TijdschrifT voor sTedenbouw, archiTecTuur en binnenhuisvormgeving I jaargang 64 I februari 2012

700ediTie

IJDock vervolmaakt renaissance IJ-oevers | Sporen in Arnhem: decennium ingrepen afgerond | Stadion Kwartier verrijkt centrum Eindhoven | Erasmus MC: Medisch Centrum 'XXL' | Brouwhuis slotstuk wederopbouw Roombeek

700e

EDITIE

SPIEeen gezamenlijke ambitie

Infrastructuur houdt mensen en organisaties in beweging. SPIE-Infra ontwerpt, bouwt en onderhoudt duurzame infrastructurele oplossingen. Duurzaam in de breedste zin van het woord: oplossingen die met zorg voor de omgeving zijn ontwikkeld en die aan de strengste eisen blijven voldoen, voor huidige en toekomstige generaties. Om dat te garanderen brengen we elektriciteit, elektrotechniek, werktuigbouw en automatisering samen. Binnen SPIE zijn al deze disciplines voorhanden en sluiten ze perfect op elkaar aan.

Uitgesproken specialismen van SPIE-Infra zijn hoogspanningslijnen, energie, verkeer en vervoer en network solutions. U vindt onze medewerkers dan ook hoog in de masten, op olieplatforms, vliegvelden en industrieterreinen, op en langs (snel)wegen en vaarwegen. Overal met dezelfde passie en betrokkenheid. Met het oog op een optimaal eindresultaat durven we anders te denken. Daardoor zijn we de partner in business voor opdrachtgevers die gaan voor vernieuwing én zekerheid. Voor technische professionals is het goed om te weten dat we altijd op zoek zijn naar versterking van ons team.

SPIE-Infra I Huifakkerstraat 15 I 4815 PN Breda I Postbus 2265 T +31(0)765445333 I F +31(0)765445496 I www.spie-nl.com

SPIE-Infra

Partner in Entreeoplossingen

Besam, onderdeel van ASSA ABLOY Entrance Systems is al

bijna 50 jaar actief in de zorgsector. Met onze innovatieve

werkwijze en producten nemen wij uw zorg op gebied van

entreevoorzieningen uit handen.

Veilige doorgang Stille werking Altijd bereikbaar Service binnen 2 uur

www.besam.nl

✓✓✓✓

Besam Nederland BV • Tel: 0318-698969 • Fax: 0318-638346 • info@besam.nl • www.besam.nl

ASSA ABLOY, the global leader in door opening solutions

Onze zorg

adv. besam zorg en bouw 236x303.indd 1 22-02-11 09:18

5 | sTedenbouw 700

'Lean' moet het zijnVerduurzaming en innovatie, het zijn termen die u de komende maanden op vakbeurzen als Gevel, VSK, de Renovatiebeurs of Building Holland veel zult horen of uitspreken. In alle fasen van de bouwketen valt iets te winnen op die gebieden. Een andere vraag: is er nog een echte groeimarkt voor bouw-gerelateerde bedrijvigheid?Ver voor het cruciale jaar 2008 was al duidelijk dat zorgbouw voor de branche in al haar vertakkingen een interessante niche is. De zorgbehoefte neemt immers op vele fronten toe, en de afschaffing van het zogenoemde bouwregime leidde in het vorige decennium al tot een tijdelijke bouwhausse in de wereld van 'cure' (ziekenhuizen) en 'care' (o.a. woon-zorgcentra).'Nog even bouwen voordat de overheid zich terugtrekt' is misschien wat kort door de bocht, maar de tegenbeweging kwam snel toen de zorgorganisaties zelf investeringsverantwoordelijk werden. En vrijwel gelijktijdig met die nieuwe situatie kwam de kredietcrisis. Daarbij zorgde politieke koudwatervrees op het gebied van marktwerking in de zorg, en de daaruit volgende onzekerheid over de bekostiging van nieuwbouw, voor uitstel van bouwplannen.“Blijf vooral bouwen; de overheid zal u niet in de steek laten”, was het devies vanuit het inmiddels op-geheven College bouw zorginstellingen, dat in de naoorlogse periode het 'rode potlood' hanteerde in zorgbouwland. De lang voorbereide bouw van het St. Antonius Ziekenhuis Leidsche Rijn – noodzakelijk vanwege de bevolkingsgroei aan de westzijde van Utrecht, en de herontwikkeling van het Rotterdam-se Erasmus MC, gaat gelukkig door. Op inhoudelijk gebied vechten tendensen als kleinschaligheid en schaalvergroting weliswaar tegelijkertijd om aandacht, maar bij ontwerpers en aannemers is de speciale focus die zorgprojecten behoeven – en de wil om ze te realiseren - groot genoeg om daar oplossingen voor te vinden.Nieuwe ziekenhuizen als bovengenoemde kennen ondanks hun omvang een menselijker maat dan laat-twintigste-eeuwse 'medische steden' als het AMC en UMC Utrecht. Het lean managen en bouwen, dat zo langzamerhand de norm begint te worden in de bouwketen, biedt niet alleen kansen op het gebied van bouwsnelheid en kostenefficiëntie, maar tevens op kwalitatief vlak. Ook over het laatste onderwerp vindt u veel terug in deze jubileum-editie van Stedenbouw (nummer 700). Wij proosten op de stedenbouw!

Jan-Kees Verschuure

Voorwoord700ediTie

Eindhoven Stadion Kwartier 8Groningen La Liberté 14Rotterdam Westerlaantoren 18Amsterdam De Wending 24Leiden Studentenwoningen 29Enschede Brouwhuis 32Rijswijk Paulinesymfonie 36Den Bosch Admiraliteitslaan 38Hilversum Entrada 40Utrecht Op Buuren 42

woningbouw

vaktijdschrift voor stedenbouw, architectuurJaargang 64 | februari 2012Verschijnt 9 x per jaarISSN 0165-3997

uiTgever

Schatbeurderlaan 6Postbus 249, 6000 AE WeertT +31 (0)495 450095e info@louwersuitgevers.nlw www.louwersuitgevers.nl

redacTieadresSchatbeurderlaan 6Postbus 249, 6000 AE WeertT +31 (0)495 450095f +31 (0)495 521335e redactie@louwersuitgevers.nlw www.louwersuitgevers.nl

redacTiecöordinaTor Jan-Kees Verschuure

redacTiemedewerkers Patricia van der Beek, Hilda Bosma, Henk Geist, Jac Bucholz, Fiona de Heus, Sjoerd Meuleman, Martijn van den Bouwhuysen, Liliane Verwoolde, Marcia van Wensveen "Het Tekstbureau", Jan Kees Verschuure.

bladmanagemenTTim van den Dungene t.vandendungen@louwersuitgevers.nlSander van Houte s.vanhout@louwersuitgevers.nlspecialsRandy van den Hoek e r.vandenhoek@louwersuitgevers.nl

secreTariaaTManuela Depenbrock

adverTenTiesOnline aanleveren:http://ftp2.louwersuitgevers.nlUsername: stedenbouw, Wachtwoord: gast Postbus 249, 6000 AE Weert, NederlandT +31 (0)495 450095e info@louwersuitgevers.nl

abonnemenTsprijs€ 81,- per jaar excl. BTWING 41 71 65 t.n.v. Louwers Uitgeversorganisatie BV o.v.v. Stedenbouw magazineInformatie over abonnementen:T +31 (0)495 450095

adreswijzigingenSchriftelijk tenminste drie weken voor verhuizing naar: Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland

opzeggingenIndien twee maanden voor het verstrijken van de abonnementsperiode geen schriftelijk bericht van op zegging is ontvangen, wordt het abonnement auto matisch met een jaar verlengd.

doelgroepVerspreiding vindt plaats via abonnementen en via gerichte distributie aan architecten, aannemers, opdrachtgevers, project-ontwikkelaars, zorginstellingen, woningbouwverenigingen en andere opdrachtgevers,(semi-)overheidsinstellingen, brancheor-ganisaties, toeleveranciers en verwante organisaties.

vormgeving/arT direcTionLogo Reclame- Ontwerpbureau BVT +31 (0)495 450065e info@logobv.nlTessa van Gameren

Niets uit deze uitgave mag worden over genomen of ver menig vuldigd zon-der uitdruk kelijke toestemming van de uitgever en zon der bronvermelding. Hoewel dit blad op zorg vuldige wijze en naar beste weten is samen gesteld kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledig heid van de informatie. Zij aan vaar den dan ook geen enkele aansprake lijkheid voor schade, van wel ke aard ook, die het gevolg is van hande lingen en/of beslis singen die gebaseerd zijn op deze informatie.

700 sinds 1948

6 | sTedenbouw 700

Journaal 44

RubRieken

14 18 51

4842

7 | sTedenbouw 700

Inhoud

coverbeeld | la libertéopdrachtgever | geveke bouw

TIJDSCHRIFT VOOR STEDENBOUW, ARCHITECTUUR EN BINNENHUISVORMGEVING I JAARGANG 64 I FEBRUARI 2012

700EDITIE

IJDock vervolmaakt renaissance IJ-oevers | Sporen in Arnhem: decennium ingrepen afgerond | Stadion Kwartier verrijkt centrum Eindhoven | Erasmus MC: Medisch Centrum 'XXL' | Brouwhuis slotstuk wederopbouw Roombeek

700700700700700700700700e

EDITIE

88 96 104

71 100 116

Rotterdam Havenzicht 48Zutphen De Polbeek 51Soest KDC De Blauwe Vogel 54Utrecht St. Antonius Ziekenhuis Leidsche Rijn 56Nijmegen St Radboud 59Brielle Medisch Centrum 62Groesbeek Nieuw Wonen Irene ZZG Herstelhotel 64Rotterdam 't Slag 70Lopik Medisch Centrum 72Roosendaal St. Elisabeth 75Rotterdam Nieuwbouw Erasmus MC 78Beverwijk Duinwijklaan 83Rotterdam Ikazia Ziekenhuis 86

Scholen en paRkeRen

utiliteitSbouwArnhem Sporen in Arnhem 88Venlo Villa Flora 96Venlo Innovatoren 100Hoofddorp Park 20|20 BSH Nederland 104Rotterdam Nieuwe Maas 111Leeuwarden Centraal Justitieel Incassobureau (CJIB) 116Amsterdam IJDock 120Amsterdam MFSC Ookmeer 123Zaltbommel Cambium College 126Dordrecht Leerpark 128Alkmaar Hoofdkantoor Rabobank 130Den Haag De Yp 134

130

8 | sTedenbouw 700

megaprojecT meT brede mix van woningen en kanToren

STADIONKWARTIER VERRIJKT CENTRUM EINDHOVEN

Tekst | martijn van den bouwhuijsen beeld | van de ven Tilburg

Naast het Philips Stadion verrijst in Eindhoven een compleet nieuwe wijk met een grote diversiteit aan kantoren en woningen bovenop een drielaagse parkeerkelder. De architectuur van de zestien bouwblokken heeft grootstedelijke allure. Aannemerscombinatie Stam + de Koning/Van de Ven realiseert het megaproject van 90.000 m² vloeroppervlak, dat volgens planning medio 2012 wordt opgeleverd.

Het Stadionkwartier voorziet in 501 koop- en huurap-partementen en 20.000 m² aan kantoorruimte, bo-venop een drielaagse ondergrondse parkeergarage. De zestien verschillende aaneengeschakelde bouwblok-ken vormen twee hoven. De openbare groenplaatsen worden aangekleed met diverse bankjes, hekwerk en armaturen. De kleinschalige bebouwing aan de zuidzijde, tegen de bestaande woonwijk Philipsdorp aan, reikt tot vijf bouwlagen hoog. Aan de noordzijde, langs het spoorvi-aduct, gaan de gebouwen verder de lucht in. Het meest opvallende gebouw is de 75 meter hoge woontoren ontworpen door de gerenommeerde architect Wiel Arets. Het hoge bouwblok aan de oostzijde direct langs het voetbalstadion fungeert als scherm en beperkt de geluidsoverlast tijdens voetbalwedstrijden.“Het project vormt met 90.000 m² vloeroppervlak een van de grootste woning- en utiliteitsbouwwerken die momenteel worden gerealiseerd in Nederland. Het grootste deel hiervan is oplever-gereed gemaakt door de aannemerscombinatie Stam + de Koning / Van de Ven”, zegt adjunct-directeur Austin Krekels van aanne-

merij Van de Ven. “Volgens planning zal de rest van het Stadionkwartier medio 2012 worden opgeleverd.”

'harTje barcelona in harTje eindhoven' De bouwblokken onderscheiden zich, behalve door hoog-te, indeling en vorm, door verschillend kleur- en materi-aalgebruik in de gevels. Van natuursteen, baksteen tot stucwerk op hout, glasconstructies en prefab-betonnen kaders, valt een divers palet aan façades te bewonde-ren in de nieuwe wijk. “Elk blok heeft een verschillende basiskleur”, zegt Krekels. “De architectuur verwijst naar de grandeur van wereldsteden als Barcelona, Londen, Wenen en Rio de Janeiro. Dit internationale aspect komt ook terug in de naamgeving van de straten en de aankle-ding van de trappenhuizen. De twee nieuwe straten wor-den vernoemd naar Anton en Frederik Philips, de twee oprichters van het gelijknamige elektronicaconcern.” Ongeveer de helft van de appartementen is bestemd voor verhuur en de rest voor verkoop. Van starterswoningen tot luxe appartementen, het Stadionkwartier biedt een veelheid aan keuzemogelijkheden. Hierover zegt Krekels:

“De woningen variëren in grootte van 51 tot 200 m² en zijn allen voorzien van luxe keukens en sanitair. Overal is hoogstaand bouwmateriaal toegepast, waarmee de duurzaamheid van de woningen wordt vergroot.”Met behulp van een WKO-installatie, die warm dan wel koud water uit de grond pompt, worden de woningen 's zomers gekoeld en 's winters verwarmd. Hierdoor ont-staat een comfortabel binnenklimaat, zonder het gebruik van traditionele centrale verwarming.

enorme kelderbakDe ondergrondse garage biedt ruimte voor 1.200 par-keerplaatsen. Drie bouwlagen bleken voldoende. Na de graafwerkzaamheden, het inheien van stalen dam-wanden en bemalen van de grond met een oppervlak van 15.000 m², werden 1.500 palen in de grond aan-gebracht. “Met trekpalen voorkwamen we het opdrijven van de kelderbak ten gevolge van de acht meter op-waartse waterdruk”, zegt Krekels. “Hoewel het grootste deel van de parkeergarage en de bebouwing hierboven de belasting direct afdraagt naar het zandpakket, heb-ben twee hoge torens een andere type fundering. De

UtiliteitsboUwwoningboUw

Om voortgang te maken zette de aannemerscombinatie voor de ruwbouw drie bouwstromen in met een eigen torenkraan.

9 | sTedenbouw 700

BouwinfoOpDRAcHtGEVER Stadionkwartier bvARcHitEctEN Arc3 en Wiel Arets ArchitectscONStRUctEUR Adviesbureau TielemansAANNEmiNGScOmBiNAtiE Van de Ven Tilburg + Stam en de Koning bvUitVOERiNG WKO: Cofely Zuid B.V.UitVOERiNG iNStALLAtiES kELDER ETB VosUitVOERiNG iNStALLAtiES BOVENBOUw HEK installatiesBOUwpROGRAmmA 90.000 m² vloeroppervlak, waarvan 45.000 m² keldervloerenAANNEEmSOm circa € 95 miljoen (inclusief installaties)BOUwpERiODE 2008 – medio 2012

relatief grote belasting wordt middels drukpalen naar dieper gelegen grondlagen afgevoerd.” In totaal verwerkte de aannemingscombinatie in de parkeergarage 40.000 m³ beton en 3 miljoen kilo wapening. “De kelderbak is opgebouwd uit betonnen wanden, kolommen en kanaalplaatvloeren. Het meest opvallende constructieve element in de kelderbak is de vijf meter hoge balk, die een inrit creëert onder de kopgevel van het gebouw genaamd 'hartje Rio'”, zegt Krekels.

vier bouwsTromen Tegelijk “De constructie van de 75 meter hoge woontoren, ont-worpen door architect Wiel Arets, is opgebouwd met prefab-betonnen elementen,” zegt uitvoerder Peter Leenders van Stam + De Koning Bouw. “We kozen voor een repetitie van kant-en-klare elementen om een hoge

bouwsnelheid te realiseren. Hierdoor kan de hoogbouw tegelijkertijd met de rest van de nog in aanbouw zijnde gebouwen worden opgeleverd. Voor de overige draag-constructies bleek in-het-werk-gestort beton de meest efficiënte keuze, vooral vanwege het grote aantal in te storten voorzieningen en de variatie in vormgeving.” Om voortgang te maken zette de aannemerscombina-tie voor de ruwbouw drie bouwstromen in, ieder met een eigen torenkraan. Voor de afbouw zijn vier bouw-stromen ingezet. Het bouwproject in het Eindhovense stadshart bleek een logistieke uitdaging. De wegen rondom de bouw-locatie moesten begaanbaar blijven. Hierdoor bleef er weinig ruimte over voor opslag van materieel en materi-aal. Alleen aan de westzijde is het terrein direct toegan-kelijk. Evengoed bleven de bouwers op schema en lijkt het geheel volgens planning te worden afgerond. ❚

Aannemerscombinatie Stam + de Koning/Van de Ven realiseert het megaproject van 90.000 m² vloeroppervlak.De constructie van de 75 meter hoge woontoren is opgebouwd met

prefab-betonelementen.

projectinfo

flexibele voegafdichting

De kitwerkzaamheden van het Stadion kwartier in Eindhoven worden verzorgd door Seal Force B.V. uit tilburg. Seal Force is gespecialiseerd in flexibele voegafdichting. met jarenlange ervaring en meer dan 25 buitendienstmedewerkers voert het kitbedrijf uiteenlopende opdrachten uit in heel Nederland.

seal force geeft invulling aan diverse disciplines in de bouw, waaronder woning- en utiliteitsbouw, zorg en onderwijs, sport en recreatie, horeca en winkels, onderhoud en renovatie, milieu en infra.voor volker wessels wordt momenteel bijvoorbeeld gewerkt aan nieuw-bouwproject murano in zaandam, project sTack in breda, de statie in bergen op zoom, starters- en studentenwoningen easystreet in breda en de lunet in breda. om in elk project de kwaliteit te waarborgen, werkt seal force uitsluitend met hoogwaardige voegafdichting.'afspraak is afspraak', luidt het motto van seal force, vertelt directeur Toine brands. “meewerken, luisteren en afspraken nakomen vormen het fundament waarop seal force sterke en betrouwbare relaties opbouwt. korte communicatielijnen en een no nonsense-mentaliteit staan hierin centraal, evenals kwaliteit, snelheid en professionaliteit. “dankzij onze kernwaarden en een dosis gezonde werklust zijn we uitgegroeid tot een begrip in de bouwwereld. onze iso 9001 - norm 2008 en vca-certifi-cering onderstrepen die status nog eens. bovendien werken we recht-streeks samen met vooraanstaande producenten van voegafdichtings-producten. dit alles met één doel: de klant tegen de meest gunstige

tarieven zo goed mogelijk van dienst zijn.” de vaste jaarcontracten van seal force staan garant voor goede planningen, optimaal resul-taat, vaste prijzen en een constant hoog serviceniveau.

Stadion kwartierover project stadion kwartier vertelt brands: “het mooiste van dit werk is de verantwoordelijke, plezierige en vertrouwde wijze van sa-menwerken. dit leidt er keer op keer toe dat je als onderaannemer gevraagd wordt aan een volgend project bij te dragen. daarnaast geeft het veel voldoening om je vak- en kennisgebied over te bren-gen op de klant, zowel in het voortraject als op de bouwplaats. een juiste begeleiding en advisering achten wij noodzakelijk om tot een goed en geborgd geheel te komen. in elk nieuw project blijft het een uitdaging om de juiste details met elkaar in verband te brengen. het meedenken met de wensen van de klant leert in de praktijk dat een nauwe en persoonlijke samenwerking tussen opdrachtgever en onder-aannemer leidt tot een aanzienlijke besparing en kwalitatief betere oplossingen.”

www.sealforce.nlheraclesstraat 245048 cg Tilburg Tel.: 013-5720216

16 bouwdelen met in totaal ruim

500 appartementen

Van de Ven Bouw en Ontwikkeling Tilburg en Stam + De Koning Bouw bv bouwen samen het:

Gerealiseerd door: en

www.hartjeeindhoven.nl

STADIONKWARTIER�EINDHOVEN

10 | sTedenbouw 700

Novacell® is een met synthetische rubbers gemodifi ceerde bitumineuze, naadloos en koud gespoten, afdichting die in één ar-beidsgang in een 4mm dikke laag wordt aan-gebracht. Omdat Novacell® met water ge-spoten wordt is een vochtige ondergrond voor de 100% blijvende hechting geen pro-bleem.

Novacell® is bij uitstek geschikt voor het af-

dichten van steenachtige ondergronden zoals

waterkering van betonnen wanden en dek-

ken van bijvoorbeeld parkeergarages, water-

kelders, inpandige recreatiegebieden, for-

ten, werfkelders en kelderwanden. Daarnaast

wordt het in wortelbestendige vorm toege-

past bij binnentuinen en daktuinen. Bij brug-

gen en viaducten beschermt Novacell® de be-

tonnen ondergrond ook tegen dooizouten.

In al deze gevallen zal de afsluiting van de

(betonnen) ondergrond voor water indrin-

ging een belangrijk aspect zijn. Dit komt de

uiteindelijke kwaliteit van het project ten

goede. In de voorbereidingsfase zal hier on-

getwijfeld terdege rekening mee gehouden

moeten worden om lekkages op lange termijn

te voorkomen.

Lekkages zijn in bovengenoemde bouwdelen

achteraf moeilijk te traceren en slechts te-

gen zéér hoge kosten op te heffen. Neem het

zekere voor het onzekere! Blijf deze proble-

men vóór door de toepassing van naadloos ge-

spoten Novacell®.

NOVACELL® naadloze afdichting

Eigenschappen Novacell®

• 4 mm dikke zichtbare naadloze waterkering

• Details worden geheel zichtbaar naadloos

ingewerkt

• Volledige verkleving op de ondergrond

• Scheuroverbruggend

• Elastisch, >400% bij -15°C

• UV bestendig

• Bestand tegen chemicaliën en dooizouten

• Snelle droging, direct beloopbaar

• Snelle verwerking, > 1500 m2 per dag

• Bewezen levensduur, > 25 jaar

• Getest op 7 Bar waterdruk (KOAC NPC)

• Wortelwerend (optioneel)

Kimmenade Nederland B.V.

Vossenbeemd 9

5705 CL Helmond

T +31(0)492-533122

E marco.schippers@kimmenade.nl

W W W. N O VA C E L L . N L

Novacell advertorial v02.indd 1 05-10-09 13:32

A.Jansen B.V.

Kanaaldijk Zuid 24 Tel.: +31 (040) 283 29 465691 NL Son Fax: +31 (040) 283 50 18

Postbus 60 info@ajansenbv.com5690 AB Son www.ajansenbv.com

A. Jansen B.V.Een goed begin, het héle werk

Verhuur mixers en betonpompenBetonmortelcentrales

Grond- en sloopwerkenBetonwaren

Prefab betonWegenbouw

SaneringenTransport

Recycling

12 | sTedenbouw 700

eindhoven | Stadion Kwartier

projectinfo

beglazing

glassoluTions veromco eindhoven heeft in december 2010 opdracht gekregen van stam + de koning voor het leveren en monteren van isolerende, zonnewarmtewerende buitenbeglazing in houten kozijnen en voor brandwerende beglazing in binnenko-zijnen. de zonwerende beglazing is van het type cool-liTe skn165. het monteren van het project is gestart begin 2011 en nadert mo-menteel het eindstadium. “glassoluTions veromco eindhoven is uw regionale partner voor alle glasprojecten, nieuwbouw, reno-vatie, utiliteit, hardglas en specialiteiten.”

'meer comfort door balkonbeglazing'

door het toepassen van balkonbeglazing heeft lumalux bv, in samenwerking met sunflex aluminiumsysteme gmbh, het woon-comfort van een groot aantal appartementen in het stadion kwar-tier aanzienlijk verhoogd. de balkons zijn nu niet alleen wind- en neerslagvrij. de balkonbeglazing zorgt namelijk ook voor een aanzienlijke energiebesparing en een merkbare geluidsisolatie tot wel 32 db. daarnaast zijn een groot aantal appartementen door lumalux bv voorzien van flexibele scheidingswanden. hierdoor hebben toekomstige bewoners meer mogelijkheden met betrek-king tot indeling en inrichting van hun appartement. de syste-men van lumalux bv vinden steeds vaker hun weg in de huidige trend van flexibeler en ruimtelijker wonen/werken.

“een bouwproject waar eindhoven trots op mag zijn”

in opdracht van aannemer stam + de koning leverde jansen be-ton b.v. 20.000 m³ betonmortel voor de in-het-werk-gestorte bo-venbouw van het stadion kwartier. volgens manager bert büsgen verliep de uitvoering naar wens, dankzij een haarfijne planning en flexibele inzet van diverse geledingen van de jansen groep. “we werkten bovendien prettig samen met de uitvoerders en werk-voorbereiders van de aannemer.”stam + de koning en jansen beton werkten al dikwijls samen. leverbetrouwbaarheid en flexibiliteit gaven de doorslag voor de opdrachtverlening bij het stadion kwartier-project. vanaf begin 2010 leverde jansen betonmortel voor de ruwbouw boven het parkeerdek. “de aannemer hanteerde vier bouwstromen tegelijk”, zegt büsgen. “het vergde logistieke intelligentie om de juiste be-tonmortelmix op het juiste moment op de juiste plaats te leveren. dankzij de haarfijne afstemming met diverse onderaannemers kon er dagelijks bekist, gestort, gewapend en ontkist worden, na-genoeg onafhankelijk van weersomstandigheden.”behalve 2.800 vrachten met beton werden diverse middelen inge-zet om just-in-time te leveren. een groot arsenaal aan betonmixers van de jansen groep bood de nodige flexibiliteit”, verheldert büsgen. “de slimme planningssoftware en daaraan gekoppelde navigatiesystemen beperkten de wacht- en rijtijden, wat de effici-ency ten goede kwam. het eindresultaat is een bouwproject waar eindhoven trots op mag zijn.”

Ruimtelijk ontweRp advies n pRoductontwikkelingmultifunctioneel glas n leveRen en monteRen

glasadvies n snelle leveRingen uit vooRRaadglasbeweRkingen n montage

ontweRpadvies n pRoduct ontwikkelingcalculaties n engineeRing

advies glas-multi functio naliteit n calculatiespRojectcoöRdinatie n leveRen en monteRen

Slim interieurVolglazen Deur- & Wandsystemen

regionale glaSwenSenRegionale Service

architecturale gevelSMaatwerk Glasdesign

gevelbeglazing nieuwbouw & renovatieGlas én Montage

GLASSOLUTIONS Veromco EindhovenRooyakkersstraat 105652 bb eindhovent +31 (0)40 - 250 59 00e sggs.eindhoven@saint-gobain.comwww.glassolutions.nl

Van Harenstraat 8 ● 5145 RJ WaalwijkPostbus 708 ● 5140 AS Waalwijk

Tel. 0416 344 029 ● Fax 0416 344 039info@fekmetaal.nl ● www.fekmetaal.nl

Maatwerk isonze standaard

Aluminium en stalen balkon- en traphekken,aluminium balkons, balkonbeglazing.

Lumalux BVEricaweg 95712 GG SomerenTelefoon +31 493 44 08 10Fax +31 493 44 08 20E-mail info@lumalux.nl

Balkonbeglazing

Verandabeglazing

Kozijnen

Vouwwanden

www.lumalux.nl

projectinfo

eindhoven | Stadion Kwartier

13 | sTedenbouw 700

hekwerk

“maatwerk is onze standaard”, zegt fek metaal. “zo ook in het project stadion kwartier te eindhoven. gebruik makend van zo-veel mogelijk standaard elementen werd ook hier het voor het gebouw benodigde maatwerk toegepast. hierdoor ontstond het gewenste beeld voor alle binnen- en buitenhekken, waarbij het veiligheids- en gebruiksaspect vanzelfsprekend niet uit het oog werd verloren. om steeds weer tot het gewenste resultaat te komen hebben wij alle benodigde disciplines - engineering, productie en montage - in eigen huis. daarnaast beschikken wij over ruim dertig jaar en honderden projecten aan ervaring. wij hebben altijd de juiste oplossing voor aluminium en stalen hek-werken en leuningen, aluminium balkons en balkonbeglazing.”

van rijbroek gietvloeren past milieuvriendelijke bindmid-delen toe in ultramoderne mortelcentrale

vloerenbedrijf van rijbroek produceert al sinds 35 jaar dekvloe-ren voor de woningbouw en de utiliteitsbouw. de laatste 15 jaar is de productie van de zwevende gietdekvloer vanwege de reduc-tie van contactgeluid enorm toegenomen. deze hoogwaardige dekvloeren worden dan ook toegepast in alle 500 appartemen-ten van het stadion kwartier te eindhoven.om aan de groeiende vraag naar kwaliteit en leverbetrouwbaar-heid te voldoen, beschikt vloerenbedrijf van rijbroek in uden over een eigen centrale voor de aanmaak van specie en de op- en overslag van grondstoffen. deze uiterst moderne centrale mag voor een vloerenbedrijf uniek worden genoemd. samen met de mogelijkheid direct op locatie te produceren, zorgt deze moder-ne centrale voor een hoge flexibiliteit. bovendien is van rijbroek hiermee volledig selfsupporting en onafhankelijk van de aanle-vermogelijkheden en kwaliteiten van derden.

groningen | La Liberté

14 | sTedenbouw 700

la liberTé: nieuw landmark voor groningen

De stad Groningen heeft een nieuw landmark met de bouw van het apparte-mentencomplex La Liberté. Het complex aan het Vrijheidsplein en de A7 staat

tegenover de Gasunie. Beide gebouwen bepalen de skyline van Groningen vanuit westelijke richting.

groningen | La Liberté

15 | sTedenbouw 700

De Franse architect Dominique Perrault ontwierp het complex in opdracht van Wo-ningstichting Patrimonium. Oving Architekten uit Groningen werkte het basisont-werp tot in de details uit in overleg met Perrault. Het Groningse architectenbureau verzorgde ook de bouwbegeleiding. Geveke Bouw uit Eelde realiseerde in 2,5 jaar tijd de nieuwbouw van het complex.

Het totale project bestaat uit een parkeergarage van 6.000 m² met daarboven twee woontorens van respectievelijk 22 en 10 bouwlagen. Op de begane grond, de eerste en tweede verdieping bevinden zich de kantoren met een totaal aan 5.000 m².

bronbemaling“We zijn voor de parkeerkelder begonnen met het aanbrengen van damwanden”, vertelt Martin de Bondt, projectleider bij Geveke Bouw. “Vervolgens hebben we de grond tussen de damwanden uitgegraven. We hebben twee soorten bemaling toegepast. Voor de spanningsbemaling hebben we een deepwell (dieptebron) geplaatst om het grondwater te verlagen. Het regenwater hebben we met drain-bemaling afgevoerd. Het grondwater is verlaagd van een meter naar vijf meter onder het maaiveld.” “Na vier maanden moest de parkeerkelder gereed zijn”, vervolgt De Bondt. “Op dat moment moest ook de bronbemaling eruit. Om de bemaling te kunnen uitzetten, diende het kelderdek te zijn aangebracht. De kelderwanden hebben we ingespo-ten met spuitbitumen als extra waterkering. Door de hoge grondwaterstand heb-ben we hiermee het risico op lekkages nog verder beperkt.”

TunnelbekisTing“De eerste vier bouwlagen zijn opgetrokken uit een betonskelet met in het werk gestorte betonnen kolommen, wanden en breedplaatvloeren. Daar bovenop zijn de 120 sociale huurwoningen gerealiseerd.”

De appartementen zijn met een ander bouwsysteem gebouwd. “Op basis van een haalbaarheidstudie hebben we gekozen voor een tunnelbekisting. Daardoor werd het bouwproject financieel haalbaar.” De Bondt: “Het ontwerp was echter niet ontworpen voor tunnelbekisting. Oving Architekten heeft het ontwerp aangepast en geschikt gemaakt voor tunnelbekisting. Door een goede samenwerking van het bouwteam is een juiste basis gelegd voor de uitvoering van het werk.”

spiegelglas De onderste vier lagen zijn glazen vliesgevels, waarvan de vierde bouwlaag is versmald. Het metselwerk van de bovenbouw is in drie verschillende kleuren uitge-voerd: wit, zwart en grijs. Alle raamkozijnen zijn van aluminium. ►

Tekst | hilda bosma beeld | dominique perrault architecture

De onderste vier lagen zijn glazen vliesgevels, waarvan de vierde bouwlaag is versmald. Goede zichtbaarheid vanaf de A7.

16 | sTedenbouw 700

groningen | La Liberté

projectinfo

BouwinfoOpDRAcHt Christelijke Woningstichting PatrimoniumONtwERp Dominique Perrault Architecture, Parijs; co-architect: Oving ArchitektenADViES Ingenieursbureau Dijkhuis (constructies)iNStALLAtiES Zonderman (E); G.G.B. – installaties (W); Feenstra (verwarming en luchtbehandeling), Kone (liftinstallaties) UitVOERiNG Geveke Bouw

e-installaties in tunnelgietbouw

in juli 2011 is de nieuwbouw van het appartementencomplex la li-berté in groningen opgeleverd. begin 2008 heeft woningstichting patrimonium het bouwteam samengesteld voor de realisatie van la liberté. zonderman elektrotechniek bv werd vanaf de vorming van het bouwteam betrokken bij ontwerp, budgettering en realisatie van de elektrotechnische installaties van het gebouw.om de bouwtijd te bekorten koos bouwkundig aannemer geveke bouw voor het tunnelgietbouwsysteem. “bij tunnelgietbouw is het tempo van de aannemer bepalend”, vertelt bedrijfsleider klaas buikema. zon-derman elektrotechniek is gespecialiseerd in het aanleggen van instal-laties in woningbouwprojecten waarbij het project wordt uitgevoerd in tunnelgietbouw. dit is een zeer efficiënte, snelle en kostentechnisch interessante manier van bouwen. “het aanleggen van de installaties is een specialisme op zich”, aldus buikema. “dit moet zeer nauwkeurig gebeuren. bij zonderman elektrotechniek hebben we specialisten die dit kunnen. bovendien kunnen onze specialisten in het hoge bouw-tempo en de dagcyclus van de aannemer mee waardoor het proces altijd beheersbaar is. de planning is zeer betrouwbaar en dat is een aangename wetenschap voor iedere aannemer.”

een elektronisch systeem voor toegangscontrole

het blikvangende gebouw la liberté in groningen heeft één elektro-nisch toegangscontrolesysteem voor de parkeergarage, de kantoren en de huurwoningen. eigenaar van het gebouw, de christelijke wo-ningstichting patrimonium te groningen , heeft het beheer en kan vanuit haar eigen kantoor online de rechten voor de gebruikers van het gebouw toekennen. Technische groothandel mastermate bosman, hoofdleverancier van pa-trimonium en van geveke bouw, leverde dit nieuwe toegangscontrole-systeem samen met het hang- en sluitwerk voor het gebouw met de twee torens. “het gaat onder meer om meerpuntssloten, aluminium deurbeslag, deurdrangers en mechanische cilinders”, vertelt verte-genwoordiger jan bakker. voor het toegepaste toegangscontrolesys-teem is gekozen voor het kaba exos 9300. de gebruikers kunnen met een pasje of sleutelhanger toegang krijgen tot het gebouw.op advies van mastermate bosman is dit nieuwe concept voor pa-trimonium bij la liberté voor het eerst toegepast. jan bakker: “het pilotproject is geslaagd. patrimonium gaat dit nieuwe systeem verder uitbreiden binnen haar organisatie.”

De ramen hebben verschillende afmetingen. Naast een aantal ramen zijn roest-vrijstalen spiegelpanelen aangebracht. Daardoor ontstaat er het beeld van ‘open-slaande ramen’, zoals Perrault voor ogen heeft. Deze panelen lijken op openslaan-de raamluiken, weerkaatsen het daglicht en houden het geluid tegen.

nieuw monumenTDe Bondt: “Geen verdieping is gelijk qua kozijnen. Van de 120 appartementen zijn er 59 verschillend. Dat had tot gevolg dat we te maken hebben gehad met veel verschillende indelingen. Voor de tunnelbekisting vergde dat een goede voor-bereiding. Door de goede samenwerking, planning en de gemaakte keuzes in de uitvoering is alles vlot verlopen. De cyclus van zes dagen per verdieping werd na drie verdiepingen vijf dagen. Daardoor hebben we de vertraging van twee winter-periodes gedeeltelijk weer ingehaald. Het is een heel mooi gebouw geworden op een mooie plek in Groningen”, aldus De Bondt. “In Groningen is La Liberté inmid-dels voor iedereen een bekend gebouw. Het nieuwe monument is een aanwinst voor de stad.” ❚

Naast een aantal ramen zijn roestvrijstalen spiegelpanelen aangebracht.

Elektrotechniek en Installatietechniek voor woningbouw

www.zonderman.nl

Niets is zo vanzelfsprekend als thuiskomen, lampen aan, douchen, espresso maken, even internetten en genieten van een vrije avond. Die vanzelfsprekendheid is onze doelstelling. Zonderman is gespecialiseerd in elektrotechniek en installatietechniek voor woningbouw. Met name seriematige nieuwbouw behoort tot onze specialisatie. Door onze ruime ervaring weten wij wat de eisen zijn die worden gesteld aan onze dienstverlening. Vanuit het oogpunt van de toekomstige bewoners, vanuit het perspectief van de aannemer en vanuit de exploitatiedoelstellingen. Wij zijn in staat om installaties te leveren die beantwoorden aan wooncomfort, duurzaamheid en de levensloopbestendigheid van woningen.

Zonderman BV, Gotenburgweg 10 9723 TL Groningen, telefoon (050) 5420999

Thuiskomen... het lijkt zo vanzelfsprekenden dat willen wij graag zo houden

18 | sTedenbouw 700

rotterdam | Westerlaantoren

'een verrijking voor het rotterdamse scheepvaartkwartier'

Tekst | patricia van der beek beeld | dura vermeer bouw rosmalen

De officiële naam is Westerlaantoren, maar Rotterdammers kennen hem als de Vopak-toren. Dit gebouw in het Rotterdamse Scheepvaart-kwartier deed sinds de jaren zestig dienst als hoofdkantoor van Koninklijke Vopak. Sinds 2009 ondergaat de betonnen kolos een flinke renovatie. Aannemer Dura Vermeer Bouw Rosmalen geeft het gebouw een nieuwe functie én uiterlijk.

De toren is met vijf verdiepingen opgehoogd naar twintig bouwlagen.

19 | sTedenbouw 700

rotterdam | Westerlaantoren

De renovatie van de Westerlaantoren is een project van Calandstraat CV, be-staande uit Maarsen Groep, Brouwershoff Beheer en Koninklijke Vopak NV. Het ontwerp is afkomstig van architect Ector Hoogstadt, die van het oude kantoorpand een schitterend gebouw maakte voor wonen en werken. Kenmer-kend zijn de zwart en wit geglazuurde keramische tegels en de koperkleurige koepel. De toren is met vijf verdiepingen opgehoogd naar twintig bouwlagen. De onderste tien lagen krijgen een kantoorfunctie, de negen lagen daarboven bieden ruimte aan 45 woningen in het hogere koopsegment. De daklaag doet dienst als technische ruimte.

ruwbouwDe ruwbouw van de Westerlaantoren bestond uit het deels slopen en ver-zwaren van de bestaande constructie, en het 'optoppen' van het gebouw. De stabiliteitskern is opgetrokken uit massieve betonelementen, voor de hoeken en buitengevel zijn betonwanden gebruikt. De outrigger-constructie bestaat uit grote stalen portalen over zes verdiepingen, waartussen lichte verdiepings-vloeren zijn geplaatst. “Dit jaar hebben we de ruwbouw afgerond”, vertelt projectleider Daniël van den Haselkamp van Dura Vermeer Bouw Rosmalen. “Medio juni stortten we de laatste vloer. Onze grootste uitdaging? Tijd. Na de bouwvak in 2010 startten we met optoppen, de oplevering van het gehele project stond – en staat - op begin 2012. De deadlines zijn scherp, maar zijn tot nu toe allemaal behaald. Dat is vooral te danken aan de enorme betrok-kenheid van onze jongens. Uitvoerders, kraanmachinisten, timmerlieden, be-tonbouwers: iedereen is gemotiveerd om op tijd op te leveren.”

gevelbekledingNa de ruwbouw startte Dura Vermeer Bouw Rosmalen met het monteren van de keramische gevelelementen. De complexiteit van de gevelbekleding con-centreerde zich vooral op de woonlagen, dus het gedeelte vanaf de elfde ver-dieping. Hier wordt het gevelbeeld tevens bepaald door natuurstenen gevelbe-kleding en 64 balkons. Van den Haselkamp: “In de ruwbouw hadden we alleen de stalen draagconstructies van de balkons aangebracht. Het idee was om de rest van de balkons te realiseren vanaf het moment dat we met de gevelsteiger gingen zakken. Om de planning te halen, moesten we één verdieping per week zakken. Dat lukte niet. We besloten om de balkons, met uitzondering van de vloeren, uit het kritieke pad te halen en in een later stadium uit te voeren. Omdat we dan geen gebruik meer konden maken van de gevelsteiger, ontwik-kelden we een stalen kooi die we aan de constructie van de balkons fixeerden. Vanuit deze kooi konden we veilig werken.” Het gevelwerk van de kantoorla-gen verliep een stuk sneller. Door de inzet van alle betrokken partijen en door de werkzaamheden tot in detail op elkaar af te stemmen, werd per dag een verdieping afgewerkt. ►

aansluiten op wensen koper

in opdracht van dura vermeer bouw rosmalen levert en monteert Tieleman keukens uit middelharnis de keukens voor het project westerlaantoren. Tieleman keukens heeft een breed productaan-bod in diverse prijsklassen. de keukenspecialist, met eigen mon-teurs, werd dit jaar verkozen tot 'beste zelfstandige winkel van nederland'. “de kwaliteit, maatwerkoplossingen en service van Tieleman keukens sluiten naadloos aan op de ambities van het project. de westerlaantoren is ons op het lijf geschreven”, vertelt hoofd projecten jaap zijlmans. “wij zijn gewend om projectmatig te werken en maatwerk te leveren. onze kwaliteit sluit aan op de specifieke koperswensen.” Tieleman keukens blijft tot de laatste oplevering bij het project betrokken.

projectinfo

Kenmerkend zijn de geglazuurde keramische tegels.

20 | sTedenbouw 700

rotterdam | Westerlaantoren

projectinfo

'brandpreventie tijdens de (op-)bouw en een topklimaat'

in opdracht van dura vermeer bouw rosmalen b.v. heeft klimaatservice holland in bouwteam met maarsen groep vastgoedinvesteringen, ector hoogstad architecten en dwa installatie- en energieadvies de werktuigkundige en sanitaire installaties gerealiseerd in de westerlaantoren.klimaatservice holland bv is een middelgroot installatiebe-drijf met zo’n 160 medewerkers. als gecertificeerd installa-teur houdt klimaatservice holland zich met name bezig met nieuwbouw, renovatie en onderhoud van technische instal-laties voor de industrie, utiliteits-, scheeps- en woningbouw. verwarming, luchtbehandeling, koeling en de bijbehorende regeltechnische installaties zijn vertrouwde disciplines voor klimaatservice holland b.v.meer dan 2 jaar geleden is klimaatservice holland onderin het gestripte betonnen skelet van de voormalige maastoren begonnen met het aanleggen van de droge blus leiding (dbl). deze brandpreventie was geëist door de gemeente rotterdam gedurende de totale bouwtijd. het was daarom ook nodig om, telkens na het 'optoppen' van de toren, de dbl uit te breiden en operationeel te houden. niet alleen tijdens de bouw maar met name ook na oplevering dient deze toren met 20 bouwlagen boven straatniveau veilig te zijn in geval van brand- of rookontwikkeling. om de vlucht-weg extra veilig te maken is er in dit project – naast een tra-ditionele trappenhuis-overdrukinstallatie - gekozen voor een extra afzuigsysteem dat per bouwlaag in bedrijf kan komen. deze overdrukinstallatie+ is een noviteit en nog niet eerder toegepast in de hoogbouw van gemeente rotterdam. duur-zaamheid, kwaliteit en energiezuinige maatregelen zijn ook in dit project toegepast, denkend aan de warmte in het kan-toorgebouw die met behulp van koelwatermachines en het zogenoemde 'maaswatersysteem' kan worden uitgewisseld met de naastgelegen maas. “de multidisciplinaire aanpak en goede onderlinge coördinatie op de bouwplaats hebben zeker positief bijgedragen aan een optimaal resultaat binnen dit topproject.”

staalconstructie

voor mostako staalbouw uit heesch was de realisatie van de staalconstructie voor de westerlaantoren een uitdaging op hoog niveau, zowel letterlijk als figuurlijk.de staalconstructie omvatte de versteviging van de bestaan-de gebouwconstructie en een opbouw met een zogenoemde outrigger-staalconstructie met hd-profielen. op het dak werd een stalen koepelconstructie gerealiseerd en de entree uit-straling gegeven met een met glas beklede stalen luifel. ook werden 64 gestapelde balkon-kokerconstructies met blinde bevestigingen, met veel precisie gerealiseerd. “door een goede en constructieve samenwerking tussen mostako staal-bouw en dura vermeer, heeft rotterdam er een markante blikvanger aan de maas bij.”

BouwinfoOpDRAcHt Calandstraat CVONtwERp Ector Hoogstadt ArchitectencONStRUctEUR Aronsohn ADViES Installatieadviesbureau DWA (installaties) UitVOERiNG Dura Vermeer Bouw RosmaleniNStALLAtiES Klimaatservice Holland (W en S); Van den Pol (E)BOUwpERiODE november 2009 – begin 2012BOUwpROGRAmmA renovatie hoofdkantoor Koninklijke Vopak naar woon- en kantoorfunctiesBOUwkOStEN €27 miljoen (excl. herinrichting)

drie opTiesIn juni 2011 gingen de woningen in verkoop. Dura Vermeer Bouw Rosma-len bedacht een uniek keuzeconcept voor de toekomstige bewoners. In plaats van het gebruikelijke boekwerk aan opties krijgen kopers drie keuzes: een standaardwoning, een woning met beperkt casco of een maatwerkoplossing. Laatstgenoemde keuze houdt in dat de kopers al in een vroeg stadium in het proces worden meegenomen. In overleg met opdrachtgever, aannemer en eventueel de installateur bepalen zij wat ze in de woning willen. Bijvoorbeeld een andere badkamerindeling of het samenvoegen van drie woningen tot één woning. Dura Vermeer Bouw Rosmalen probeert deze wensen zo veel mogelijk in te willigen, maar, zo zegt Van den Haselkamp: “Soms zijn bepaalde aanpas-singen niet mogelijk vanwege de geldende bouwregels of financiële redenen. Wel zorgen we altijd voor een oplossing waar de bewoner tevreden mee is. We bieden het maximale en daarmee maken we verschil. Inmiddels is de helft al verkocht.” Met de eindoplevering in zicht noemt Van den Haselkamp de Wes-terlaantoren een verrijking voor de buurt: “Een fraai gebouw op een exclusieve locatie. Vanuit de woningen kijk je uit op het groene Park rond de Euromast, het water en de oude stad. Een fantastische plek.” ❚

Meer informatie: Tel.: 0348 47 34 34, info@vandenpol.com, www.vandenpol.com

ELEKTROTECHNIEK • INDUSTRIËLE AUTOMATISERING • BEVEILIGING • ICT-NETWERKEN

Installeren vanuit het hart

UTIL

ITEI

TSBO

UW

“Werken in een gebouw met een prettige, veilige en duurzame installatie.”

Van den Pol is al sinds 1935 een begrip in elektrotechniek. Met een aanpak die is gericht op continuïteit en veiligheid van bedrijfsprocessen, vooral in utiliteitsbouw, gebouwbeheer, retail, industriële automatisering en woningbouw.

ZONDER LUCHT KAN NIEMAND LEVEN

TEL.: 010 59 15 011 info@vankesselbv.nl

oud-rotterdams stadsgezicht van luchtkanalen voorzien

van kessel ventilatie is gespecialiseerd in lucht-technische in-stallaties. “voor de westerlaantoren in het rotterdamse scheep-vaartkwartier hebben wij alle luchtkanalen met de bijbehorende luchtzijdige componenten geleverd en gemonteerd”, vertelt pro-jectleider aad boutkan. “onze opdrachtgever klimaatservice hol-land maakte daarvoor het ontwerp. van kessel ventilatie voldeed ruimschoots aan de classificaties. dat geldt voor de luchtdicht-heid van kanalen en de algehele montagevoorschriften. ondanks een zeer strakke planning zijn alle luchtkanalen en toebehoren op tijd geleverd en gemonteerd. wij waarborgen onze kwaliteit, doordat wij deskundige en ervaren montage-inspecteurs in dienst hebben. deze voeren de inspecties uit op de bouw en begeleiden onze eigen montagemedewerkers. al met al is dit project voor van kessel ventilatie succesvol verlopen. Tot slot was het werken aan de westerlaantoren ook bijzonder, omdat het een oud-rotterdams stadsgezicht betrof: de oude ‘vopak-toren’. de combinatie van woon- en kantoorfuncties vergde twee vormen van installeren. bij de woningen zijn de kanalen in de vloeren gestort en bij de kanto-ren zijn deze grotendeels in een verlaagd plafond weggewerkt.”

projectinfo