwoordingsorgaan, om de gezamenlijke beleidsdoe-len, ieder vanuit de eigen taken en verantwoordelijkheid, nog beter te kunnen vormgeven en uit te kunnen dragen. De intentie van het bestuur is om hier op een zorgvuldige en adequate wijze invulling aan te geven.

Rijswijk, 17 juni 2009

Namens het bestuur van de stichting Pensioenfonds TNOIr. D. Ph. Schmidt voorzitterIr.drs. J.B.M. Louwe secretaris

Taken en verantwoordelijkheden

Oordeel

Bestuursreactie

34 Jaarverslag 2008

Verslag van de visitatiecommissie

In 2008 is een visitatie gehouden. De commissie heeft zich hierbij gericht op de ten tijde van de visitatie bestaande organisatie, processen en procedures, en op de wijze van totstand-koming van het staande beleid. Tijdens de visitatie is kennis genomen van documenten en verslaglegging. Daarnaast heeft de commissie gesprekken gevoerd met de accountant, de ad-viserend actuaris, leden van het bestuur, verantwoordingsorgaan en deelnemersraad alsmede met de directie. De commissie spreekt zijn waardering uit over de adequate en proactieve manier waarop het bestuur en de directie de commissie heeft geïnformeerd.

Het bestuur kenmerkt zich door grote betrokkenheid en staat open voor nieuwe ontwikke-lingen. Binnen het bestuur zijn referenten aangesteld voor specifieke aandachtsgebieden. De zelfevaluatie was ten tijde van de visitatie nog niet voltooid.

• De inrichting van de nieuwe governancestructuur is voortvarend opgepakt. De installatie van het verantwoordingsorgaan en de deelnemersraad heeft plaatsgevonden. Regelmatig overleg tussen bestuur en beide organen blijft van belang. De fondsdocumenten zijn com-pleet en van goede kwaliteit.

• Het vermogensbeheer is volledig uitbesteed met uitzondering van de selectie van managers. Het nieuwe systeem van beheer werkt nog te kort om tot een definitief oordeel te komen. Op basis van de nu beschikbare informatie stellen wij vast dat op zorgvuldige wijze voor een gedegen opzet is gekozen, die voldoende stabiel is. De commissie adviseert om de verslagen van de beleggingsadviescommissie en de rapportage van de vermogensbeheerders in de bestuursvergaderingen te agenderen om het inzicht van het totale bestuur te vergroten.

• Het bestuur geeft ruim aandacht aan de communicatie. Het bestuur streeft er naar actief de tevredenheid over de communicatie en het pensioenbewustzijn van de deelnemers te bevorderen. Een gedegen aanpak die door zowel fonds als werkgever gedragen wordt. Er is een klantenpanel ingericht om de communicatie-uitingen te beoordelen. Tevens is er een nulmeting verricht. Om te beoordelen of het pensioenbewustzijn toeneemt, zou regelmatig toetsen/meten een middel kunnen zijn.

• Met behulp van FIRM is een risico analyse gemaakt. De commissie betrekt een oordeel over de gevolgde procedure en de gemaakte afspraken bij de eerstvolgende visitatie.

• Alle bestuursleden hebben in 2008 de kennisreflector ingevuld. Op basis hiervan en in het kader van specifieke deskundigheidsgebieden (referentschappen) zijn opleidingsbehoeften vastgesteld. De commissie zal de verdere uitvoering van het deskundigheidsbeleid in een volgende visitatie beoordelen.

• De uitvoering is uitbesteed aan de directie en de vrij kleine uitvoeringsorganisatie. Door de beperkte omvang is de personele bezetting kwetsbaar. De continuïteit moet daarom een voortdurende zorg van het bestuur zijn en vergroot de noodzaak van deskundigheid bij het bestuur om in een voorkomend geval de continuïteit van beleid te kunnen waarborgen.

• De commissie adviseert het bestuur om strategisch en fundamenteel, meer ruimte op de bestuursagenda te creëren, voor toezicht op de uitvoering en bij uitbesteding aan derden voor rapportages over de mate waarin aan de SLA wordt voldaan.

Rijswijk, 26 februari 2009

De visitatiecommissieDrs. P.B.A. Dirks Prof. dr. J. Koelewijn H.C.M. Vedder-Wubben

VisitatiecommissieVe

rsla

g va

n he

t bes

tuur

Jaarverslag 2008 35

Het bestuur heeft zich goed kunnen vinden in de wijze waarop de commissie het visitatiepro-ces heeft vormgegeven. Het bestuur ervaart deze eerste visitatie als positief.

• Uit de in 2008 gehouden zelfevaluatie is de noodzaak tot een verdergaande betrokkenheid van de referenten bij de beleidsvoorbereiding gebleken. Dit ligt naar de mening van het bestuur in lijn met de algemene strekking van de bevindingen van de commissie.

• De aanbeveling tot regelmatig overleg, zowel in formele als informatieve zin, met de deelnemersraad en verantwoordingsorgaan neemt het bestuur over.

• Het bestuur heeft besloten om na een jaar ervaring de nieuwe inrichting van het vermo-gensbeheer te evalueren. Het bestuur kan zich vinden in het oordeel en de aanbevelingen van de commissie ten aanzien van de inrichting van de rapportages en vergaderverslagen aan het bestuur. Oog voor continuïteit is daarbij een aandachtspunt.

• Het bestuur herkent de observaties van de commissie betreffende de communicatie van het fonds met de deelnemers en pensioengerechtigden. Ter aanvulling merkt de het bestuur op dat het accent in de communicatie steeds meer komt te liggen op concrete informatievoor-ziening, in samenhang met gerichte service.

• De geconstateerde verbeterpunten uit de gehouden FIRM-rysicoanalyse zijn reeds ter hand genomen. De oordeelsvorming van de visitatiecommissie over de gevolgde procedure en de gemaakte afspraken ziet het bestuur tegemoet.

• Het bestuur merkt op dat onlangs de zelfevaluatie is afgerond. De geconstateerde uitbouw van deskundigheid – zowel individueel als collectief - vindt planmatig plaats. Het bestuur ziet de uitgestelde oordeelsvorming daarover tegemoet.

• Het bestuur heeft onlangs besloten tot een toetsing van de uitbesteding aan de hand van de tot stand gekomen service level agreements en neemt de desbetreffende aanbevelingen van de commissie over.

Rijswijk, 17 juni 2009

Namens het bestuur van de stichting Pensioenfonds TNO

Ir. D. Ph. Schmidt voorzitterIr.drs. J.B.M. Louwe secretaris

VisitatiecommissieVerslag van het bestuur

Bestuursreactie

36 Jaarverslag 2008

SNP –Strategic

Norm Portfolio

Risk &Performance

Analysis

Overlay Implementation

Actuarieel jaarwerkBoekhouding

Rapportages vermogensbeheer Interne controle

Beoordelingbestuur

Oordeelverantwoordings-orgaan en adviesdeelnemersraad

Definitievevaststelling

door bestuurJaarverslag

PensioenfondsTNO

Accountants-controle

Rapportenactuaris

Jaarverslag 2008 37

De jaarrekening 2008 bestaat uit:

- de balans;- de staat van baten en lasten;- het kasstroomoverzicht;- toelichtingen.

De verklaringen van de actuaris Hewitt Associates B.V. en van de accountant KPMG ACCOUNTANTS N.V. zijn bij de jaarrekening gevoegd.

De jaarrekening

38 Jaarverslag 2008

Na verdeling van het saldo van baten en lastenBalansJa

arre

keni

ng

Activa

(bedragen in duizenden euro’s)

31-12-08 142.680 374.138 209.841 183.820 1.240 811.524 102.182 1.825.425

144.458

702

64.802 2.035.387

17.605

1.757.297 1.681 5.814 1.764.792

144.458 37.694 70.838 2.035.387

Passiva

31-12-07 233.193 668.225 7.259 162.953 1.456 683.403 115.272 1.871.761

176.864

2.443 94.645 2.145.713

495.875

1.453.421 3.170 6.341 1.462.932

176.864

4.203 5.839 2.145.713

Pensioenbeleggingen Vastgoed Aandelen DerivatenPrivate equity Leningen op schuldbekentenis ObligatiesHedge funds

Pensioenspaarbeleggingen (risico deelnemers)

Vorderingen en overlopende activa

Liquide middelen

Totale activa

Fondsvermogen

Technische voorzieningen Pensioenverplichtingen Overgangsverplichtingen pensioenspaarregeling Overgangsverplichtingen levensloopregeling

Pensioenspaarverplichtingen

Derivaten

Kortlopende schulden

Totale passiva

Jaarverslag 2008 39

Staat van baten en lasten

(bedragen in duizenden euro’s)

2008

- 143.244- 20.427

44.2063.528

11.335

0

- 104.602

83.018

44.3360

67.399 - 83.101

283.5040

- 10.278

- 32.406

860 2.172

1.500777

13.335

2.552

373.668

- 478.270

Beleggingsopbrengsten Pensioenregeling (risico fonds) Pensioenspaarregeling (risico deelnemers)

Premies van werkgevers en werknemers Pensioenregeling (risico fonds) Pensioenspaarregeling (risico deelnemers)

Interne waardeoverdracht

Overige

Totale baten

Pensioenuitkeringen

Mutatie pensioenverplichtingenPensioenopbouwIndexeringRentetoevoegingOnttrekking voor pensioenuitkeringenWijziging marktrenteWijziging overige actuariële uitgangspuntenOverige

Mutatie pensioenspaarverplichtingen Saldo waarde-overdrachtenPensioenregelingPensioenspaarregeling

FondsbijdragenPensioenspaarregelingLevensloopregeling

Omzetting pensioenspaarregeling

Uitvoeringskosten

Totale lasten

Saldo van baten en lasten(gemuteerd in het fondsvermogen)

2007

32.445265

43.8725.308

6.882

1.553

90.325

77.799

43.85944.99857.657

- 77.339 - 105.907

6.000 2.968

- 11.655

1.738 3.144

2.2660

7.703

1.985

55.216

35.109

Baten

Lasten

Jaarrekening

40 Jaarverslag 2008

Kasstroomoverzicht

(bedragen in duizenden euro’s)

2008 44.206 5.008 - 83.018 - 5.868 - 13.335 3.528 - 2.553

- 52.032 1.263.359 46.938 - 1.282.814 3.528 - 7.067 23.944 - 28.088 - 1.755

- 29.843

Jaar

reke

ning

Kasstroom uit pensioenactiviteiten Ontvangen premies Ontvangen waardeoverdrachten Betaalde pensioenuitkeringen Betaalde waardeoverdrachten Afkopen pensioenspaarregelingPremies pensioenspaarregelingBetaalde pensioenuitvoeringskosten

Totaal kasstroom uit pensioenactiviteiten

Kasstroom uit beleggingsactiviteitenVerkopen en aflossingen beleggingenOntvangen directe beleggingsopbrengstenAankopen beleggingen Aankopen pensioenspaarbeleggingenBetaalde kosten vermogensbeheer T

Totaal kasstroom uit beleggingsactiviteiten li

Netto kasstroom

Koers-/omrekeningsverschillen liquide middelen

Mutatie liquide middelen

2007 43.872 6.832 - 77.799 - 8.570 - 7.703 5.308 - 2.153

- 40.213 1.740.380 71.249 - 1.755.052 4.999 - 3.645 57.931 17.718 - 1.596

16.122

Schattingen en veronderstellingen

De opstelling van de jaarrekening, in overeenstemming met Titel 9 boek 2 BW, vereist dat het bestuur oordelen vormt en schattingen en veronderstellingen maakt die van invloed zijn op de toepassing van grondslagen en de gerapporteerde waarde van activa en verplichtingen en van baten en lasten. De schattingen en hiermee verbonden veronderstellingen zijn gebaseerd op ervaringen uit het verleden en verschillende andere factoren, die gegeven de omstandighe-den als redelijk worden beschouwd. De uitkomsten hiervan vormen de basis voor het oordeel over de boekwaarde van activa en verplichtingen, die niet op eenvoudige wijze uit andere bronnen blijkt. De daadwerkelijke uitkomsten kunnen afwijken van deze schattingen. De schattingen en onderliggende veronderstellingen worden voortdurend beoordeeld. Her-zieningen van schattingen worden opgenomen in de periode waarin de schatting wordt herzien, indien de herziening alleen voor die periode gevolgen heeft, of in de periode van herziening en toekomstige perioden, indien de herziening gevolgen heeft voor zowel de ver-slagperiode als toekomstige perioden.

Toelichting op de jaarrekening

Jaarverslag 2008 41

Toelichting op de jaarrekeningJaarrekening

Grondslagen voor de

waardering

AlgemeenDe beleggingen en pensioenverplichtingen worden gewaardeerd op actuele waarde. De baten en lasten worden toegerekend aan het boekjaar waarop deze betrekking hebben.Voor vergelijkingsdoeleinden zijn de cijfers van 2007 aangepast.

ValutaAlle bedragen zijn vermeld in euro’s. De bedragen in vreemde valuta luidende bedragen zijn tegen de ultimo van het verslagjaar geldende koersen omgerekend in euro’s, waarbij reke-ning wordt gehouden met eventuele termijncontracten in vreemde valuta. Valutaverschillen komen ten gunste of ten laste van de staat van baten en lasten.

Financiële derivatenDe financiële derivaten worden gewaardeerd op actuele waarden. De waarde van de financië-le derivaten is opgenomen onder de pensioenbeleggingen (tenzij een schuld) en de resultaten van de financiële derivaten zijn opgenomen onder de indirecte beleggingsopbrengsten. Fi-nanciële instrumenten, waaronder begrepen derivaten, worden gewaardeerd op reële waarde, te weten de relevante marktnotering of, als die er niet is, de waarde die wordt bepaald met behulp van marktconforme en toetsbare waarderingsmodellen.

VastgoedHet direct vastgoed is gewaardeerd tegen de actuele waarde, gebaseerd op externe taxaties, welke eenmaal in de 5 jaar worden gehouden. Het indirect vastgoed is eveneens gewaardeerd op actuele waarde. Indien dit niet het geval is, wordt voor de actuele waarde genomen het evenredig deel van de nettovermogenswaarde, waartoe het pensioenfonds gerechtigd is.

Aandelen, (converteerbare) obligaties, private equity en hedge fundsDeze worden gewaardeerd op actuele waarde. De actuele waarde is de beurswaarde ultimo van het jaar. Bij de waardering van private equity wordt, indien beurswaarderingen ontbre-ken, (verkoop)schattingen gehanteerd ter bepaling van de waarde.

Leningen op schuldbekentenisDeze worden gewaardeerd op actuele waarde. Dat is de contante waarde van de toekomstige termijnen van rente en aflossing. De contante waarde wordt bepaald op basis van een re-kenrente, die gelijk is aan de geldende marktrente van soortgelijke leningen met een gelijke looptijd.

Voorziening pensioenverplichtingen• De voorziening voor pensioenverplichtingen wordt gewaardeerd op actuele waarde

(marktwaarde) en is berekend op de contante waarde van de toekomstige kasstromen, die samenhangen met op balansdatum opgebouwde pensioenaanspraken, respectievelijk ingegane pensioenen.

• De marktrente is gebaseerd op de rentetermijnstructuur, zoals per jaarulitmo gepubliceerd door De Nederlandsche bank, rekening houdend met de geschatte looptijd van de uitke-ringen.

• Voor de overlevingstafels worden gehanteerd de AG prognosetafels 2005-2050 met leef-tijdsterugstelling van 2 jaar voor mannen en 1 jaar voor vrouwen.

• Bij de bepaling van de verplichtingen uit hoofde van arbeidsongeschiktheid wordt veron-dersteld géén revalidatie plaats te vinden.

• Ter dekking van de excassokosten is een opslag van 2% op de voorziening gelegd.

Grondslagen voor de resultaatbepalingIn de staat van baten en lasten worden de baten en lasten opgenomen die aan het boekjaar kunnen worden toegerekend. Alle directe en indirecte beleggingsopbrengsten worden recht-streeks in de staat van baten en lasten verantwoord onder aftrek van de kosten vermogensbe-heer. De opbrengsten van de pensioenspaarbeleggingen worden geheel toegerekend aan de pensioenspaarverplichtingen.

42 Jaarverslag 2008

Toelichting op de balans

Direct vastgoed *)Stand begin boekjaarAanpassing tot taxatiewaardeStand einde boekjaar Indirect vastgoed Stand begin boekjaarAankopen/inschrijvingen e.d.Verkopen Aanpassing tot taxatiewaardeStand einde boekjaar Totaal vastgoed

Aandelen en converteerbare obligaties Stand begin boekjaarAankopen/inschrijvingen e.d.Verkopen en aflossingen Aanpassing tot actuele waardeStand einde boekjaar

DerivatenValutaderivatenRentederivaten (zie passiva)Totaal

Private equityStand begin boekjaarStortingenVerkopen en terugstortingenHerwaardering deelnemingenStand einde boekjaar

Leningen op schuldbekentenisStand begin boekjaarAflossingen en cessiesAanpassingen tot actuele waardeStand einde boekjaar

ObligatiesStand begin boekjaar AankopenVerkopen en aflossingenAanpassingen tot actuele waardeStand einde boekjaar

(bedragen in duizenden euro’s)

Activa

Jaar

reke

ning

2008

5.470

05.470

227.72326.880

- 85.667 - 31.726

137.210

142.680

668.225239.430

- 299.291- 234.226

374.138

12.956196.885209.841

162.95345.889

- 21.968- 3.054

183.820

1.456- 194- 22

1.240

683.4031.045.728

- 855.604- 62.003

811.524

2007

5.4700

5.470

220.50190.734

- 77.263 - 6.249

227.723

233.193

739.643138.827

- 223.41813.173

668.225

7.2590

7.259

128.59781.104

- 61.93915.191

162.953

4.934- 2.513- 965

1.456

689.8921.402.530

-1.374.125- 34.894

683.403

*) Dit is het kantoorpand te Rijswijk, dat deels door andere pensioenfondsen wordt gehuurd. Er gelden geen restricties inzake de vrije verhandelbaarheid.

Huurcontracten Deze zijn aangegaan voor 5 jaar en vervallen per 31 december 2011 en later.

Jaarverslag 2008 43

Toelichting op de balans

Hedge funds Stand begin boekjaarAankopen/inschrijvingen e.d.VerkopenAanpassingen tot actuele waardeStand einde boekjaar

Pensioenspaarbeleggingen (risico deelnemers)Stand begin boekjaarStortingen OnttrekkingenAanpassing tot actuele waardeStand einde boekjaar Vorderingen en overlopende activaDebiteurenVooruitbetalingenEffecten transactiesWerkgeverWaarde-overdrachten pensioenspaarregelingOverigeTotaal

(bedragen in duizenden euro’s)

2008

115.2720

- 635 - 12.455

102.182

176.864 3.528

- 15.507 - 20.427

144.458

6245304889

50702

Jaarrekening

2007

68.58541.730

0 4.957

115.272

188.519 4.999

- 16.919 265

176.864

46317

1.07593

587325

2.443

DerivatenDerivaten bevatten rechten en verplichtingen, waardoor één of meer financiële risico’s tussen partijen worden overgedragen. De transacties leiden niet tot overdracht van de onderliggende primaire waarden en ook bij expiratie vindt geen overdracht plaats. De derivaten worden aan-gehouden ten behoeve van het beperken van ongewenste risico’s.

De valutacontracten expireren in januari 2009. De beleggingen (excl. de spaarbeleggingen) in valuta voor en na afdekking van valutaderivaten is als volgt:

(bedragen in duizenden euro’s) 31-12-2008 derivaten netto positie netto positie 31-12-2008 31-12-2007EUR 1.423.323 375.233 1.798.556 973.475GBP 21.930 60.456 - 38.526 - 8.624USD 246.949 -261.520 - 14.571 197.942JPN 45.072 - 38.069 7.003 32.804Overige 52.216 - 2.232 49.984 357.895Totaal 1.789.490 12.956 1.802.446 1.553.492Het valutarisico begrepen in de euro en de Amerikaanse dollar genoteerde fondsen wordt strategisch voor 60% afgedekt.

VerpandingHet fonds heeft per ultimo 2008 geen effecten verpand. Per 31 december 2007 bedraagt de waarde hiervan € 305,8 mln.

Liquide middelenDe liquide middelen staan ter vrije beschikking, met uitzondering van een deposito van totaal € 10 mln., die op 3 januari 2009 vervalt.

44 Jaarverslag 2008

Toelichting op de balans

FondsvermogenStand begin boekjaarEffect stelselwijzigingStand na stelselwijzigingSaldo van baten en lasten Totaal

Vereist eigen vermogen *)Surplus/tekort

Technische voorziening pensioenverplichtingenStand begin boekjaarEffect stelselwijziging PensioenopbouwIndexering en andere toeslagenRentetoevoegingOnttrekking voor pensioenuitkeringenWijziging marktrenteWijziging actuariële uitgangspuntenOverige mutatiesStand einde boekjaar

De voorziening pensioenverplichtingen is als volgt naar categorieën samengesteld:• actieve deelnemers• pensioengerechtigden• gewezen deelnemers

PensioenspaarverplichtingenStand begin boekjaarToevoeging t.l.v. het resultaatStand einde boekjaar

DerivatenRente derivaten

(bedragen in duizenden euro’s)

Vervolg technische voorzieningen zie volgende bladzijde

Passiva

Jaar

reke

ning

Rente risicoHieronder wordt de gemiddelde rentegevoeligheid (uitgedrukt in jaren duration) van de vastrentende waarden en de pensioenverplichtingen weergegeven.

31-12-2008 31-12-2007Rentegevoeligheid vastrentende waarden (voor derivaten) 6,6 7,8Rentegevoeligheid vastrentende waarden (incl. derivaten) 14,2 16,2 Rentegevoeligheid (nominale pensioenverplichtingen) 14,8 12,5Rentematching (incl. inflation linked bonds) 74% 61%

*) Ultimo 2008 bedraagt het minimaal vereist eigen vermogen volgens De Nederlandsche Bank € 88,2 mln. (2007: 73,1 mln.).

2008

495.875 0

495.875- 478.270

17.605

307.161- 289.556

1.462.9320

44.336- 3.06567.399

- 83.101283.504

0- 7.2131.764.792

794.878741.027228.887

176.864- 32.406

144.458

37.694

2007

495.275- 34.509

460.766 35.109495.875

360.590135.285

1.456.18734.50943.85944.99857.657

- 77.339- 105.907

6.0002.968

1.462.932

616.877681.692164.363

188.519- 11.655

176.864

4.203

Jaarverslag 2008 45

Toelichting op de balans

Kortlopende schuldenKosten extern vermogensbeheerLoonheffing VooruitbetalingenWerkgeverRenteAdviseursVooruitontvangen waardeoverdrachtenLiquide onderpand (inzake derivaten)OverigeTotaal

(bedragen in duizenden euro’s)Vervolg technische voorzieningen vorige bladzijde

Jaarrekening

Niet in de balans opgenomen direct opeisbare verplichtingen

Per 31 december 2008 heeft het fonds openstaande direct opeisbare verplichtingen inzake:1. deelname in private equityfondsen voor een bedrag van € 98 mln. (2007: € 143 mln.); 2. deelname in vastgoedfondsen voor een bedrag van € 54 mln. (2007: € 57 mln.); 3. deelname in aandelenfondsen voor een bedrag van € 13,7 mln. (2007: € 6 mln.).

De ongerealiseerde waardemutatiesDe ongerealiseerde waarde mutaties van niet beursgenoteerde beleggingen, waarvoor volgens Titel 9 Boek 2 BW een herwaarderingsreserve dient te worden aangehouden, is begrepen in het fondsver-mogen en is lager dan het minimaal vereist eigen vermogen.

2007

1.9822.788

1320313695

2620

3605.839

2008

2.6643.397

0244121150

063.745

51770.838

46 Jaarverslag 2008

Toelichting staat baten en lasten

Beleggingsopbrengsten pensioenregeling

Directe opbrengstenDirect vastgoedIndirect vastgoedAandelen en converteerbare obligatiesLeningen op schuldbekentenis ObligatiesLiquide middelen/termijntransacties Indirecte opbrengsten Indirect vastgoedAandelen en converteerbare obligatiesDerivatenPrivate equityLeningen op schuldbekentenis ObligatiesHedge fundsLiquide middelen

Kosten vermogensbeheer

Totaal

Beleggingsopbrengsten pensioenspaarregelingING Fondsen e.d.

Premies pensioenregelingDeelnemers WerkgeversFonds Voorheffing PensioenverzekeringInkoop tijdelijk ouderdomspensioenTotaal

Premies pensioenspaarregelingDeelnemers WerkgeversFonds Totaal

Interne waardeoverdracht(uit de pensioenspaarbeleggingen)

Baten

(bedragen in duizenden euro’s)

Baten

Jaar

reke

ning

Voorzieningen premies pensioenspaarregeling en levensloopHet fonds heeft voor de premies in het kader van de pensioenspaarregeling en levensloop voorzieningen getroffen.Totale premieDe totale premie van werkgevers en werknemers voor de pensioenregeling bedroeg 15%. De kostendekkende premie bedroeg € 42,1 mln. terwijl € 44 mln. werd ontvangen (inclusief de fondspremie aan de pensioenspaarregeling).Omzet van het fondsDe omzet van de directe beleggingsopbrengsten en de premies voor de pensioenregeling bedroegen € 91 mln. voor het jaar 2008 (2007: € 77 mln.).

2008

5263.5072.829

9537.7352.246

46.938

- 31.726- 234.226

161.805- 3.054- 22- 62.003- 12.455- 1.260- 182.941

- 7.241

- 143.244

- 20.427

12.57629.152

4782.000

44.206

9921.0361.5003.528

11.335

2007

5587.0442.128

11321.3681.760

32.971

- 6.24913.17317.23515.191

- 965- 34.894

4.957- 2.347

6.101

- 6.627

32.445

265

12.52129.565

4101.376

43.872

9042.1382.2665.308

6.882

Jaarverslag 2008 47

Toelichting staat baten en lasten

PensioenuitkeringenUitgekeerde pensioenen Overlijdensuitkeringen Aandeel ziektekosten/ZiekenfondsSubtotaal Tijdelijk ouderdomspensioenTotaal

PensioenspaarverplichtingenPremiesOnttrekkingenAanpassing tot actuele waardeTotaal

Saldo waarde-overdrachten pensioenregelingOvernamen Overdrachten Totaal

Saldo waarde-overdrachten pensioenspaarregelingOverdrachten Totaal

UitvoeringskostenPersoneelskosten AdvieskostenAccountantskostenDrukwerk/telefoon/frankeerkostenAutomatiseringskostenInvesteringenAdministratiekosten pensioenspaarregelingHuisvestingDNB/AFM/OPFOverige kostenSubtotaalKosten intern vermogensbeheerTotaal

(bedragen in duizenden euro’s)

Lasten

Jaarrekening

UitvoeringskostenDe toename van de uitvoeringskosten zijn voornamelijk veroorzaakt door kosten voor de deelnemersraad, verant-woordingsorgaan, visitatiecommissie, bestuur en adviseurs.AccontantskostenDoor KPMG zijn de volgende honoraria ten laste gebracht van het fonds ( als bedoeld in artikel 2:382 lid a BW).Onderzoek jaarrekening € 127.000 (2007: €120.000) en aan andere controle opdrachten € 20.000 (2007: € 0).PersoneelsledenHet aantal personeelsleden bedroeg ultimo het verslagjaar 13,6 fte en nominaal 16 (2007: 18). Personeelskosten inzake huisvesting worden grotendeels aan de huurders in rekening gebracht. Honoraria bestuurDe bestuursleden ontvangen geen beloning.

2007

64.345138

1.48065.96311.83677.799

4.563- 16.483

265 - 11.655

- 6.8328.570

1.738

3.1443.144

1.2022579934

12010758

25782

4622.678

- 6931.985

2008

69.079153

1.11170.34312.67583.018

3.528- 15.507- 20.427 - 32.406

- 5.0085.868 860

2.1722.172

1.48536015645

145236

027692

5193.314

- 7622.552

48 Jaarverslag 2008

Jaar

reke

ning

Overige toelichting

Herstelplan

Solvabiliteits-risico

Kredietrisico

Actuarieelrisico

Per 31 december 2008 voldeed het fonds niet aan de wettelijke normen met betrekking tot vereist eigen vermogen. Door het bestuur is hiervan melding gemaakt bij De Nederlansche Bank en is er een korte- en langetermijn herstelplan ingediend. Hieruit blijkt dat het bestuur verwacht dat, gegeven de uitgangspunten, binnen de gestelde termijn van 5 jaar (31 decem-ber 2013) wordt voldaan aan de eisen van het minimaal vereist eigen vermogen. Naar de stand van 31 december 2009 zal het bestuur de situatie opnieuw evalueren.

Door De Nederlandsche Bank worden specifieke normen opgelegd, waaraan de solvabiliteit van het fonds wordt gemeten. Het vereist eigen vermogen wordt zodanig vastgesteld dat de effecten kunnen worden opgevangen van veranderingen in de risicofactoren. De risicofac-toren kunnen als volgt worden benoemd: actuarieelrisico, kredietrisico, marktrisico, valuta-risico, grondstoffenrisico (n.v.t. bij het fonds), renterisico, liquiditeitsrisico en operationeel risico. De uitkomsten hiervan zijn als volgt: Solvabiliteit 31-12-2008 31-12-2007(Bedragen in duizenden euro’s)Minimaal vereist eigen vermogen 88.240 73.147Vereist eigen vermogen (buffers) 307.161 360.590 Aanwezig eigen vermogen 17.605 495.875

Surplus/tekort - 289.556 135.285

Het minimaal vereist eigen vermogen onder het financieel toetsingskader omvat ultimo 2008 5% van de pensioenverplichtingen (ultimo 2007 idem).

Een belangrijk risico is het actuarieel risico. Ter beheersing hiervan wordt door de actuaris een verzekeringstechnische analyse gemaakt van de pensioenverplichtingen en de opbouw van de voorzieningen. Om de samenhang tussen actuele overlevingstabellen en het deelne-mersbestand van het fonds te beoordelen wordt periodiek een Asset Liability Management studie uitgevoerd. De uitkomsten van de analyses worden dan door het bestuur omgezet naar strategisch beleid. De in 2008 afgeronde studie heeft tot aanpassing van het beleggingsbeleid heleid, zoals aanpassing van de strategische beleggingsmix en afdekking van het renterisico.

Kredietrisico’s worden beperkt door het stellen van limieten en het uitsluiten van catego-rieën. De obligatieportefeuille wordt vooral in Europa aangehouden (circa 80%) en heeft een effectieve duration (looptijd) van 8,1 jaar (benchmark: 5,5 jaar).

Ten aanzien van de kredietwaardigheid van de debiteuren van de vastrentende portefeuille geldt het volgende overzicht.Ultimo 2008 is géén sprake van beleggingen in een individuele partij groter dan 10%, met

Vastrentende portefeuille Bedragen In %(Bedragen in duizenden euro’s) 2008 2007 2008 2007AAA 300.750 295.349 37 43AA 56.429 40.649 7 6A 167.428 99.822 21 15BBB 21.084 8.233 2 1Niet gewaardeerd (incl. ifl) 265.563 239.350 33 35

Totaal 811.254 683.403 100 100

Jaarverslag 2008 49

Overige toelichtingJaarrekening

uitzondering van de beleggingen in Inflation Linked Bonds (2007: idem). De omvang van de Inflation Linked Bonds, die bij twee partijen worden aangehouden met minimaal een A-rating, bedraagt € 150 mln. (2007: € 197 mln.). De effectieve duration (looptijd) van de Inflation Linked bonds is circa 9,8 jaar. Door het fonds worden géén obligaties aangehouden met een rating kleiner dan BBB, met uitzondering van high yield.

Marktrisico is het risico dat het fonds verliezen leidt door bewegingen van de financiële markten van aandelen, obligaties, valutarisico’s en dergelijke. Het risico wordt beperkt door het stellen van limieten in de verdeling van de beleggingsportefeuille. Hieronder wordt per ultimo 2008 de verdeling van de beleggingsportefeuille weergegeven.

De omvang van de derivatenpositie bedraagt € 209,8 mln. aan activa en € 37,7 mln. aan passiva.

Geografische verdeling aandelenportefeuille ultimo 2008

De aandelenportefeuille wordt voor 63% actief beheerd en voor 37% passief.

Het valutarisico wordt beperkt door het aangaan van valutatermijncontracten, waarbij het fonds de valuta in US Dollar, Britse Pond en Japanse Yen strategisch voor 60% afdekt. Een specifiek aangestelde valutamanager verzorgt de actieve afdekking. De valutacontracten expireren in januari 2009.

Het renterisicobeleid dient ter beheersing van risico’s voortvloeiend uit het verschil in ren-tegevoeligheid van de vastrentende beleggingen (inclusief renteswaps) versus de pensioen-verplichtingen. De rentegevoeligheid van de voorziening pensioenverplichtingen volgt uit verdiscontering van de jaarlijkse uitkeringsstromen tegen de overeenkomstige marktrentes. De Nederlandsche Bank publiceert hiertoe maandelijks de vigerende rentetermijnstructuur.

Marktrisico

Valutarisico

Renterisico

Beleggingsportefeuille Bedrag (bedragen in duizenden euro’s) Vastgoed 142.680 Aandelen 374.138Private equity 183.820Leningen op schuldbekentenis 1.240Obligaties 811.524Hedgefunds 102.182Vorderingen 702Liquide middelen 64.802

Totaal 1.681.088

Aandelenportefeuille Bedragen In %(Bedragen in duizenden euro’s) 2008 2007 2008 2007Europa 153.521 313.224 41 47Noord Amerika 134.901 152.132 36 23Japan 32.526 81.061 9 12Azie 16.094 76.996 4 11Opkomende markten 37.096 44.812 10 7

Totaal 374.138 668.225 100 100

50 Jaarverslag 2008

Het renterisico wordt bepaald door het verschil tussen de gemiddelde looptijd van de ver-plichtingen (14,8 jaar) en de looptijd van de totale obligatieportefeuille, exclusief renteswaps (6,6 jaar). Het beleid van het fonds is er op gericht om bij oplopende rentes het renterisico verder te beperken, door een groter deel van de rentemismatch af te dekken. Hiertoe is een interne staffel ontwikkeld die rekening houdt met de hoogte van de rente en het gewenste af-dekkingspercentage. In 2008 zijn hiertoe, gegeven de ontwikkeling van de rente, renteswaps gesloten. Het renterisico is ultimo 2008 voor 74% afgedekt (2007:61%). De strategische afdekking van het renterisico.

Er is een risico dat beleggingen niet tijdig en/of niet tegen een aanvaardbare prijs kunnen worden omgezet in liquide middelen. Het gaat hierbij om het korte termijn risico. Door in het strategische en tactische beleggingsbeleid voldoende ruimte te houden voor liquiditeits-posities wordt dit risico beheerst. Ultimo het verslagjaar bedroegen de liquide middelen € 67 mln.

Dit betreft risico’s vanwege onjuiste of foutieve afwikkeling van transacties. Deze risico’s worden beheerst door hoge eisen te stellen aan externe en interne controles en de dienstver-lening van derden waar het fonds gebruik van maakt. Daarnaast wordt intern het frauderisico beperkt door de complianceregels die zijn gesteld en die door het externe compliancetoe-zichthouder, het Nederlands Compliance Instituut B.V, worden bewaakt. In het verslagjaar waren er geen bevindingen door dit instituut geconstateerd.

Liquiditeitsrisico

Operationeelrisico

Overige toelichtingJa

arre

keni

ng

Jaarverslag 2008 51

Gebeurtenissen na balansdatum

De door de werkgevers aan het fonds verschuldigde premies worden voldaan volgens de reglementen. De werknemerspremies worden door de werkgever maandelijks ingehouden op het salaris of uitkering. Indien het aanwezig vermogen van het fonds minder bedraagt dan 110% van de voorziening pensioenverplichtingen, is de werkgever een premie van 2% extra verschuldigd bovenop het verschuldigde premiepercentage overeenkomstig de staffel als bedoeld in het pensioenregle-ment. Dit extra premiepercentage geldt voor een volledig kalenderjaar volgend op het jaar, waarin aan het einde een dekkingsgraad van beneden de 110% is vastgesteld.

Het bestuur besluit of de opgebouwde pensioenaanspraken van de deelnemers, gewezen deelnemers dan wel de pensioenuitkeringen van pensioengerechtigden in enig jaar in aan-merking komen voor een toeslag. Daartoe hanteert het bestuur als leidraad de staffel zoals omschreven in de bijlage van het pensioenreglement.

Het verlenenen van een toeslag zal alleen kunnen plaatsvinden indien het bestuur, na advies van de actuaris op grond van een gefundeerde risico-analyse, van oordeel is dat de middelen van het fonds hiervoor toereikend zijn. Deze toereikendheid wordt gebaseerd op de dek-kingsgraad ofwel het pensioenvermogen uitgedrukt in een percentage van de voorziening pensioenverplichtingen, zoals beschreven in de actuariële en bedrijfstechnische nota als be-doeld in artikel 3, lid 2 van de statuten.

De voorwaardelijke toeslag wordt gefinancierd uit de rendementen die uit de beleggingen worden behaald. Er wordt geen bestemmingsreserve hiervoor gevormd. De kostendekkende pensioenpremie bevat geen opslag voor deze toeslag. Besluiten in het verleden om op basis van dit artikel een toeslag te verlenen, vormen geen garantie voor in toekomstige jaren te verlenen toeslagen en houden geen beperking in van de beleidsvrijheid die het bestuur heeft op grond van de statuten en dit reglement.

Het fonds werkt volgens een actuariële en bedrijfstechnische nota over het te voeren beleid, waarbij de financiële opzet en de grondslagen waarop het rust zijn omschreven. Hierin is onder meer de systematiek beschreven hoe het saldo van baten en lasten wordt betrokken bij de premievaststelling. Dit impliceert dat het saldo van de baten en lasten wordt gemuteerd in het eigen vermogen van het fonds.

Het ingediende herstelplan is gebaseerd op de feitelijke bekende situatie per 31 december 2008. Inmiddels is in de loop van 2009 de dekkingsgraad licht gestegen als gevolg van ont-wikkelingen op de aandelen- en rentemarkten. Op 31 mei 2009 bedroeg de dekkingsgraad 107,1%.Jaarlijks zal door het bestuur de voortgang van het herstelplan worden geëvalueerd. Het eerstvolgende toetsmoment is 31 december 2009. Indien op dat moment het herstel ach-terloopt ten opzichte van het zogenaamde ‘haalbare pad’ (bijvoorbeeld door dalende dek-kingsgraden), kan dat aanleiding zijn tot het vaststellen van een hogere pensioenpremie en/of pensioenkortingen en/of het achterwege laten van de voorwaardelijke toeslag.

Rijswijk, 17 juni 2009

Bestuur stichting Pensioenfonds TNO

Financiering

Voorwaardelijke toeslag

Verwerking van het saldo van

baten en lasten

Overige gegevens

Overige gegevens

Overige gegevens

52 Jaarverslag 2008

Ove

rige

gege

vens

Actuariële verklaring

Actuariële verklaring

OpdrachtDoor Stichting Pensioenfonds TNO te Rijswijk is aan Hewitt Associates B.V. de opdracht verleend tot het afgeven van een actuariële verklaring als bedoeld in de Pensioenwet over het boekjaar 2008.

GegevensDe gegevens waarop mijn onderzoek is gebaseerd, zijn verstrekt door en tot stand gekomen onder de verantwoordelijkheid van het bestuur van het pensioenfonds. Voor de toetsing van de fondsmiddelen en voor de beoordeling van de vermogenspositie heb ik mij gebaseerd op de financiële gegevens die ten grondslag liggen aan de jaarrekening. In overeenstemming met de richtlijn ‘Samenwerking tussen accountant en actuaris ter zake van de controle van verantwoordingen van verzekeringsinstellingen’ heeft de accountant van het pensioenfonds mij geïnformeerd over zijn bevindingen ten aanzien van de betrouwbaarheid en de volle-digheid van de administratieve basisgegevens en de overige uitgangspunten die voor mijn oordeelsvorming van belang zijn.

WerkzaamhedenTer uitvoering van de opdracht heb ik onderzocht of is voldaan aan de artikelen 126 tot en met 140 van de Pensioenwet. De door het pensioenfonds verstrekte administratieve basis-gegevens en de bevindingen van de accountant ten aanzien hiervan zijn zodanig dat ik die gegevens als uitgangspunt voor mijn beoordelingswerkzaamheden heb aanvaard. Als onderdeel van de werkzaamheden voor de opdracht:• heb ik onder meer onderzocht of de technische voorzieningen, het minimaal vereist ei-

gen vermogen en het vereist eigen vermogen toereikend zijn vastgesteld, en• heb ik mij een oordeel gevormd over de vermogenspositie van het pensioenfonds.

Mijn onderzoek heb ik zodanig uitgevoerd, dat een redelijke mate van zekerheid wordt verkregen dat de resultaten geen onjuistheden van materieel belang bevatten. Ik heb mij een oordeel gevormd over de waarschijnlijkheid waarmee het pensioenfonds de tot balans-datum aangegane verplichtingen zal kunnen nakomen. De beschreven werkzaamheden en de uitvoering daarvan zijn in overeenstemming met de binnen het Actuarieel Genootschap geldende normen en gebruiken, en vormen naar mijn mening een deugdelijke grondslag voor mijn oordeel.

OordeelMet inachtneming van het voorafgaande en het navolgende verklaar ik dat naar mijn overtui-ging is voldaan aan de artikelen 126 tot en met 140 van de Pensioenwet. De technische voor-zieningen zijn, overeenkomstig de beschreven berekeningregels en uitgangspunten, toerei-kend vastgesteld. Het eigen vermogen van het pensioenfonds is op de balansdatum lager dan het wettelijk minimaal vereist eigen vermogen.Het eigen vermogen van het pensioenfonds is op de balansdatum lager dan het wettelijk vereist eigen vermogen.Gemeten naar de wettelijke maatstaf is ten aanzien van de verplichtingen, aangegaan tot balansdatum, sprake van een dekkingstekort. Het pensioenfonds heeft tijdig een herstelplan ingediend en is in afwachting van instemming van De Nederlandsche Bank.

De vermogenspositie van Stichting Pensioenfonds TNO is naar mijn mening onvoldoende, vanwege een dekkingstekort. Daarbij is bepalend de mate van waarschijnlijkheid dat het pensioenfonds zal kunnen voldoen aan de verplichtingen, aangegaan tot balansdatum, in aanmerking nemend het streven inzake toeslagen, zoals aan verzekerden meegedeeld en de in wet- en regelgeving opgenomen criteria.

Rotterdam, 17 juni 2009

Drs. A.G.M. den Hartogh AAGverbonden aan Hewitt Associates B.V.

Jaarverslag 2008 53

AccountantsverklaringO

verige gegevens

Accountantsverklaring

Verklaring betreffende de jaarrekeningWij hebben de jaarrekening 2008 van Stichting PensioenfondsTNO te Rijswijk (‘de Stich-ting’) bestaande uit de balans op 31 december 2008 en de staat van baten en lasten en het kasstroomoverzicht over 2008 met de toelichting gecontroleerd.

Verantwoordelijkheid van het bestuur Het bestuur van de Stichting is verantwoordelijk voor het opmaken van de jaarrekening die het vermogen en het resultaat getrouw dient weer te geven, alsmede voor het opstellen van het jaarverslag, beide in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW. Deze verantwoordelijk-heid omvat onder meer: het ontwerpen, invoeren en in stand houden van een intern beheer-singssysteem relevant voor het opmaken van en getrouw weergeven in de jaarrekening van vermogen en resultaat, zodanig dat deze geen afwijkingen van materieel belang als gevolg van fraude of fouten bevat, het kiezen en toepassen van aanvaardbare grondslagen voor fi-nanciële verslaggeving en het maken van schattingen die onder de gegeven omstandigheden redelijk zijn.

Verantwoordelijkheid van de accountant Onze verantwoordelijkheid is het geven van een oordeel over de jaarrekening op basis van onze controle. Wij hebben onze controle verricht in overeenstemming met Nederlands recht. Dienovereenkomstig zijn wij verplicht te voldoen aan de voor ons geldende gedragsnormen en zijn wij gehouden onze controle zodanig te plannen en uit te voeren dat een redelijke mate van zekerheid wordt verkregen dat de jaarrekening geen afwijkingen van materieel belang bevat Een controle omvat het uitvoeren van werkzaamheden ter verkrijging van controle-informa-tie over de bedragen en de toelichtingen in de jaarrekening. De keuze van de uit te voeren werkzaamheden is afhankelijk van de professionele oordeelsvorming van de accountant, waaronder begrepen zijn beoordeling van de risico’s van afwijkingen van materieel belang als gevolg van fraude of fouten. In die beoordeling neemt de accountant in aanmerking het voor het opmaken van en getrouw weergeven in de jaarrekening van vermogen en resultaat relevante interne beheersingssysteem, teneinde een verantwoorde keuze te kunnen maken van de controlewerkzaamheden die onder de gegeven omstandigheden adequaat zijn maar die niet tot doel hebben een oordeel te geven over de effectiviteit van het interne beheersings-systeem van de Stichting. Tevens omvat een controle onder meer een evaluatie van de aanvaardbaarheid van de toege-paste grondslagen voor financiële verslaggeving en van de redelijkheid van schattingen die het bestuur van de Stichting heeft gemaakt, alsmede een evaluatie van het algehele beeld van de jaarrekening. Wij zijn van mening dat de door ons verkregen controle-informatie voldoende en geschikt is als basis voor ons oordeel.

Oordeel Naar ons oordeel geeft de jaarrekening een getrouw beeld van de grootte en de samenstelling van het vermogen van Stichting Pensioenfonds TNO op 31 december 2008 en van het saldo van baten en lasten en de kasstromen over 2008 in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW. Verklaring betreffende andere wettelijke voorschriften Op grond van de wettelijke verplichting ingevolge artikel 2:393 lid 5 onder f BW melden wij dat het jaarverslag, voor zover wij dat kunnen beoordelen, verenigbaar is met de jaarrekening zoals vereist in artikel 2:391 lid 4 BW.

Amstelveen, 17 juni 2009

KPMG ACCOUNTANTS N.V.W. Teeuwissen RA

54 Jaarverslag 2008

Jaarverslag 2008 55

56 Jaarverslag 2008

.

Stichting Pensioenfonds TNO

Laan van Zuid Hoorn 1652289 DD RijswijkPostbus 70182280 KA Rijswijk

Telefoon : 070 4138602Telefax : 070 4138620E-mail : info@sp.tno.nlWebsite : www.pensioenfondstno.nl