STEDELIJK MUSEUM LIEREN KONINKLIJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN ANTWERPENPRESENTEREN

vertier en

trammelant

br uegellan d

bezoekersgids

‘Daar ik in den laatsten tijd een boeksken aan ’t schrij ven ben over Lier, en daarom veel in oude stadsgezichten zit te zien, ben ik stilaan met het oude, en ook het ver­dwenen Lier vertrouwd geraakt. Maar tegelijkertijd ben ik ook een boeksken aan ’t schrijven over Peter Bruegel. Het is een verbeelding van zijn leven. Er is van hem zo weinig bekend, dat ik er kan over vertellen wat ik wil. Wat ik ook zal doen. En ’t is de liefde voor de omgeving die mij deed wensen dat Pieter ook te Lier zou komen, en ik was besloten hem dat ook te laten doen.’

Felix Timmermans, Peter Bruegel te Lier, in: De Kroniek, 11, 1925, nr. 3

HET KONINKLIJK MUSEUM VOOR

SCHONE KUNSTEN ANTWERPEN WORDT

MOMENTEEL VERBOUWD EN DE HER­

OPENINg STAAT gEPLAND VOOR 2017.

DAT BETEKENT DAT MEN DE RIJKE

COLLECTIE NIET MEER IN HET BEKENDE

gEBOUW OP HET ANTWERPSE ZUID

KAN BEZOEKEN. TOCH BLIJFT DE VER­

ZAMELINg DICHT BIJ EN TOEgANKELIJK.

OP VERSCHILLENDE gASTLOCATIES

IN DE PROVINCIE ANTWERPEN KAN U

BELANgRIJKE ONDERDELEN VAN DE

VERZAMELINg BEZOEKEN. AAN DE

HAND VAN TAL RIJKE BRUIKLENEN UIT

HET KMSKA gAAT DE TENTOONSTEL­

LINg BRUEgELLAND IN HET STEDELIJK

MUSEUM VAN LIER NA HOE VER DE IN­

VLOED VAN DE FAMILIE BRUEgEL OP DE

KUNST UIT DE LAgE LANDEN STREKT ...

br uegellan d

Het al dan niet hebben van veel vrije tijd en typische vrijetijdsbestedingen illustreert iemands sociale status. Voor de gewone man waren er de zondagsrust en de kerke lijke hoogdagen, af en toe een kermis of een jaar­markt en de kroeg. De bruiloft was het belangrijkste feest in de levenscyclus. Kermissen en feesten duurden soms dagenlang en dat wekte argwaan bij de rijke burgerij. Omdat te veel trouwfeesten de orde dagen lang ver­stoorden, voerde de overheid ten tijde van keizer Karel een regel in dat een feest maar twee dagen mocht duren en maximaal veertig gasten mocht tellen.

Maar het is ook dubbel. Voor de hogere standen was een huwelijk een min of meer zakelijke overeenkomst waar­bij de naam en de belangen van de familie een grote rol speelden. De elite ging er van uit dat het volk daar geen last van had en zich dus helemaal kon overgeven aan vrijpartijen en plezier en dat stak misschien wel wat.

In ieder geval kopen deze burgers graag en veel schilderijen en prenten en hebben ze een grote belang­stelling voor vrolijke en humoristische taferelen. Veel

motieven komen uit de heel populaire kluchten of litera tuur en dat maakte dat de bedoeling of eventueel sarcastische inhoud gekend en herkenbaar waren.

‘De meeste mensen zitten zo in mekaar dat ze kundig en ambachtelijk werk alleen noodgedwongen doen’, schrijft Roemer Visscher in zijn Sinnepoppen (1614) ‘maar dob­belen, zich bedrinken … noemen ze recreatie of hun lustig vrolijk leven. Het zijn de slechtste dingen die de meesten aantrekken’ besluit hij.

IN DE SCHILDERKUNST IS HET NIET ANDERS WANT BRAAF IS SAAI EN STOUT IS SPANNEND OM NAAR TE KIJKEN?EN ZO BEZORgEN DEZE SCHILDERIJEN ONS NOg STEEDS VERMAAK EN VERTIER ZONDER ENIg TRAM­MELANT.

focus op vertier en

trammelant

rode zaal Wie kent de boerentaferelen van Pieter Bruegel de oude niet? Ze staan in het collectieve geheugen gegrift en zijn tot ver buiten onze landsgrenzen gekend. Wie Bruegel zegt, denkt aan volkse humor, plezier maken en tomeloos brassen. Niet zonder reden dragen dancings en ijssalons zijn naam. Het kleurrijke beeld dat we van de schilder hebben is grotendeels het werk van de Lierse schrijver Felix Timmermans. Die publiceerde in 1928 een geromantiseerde biografie van de schilder. De roman leert ons echter meer over de verering van de eigenheid in de Vlaamse kunst in de vroege twintigste eeuw dan over de historische figuur Bruegel. Als schrijver kleurde Timmermans immers zelf het plaatje in: met behulp van zijn pen veranderde hij de intellectuele schilder in een Pallieter.

Bruegels schilderijen konden al tijdens zijn leven op veel belangstelling rekenen. Keizers en koningen betaalden hoge bedragen voor de originelen. Om aan de grote vraag te voldoen schilderden de zonen en kleinzonen van de kunstenaar vele tientallen kopieën. Rijke burgers kochten dergelijke taferelen als profilering tegen het on­deugdelijke, volkse gedrag dat erop stond afgebeeld. Het reproduceren gebeurde zelden naar de oorspronkelijke composities. Vaak werden de getemperde aardkleuren van Bruegel de oude vervangen door een feller en meer commercieel palet. Ook in de details wijken de verschil­lende versies af ten opzichte van elkaar.

1

isidore oPsoMer De schrijver Felix Timmermans, 1936 KMSKA inv. nr. 2337

Felix Timmermans zegt in een voordracht, gepubliceerd in 1943, naar aanleiding van Opsomers benoeming tot baron: ‘… Dikwijls als hij mij zoo eens met zijn lichten blik diep en lang bezag, zei hij “Fé gij hebt ne schoone kop…”. Ik dacht dat het was om mij te vleien, maar hij voegde er helaas bij: “een schoone kop om te schilderen, maar ’t portret is ’t moeilijkste dat er is”.’

2

PieTer brUegHeL ii De prediking van Johannes de Doper, 1624 Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0044

Van deze prediking worden eenendertig versies toegeschreven aan Pieter Brueghel II, zes daarvan zijn gesigneerd. Het origineel van Pieter Bruegel I uit 1561 behoorde tot de kunstverzameling van aartshertogin Isabella en wordt nu bewaard in Boedapest. De compositie doet je kijken als een voorbijganger die op een samenscholing stuit en wiens oog langzaam de diepte in getrokken wordt naar de weinig opvallende persoon die spreekt: Johannes de Doper.

3

AbeL griMMer De vier seizoenen KMSKA inv. nr. 831

Vier landschapjes vormen samen een seizoenenreeks. In de lente wordt een tuin aangelegd, in de zomer het koren geoogst, in de herfst een varken geslacht en in de winter

is het tijd voor ijspret. De landschapjes werden geschilderd naar prenten van Pieter van der Heyden. Voor de lente en zomer baseerde deze prentkunstenaar zich op tekeningen van Pieter Bruegel I, voor de herfst en de winter op werken van Hans Bol.

4

oUde koPie nAAr PieTer breUgeL i De dans der bruid KMSKA inv. nr. 973

In het midden dansen de bruiloftsgasten op de doedelzakmuziek. De bruid danst mee en is herkenbaar aan haar losse haren en donkere jurk. Al dansen de boeren in koppels toch is het alsof ze allemaal ‘zot’ draaien in een beweging zonder begin of einde. Dit paneel is een vrij getrouwe, waarschijnlijk eigentijdse kopie van een schilderij van Pieter Bruegel I dat bewaard wordt in The Detroit Institute of Arts. De bovenste strook (plank) werd in de negentiende eeuw vervangen en volgt het origineel niet.

Het hele feest, dat we uit de hoogte bekijken, wordt om­sloten door vier donkere boomstammen. Het zwieren en zwaaien met armen en benen werd als typisch beschouwd voor de vierende bevolking van het platteland. De burgers in de stad dansten als het ware in het gelid en hielden de armen tegen het lichaam gedrukt. Ook in de opvoeding werd er op gehamerd dat je je bewegingen moest beheersen en dat je de controle over je lichaam niet mocht verliezen, zeker niet in het openbaar. En dat is nu juist wat je hier ziet.

5

PieTer brUegHeL ii De volkstelling in Betlehem KMSKA inv. nr. 776

Er bestaan meer dan twintig versies van deze voorstelling naar een origineel van Pieter Bruegel I. Het verhaal uit het Nieuwe Testament wordt verplaatst naar een winters Brabants dorp in de zestiende eeuw. Het is even zoeken naar de timmerman die met zijn zwangere vrouw onderweg is naar Betlehem. Mensen drummen samen aan de herberg waar pacht of belasting moet betaald worden. Er heerst een grote drukte en bedrijvigheid: vooraan slachten ze een varken en in de verte bouwen ze een huis. Kinderen gooien met sneeuwballen en sleeën op het ijs. Iedereen heeft wel iets aan de hand en ze hebben geen tijd voor Jozef en Maria.

6

PieTer brUegHeL ii Spreekwoorden, 1607 Stedelijke Musea Lier inv.nr. 0062

Het exemplaar van Lier is het oudst bekende van de versies van Pieter Brueghel II. Mensen, dieren en voorwerpen illustreren een honderdtal spreekwoorden in een decor van een dorp aan een rivier. Ze verwijzen naar de dwaasheid en de zinloosheid van menselijke handelingen enerzijds en naar bedrog en huichelarij anderzijds. Spreekwoorden waren een geliefkoosd onderwerp in de literatuur en de kunst van de vijftiende en zestiende eeuw.

7

PieTer brUegHeL ii Spreekwoorden KMSKA inv. nr. 5111

Van het spreekwoordenschilderij van Pieter Bruegel I, één van de allerbekendste zestiende­eeuwse Vlaamse kunstwerken, zijn een twintigtal kopieën bewaard. Zowel het museum in Lier als het museum in Antwerpen bezit een kopie van de hand van zoon Pieter. Wie goed kijkt en vergelijkt, ontdekt nogal wat verschillen. Zoek je mee?

8

PieTer brUegHeL ii De kindermoord in Betlehem KMSKA inv. nr. 832

De kindermoord in Betlehem, zoals verteld in het evangelie van Matteüs, speelt zich op dit schilderij af in een dorpje in het zestiende­eeuwse Vlaanderen. De soldaten van Herodes doden ongenadig alle jongetjes van twee jaar en jonger. Moeders en vaders smeken wanhopig om medelijden. Pieter Brueghel II kopieert hier een schilderij van Marten van Cleve die op zijn beurt een schilderij van Pieter Bruegel I nabootste.

9

PieTer brUegHeL ii Aanbidding door de koningen in de sneeuw KMSKA inv. nr. 797

In 1567 schildert Pieter Bruegel I de aanbidding door de koningen op een geheel nieuwe en gedurfde manier. Hij laat het Bijbelse tafereel plaatsvinden in een hevige sneeuwbui. In deze kopie van Pieter Brueghel II zijn de dikke neerdwarrelende sneeuwvlokken weggelaten. Het bonte

gevolg van de koningen en het Vlaamse dorpsleven krijgen opnieuw alle aandacht.

10

PieTer brUegHeL ii Sint­Joriskermis KMSKA inv. nr. 644

Op 23 april vieren de schutters het feest van Sint­Joris. De processie gaat net de kerk weer in maar iedereen is al wild aan het feesten. Er wordt gedanst en de herbergen zitten vol. De eerste ruzies barsten los terwijl de schutters nog in volle gang zijn met het prijsschieten om een nieuwe koning aan te duiden. Zoals vaak op deze tafereeltjes naar Bruegel I weet je niet waar eerst kijken.

Families maken uitbundig plezier en zelfs de kinderen krijgen volop te drinken uit de kan. Er wordt veel en te veel gedronken en dat maakt ziek en dan verliest men alle con­trole over lijf en leden. Vrouwen trekken hun man weg uit een dronkenmanruzie en een kind hangt aan vaders kleren. Een nar trekt de aandacht van de jongetjes die hun bal en hoepel even laten liggen. En er is ook de vrolijkheid van vrijende en dansende koppeltjes. Het dansen wordt begeleid door een trommelaar. Er wordt ook muziek gemaakt door een man met een mondharp die leunt tegen een mand met daarin een blokfluit en andere instrumenten. Dit is mogelijk een beroepsmuzikant die alle kermissen afgaat.

11

PieTer brUegHeL ii Bezoek aan de hoeve KMSKA inv. nr. 5100

Het KMSKA bezit twee kopieën van het verloren origineel Bezoek aan de hoeve van Pieter Bruegel I: een versie in grisaille van Jan Brueghel I en deze versie in kleur van Pieter Brueghel II. De titel van het schilderij verwijst naar de scène die rechts in beeld is gebracht: een welgesteld echtpaar op bezoek bij een boerenfamilie, mogelijk op kraambezoek.

12

PieTer brUegHeL ii Bruiloftsstoet KMSKA inv. nr. 807

Volgens de gewoonte trekt de bruiloftsstoet langs de molen om de vruchtbaarheid van het jonge gezin te bevorderen. De bruidegom loopt achter de doedelzakspeler op weg naar de kerk en de vader, schoonvader en de rest van de mannen volgen. Een tweede doedelzakspeler begeleidt de bruid en de vrouwen. Achteraan bij de hoeves wordt het feest voorbereid.

De molen valt meteen op. Als symbool voor de vruchtbaar­heid en de voortplanting staan de volle zakken graan al klaar tegen de blokken of teerlingen van deze standerd­molen. Allerlei gezegden en spreuken vergelijken het huwelijk met molenstenen en malen…. Het graan staat symbool voor een hopelijk talrijk nageslacht.

Pieter Brueghel II ­ Sint­Joriskermis ­ detail

groene zaalAdriaen Brouwer vernieuwt de Bruegeltraditie door zich te verdiepen in de psychologie en het gedrag van de volkse figuren. Hun gezichten drukken blijdschap en dronkenschap uit, woede of pijn. In Vlaanderen oefent hij invloed uit op Van Craesbeeck en Teniers, maar ook in Holland kent hij vele bewonderaars, zoals blijkt uit de herbergtaferelen van Van Ostade en de huishoudens van Jan Steen. De kleine spitante voorstellingen beant­woorden ook aan de smaak van de vele kunstliefheb­bers in de achttiende eeuw die er hun kabinetten mee verlevendigen. Daardoor blijft het schilderen van genre­taferelen een succesformule tot laat in de negentiende eeuw. Maar om de burgerij uit die tijd niet voor het hoofd te stoten, worden onderwerpen zoeter en worden al te rauwe details vermeden.

13

dAVid riJCkAerT iii Boerenmaaltijd KMSKA inv. nr. 322

Iedereen zit buiten en lijkt zich te amuseren: er is eten, drinken en muziek om op te dansen. Waarschijnlijk is het Pinksteren en is het meisje met de kroon een pinksterbruid. Het is een middeleeuws gebruik dat jonge huwbare mannen het mooiste meisje uitkiezen en haar kronen, als symbool van een nieuw begin. In de zeventiende eeuw is dit feest verwaterd tot een kinderfeest, waarbij jonge pinksterbruidjes met vrienden zingend langs de huizen gaan en bedelen om snoepgoed of geld.

Het pinksterbruidje heeft een partner gevonden om te dansen en ook rond de tafel proberen mannen een vrouw te strikken of minstens een kus te stelen. Het jonge gezin, en dit is niet zonder betekenis, vat het meeste licht. Maar ge­luk en ongeluk zitten dicht bij elkaar. Met de man helemaal rechts gaat het niet zo goed: is hij aan het roken of blaast hij zijn laatste adem uit? De vrouw die hem bij de arm houdt, deinst achteruit.

14

AdriAen VAn osTAde Lezende man KMSKA inv. nr. 5062

Deze man heeft een papier vast en dat hij leest ligt voor de hand. Maar bij het bekijken van het oeuvre van Van Ostade en van andere genreschilders, komt een gelijkaardige figuur vaak voor bij concertjes. Naast mensen die instrumenten bespelen zijn er in deze scènes ook zij die zingen en die

worden geregeld afgebeeld met een liedtekst in de handen. Misschien is het tijd om deze man niet meer te laten lezen maar om hem te laten zingen.

Deze lezende man wordt ten halve lijve voorgesteld in drie kwart profiel. Het licht valt vanuit de linkerkant op het gelaat van de man en op de handen met het omgeslagen blad. De achtergrond is helemaal neutraal. Genreschilders maken wel meer zulke figuurstukjes. Vaak gaat het om modellen die in scènes kunnen ingepast worden en die inderdaad op meerdere schilderijen kunnen terugkomen. Schilders als Van Ostade legden voor eigen gebruik een voorraad aan van zulke hoofden.

15

Joos VAn CrAesbeeCk De vijf zintuigen KMSKA inv. nr. 377

Sommige kunstenaars stellen de zintuigen voor als vijf vrouwen met hun kenmerkende attributen, anderen gebruiken voor het thema portretten of taferelen uit het dagelijkse leven. Hier zijn de vijf zintuigen verbeeld als een vrolijk gezelschap in een herberg. Het flirtende paartje stelt het gevoel voor, de man met de bierpot de smaak, het zingende duo het gehoor, de roker de reuk en tenslotte het jongetje met de telescoop het gezicht.

Waarschuwingen om deugdzaam te leven houden het tem­peren of beheersen in van alle zintuiglijke genot. De kroeg is bij uitstek de plek waar je je zinnen te buiten gaat. Vondel schreef hierover: ‘ ’t Misbruik der zinnen werkt in ’t einde pijn en smart. Doch redelijk gebruik vernoegt des mensen hart.’

16

JAn sTeen Vechtende boeren Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0059

Het kaartspel was een geliefd tijdverdrijf, maar ook de

oorzaak van dronkenmanvechtpartijen. Een razende man

heeft het mes getrokken en houdt de andere bij het haar. De

voorstelling is een zinnebeeld van Ira of woede.

De ton wordt omgestoten en op de grond liggen een tinnen

kan, wat kaarten, een dobbelsteen en een greep geldstuk­

ken. Het kaarten om geld is populair bij alle standen en

rangen en heeft velen geruïneerd of, nog erger, het leven

gekost. Achter het hoekje staat iemand te kijken.

Wat ligt die bijl daar trouwens te doen?

17

FerdinAnd de brAekeLeer i De dorpsschool, 1854 KMSKA inv. nr. 1509

In dit schilderij brengt Ferdinand De Braekeleer het thema

van de strenge schoolmeester op een levendige manier in

beeld. Een norse, oude onderwijzer maakt gebruik van de

roede om orde en rust te scheppen in zijn overvolle klas. De

satirische prent De ezel op de school naar Pieter Bruegel I

was een invloedrijke visuele bron voor de verbeelding van de

chaotische schoolklas.

18

FerdinAnd de brAekeLeer i De druivendief, 1850 Stedelijke Musea Lier, inv. nr. 0096

Ferdinand de Braekeleer I ­ De druivendief 1850 ­ detail

Een kleine jongen wordt betrapt terwijl hij druiven steelt. De diagonale lijnen in de compositie en de gelaatsuitdrukking van zowel de jongen als de oude vrouw, benadrukken de dramatiek van het moment. De Braekeleer verwierf grote faam met het schilderen van scènes uit het leven van de gewone mens.

19

FerdinAnd de brAekeLeer i Rustende jager KMSKA inv. nr. 1783

Ferdinand De Braekeleer I is bekend als historieschilder maar is een belangrijk vertegenwoordiger van de Belgische negentiende­eeuwse genrekunst. Mooi geschilderde zoete verhaaltjes met een grapje. De jager zit te dutten op een bankje in de zon en merkt niet dat de mooie herbergierster hem bedriegt. De hond doet trouwens ook niets en laat haar begaan.

De vrouw stopt een kat in de tas van de jager. Heeft hij een kat in de zak gekocht? Restjes brood liggen op de tafel naast de aangesneden ham en de bierkan. Hij heeft al lekker gegeten maar is er hier misschien meer aan de hand?

20

koPie nAAr FrAns VAn Mieris De drinker Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0141

Een corpulente soldaat zit buiten de herberg In de vergulde vrijheijt aan een tafel met drank, eten, pijp en tabak. In zijn hand houdt hij een groot glas wijn. Wie lui is, geniet van dag tot dag en denkt niet aan morgen.

Aan het uithangbord te zien zijn ruiters welkom in deze herberg. Deze man draagt een kuras. Hij zit te genieten van een roemer wijn en de pijp ligt klaar. Maar er is nog meer lekkers op komst: de scholletjes die over de tafel hangen geven aan dat hij de vrouw mee naar binnen mag volgen.

21

Henri LeYs Interieur, 1845 Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0046

Een moeder die haar jonge kind toont, een oude man die zijn pijp stopt, een gedekte tafel met net genuttigde maaltijd, een hond die slaapt, alles straalt rust uit in dit historisch interieur dat Henri Leys bewust archaïserend samenstelde.

Leys is heel vertrouwd met de oude schilderkunst uit de Nederlanden. Deze scène brengt Dusart (37) in gedachten. Het ziet er wel allemaal netter uit, lichter en kleuriger maar de rekwisieten blijven, zoals meubels en vaatwerk, tot aan de gebroken pijpjes en mosselschelpen toe.

22

Henri LeYs Vlaams bruiloftsfeest in de 17de eeuw, 1839 KMSKA inv. nr. 1094

De genodigden en het bruidspaar verzamelen voor het huis. De feesttafel staat buiten voor de deur. Het houten poortje met de begroeiing en trouwens de hele opbouw van de scène doen denken aan het werk van David Teniers II. Ook accessoires als de koelemmer en het stilleven in de rechterbenedenhoek getuigen van Leys’ bewondering voor deze zeventiende­eeuwse schilder.

Maar ook Jan Steen (39) is een voorbeeld want we zien bij de tafel een nagenoeg identiek paar opduiken, gekleed in dezelfde kleuren en zittend op gelijkaardige stoelen. De man zet zijn woorden kracht bij door te wijzen en de vrouw luistert aandachtig. Een trio zorgt voor de muziek maar er wordt nog niet gedanst. Op de tafel links staat allerlei moois en lekkers uitgestald zoals kreeft, een zalmmoot en een Cantaloupe­meloen. Een paar eeuwen eerder waren dat de gebruikelijke verwijzingen naar wellust en voortplanting. Leys heeft zelfs aan de gerookte scholletjes gedacht, net zoals die bij Frans van Mieris (20) opduiken.

23

CHArLes VenneMAn Vlaamse kermis, 1849 KMSKA inv. nr. 1196

Charles Venneman schildert in het midden van de 19de eeuw kermistaferelen die erg zeventiende­eeuws aandoen. Deze mooie grote formaten, geïnspireerd op het werk van Teniers en Van Ostade, lagen goed in de markt en vielen bijzonder in de smaak van de burgerij. Zo zelfs dat Venneman vanaf 1836 zijn loopbaan als decorateur/meubelschilder stopzet en zich uitsluitend gaat toeleggen op een (genre­)schilderscarrière.

De herberg ligt buiten het dorp ­ volgens de wegwijzer Ze(e)vergem aan de Schelde ten zuiden van Gent – en velen ge nieten van het uitje. De stemming zit erin: een deuntje op de viool en de blokfluit zet de mensen aan te dansen. Anderen rusten uit op een bankje, maar ook binnen is er veel volk. Heeft de schilder een welbepaalde herberg voor ogen? Het schilderij barst van de nostalgie naar vroegere tijden – of naar vroegere schilderijen: de herberg met het

rieten dak, de duiven op de nok, de openstaande luiken en op de donkere voorgrond het eten en drinken,

24

PieTer boUT Dorpstafereel, 1686 KMSKA inv. nr. 27

In het dorp verzamelen een aantal reizigers en veehandelaars rond de indrukwekkende toren. In vergelijking met de vroegere kermissen en markten toont Bout hier een idyllische samenleving, een aangename compositie die de positieve kanten van het landelijk leven toont.

In de loop van zeventiende eeuw worden de goede kanten van het leven op het platteland steeds meer benadrukt. In de stad is het helemaal in om een buitenhuis te hebben en daar te genieten van het gezonde leven. Het kweken van groente en fruit is een nieuwe hobby.

25

JAn Miense MoLenAer Prijsschieten KMSKA inv. nr. 679

Bij de molen is er ruime belangstelling voor de schutters tijdens het prijsschieten. Vaak wordt de hoofdvogel aan een molenwiek bevestigd maar hier zien we een hoge staak. Zoals wel meer voorkomt bij Molenaer is het gezelschap vooraan heel levendig en gedetailleerd weergegeven terwijl de omgeving en het landschap wazig en dromerig blijven.

Jaarlijks, bijvoorbeeld tijdens de dag van hun bescherm­heilige, organiseren de schutters een wedstrijd. Wie het eerst de hoofdvogel schiet, is dat jaar koning. De schut­

tersgilden ontstonden tijdens de Middeleeuwen als een burgerwacht en evolueerden naar verenigingen met een veeleer sociale functie. Uiteindelijk wordt het wipschieten; een recreatiesport die nog steeds bijzonder populair is in onze streken. Zo te zien is er niet zoveel aandacht voor de wedstrijd want de meesten hebben meer zin in een amoureus avontuurtje.

26

PeTer VAn engeLen Markttoneel KMSKA inv. nr. 5000

Het is markt op een grote open ruimte. De herbergen hebben als steeds goed te doen. Links vooraan wordt het vee getoond en verhandeld en daar tegenover wordt de verse oogst aangeboden, mandenvol. Maar er is nog veel meer te zien: kinderen spelen met de hond en opvallend groot in het midden is er een toneelopvoering aan de gang. Deze markt is een lust voor het oog en een zoekplaatje bovendien.

Jaarmarkten lijken een combinatie van zakendoen, netwerk­en en vakantie. Koopwaar en kooplui uit allerlei streken brengen de wereld naar de stad. Een toneelopvoering met een harlekijn en andere Comedia dell’ Arte figuren trekt veel belangstelling. Er is van alles te beleven voor iedereen en voor alle leeftijden, het is een heus pretpark.

27

riCHArd brAkenbUrgH Vrolijk gezelschap KMSKA inv. nr. 640

Er is alleen maar vrolijkheid. Jong en oud maken muziek,

drinken en vallen soms in slaap. Er wordt gevreeën en pannenkoeken gebakken, zelfs de hond likt een kan uit. Blijkbaar feestte Brakenburgh ook graag. Arnold Houbraken schrijft in zijn schildersbiografieën over hem: ‘… een luchtgeestig digter, … verviel op ‘t laatst van zyn leven tot den drank. Wat zullen wy hier van zeggen? alle menschen hebben hunne gebreken, de een hier en de ander daar in.’

Soms is het moeilijk om het verschil te zien tussen een her­berg en een woonhuis. Maar is het wel duidelijk: achteraan staat een bed en de huisraad is meer gevarieerd dan wat je normaal in een kroeg vindt. Het gezelschap is heel verschei­den en doet aan een familiefeest denken.

28

koPie nAAr dAVid Teniers ii Triktrakspelers Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0159

In een donker herberginterieur zitten op de voorgrond mannen te spelen en wat verder te drinken. Triktrak wordt gespeeld met 15 schijven op een bord met twee bakken, elk onderverdeeld in twee vakken met zes driehoeken. De worp van twee dobbelstenen bepaalt de zetten. Het vredige herbergtafereel is weergegeven als vrijetijdsbesteding zonder moraliserende boodschap. Hier is duidelijk de stijl van David Teniers II nagevolgd.

Wie wint er? Je hebt geluk nodig en daar kan je niet op rekenen. In een nis staat heel prominent de pisfles. Ook in het spel kan je de uitkomst voorzien. Dobbelen, kaarten of triktrak waren toen al eeuwenoud en worden nog steeds in talloze varianten op café gespeeld.

29

ignATiUs JosePHUs VAn regeMorTer Ruzie bij het kaartspel

KMSKA inv. nr. 1161 Bij het kaarten kunnen de emoties hoog oplopen. Ook

vandaag nog leidt het kaartspel tot ruzie en soms zelfs tot

veel erger. Voor een schilder is het een uitgelezen motief om

te laten zien hoe gemakkelijk de mens alle remmen losgooit

en de controle over zichzelf verliest. Het kansspel wordt

gelinkt aan ondeugden als nijd, woede of hebzucht. Ook in

een negentiende­eeuws jasje blijven deze in de 17de eeuw

ontstane thema’s heel populair.

Een vrouw met kind probeert de gemoederen te bedaren en

gooit zich voor de razende man. Van Regemorter doet nog

een schepje boven op de oude voorbeelden. Een tafeltje ver­

der wordt een bakspel gespeeld en er is een overvloed aan

details zoals bankjes, Keulse potten, … en personages zoals

de vrouw die nog wat boter uit de kelder heeft gehaald.

30

LoUis soMers De muziekles, 1843 Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0097

In een kamer speelt een man viool, een vrouw zingt met

een liedblad in de hand, haar jongere buurvrouw met mooie

zijden jurk volgt aandachtig. Muziek was vaak het onderwerp

van de historische genreschilderkunt die Louis Somers

beoefende. Somers greep vaak terug naar de zeventiende­

eeuwse voorbeelden. De Antwerpse schilder was een publiek

geliefd leerling en navolger van Ferdinand De Braekeleer.

Jan Josef Horemans II ­ Het kaartspel ­ detail

Somers is duidelijk geïnspireerd door de vaardige en nauw­keurige schildertechniek van de Leidse fijnschilders zoals Gerard Dou en Gabriël Metsu: niet alleen de voorstelling zelf en de opbouw komen bekend voor, ook de kleding met het met wit bont afgeboorde manteltje. Alleen het kraagje is vervangen door een negentiende­eeuws decolleté.Men kan zich hier afvragen of het wel echt om een les gaat dan veeleer om een gezellig samenzijn.

31

JAn JoseF HoreMAns ii Het thee­uurtje KMSKA inv. nr. 5061

Koffietafels en vieruurtjes met thee of chocolade blijven in de achttiende eeuw het voorrecht van de rijkere standen en hier rond ontstaat zelfs een nieuwe etiquette. Thee of koffie wordt in een salon geserveerd in speciale kopjes op lagere tafels met lage stoelen. Nieuwe woorden ontstaan zoals gezelligheid en een geanimeerd gesprek hoort erbij.

Thee wordt vanaf het begin van de zestiende eeuw in West­Europa geïmporteerd, eerst in de Nederlanden en uiteindelijk, na het huwelijk in Portugese Catharina de Braganza met de Charles II in 1662, aan het Engelse Hof. Rond het midden van de eeuw is er al een hele theecultuur. Thee is niet gewoon iets wat je drinkt bij het eten. Het per­fecte kopje thee gaat gepaard met allerlei rituelen van het mengen van soorten en kleuren, die uiteraard achter slot en grendel worden bewaard. Het is een tijdverdrijf en je gaat op theevisite als je tenminste wordt uitgenodigd.

32

JAn JoseF HoreMAns ii Het kaartspel KMSKA inv. nr. 5060

Ook in de achttiende eeuw heeft het kaartspel een slechte reputatie. Hoofdzonden zoals hebzucht, luiheid, gulzigheid en onkuisheid worden hiermee verbonden maar de sfeer is anders. De duistere kroeg is nu een luchtige en lichte kamer. Een beschaafd interieur met de familieportretten aan de muur en een vrouw heeft alle troeven in de hand.

Het verschil met de zeventiende­eeuwse kroegen is dat er hier gemengd wordt gekaart. En de waarschuwing dat de jonge meisjes het slachtoffer zouden worden van de verlei­dingstechnieken van de heren lijkt niet te kloppen: hier is het omgekeerde aan de gang.

33

dAVid Teniers ii Het boerenerf Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0069

David Teniers II was getrouwd met een kleindochter van Pieter Bruegel I. Het werk van beide schilders vertoont thematische gelijkenissen; wat stijl betreft leunt Teniers aan bij zijn leermeester Adriaen Brouwer. Aanvankelijk schilderde hij sombere herbergtaferelen, maar later verkoos hij countryscenes vol harmonie en charme. Dit schilderij werd vroeger Het dorp Perk genoemd, omdat Teniers in Perk een landgoed had gekocht van de tweede man van Helena Fourment, de weduwe van Rubens.

34

ArY de Vois Oude vrouw met fles KMSKA inv. nr. 70

Deze oude vrouw is een piskijkster en dat is meteen te herkennen aan de vorm van de fles, of matula, die op de blaas lijkt. De uroscopie is al eeuwenlang een belangrijk onderdeel van het medische onderzoek maar geeft ook aanleiding tot kwakzalverij. Rondtrekkende nepdokters stellen lichamelijke diagnoses maar voorspellen ook geluk in de liefde en deze vrouw, met haar karikaturale uiterlijk, lijkt in deze laatste categorie thuis te horen.

De uitslag van het piskijken of urineonderzoek, door medici of door charlatans, kan je hoe dan ook niet voorspellen. De diagnose is lukraak. Als er dus zoals bij de Triktrakspelers (28) zo’n fles ergens in een nis staat dan geeft dat aan dat je geen greep hebt op je toekomst en dat niets zeker is in het leven.

35

dAVid Teniers ii Oude vrouw die tabak snijdt KMSKA inv. nr. 348

Rond het midden van de zeventiende eeuw is het roken doorgedrongen in alle lagen van de bevolking maar evenzeer de tweeslachtige houding tegenover tabak. En al werd tabak aanvankelijk als medicijn aangeraden, toch heerst er wantrouwen want tabak bedwelmt en de burger was heel bezorgd de controle over zijn bestaan te verliezen want dat kon grote gevolgen hebben voor zijn welzijn en welstand.

De vrouw snijdt de tabak op de tafel die al vol met krassen

Adriaen van Ostade ­ De roker 1655 ­ detail

zit. Het snijden of ‘kerven’ van de tabaksbladeren was de meest gebruikelijke manier om tabak te verwerken. Daar­mee kon een pijp gestopt worden, maar ook werd kerftabak gebruikt om op te snuiven of om te kauwen, respectievelijk snuif­ en pruimtabak.

36

AdriAen VAn osTAde De roker, 1655 KMSKA inv. nr. 466

Een man zit lui achterover bij het open raam een pijp te roken. Op tafel staat een glas en wat losse tabak in een papier gevouwen met een aansteeklont ernaast. De witte stenen pijpen werden vooral in gouda gemaakt en waren heel breekbaar. Het is geen realistisch beeld: de man past niet in een interieur met kostbaar glas­in­lood en de breekbare lange pijp werd ook alleen gebruikt door hogere standen. Dit tafereel stelt mogelijk de reukzin voor en de rook laat daarenboven zien hoe ijdel of ijl het bestaan is: alles gaat op in rook.

Tabak bedwelmt en de burger was heel bezorgd de controle over zijn bestaan te verliezen want dat kon grote gevolgen hebben voor zijn welzijn en welstand. De omhoog gerichte blik van de man geeft aan dat hij ‘in de wind’ is en misschien zijn bezit de lucht inblaast.Men ging er vanuit dat je van roken een droge keel krijgt en van drinken zin in roken. Zoals dikwijls het geval is, staat ook hier een glas op tafel. Hoofdzonden zoals gulzigheid en luiheid of traagheid gaan vaak samen, ze moedigen elkaar aan en het overdrijven ervan leidt naar de ondergang.

37

CorneLis dUsArT Interieur KMSKA, inv. nr. 125

Op de voorgrond zit een familie aan de broodmaaltijd en

achteraan zit een gezelschap rond een tafel.

Het ziet er allemaal rommelig en smoezelig uit en de

figuren op de achtergrond boezemen ook niet meteen

veel vertrouwen in. De gebroken pijpjes, de kannen, het

kandelaartje op de schouw, het hele repertoire van de

populaire herbergscènes is aanwezig. Dusart volgt hierbij de

voorbeelden van zijn leermeester Adriaen van Ostade.

Het kind krijgt een pannenkoek. Die werden in de herbergen

gebakken en gegeten en werden beschouwd als een typische

armeluismaaltijd. Verspilling is er ook: er ligt een kapot ei op

de grond. Het interieur komt heel vertrouwd over: een kamer

in L­vorm met twee afzonderlijke groepjes rond een tafel. Wat

opvalt is het grote raam achteraan, niet dat er meer licht bin­

nenvalt want het blijft een bruine kroeg.

38

dAVid Teniers ii De jaloerse vrouw Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0061

In een armzalig interieur legt een man liefkozend zijn arm

over de schouder van een jongere vrouw. Ze zitten wat

afzijdig aan een geïmproviseerde tafel en worden van achter

een tussenschot bespied door een oude vrouw. Is de uil op

het houtwerk een symbolische verwijzing naar dingen die het

daglicht niet verdragen, of gaat het om een momentopname

van het volksleven in de zeventiende eeuw?

De man en vrouw op het bankje moeten niet denken dat hun vrijerij niet wordt opgemerkt of besproken. Iedereen zal er zich mee bemoeien. Best kies je een partner uit een gelijk aardig milieu, liefst uit hetzelfde dorp en uit dezelfde beroepsgroep.

39

JAn sTeen Huwelijksfeest KMSKA inv. nr. 339

In de zeventiende eeuw werden bruiloften gevierd met overvloedige maaltijden, danspartijen en ander vermaak, dat dagen kon duren. In dit schilderij brengt Jan Steen zo’n uitbundig huwelijksfeest in beeld, geheel in de traditie van de bruegeliaanse bruiloft. grappige personages en vermakelijke scènes bezorgen de toeschouwer volop kijkplezier.

Dit schilderij demonstreert wat er met de uitdrukking ‘een huishouden van Jan Steen’ bedoeld wordt. Het onover­zichtelijke van deze scène maakt dat de bruid niet meteen opvalt. Ze zit stilletjes bij de schouw. Ze heeft haar haar los en draagt een kroontje.

40

HendriCk MArTensz. sorgH De drinker Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0045

De Rotterdamse schilder Sorgh specialiseerde zich in kroegtaferelen. De herberg was in de Nederlanden de plaats waar een belangrijk deel van het sociale leven van de kleine man zich afspeelde. Eten, drinken en roken duiden moraliserend op vluchtigheid en vergankelijkheid.

Het klopt niet dat er in zo’n smoezelige omgeving uit zulke kostbare glazen gedronken wordt. Dit motief maakt de boodschap nog sterker: je moet je tijd nuttig en verstan­dig gebruiken. Je mag je dagen niet verdoen met roken en drinken want dat vertroebelt je bewustzijn. En dit gaat nooit onopgemerkt voorbij, er is altijd iemand die het ziet.

41

nAVoLger VAn AdriAen broUWer Dorpskermis

KMSKA inv. nr. 5021 De nette stadslui die doorgaans zulke schilderijen kopen willen zich hiermee duidelijk distantiëren van het onbehouwen volk. Een dorpskermis lijkt de plek waar alle beschaving ontbreekt. Ruzies worden uitgevochten, er wordt volop gevreeën, mensen verliezen door overmatig drinken de controle over hun lichaam en geven over. En alles gebeurt in het openbaar, zomaar op straat, zelfs in de buurt van de kerk.

Een doedelzakspeler staat op een ton en mensen dansen rond de boom. En er is nog veel meer vertier: een mooie hand kaarten en dichtbij de kerk een kegelspel met negen kegels in een baan. Maar er is ook al trammelant: de tafel wordt gekeerd en de knuppels te voorschijn gehaald.

gele zaalIn de negentiende eeuw blikken tal van kunstenaars terug op de kunst uit de Lage Landen. Henri Leys poogt het Antwerpen van de gouden eeuw te doen herleven en bij het kiezen van zijn thema’s laat Henri De Braekeleer zich inspireren door de openstaande deuren en vensters bij de Hollandse meesters. Om­streeks 1900 herontdekte de nieuwe generatie Brue­gel de oude. Aan hem ontleent Van De Woestyne zijn scherp omlijnde stijl en poëzie. Smits, Laermans en De Saedeleer schilderen hun maagdelijk witte land­schappen met in het achterhoofd Jagers in de sneeuw. Onder invloed van Bruegel vereenvoudigt Permeke zijn boerenfiguren tot monumentale, hoekige gestalten in schrale aardkleuren. Dat de plattelandsesthetiek tot op heden geliefd blijft, blijkt uit de verkavelingen met fer­mettes waarin vele Vlamingen wonen.

42

FrAns VAn kUYCk Een familie Kempense houthakkers, 1888 KMSKA inv. nr. 1158

Bij valavond keert een familie naar huis met een voorraad hout. Frans Van Kuyck geeft deze familie kracht en allure: het meisje dat voorop loopt, de man die de takken op zijn rug draagt en de vrouw die op een indrukwekkende, klassieke manier een zak boven het hoofd houdt. Hun silhouetten tekenen zich scherp af tegenover de bewogen lucht. De vrij lage horizon verheft hen boven de heide alsof ze op een voetstuk staan.

43

CHArLes de groUx Aswoensdag, 1866 Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0108

Op Aswoensdag, het begin van de vastentijd, tekent de priester een askruisje op het voorhoofd met de woorden ‘gedenk dat gij uit stof en as geboren zijt en tot stof en as zult wederkeren’. De as reinigt de gelovigen van de zonden en benadrukt de sterfelijkheid van de mens. Een arme vrouw leunend op een kruk wacht en kijkt toe hoe de priester de andere meer welstellende aanwezigen het kruis toedient. Charles De groux, een belangrijk schilder binnen het realisme, lijkt hier te stellen dat arm en rijk gelijk zijn in het geloof.

44

ALFred sTeVens Toegelaten bedelarij KMSKA inv. nr. 1930

Twee bedelende meisjes bij een winkel die een rijk cliënteel aantrekt. Armoede als tegenpool van het succes van de burgerij. Een opeenvolging van mislukte oogsten bracht hongersnood in Vlaanderen en duizenden trokken naar de stad. Alfred en zijn broer Joseph Stevens waren de eersten die de bedelaars in Brussel schilderden en toonden op het Salon in 1848.

45

THéodore gérArd De genodigden op het bruiloftsbal KMSKA inv. nr. 1073

Een beeld vol nostalgie en sentiment, een verheerlijking van een landelijk leven dat nooit bestaan heeft? De ruimte­indeling herinnert aan het werk van Leys. Het interieur met trap en balustrade laat toe om een hele parade personages op te voeren met bijzondere aandacht voor kleding of zoals hier klederdracht. Bijzonder mooi is het dansend koppel in het midden op de verdieping dat naar het raam toe danst.

De biedermeier is in Midden­Europa ontstaan maar was ook hier heel populair. Aanvankelijk was het een term uit de poli­tiek – het is in feite een samenstelling van twee titels van gedichten – maar achteraf veeleer bekend als stijlrichting. De gewone burgerij was de Napoleontische oorlogen beu en concentreerde zich op een eenvoudig, aangenaam huiselijk leven. Zulke schilderijen tonen een aantrekkelijke wereld met veel gezelligheid, zonder diepgang of zorgen.

46

André-JosePH MingUeT De sacristie, 1857 KMSKA inv. nr. 1688

De beschrijving van het interieur krijgt meer aandacht dan het verhalende aspect. Minguet volgt les bij gustave Wappers aan de Antwerpse academie en legt zich vanaf 1848 toe op het schilderen van kerkinterieurs.

In de sacristie wordt alles bewaard wat nodig is in de mis. De kleding en het vaatwerk horen in de robuuste kast en aan de andere kant is er onder de afvoerkap een rek waar de kaarsenhouders worden gezet. Van de misdienaar wordt verwacht dat hij alles voor de misviering klaar zet en achteraf weer opruimt. Veel ­ toen nog uitsluitend ­ jongens hebben in hun kinderjaren de priester bijgestaan, gekleed in een witte superplie of koorkleed over een zwarte toog en, heel belangrijk, nette zwarte schoenen.

47

Henri de brAekeLeer Stillevenbenodigdheden (1885) KMSKA inv. nr. 2701

Een stilleven van stillevenbenodigdheden. Een tafel met aardewerk en porselein, mooie voorbeelden van textiel op de stoel. Typisch voor zijn laatste jaren schildert hij in kleine vlekjes en veegjes, een weelderige techniek die de voorwerpen vult met licht en kleur. Het lijkt een oefening en inderdaad veel van deze voorwerpen en elementen komen terug in de interieurscènes.

48

Henri de brAekeLeer Plaatdrukker, 1875 KMSKA inv. nr. 1360

Dit schilderij valt op door en zeer precieze techniek en kleurgebruik. De stofweergave is uitzonderlijk. De spons naast de fles op het stoeltje linksonder. De inktvodden en spullen op het tafeltje rechts. Elk detail is met eenzelfde zorg uitgewerkt tot de drukker toe. Lichtinval en schaduw versmelten de verschillende elementen tot een geheel en brengen alles in evenwicht: het vel papier op de kist rechts beneden en het schap linksboven. Het glas, hoog op de kast, en de pigmenten in het mandje op de boeken.

49

Henri de brAekeLeer Schilderijenhertoetser (1876) KMSKA inv. nr. 1359

Een schilderij over het schilderen, over het ambacht. De scène is heel herkenbaar: de stoelen, de vazen en potten op de kast rechts, maar uiteraard vallen zijn schilderijen meteen op. De Braekeleer schildert wel meer schilderijen in schilderijen en toont zich zo als een groot kopiist en niet uitsluitend van zijn eigen werk maar in ander werk ook van oude meesters.

50

Henri LeYs De gilde van de boogschutters ontvangt Margareta van Oostenrijk, 1860

KMSKA, inv. nr. 2111 Henri Leys is één van de meest invloedrijke schilders van

het historisch genretafereel. Als een ware oudheidkundige

reconstrueert hij in zijn werk dagelijkse taferelen uit het

Antwerpse verleden. Voor een schilderij over het leven

van Margareta van Oostenrijk kiest hij geen belangrijke

historische gebeurtenis, maar gewoon het bezoek van

de jonge aartshertogin aan de schutters van de Sint­

Sebastiaansgilde.

De gilde doet erg haar best om Margareta, de dochter

van Maximiliaan van Oostenrijk en Maria van Bourgondië,

passend te verwelkomen. De rijksadelaar onder het balkon

ver wijst naar het Heilig Roomse Rijk. De schutters staan

opgesteld achter een balustrade die versierd is met het

symbool, het lijkt op een letter c rug aan rug, van de

Bourgondische hertogen: de vuurslag. Het is een ijzeren

instrumentje waarmee je op een vuursteen brandbare stof

kan doen ontvlammen.

51

Henri LeYs De mis is uit, 1866 KMSKA inv. nr. 1370

Leys haalt inspiratie uit de 16de eeuw. Met heel veel zorg

probeert hij een nauwkeurig beeld van het stadsleven weer

te geven. Dat geldt voor de gebouwen en voor de kleding.

Hier hebben we geen diep landschap of doorkijk meer. De Henri Leys ­ De mis is uit 1866 ­ detail

figuren worden op een vrij smal voorplan geplaatst. De kerk, geïnspireerd op de gratiekapel in Antwerpen, en een paar huisjes doen dienst als een scherm.

Naast de kerkelijke hoogdagen is er uiteraard ook aan­dacht voor de dag van de rust: op zondag gaat men naar de misviering. Na de mis verlaten de gelovigen de kerk en voor zover we kunnen zien is dit een parochie in een goede buurt. Een jongen zit met vogelkooien tegen het muurtje en hoopt zijn levende waar te verkopen.

52

Henri de brAekeLeer De man in de stoel (1875) KMSKA inv. nr. 1845

De Braekeleer heeft vaak het Brouwershuis in Antwerpen als decor gebruikt. Ook zijn oom Henri Leys en vele anderen schilderden deze zaal. Het goudleer, de marmervloer en de ramen zijn uiterst geschikt om techniek en kunnen te laten zien. Dit schilderij werd door baron georges Caroly gekocht en vervolgens in 1920 aan het Antwerpse museum geschonken.

53.Tot september 2012

ConsTAnT PerMeke De boer, 1934 KMSKA inv. nr. 2720

Timmermans zegt over Permeke: ‘… Maar dan komt Permeke voor den dag. Permeke, die als een holbewoner vierduizend jaar geslapen heeft en dan ineens wakker wordt, buiten komt met een knots in plaats van een borstel, in een primitieve roes de schilderijen wild en ruw, maar daverend van brand uit den grond klopt…’

53.vanaf september 2012

JeAn brUsseLMAns Zonnig landschap, 1933 KMSKA inv. nr. 2285

Meermaals heeft Jean Brusselmans dit uitzicht geschilderd. Hij woonde en werkte vanaf 1924 in Dilbeek in het gehucht Koudenaerde en schilderde de kleine huisjes met kleine lapjes grond er rond. Het is een eenvoudige wereld: duidelijk getekend en afgelijnd en helder van kleur. Ongeveer op dezelfde plek schilderde Pieter Bruegel De Blinden.

54

ConsTAnT PerMeke De pelgrims (1913) Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0113

Vijf monumentale figuren staan als donkere schaduwen op het voorplan. De weg en het huis achter hen symboliseren de verlaten woonst en de afgelegde tocht. Krachtige borstel­lagen in sombere bruine kleuren accentueren hun harde levensaard. De sterk statische houding van de personages geven de toeschouwer een gevoel van verpletterende stilte.

55

gUsTAVe de sMeT Stilleven met haringen (1934) KMSKA inv. nr. 2380

gustave De Smet kwam in Nederland, tijdens de Eerste Wereldoorlog, in contact met de avant­garde en tot laat in de jaren twintig werkte hij in een min of meer experimentele kubistische stijl. De onderwerpen zoekt hij dicht bij huis: het eenvoudige dorpsleven aan de Leie. In dit stilleven is duidelijk dat hij in de jaren dertig terugkeert naar een traditionele

ruimte­indeling. Haring met brood, drank en een pijp: deze uitstalling op de tafel doet denken aan een armeluismaaltijd uit de zestiende eeuw.

56.tot september 2012

ConsTAnT PerMeke Het gebakkraam (1922) KMSKA inv. nr. 2991

Vanuit een redelijk hoog standpunt wordt het gebakkraam geschilderd. Links zit een man naast het fornuis een pijp te roken. Rechts vooraan zien we een vrouw met de uitgestalde smoutebollen en appelen … Opzij is er een doorkijkje naar de verbruikzaal. Het hele oppervlak is gevuld. De vormen zijn zwaar getekend en sterk vereenvoudigd. Donker­ en lichtcontrasten worden verlevendigd met groene, gele en rode accenten.

Kermis is niet alleen spel en attracties: eten en drinken hoort er bij. De typische gebakkramen met een apart zit­gedeelte horen bij iedere foor.

56 .vanaf september 2012

gUsTAVe de sMeT De mosseleters KMSKA inv. nr. 2160

In de jaren twintig van de vorige eeuw wordt volksvermaak zoals kermissen, feesten vaak voorgesteld door de schilders werkzaam in of rond Sint­Martens­Latem. Het mosselen gaan eten is overigens nog steeds een typisch uitje. Negen figuren zitten aan een rechthoekige tafel en nemen bijna de gehele oppervlakte van het doek in beslag met een hondje in de linker benedenhoek. Daarachter twee doorkijkjes met figuren

die in een ander gedeelte van het restaurant zitten.

Alles is tot een minimum herleid: mosselen, borden en glazen maar geen bestek. Net voldoende om het verhaal te vertellen en dat op een zeer heldere manier: een glas is een glas als je het in vooraanzicht bekijkt, een bord daaren tegen van bovenuit. Het gaat hier niet over wat je ziet maar over hoe je de dingen in je verbeelding voorstelt. In dit werk zijn er meerdere standpunten terug te vinden. De geziene werkelijkheid wordt als het ware afgebroken en opnieuw bij mekaar gezet. De mosseleters zitten er maar stijf bij, ze zwijgen en ze eten niet.

57

FLoris JesPers Harlekijn, 1925 Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0124

Het thema van de harlekijn of clown staat in het werk van de Antwerpse schilder Jespers symbool voor de kunstenaar. De achterglasschildering is als techniek afkomstig uit de Duitse en Oostenrijkse volkskunst en herontdekt door de Duitse expressioniste gabriele Münter. De werkwijze verloopt omgekeerd: je begint met de details en eindigt met de grondlaag.

De harlekijn is de domme komische knecht in de oude kluchten. Je ziet hem ook op het schilderij van Van Engelen (26). Het ruiten pakje hoort er bij en komt al voor in de vijftiende eeuw. Hij staat hier heel elegant ten midden van kleurige en feestelijke accessoires zoals de gitaar en de dobbelstenen.

58.tot september 2012

ConsTAnT PerMeke Kermis, 1921 KMSKA inv. nr. 2688

In de vroege jaren twintig willen mensen de oorlog zo gauw

mogelijk vergeten. De schilders gooien zich op thema’s

als vermaak en vrije tijd en beelden familie­uitstapjes

en kermissen af. Het is donker en vier figuren komen

aanlopen uit een drukte van mensen en huisjes achteraan.

Permeke experimenteert met diepte en ordening, met

vorm en vervorming, met kleur en techniek. Het gaat

over het schilderen zelf en dat is heel anders dan de oude

kermissen met verhalende elementen en vaak moraliserende

verwijzingen.

58.vanaf september 2012

gUsTAVe de sMeT Zondag KMSKA inv. nr. 2931

Frontaal en opvallend, mede door de lichte kleuren, komen

de vrouwen aangewandeld. Ondertussen lopen de mannen

het straatje in, zij zijn donker gekleed en vallen minder op.

Het straatje is in een verwrongen perspectief voorgesteld. De

figuren zijn groot en stevig en de huisjes erboven lijken wel

heel klein en simpel in vergelijking. Het spel met volumes en

vlakken lijkt onhandig en komt naïef over.

Alle onderdelen samen geven de idee van een wandeling op

zondag weer. De straat is geen herkenbare straat, noch stel­

len de figuren werkelijke mensen voor.

Op zondag gaat men wandelen en dat is een goede manier

om aan een lief te geraken: twee vrouwen lopen naar ons

toe terwijl twee mannen, die in de andere richting gaan, nog even omkijken.

59

edgArd TYTgAT Bohémiens, 1922 Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0127

Het werk van Tytgat straalt een volkse eenvoud uit en is van een ontwapenende frisheid en ongekunsteldheid. Tytgat laat hele dimensies van het bestaan buiten beschouwing om steeds opnieuw de vertrouwde wereld van zijn dromerijen en jeugdherinneringen op te roepen. Daarom kan je hem tot op zekere hoogte vergelijken met de schrijver Felix Timmermans.

Hoe kleurrijk en benijdenswaardig lijkt het ongeregelde leven van deze bohémiens. Zowel de stedelingen als de dorpelingen vergaapten zich aan de kunstjes van deze rondtrekkende artiesten. De Sterke Man, met veel borst­haar, leunt tegen een boom en kijkt naar de jonge vrouw die haar evenwichtsact oefent. Het dansen op een grote bal, of ‘balancieren’, was een belangrijk element in het circus. Een jongen begeleidt haar op de xylofoon. Op de trap van de woonwagen zit een vrouw haar baby te voeden en een an­dere aardappels te schillen. Bovenaan het trapje staat nog een meisje en zelfs de hond kijkt vol belangstelling toe.

60

ALberT serVAes Het boerenleven, 1920 KMSKA inv. nrs. 2114­2125

In de Vlaamse kunstgeschiedenis staat Albert Servaes bekend als de vader van het Vlaamse expressionisme en als vernieuwer van de moderne godsdienstige kunst. Het leven van de christelijke boer, later ingekort tot Het boerenleven bestaat uit vier triptieken. Elk drieluik toont een belangrijk godsdienstig moment in het leven van de gelovige boer, in éénklank met een seizoen en een levensfase. Het eerste triptiek verbeeldt de heilige communie, de jeugd en de lente. Een communicante verlaat het huis, samen schrijden de communicanten in een feestelijk landschap naar de dorpskerk waar zij de hostie ontvangen. Het tweede triptiek toont het sacrament van het huwelijk, de volwassenheid en de zomer. Op het linkerluik vindt de verloving plaats, rechts trekt de bruiloftstoet naar de kerk waar het huwelijk wordt ingezegend. Het derde triptiek is gewijd aan het sacrament van het doopsel, de rijpe levensjaren en de herfst. Op het linkerluik komt de kraamvrouw op bezoek, rechts trekt de doopstoet naar de kerk waar het kindje gedoopt wordt. Het vierde en laatste triptiek toont de begrafenis, de ouderdom en de winter. De dode wordt gekist en de lijkstoet trekt naar de kerk waar de lijkdienst plaatsvindt.

gustave Van De Woestyne ­ De slapers 1918 ­ detail

64.tot september 2012

ConsTAnT PerMeke Winterlandschap, 1912 KMSKA inv. nr. 1929

De schilder bekijkt dit landschap van op een zekere hoogte zodat hij mooi het landschap kan opdelen in verschillende niveaus of plans met een vrij lage horizon. Rechts vooraan een hoger stukje, als een driehoek, met bomen. Dan volgt een lager plan met de hoeve… De blik gaat zigzaggend heen en weer en daardoor lijkt het sneeuwlandschap heel weids, net zoals Bruegel I het ooit bedacht.

64.vanaf september 2012

VALeriUs de sAedeLeer Vóór de lente KMSKA inv. nr. 3004

Er zit al een beetje lente in de lucht maar het is nog koud en kaal. Er hangt een vreemde sfeer opgeroepen door het beperkte kleurenpalet en de scherpe tekening. Het glooiende landschap en de zwarte silhouetten van de bomenrijen herinneren aan Bruegel I, een schilder die De Saedeleer bewonderde. Maar het weidse uitzicht wordt hier niet bevolkt door figuurtjes, alleen een molen aan de einder.

65

edMond VAn oFFeL Processie in ‘s­gravenwezel, 1891 KMSKA inv. nr. 2954

De processie komt eraan. Meisjes in witte jurkjes lopen voorop en worden gevolgd door de grote meisjes die het Mariabeeld helpen dragen. Daarna volgen de vaandels en banieren. Aan de kant staan mensen te kijken en de huizen vlaggen ook op

61 JAkob sMiTs De put, 1920 KMSKA inv. nr. 2730

62

JAkob sMiTs Molen in de Kempen (1923) KMSKA inv. nr. 2027

De Kempen, het barre en desolate land met zijn oude

molens en schamele huisjes onder de hoge, overweldigende

lucht, fascineert Jakob Smits uitermate. In meesterwerken

als De put en Molen in de Kempen spreekt hij over de

tegenstelling tussen de sombere aarde en de lichtende hemel

en de nietigheid van mens en natuur ten opzichte van het

universum. Met dikke, korrelige verflagen laat Smits het

licht stralen en baadt zo zijn landschappen in een irreëel

symbolisch licht.

63

gUsTAVe VAn de WoesTYne De slapers 1918 KMSKA inv. nr. 2685

Tevergeefs probeert een jongeman slapende boeren die

hun kudde verwaarlozen te wekken. Op de achterkant van

het doek verklaren twee Bijbelverzen de voorstelling. Zoals

Pieter Bruegel I Bijbelse verhalen naar het zestiende­eeuwse

Vlaanderen vertaalt, brengt gustave Van De Woestyne het

verhaal van Jezus en zijn leerlingen in getsemane in relatie

met de eigen tijd. Zijn slapende boeren sluiten de ogen voor

het oorlogsgeweld.

deze zonnige en feestelijke dag. Edmond Van Offel is veeleer bekend als boekbandontwerper en illustrator maar hier schildert hij de meiprocessie in het dorp waar hij woont.

Mei is de periode in het jaar dat er op allerhande manieren het nieuwe leven en de vruchtbaarheid worden gevierd. In de kerk gaat dit onder andere gepaard met vele processies, plechtige optochten waarbij priesters en gelovigen hun verering uitdragen in de parochie.

66

FriTs VAn den bergHe Het leven, (1924) KMSKA inv. nr. 2527

Vanaf 1924 verschijnt het thema van de stad in het oeuvre van Frits Van den Berghe. Het rustige Leielandschap voldoet niet meer als achtergrond voor de complexe gevoels­ en gedachtewereld van de kunstenaar. Wat hem bezighoudt is het eeuwige conflict tussen man en vrouw, dat hij in een stedelijk decor plaatst.

67

eUgÈne LAerMAns De blinde, 1898 KMSKA inv. nr. 1941

In de sombere doeken van Eugène Laermans krijgen de misdeelden in de samenleving een belangrijke plaats. Hier leidt een klein meisje met vlugge passen een blinde man langs een lange, schemerige weg. Het werk van Pieter Bruegel I was een belangrijke inspiratiebron voor Laermans. Dit geldt zeker voor De blinde: het onderwerp verwijst niet alleen naar Bruegels Parabel van de blinden maar ook het

panoramische landschap herinnert aan de oude meester.

68

gerArd PorTieLJe Een slachtoffer, 1894 KMSKA inv. nr. 1280

Onze aandacht gaat uit naar de jongeman aan tafel. Hij is wit van woede en balt zijn vuist, want hij heeft zojuist ontdekt dat hij het slachtoffer is geworden van vals spel bij een partijtje kaart. Met dergelijke anekdotische genretafereeltjes, bevolkt met pittoreske personages en fijn uitgevoerd, kende gerard Portielje groot commercieel succes.

Verloor het slachtoffer zijn hebben en houden? Misschien is hij boos op zichzelf omdat hij zich heeft laten inpakken door deze beroepsspelers. Hij had het kunnen weten, ze zien er niet betrouwbaar uit. Portielje kiest voor deze scène een biedermeierachtige aankleding: de figuren noch het interieur zijn eigentijds.

69

CHArLes MerTens Maaltijd KMSKA inv. nr. 2113

Drie mannen zitten samen aan de eettafel. Op de achtergrond is een vrouw aan het breien. Alles is rust en vrede in de eenvoudige woonkamer. In dit kleine werk toont Charles Mertens zich een groot colorist. De rode jas van de rugfiguur brengt het intieme, huiselijke tafereeltje, dat is uitgevoerd in schakeringen van bruin en groen, tot leven.

70

CHArLes MerTens Spinster, 1889 KMSKA inv. nr. 2112

Als jonge kunstenaar schildert Charles Mertens genrestukken in de traditie van Henri De Braekeleer. Eenvoudige mensen in hun gewone doen en laten behoren tot zijn favoriete onderwerpen. Hier is een huisvrouw aan het spinnen in het gezelschap van een pijprokende man. Het schilderijtje getuigt van een nauwkeurige observatie en een scherpzinnige aandacht voor houdingen en uitdrukkingen.

71

Henri de brAekeLeer Spinster (1862­1863) KMSKA inv. nr. 1774

In de eerste genrestukjes van Henri is het verband met het werk van zijn vader Ferdinand overduidelijk, op één punt na: het verhaaltje. Deze spinster sluit qua onderwerp meteen aan. Maar het gaat niet zozeer over de vrouw zelf, maar over de compositie en hoe je invallend licht in een interieur schildert en waar je je figuren het best plaatst voor een maximaal effect.

CoLoFonTekst: Siska Beele, Luc Coenen, Nanny Schrijvers, Nico Van Hout en griet Van Opstal Vormgeving: zap.beMaart 2012

Bezoekersgids bij de focustentoonstelling ‘Vertier en trammelant’, 29 maart 2012 tot 28 maart 2013

v.u. guido Van den Bogaert

STEDELIJK MUSEUM WUyTS­VAN CAMPEN EN BARON CAROLy

FLORENT VAN CAUWENBERgHSTRAAT 14, LIERT: +32 (0)3 8000 396 ­ F: +32 (0)3 489 26 54

INFO@BRUEgELLAND.BE

WWW.brUegeLLAnd.be