24 DS WEEKBLAD

STEMMEN HOREN IN LABYRINTH PSYCHOTICA

LAAT MAAR

KOMEN. START DE PSYCHOSE

Zelden heeft een interviewee me zo gedestabiliseerd. Kunstenares Jennifer Kanary Nikolov(a) manipuleerde

mijn gedachten, morrelde aan mijn zintuigen, infiltreerde in mijn brein. Met haar Labyrinth Psychotica laat ze mensen

ervaren hoe het voelt om midden in een psychose te zitten. Virtual reality voor meer empathie.

Ann-Sofie Dekeyser, foto’s Gert Jochems

Ik hoor mijn eigen stem. Vreemd. Ikvertel Jennifer dat ik mezelf hoor. Zezegt dat je jezelf altijd hoort als jepraat. Nee. Toch? Of wacht, jawel. Ikbesef dat ik iets doms heb gezegd.

Toch klink ik anders. Alsof ik door een me-dium praat. Maar dat zal wel normaal zijn, ik ben behangen met technologie.

Laat maar komen. Start de psychose. Ik krijg een opdracht ingefluisterd. Niet

van Jennifer. Niet van de buitenwereld. De stem gaat rechtstreeks naar mijn hoofd, ik weet dat de anderen ze niet kunnen horen. Er is een meisje Jamie, ze is ziek. Ik moet haar helpen, begrijp ik. Het grasveld veran-dert in een ziekenhuisgang. Ik denk dat Ja-mie hier ligt. Ik hoor iets over een auto-on-geluk.

Jennifer vraagt of ik iets over mezelf wilvertellen. Ik zeg mijn naam, en dat ik jour-nalist ben. Dan hapert er iets in mijn hoofd. Ik wil vertellen dat ik voor De Standaard werk. Ik krijg het er even niet uit. Jennifer moet maar wat wachten. Straks lukt het me wel.

‘Werk je voor een krant in het zieken-huis?’ Nee, natuurlijk niet. Laat me gewoon even met rust.

Waarom rijdt er een meisje met rode schoenen op een fietsje door de gang? Of zijn we niet meer in het ziekenhuis? Ik denk dat het Jamie was, toen ze klein was. Ik krijg haar herinneringen binnen.

Jennifer vraagt waarom ik het over rodeschoenen heb. We staan weer op het gras-veld. Het ziekenhuis is weg, het meisje ook.

DS WEEKBLAD 25

26 DS WEEKBLAD

DOE-HET-ZELF-PSYCHOSE

voor nodig. Ik voel me prima. Het is mooi in mijn hoofd en ik weet best dat zij dat niet kan zien.

Het is lastig dat Jennifer maar blijft pra-ten. Het is al zo druk. In mijn hoofd. Er zijn nog andere stemmen. Ze praten door elkaar. Ik probeer ze te begrijpen, ze vertellen me belangrijke dingen. Maar als Jennifer haar mond niet houdt, kan ik er niets van maken.

Frustratie.Haar gezicht verandert in een stopcon-

tact. Jamie heeft maagpijn.‘Broodje’, zeg ik luidop. Ik weet niet

waarom.Kortsluiting. Ruis. Zowel in klank als in

beeld. Alsof ik naar een kapotte tv staar. Nu wil ik graag de werkelijkheid terug. Waar is de realiteit? We staan bij het restaurant. De tafeltjes zijn leeg. Dat klopt. Ik weet dat het sluitingsdag is. Maar wie zijn dan al die mensen die zo hard lachen? Lachen ze met mij? Lachen ze me uit? Ik weet niet vanwaar ze komen. Jennifer hoort ze niet. Dat ver-baast me niks.

Er zit een vrouw vast achter een deur. Ofis het een meisje? Ik denk dat het Jamie is. Ze wil eruit, drukt haar handpalmen in wanhoop tegen het glas. Ik moet haar red-

den. De deur openen. Ik weet dat de deur ge-sloten is. Ik zal haar er niet uit krijgen. Toch moet ik het proberen. Ik grijp de klink. Vast. Ik wist het.

Wacht even... Ben ik de vrouw die vastzitachter de deur? Is dat wat de stemmen me willen zeggen? Ben ik Jamie?

Iemand schreeuwt iets over inner dark-ness.

Ik moet het pad volgen, mag niet op de barstjes staan.

Het orakel, dat zich daarnet aan me heeftvoorgesteld, geeft me de opdracht twee stap-pen naar voren te zetten. Ik gehoorzaam. Dan moet ik er weer enkele naar achteren. Daarna draaien. Ik weet dat het alleen in mijn hoofd is, maar ik gehoorzaam toch. Doe ik dat niet, dan zullen de stemmen me straffen. En ze zijn al zo luid. Meer drukte kan ik nu niet hebben. De bevelen volgen elkaar snel op, sneller dan ik kan gehoorzamen. Ik besef dat ik rare bewegingen maak, maar kan het niet helpen.

Jennifer klinkt nog altijd zacht. Als ik haarhoor.

Ze moet haar gezicht even afvegen. Er ziteen zwarte veeg op. Misschien wel meerdere vlekken. Is het aarde van op het speelplein? Haar gezicht wordt donkerder en donkerder terwijl ze tegen me spreekt. En ze blijft maar zeggen dat ze zich zorgen om me maakt.

Ik wil haar geruststellen. Het gaat goed met me, mijn lichaam is oké. Er is gewoon te veel. Ik moet zoveel doen. De stemmen in mijn hoofd praten door elkaar en als Jennifer ook nog eens vragen stelt, kan ik niemand meer verstaan. Ik moet toch de opdrachten kunnen horen!

Ik denk dat ze nu zwijgt, Jennifer. Of praatze toch nog tegen me en hoor ik haar niet meer? Is ze er nog wel?

Als ik met mijn handen schud, kan ik de kleuren van de wereld veranderen. De stem in mijn hoofd heeft me de machtiging daartoe gegeven. Waw!

Jennifer heeft een zachte stem. Ze vraagt of ik me wel oké voel. Ja, zeker. Ik ben weer hier, ik voel me goed. Ze zegt dat ik wat vreemd doe, en stelt voor om naar het res-taurant te gaan. Mij best.

Alleen ben ik wat gedesoriënteerd. Ik weet perfect dat ik bij het industriemuseum in Dortmund ben, de plaats van afspraak, maar waar precies op het terrein ik sta, ben ik kwijt. Tenminste, ik dacht dat ik het wist, maar volgens Jennifer is het restaurant de andere kant op. Oké dan. Wandelen voelt niet veilig. De wereld wankelt. Elke stap is een risico.

Het pad van asfalt naast het gras stelt megerust. Het klopt. Dat was er daarnet ook.

Jamie vertelt me dat ze vroeger met haarogen knipperde om zich veilig te voelen. Automatisch doe ik het ook.

Ik weet dat Jennifer tegen me praat, maar ik begrijp haar niet.

Leeuwengebrul.Als ik met mijn handen schud, kan ik de

kleuren van de wereld veranderen. De stem in mijn hoofd heeft me de machtiging daar-toe gegeven. Waw! Als ik zwaai, wordt de omgeving feller. Paars. Groen. Cool. Ik lach. Het is heerlijk.

Ik geniet ervan, maar Jennifer zegt dat zezich zorgen maakt over me. Dat is nergens

DS WEEKBLAD 27

Er verschijnen plots beelden voor mijnogen. Een man die ik niet ken, rare flitsen, een oogbol. Ik weet dat het niet de werke-lijkheid is. Maar de werkelijkheid is weg. Ik reik niet meer tot aan de realiteit.

Soms nog wel. Voor even. Maar dan ont-glipt ze me.

Tot hiertoe was het vooral druk, hec-tisch, vermoeiend. Onmogelijk om me nor-maal te gedragen. Maar wel met het besef van wat de buitenwereld is en wat zich enkel in mijn hoofd afspeelt. Dit is het eerste mo-ment waarop ik echt in de war ben. Jennifer zei iets tegen me – ik weet niet wat, maar het klonk lief en zacht. En meteen daarna sprak ze weer, het leek het tegenovergestel-de van haar eerste zin. Ze klokt ook eng en hoekig. Ik weet oprecht niet welke van de twee Jennifers de echte is, en welke de si-mulatie.

Ze verdwijnt.En verschijnt weer, maar anders.Haar gezicht valt uit elkaar. Er lijkt braak-

sel van groen licht uit haar mond te komen. Haar tanden bedreigen me. Ze is feller dan voorheen. Ze is niet meer lief.

Iedereen wil wat van me. Het zal me niet lukken. Ik ga falen.

Ik kijk naar Gert en Sofie, de fotograafen de cameravrouw. Ik zie ze staan, zie ze bewegen. Ze kijken me raar aan en verande-ren ook. Ik kan door hen heen kijken. Ze worden tekeningen, stripfiguren. Tweedi-mensionaal.

Ik moet gaan zitten, denk ik. Dan zal hetrustiger worden. Het gaat zo wel over, ze zijn gewoon heel druk bezig nu, in mijn hoofd.

Ineens is iedereen weg. Ik zie strepen engekleurde vlakken. Af en toe verschijnt er

nog een flits van het grasveld, waaraan ik me probeer vast te klampen. Hebben ze me verlaten? Ik heb geen contact meer met de rest. Ik vraag Jennifer of ze er nog is. Ze legt haar hand op mijn arm. Oef.

De film in mijn hoofd gaat verder. Of films, moet ik zeggen. Het lijkt of er tiental-len stukken pellicule van allemaal verschil-lende films tegelijk worden afgespeeld. De verhaallijnen zijn niet coherent, ik kan er niets van maken. ‘You are smart’, zegt een stem. Ik ben slim, ik ben slim. Ik herhaal het in gedachten om mezelf gerust te stel-len. De beelden waaien. Alles is vervormd.

Grappig, ik zie de dalai lama even passe-ren.

Ik heb geen idee wat ze zeggen, de man,de vrouw en een meisje.

Jennifers gezicht spat uiteen.Ben je er nog? Ik voel haar hand weer en

zou het liefst mijn lijf in een bolletje tegen haar aanschurken. Voor de veiligheid. Zodat ik altijd kan voelen dat ze er nog is. Maar dat zou ongepast zijn.

Ze zijn met heel veel nu, de stemmen.Mijn hoofd tolt van zoveel felheid. Beel-

densalvo’s worden op mijn hoofd afgevuurd. Veel te snel om nog te kunnen interprete-ren. Ik kan geen betekenis meer vatten. Het is te druk, te luid. Ik verlang naar zwart.

En stilte.Mijn wens wordt ingewilligd.De do-it-yourself-psychosis-machine

mag af.

ON-WERKELIJKHEIDTwaalf minuten lang heeft de Canadees-

Nederlandse kunstenares Jennifer Kanary Ni-kolov(a) mijn zintuigen aangevallen met The Wearable, haar mobiele interactieve installatie die simuleert hoe een psychose ervaren kan worden. Een augmented reality-bril met ca-mera en twee led-schermen, die de gefilmde beelden realtime doorgeeft, manipuleert en mixt met eerder gemaakte video en geluiden. Bijbehorende technologische snufjes: ge-zichtsherkenning, een Wii-afstandsbediening die mijn bewegingen volgt, en wat nog al niet.

Het leek veel langer dan 12 minuten. Ik was helemaal gedesoriënteerd in tijd en ruimte. Ik heb even tijd nodig om te beko-men, mijn hoofd tolt nog na. In het begin was het grappig en fascinerend dat er een rea-liteit is en een laag on-werkelijkheid daar-overheen. Na een tijdje werd ik kwaad omdat ik niet zag wat ik wou zien, niet geraakte waar ik wou geraken. Er was geen enkel hou-vast meer. De laatste fase was slopend. Alsof mijn hoofd was geïnfiltreerd door vijandelijke troepen.

Haar gezicht verandert in een stopcontact. Jamie heeft maagpijn.‘Broodje’, zeg ik luidop. Ik weet niet waarom

28 DS WEEKBLAD

Is een psychose echt zó heftig als in het laatste stuk? Hoe realistisch is uw simulatie?‘Elyn Saks (professor in psychiatrie die kampt met schizofrenie, red.) omschrijft een psychose als: “Zet je tv, radio en een luid vi-deospel aan. Nodig dan een bende kleuters uit om bij je thuis ijsjes te komen eten. Acti-veer de stofzuiger, de blender en alle andere elektrische toestellen die lawaai maken, pak dan het ijs van de kinderen af. Stel je nu voor dat dit dag en nacht plaatsvindt.” Ja, dus. Alles wat jij hebt gezien en gehoord, is mensen in een psychose overkomen. Ook het gevoel dat je perspectief verloor, dat je geen afstand meer kon inschatten. Ik heb mensen geïnterviewd die psychoses hadden en heb me verdiept in wetenschappelijke ar-tikelen. Intussen hebben al verschillende er-varingsdeskundigen de draagbare doe-het-zelf-psychose uitgetest. Ze zeiden dat de kleuren die zij zagen op precies dezelfde manier straalden. Of dat de stemmen die ze hoorden in hun eigen hoofd net zo hadden geklonken. Elke psychose is natuurlijk uniek. ’Hoe komt een kunstenares ertoe de psychose als onderwerp te kiezen?‘Mijn schoonzus sprong in 2005 van de ze-vende verdieping. Zelfdoding. Ze had schi-zofrenie, simpel gezegd: het chronische te-rugkeren van psychoses. Het was als een dimmer: soms was het heel fel, soms mil-der. Al sinds haar zestiende was ze er vatbaar voor. Toen haar vader plots overleed, kregen mijn man en ik de verantwoordelijkheid over haar. Ze leefde vooral ’s nachts. Ze dronk veel koffie en rookte voortdurend. Dat hoor ik vaak: dat nicotine en cafeïne de fenomenen kunnen verlichten. Ook ’s nachts leven is een strategie - dan zijn er minder prikkels dan overdag.’

‘Na haar dood stond ik versteld dat ik zoweinig wist over psychoses, nochtans ben ik altijd heel nieuwsgierig geweest. Waarom had ik dat nooit grondig uitgezocht toen ze nog leefde? Ik had er wel over gelezen, maar verder dan een “te gruwelijk om je te kun-nen voorstellen” kwam ik niet.’

Jennifer Kanary Nikolov(a) toert interna-tionaal met haar Labyrinth Psychotica, inter-actieve kunstinstallaties die simuleren hoe het is om een psychose te ervaren. Terwijl mijn zintuigen werden aangevallen, waren aan de andere kant van het gebouw in het

Duitse Dortmund cipiers, forensisch psy-chologen en maatschappelijk werkers op een conferentie zichzelf aan het verliezen in een multimedialabyrint. Beelden verschijnen er uit het niets en muren komen tot leven .

Ze noemt haar werk een cruciale tool om medeleven op te wekken. De meeste mensen die zich onderwerpen aan haar do-it-yourself-psychosis zijn professionals uit de zorgsector die al vaak omgingen met mensen in een psychose. Toch staan ze er-van versteld hoe ingrijpend het is.

Waarom is het nodig om iets zelf te ervaren om empathie te kunnen voelen?‘Empathie kan alleen optreden als je herse-nen geactiveerd zijn. Een psychose is vaak zo beangstigend dat je hersenen niet geacti-veerd willen worden. Ze willen niet mee-voelen met zulke heftige emoties, met die verscheurende angst of met iemand die denkt dat hij Jezus is. Dat vinden we eng. Bovendien heeft ons brein het erg lastig om te sympathiseren met mensen die te anders zijn dan wijzelf. Dan activeren die spiegel-neuronen niet. Daarom is het cruciaal om empathie voor psychose bewust op te wek-ken met kunst. Kunst is confronterend én een beloning. Het is als verzuurde spieren, het doet pijn, maar voelt ook lekker.’Wat hoopt u te bereiken?‘Mijn doel is dat mensen eindelijk beginnen te praten over psychose. Het is nog steeds zo’n taboe, zo’n stigma. Drie op de 100 jongeren tussen 16 en 30 zitten minstens één keer in hun leven in een psychose. Jij kent vast mensen die ermee te maken kre-gen, zonder dat je het weet. Hiermee heb je een vertrekpunt om erover te praten. En be-

grijp je beter waarom iemand echt niet op je vraag kan antwoorden als hij stemmen hoort. Die persoon is niet asociaal, het is gewoon te veel Dat iemand de hele dag in bed ligt, is niet uit luiheid, die doet dat omdat de prik-kels zo overdonderend zijn dat het haast on-mogelijk is om nog te bewegen.’ U noemt uw creatie digitale lsd.‘Vroeger gebruikten artsen lsd om hun hallu-cinerende patiënten beter te begrijpen. Om-dat dit nu illegaal is, ontwikkelde ik een digi-tale versie. Zo voelen ze snel hoe moeilijk het is om te functioneren terwijl er verschillende werkelijkheden plaatsvinden. Ik noem Laby-rinth Psychotica een prothese voor de ver-beelding.’Mensen slikken lsd voor hun plezier. Een psychose lijkt me veel beangstigender.‘Ik heb mensen gesproken die nostalgie had-den naar de psychose. Het kan heel mooi zijn, een fase van extase, toch in het begin. Een psychose is een geestestoestand waarin de data van je zintuigen veranderen. Je zin-tuiglijke ervaring lijkt versterkt, of afgestompt of overstroomd. En je eigen associaties voelen als de werkelijkheid aan. Zo kan het dat je de kleur wit ineens veel feller ziet. Prachtig stra-lend wit. Je begint het overal te zien. In de weerkaatsing van metaal, in wolken, in zand, in huizen. En opeens kan het omslaan. De kleur wit begint je te achtervolgen. Het kan geen toeval zijn dat er twee witte auto’s naast elkaar staan. Al dat wit gaat je benauwen. De wereld is beladen met betekenissen. Je weet dat anderen je vreemd zullen vinden, als je ze gaat vertellen dat wit je wilt grijpen. Zo’n existentiële angst kan heel eenzaam zijn. Op twee weken tijd kan je je baan, je vrienden, je netwerk verliezen.’ Weten mensen in een psychose dat ze ziek zijn?‘Ik vind het heel precair om dat woord te ge-bruiken. Als iemand zich niet ziek voelt, wil ik er niet dat label op plakken. Maar er is wel degelijk iets aan de hand. Mensen in een psy-chose zijn heel gevoelig voor patronen in de maatschappij. Dat iedereen om halfnegen naar het werk rijdt, is metaforisch. Het is de vortex van het kwaad die mensen naar het centrum van de stad zuigt. Je moet ze redden. Je staat op straat en ze stoppen. Het werkt. Ah ja, want je staat midden in het verkeer. Op dat moment ben je een gevaar voor jezelf en voor de maatschappij. Dan wordt het als ziekte be-stempeld, anders kunnen ze je niet opslui-ten.’

DOE-HET-ZELF-PSYCHOSE

‘Een psychose is vaak zo beangstigend dat je hersenen niet geactiveerd willen worden. Ze willen niet meevoelen met zulke heftige emoties’

DS WEEKBLAD 29

Als u met de kennis die u nu hebt terug in de tijd zou kunnen reizen, zou u dan anders met uw schoonzus omgaan?‘Absoluut. Eén ding heb ik spontaan goed gedaan. Ik stond open voor haar ervaringen, ik ging er niet tegenin. Op onze huwelijks-nacht gaf ze mijn man en mij een poster met babydiertjes. Die moesten we op onze deur plakken, zodat de diertjes naar ons konden kijken. Het zou ervoor zorgen dat we vruchtbaarder waren. Dan zeg je: oh, dankjewel, we zullen het ophangen.’

‘Misschien sta je als kunstenaar meer open voor dat soort dingen. Ervaringsdes-kundige en filosoof Wouter Kusters noemt de psychose de ultieme performance. Ik ben het met hem eens. Het is een toestand van pure verbeeldingskracht. Eleanor Longden (psychologe die stemmen in haar hoofd heeft overwonnen, red.) noemt de psychose een creatieve en ingenieuze overlevingsstrategie van het brein: een gezonde reactie op onge-zonde omstandigheden. Een manier om te ontsnappen aan trauma’s, om het oude zelf af te breken en een nieuw zelf te creëren. The suicide of the self. Maar ik was wel heel bang in mijn omgang met haar. Bang om iets te triggeren. Het heeft lang geduurd om die angst te overwinnen. Zelfs professionals hebben die angst. Misschien zijn we wel zo bang omdat zo’n wonde in de geest heel

dichtbij is. Ik ben ervan overtuigd dat de ba-sis van de psychose in ons allen zit. Het schuilt in denken dat 13 een ongeluksgetal is, dat zwarte katten een slecht teken zijn. We kennen allemaal wel een vorm van ma-gisch denken. Als we dat ontkennen in ons-zelf, missen we een deel van wie we zijn. Misschien is dat de functie van kunst: daar aandacht aan besteden.’

DOODGAAN, TELKENS OPNIEUWSinds 1998 probeert jennifer Kanary Ni-

kolov(a) te achterhalen wat een gedachte is. ‘Jij denkt te veel’, hoorde ze zo vaak als kind. ‘Ik begreep niet wat er dan zo gevaarlijk aan

was. Nu onderzoek ik hoe een gedachte ge-boren wordt, hoe ze je lichaam beïnvloedt. Ik ben erg gefascineerd door mindhacking. Kan je een gedachte in iemands brein imple-menteren? Of kan een gedachte uit je getrok-ken worden? In een toestand van psychose ben je daar alvast van overtuigd.’ Geeft het u stiekem een gevoel van macht dat u de gedachten van mensen kan manipuleren? Dat is wat u met mij hebt gedaan.‘Ik ervaar dat niet als macht. Maar ik waar-deer het wel als vak. Reclamemensen en filmmakers doen ook aan mindhacking. Je moet lachen om een scène of huilen. Er wordt je een emotie opgedrongen. Het is overal. Kijk naar de verkiezingen in Amerika, via sociale media is bewust een grootschalige mindshift gecreëerd. Of het nu van de Rus-sen kwam of van Macedonische jongeren: influencing machines zijn een businessmodel geworden.’ U werkt aan nog een gedachte-installatie: Labyrinth Me Mortica.‘In negen dagen tijd heb ik mijn moeder en een kind in mijn buik verloren. Mensen wis-ten niet wat te zeggen tegen me. Ze wilden niet naar haar dode lichaam kijken. Onze maatschappij is ziek van angst voor de dood. Ik wil een werk creëren dat die doodsangst aantast. “Me mortica” wordt een simulatie-machine voor de dood, een digitale zelfdo-ding. Je zal vanuit je zetel je smartphone en virtual-realitybril kunnen grijpen, gewoon achterover liggen en doodgaan. Telkens op-nieuw. De computer kiest de manier waarop. Je wordt gestoken met een mes, of je hoort je laatste rochel. Het wordt ook een soort doodspaspoort. In de app kan je aangeven of je begraven wil worden of je liever wil dat er een boom groeit op je assen en zo. Je maakt een speellijst van nummers voor je begrafe-nis. Je kan een videoboodschap achterlaten. In plaats van die waardevolle informatie met een onbekende notaris in een kil hokje te bespreken, draag je ze de hele bij je in je te-lefoon. Je koestert je doodservaring. Wat zegt het over u dat u zaken wil laten ervaren die de meeste mensen heel eng vinden?‘Dat ik erg praktisch ben ingesteld. En taboes zijn heel onpraktische dingen. Het kost al-leen maar leed.’ Meer info op: www.facebook.com/LabyrinthPsychotica

Een filmpje van deze reportage kan u bekijken op:

http://www.standaard.be/video

Jennifer Kanary Nikolov(a): ‘Ik ben ervan overtuigd dat de basis van de psychose in ons allen zit.’

‘Ik geloof dat de psychose de ultieme performance is. Een toestand van pure verbeeldingskracht. Om het oude zelf af te breken en een nieuw te creëren. The suicide of the self’