stappen naar een

aanleg en beheer

ecologische tuin

Geertje CoremansEvelyne Fiers & Greet Tijskens – Velt

boek_ST.indd 1 7/1/08 10:18:04 AM

Colofon

Stappen naar een ecologis�e tuin, aanleg en beheer

Auteur Geertje CoremansCoauteurs Evelyne Fiers & Greet TijskensReda�ie Greet TijskensEindreda�ie Reine De Pelseneer

Ontwerp Kurt Cornelis – www.sfumato.beTekeningen Peter Willems – www.vec-star.comFoto cover Stefan JacobsDruk Roels Printing – www.roels-printing.bePapier CyclusPrint 100% gerecycleerde vezels

Plantenlij�en Geertje Coremans, Maite Grugeon, Jos Pyck, Greet Tijskens, Joke Vandermaele, Manu Vanhove, Jef Van Sweevelt

Advies Tim Adriaens, Frans De Smedt, Maite Grugeon, Sofie Hoste, Geert Meysmans, Mieroos Nijsters, Erik Rombaut, Peter Thoelen, Rosette Van Cauteren, Lieve Van Praet, Nike Verfaille, Veerle Verhaegen

Foto’s binnen Geertje Coremans, Evelyne Fiers Sofie Hoste – www.sofiehoste.be (p. 57, 58, 60, 71, 72, 75 boven, 98 boven, 104) Heleen Smeyers (p. 26) Annemie De Boeck (p. 67 rechts, 202)

© Juli 2008een uitgave van Velt vzwUitbreidingstraat 392c, 2600 Berchem

D/2008/3489/1ISBN 9789080662278

2

Overname van korte uittreksels voor niet-commerciële doeleinden is toegestaan met bronvermelding. Voor elke andere overname is schriftelijke toestemming van Velt vzw vereist.

boek_ST.indd 2 7/1/08 10:18:05 AM

3

Inhoudstafel

7 Wat is een ecologische tuin?8 De pijlers De natuur De mens Het milieu Het landschap en de omgeving9 Leeswijzer

11 De natuur als voorbeeld11 Successie in de natuur Successie in de tijd Variatie in de ruimte13 Successie in je tuin14 Andere om�andigheden, andere successie?

14 Breng je tuin in kaart 15 Het tuinplan20 Zijn er grondwerken nodig?

23 Kies je groenvormen 23 A�ief in de tuin24 Welk beeld wil je?25 Het beheer26 Extra wensen

28 Case�udy Groene buitenkamer in de �ad32 Case�udy Trie�e binnenplaats wordt groene oase

35 Kies je planten35 De �andplaats36 De habitus De hoogte en de breedte De groeivorm Groenblijvers Andere kenmerken37 De herkom� van planten Botanische planten en cultuurvariëteiten Inheems en uitheems Eigenschappen van uitheemse soorten39 De levensduur en de verbreiding De levensduur van de individuele plant De levensduur van een beplanting De manier van verbreiden

40 De planning Een offerte laten maken Uitbe�eed werk combineren met eigen werk Bepaalde werken uit�ellen Welke groenvorm leg je eer� aan?

41 Omgaan met de bodem 42 Ontginnen Je vertrekt van grasland Je vertrekt van een verwaarloosd �uk grond met houtige gewassen44 Bodembewerking 45 Werktuigen46 Tijdelijke bodembedekking

10 Deel 1 Het ontwerp en de opbouw van de beplanting

boek_ST.indd 3 7/1/08 10:18:05 AM

4

49 Inleiding

50 Groenvormen van de open ruimte: inleiding50 Het beheer50 Omvormen

51 De bloemenakker en de eenjarige bloemenborder51 De �andplaats 51 De soortenkeuze Winterharde eenjarigen of winterannuellen Halfwinterharde eenjarigen Niet-winterharde eenjarigen Een bloemenakker met eenjarige keukenkruiden53 De aanleg54 Het beheer Het aanvangsbeheer Het langetermijnbeheer Zaad oog�en Werktuigen

55 Het gazon55 De �andplaats55 De soortenkeuze55 De aanleg57 Het beheer 57 Maaien58 De werktuigen58 Problemen bij het beheer oplossen Een verdichte bodem beluchten Ver�ikt gazon verticuteren Mos Dieren

60 De bloemenweide62 De �andplaats62 De soortenkeuze 62 De aanleg 64 Het beheer Het beheer van een bloemenweide Het beheer van een hooiland Het beheer van een graasland Is jakobskruid gevaarlijk?

70 Het bollengrasland70 De soortenkeuze71 De aanleg72 Het beheer

72 De zonneborder72 De �andplaats 72 De soortenkeuze Volgens successie�adium Het gewen�e beeld van de planten in de border Andere criteria Prairieplanten77 De aanleg Ontginnen Preventieve be�rijding van wortelonkruiden Planten Tijdelijke bodembedekking78 Het beheer Het aanvangsbeheer Het langetermijnbeheer

81 De mediterrane tuin81 De �andplaats81 De soortenkeuze82 De aanleg 82 Het beheer

83 De natte biotoop83 Een natte tuin88 Water opvangen89 Infiltratie Infiltratie of berging in de bodem De aanleg Het transport van de bron naar de infiltratiezone Een infiltratiegrasland Een infiltratiekom en een wadi Een infiltratieput of grindkoffer

91 Verhardingen91 Het doel van verhardingen92 Soorten verhardingen en het milieu Bomen in en naa� een verharding De waterdoorlaatbaarheid Verhardingen kruidvrij houden 94 De materiaalkeuze Open verhardingen met gras Open verhardingen met grindsoorten Halfopen verhardingen Gesloten verhardingen

48 Deel 2 Groenvormen van de open ruimte: aanleg en beheer

boek_ST.indd 4 7/1/08 10:18:06 AM

5

97 Groenvormen van de gesloten ruimte: inleiding97 Gesloten ruimte in de natuur Gelaagdheid binnenin het bos Gelaagdheid in het �ruweel Gelaagdheid aan de rand van het bos 98 Gesloten ruimte in de tuin Het bos als voorbeeld De bosrand als voorbeeld Het �ruweel als voorbeeld99 Overzicht van de groenvormen

99 Groenvormen naar natuurlijk voorbeeld 99 De schaduwborder Slakken105 Het bosje107 De bosrand en �ruikengordel

110 Case�udy De gelaagdheid van een bos in een kleine �ad�uin

112 Rozen117 Klimplanten118 De �andplaats118 De soortenkeuze Klimplanten tegen gebouwen De pergola en de loofgang Klimplanten tegen omheiningen Klimplanten als verticaal element in een border121 De aanleg 122 Het beheer124 De materiaalkeuze voor de klimhulpen

125 De aanleg en het beheer van een houtige begroeiing125 De groeisnelheid en ontwikkeling van een gesloten groenvorm125 De soortenkeuze127 De aanleg volgens een ontwerpplan128 De integrale beplantingsmethode131 Boomplaten132 De wijkers- en blijversmethode135 Inspelen op de spontane evolutie135 De omvorming van een be�aande tuin 136 De definitieve onderbegroeiing van schaduwplanten

140 Case�udy De kruidlaag aanplanten onder houtige gewassen 142 Case�udy Omgaan met ongewen�e kruiden

145 Groenvormen naar cultuurhi�orisch voorbeeld145 De haag149 De heg150 De houtkant en -wal 151 Bomen als solitair en in een rij 152 De knotboom154 De leiboom155 De dakboom156 De kroonproje�ie of boomspiegel

157 De aanplant en begeleiding van de individuele plant157 Aanplanten en verplanten161 Groeibegeleiding bij houtgewassen161 Snoeien161 De begeleidingssnoei van een jonge plant162 Problemen oplossen

163 Snoei gekoppeld aan een specifieke groenvorm163 Snoei omwille van de opbreng�163 Wanneer snoei je?165 Snoeiwerktuigen

174 Bijlagen

166 Ongewen�e kruidgroei

168 Werktuigen

174 Plantenlij�en176 Eenjarige kruidachtigen184 Kruidachtigen voor de zonneborder en de bloemenweide202 Kruidachtigen voor �enige biotopen208 Kruidachtigen voor natte biotopen216 Kruidachtigen voor schaduwborders en onderbegroeiingen232 Bomen lager dan 15 m240 Bomen hoger dan 15 m250 Struiken270 Klimplanten

278 Verklarende woordenlij�

280 Aanbevolen literatuur

281 Nuttige adressen

282 Geraadpleegde literatuur

284 Index

96 Deel 3 Groenvormen van de gesloten ruimte: aanleg en beheer

boek_ST.indd 5 7/1/08 10:18:07 AM

7

Wat is een ecologis�e tuin?

Je tuin leeft. Speur maar eens aanda�tig rond. Alles is voortdurend in beweging: een merel trekt zenuwa�tig een regen-worm uit de grond, twee slakjes zijn aan het paren, een hommel vliegt van bloem tot bloem op zoek naar stuifmeel, een rups hapt ronde gaatjes in een blad, bomen halen geruisloos tientallen liters water per dag uit de grond en transporteren het tot in de kleinste blaadjes … Planten, dieren en hun omgeving zijn op elkaar aangewezen voor hun overleving. Ze hangen, als in een groot spinnenweb, aan elkaar vast. Trek je aan een draadje, dan beweegt alles mee. De wisselwerking tussen alle vers�illende fa�oren (planten, dieren, mensen, klimaat, omgeving…) maakt dat de natuur een ongelofelijk boeiend en ingewikkeld kluwen is. Ecologie bestudeert die wisselwerking tussen fa�oren.

Om te genieten van je tuin hoef je

niets te kunnen. Maar net als met zoveel dingen, kun je intenser genieten als je je bewust bent van wat er allemaal gebeurt. Hoe beter je je tuin leert kennen, hoe meer vers�illende aspe�en je zult ontdekken. Je kunt dan genieten op talloze manieren.

De ecologis�e tuin houdt rekening

met enkele pijlers. De natuur geldt als voorbeeld, dat is de eerste pijler. Dat voorbeeld passen we aan onze eigen verlangens aan, want de tuin is er voor de mens: zo luidt de tweede pijler. Daarbij houden we rekening met het milieu, want dat willen we niet extra belasten. Milieu is dan ook de derde pijler. De vierde pijler bestaat uit het lands�ap en de omgeving. De omgeving en de tuin staan in verbinding met elkaar.

Een aantrekkelijke omgeving kun je laten aansluiten op je tuin en een minder fraaie omgeving kun je verbergen. Er zit geen hiërar�ie in de besproken pijlers; ze zijn alle vier belangrijk. De specifieke situatie bepaalt welke pijler meer op de voorgrond treedt. Bij de keuze voor een terras krijgt bijv. ‘de mens’ meer aanda�t, want men-sen gebruiken een terras voor hun gemak. Kies je voor een bloemrijk grasland, dan is de aanda�t voor de natuur doorslaggevend. De vier pijlers bepalen het ontwerp, de aanleg en het beheer van je tuin.

boek_ST.indd 7 7/1/08 10:18:10 AM

8

› De pijlers

De natuurNatuurlijke processen vormen een inspiratiebron voor je tuin. Als je daar rekening mee houdt, dan kun je beplantingen samenstellen die zijn aangepast aan de mogelijkheden van je tuin. Daardoor is ook het beheer een stuk eenvoudiger en wordt je tuin aantrekkelijk voor allerlei dieren. De opper-vlakte van alle tuinen samen is groter dan de oppervlakte aan natuurreservaten. Tuinen met aandacht voor de natuur zijn dus belangrijk.

De mens Tuinen zijn er altijd ten behoeve van mensen. Een tuin moet aantrekkelijk zijn, want je wilt je erin ontspannen, je wilt er tafelen, spelen, groenten telen, bessen plukken, de was op-hangen... Je wilt er dingen kunnen doen en beleven. Het beeld dat het begrip ‘tuin’ oproept, verschilt van mens tot mens. Het is afhankelijk van bijv. je leeftijd, je gezinssituatie en je herinneringen. Kinderen hebben een ander tuinbeeld dan volwassenen: een boom dient om in te klimmen, een tak om mee te zwaardvechten, een gracht om over te springen, een treurwilg om je achter te verstoppen...

Het milieu Een gezonde leefomgeving begint bij een gezond milieu. Probeer in je tuin rekening te houden met het milieu.Gebruik geen bestrijdingsmiddelen en beperk de hoeveelheid groenafval zoveel mogelijk. Vang het hemelwater op en zorg ervoor dat je geen extra water nodig hebt in de tuin. Wees zuinig met energie, bijv. door tuinverlichting te beperken.

Het landschap en de omgevingHet Vlaamse en het Nederlandse landschap zijn heel verscheiden. Vergelijk maar eens een polder in West-Vlaanderen met een Limburgs heidelandschap of met de Vlaamse Ardennen. Of de streek rond de Veluwe met Zeeland. Elke streek heeft een eigen karakter en ademt een andere sfeer uit. Een landschap krijgt vorm door natuurlijke en cultuur-historische factoren. Het bodemtype en de bijbehorende landbouwgebruiken bepalen het landschap. Dorpen, akkers, dreven, houtkanten en sloten geven het landschap zijn typische uitzicht.

Heb je het geluk in een landschappelijk mooie omgeving te wonen, dan kun je je tuin daarbij laten aansluiten door typische landschapselementen aan te planten. Je tuin kan op die manier de eigenheid van het landschap versterken. In verkavelingen is het landschap meestal ver zoek. Je moet het dan stellen met de huizen in de nabije omgeving en de straat vooraan. Heb je te maken met rijwoningen, dan is de bebouwing nog intenser. In zulke situaties speel je instinctief in op het landschap. Je gaat lelijke muren camoufleren en jezelf afschermen van inkijk. Een bijzondere boom in de straat of bij de buren kun je visueel deel laten uitmaken van je tuin. Een karakteristiek gebouw in de nabije omgeving speelt misschien ook een rol.

boek_ST.indd 8 7/1/08 10:18:13 AM

23

Kies je groenvormen

Wie een huis ontwerpt, begint met het uittekenen van

de ruimten en volumes. In je tuin ga je op dezelfde manier

te werk: je beslist eerst waar welke groenvorm moet komen.

Pas daarna vul je die groenvormen in met planten. Je start

dus met de tuin ruimtelijk in te delen: waar komen door-

kijkjes, waar wil je de aanda�t op vestigen, welke lelijke

hoekjes wil je verbergen, moet je ergens overheen of onder-

door kunnen kijken en waar heb je dat liever niet, waar wil

je kunnen lopen… Heb je over al die dingen nageda�t,

dan beslis je welke planten en verhardingsmaterialen je

gebruikt om alles te realiseren. De vergelijking met een huis

stopt daar. Want in tegenstelling tot een huis, bestaat een

tuin uit levende elementen. Een huis is af wanneer het is

gebouwd, een tuin begint zi� te ontwikkelen nadat hij is

aangelegd. Het duurt jaren voor het eindbeeld is bereikt.

Gedurende al die jaren groeien de planten en verandert

de tuin. Door het beheer in je tuin begeleid je

de groeiprocessen.

Bij het kiezen van een groenvorm houd je altijd de fun�ie

en het ruimtelijke beeld voor ogen. Het beheer dat je eraan

wilt besteden is ook een aanda�tspunt.

Kies je groenvormen aan de hand van het volgende lijstje:

• je a�iviteiten;

• het gewenste beeld;

• het beheer;

• extra wensen.

› A�ief in de tuin

Welke activiteiten je wilt kunnen doen in de tuin hangt erg af van je persoonlijke voorkeur en je manier van leven. Wil je graag zelf groenten telen? Willen je kinderen spelen in de zandbak of voetballen en badmintonnen? Misschien nodig je vaak mensen uit voor het avondeten of heb je een ochtendhumeur dat sneller verdwijnt als je koffie drinkt in de zon. Voor elke activiteit zijn de randvoorwaarden anders. Was hang je op in zon of wind, en groenten teel je in de zon. Geniet je op je terras het liefst van het ontbijt of drink je liever een glaasje wijn in de avondzon? Wens je een terras in de zon of liever in de schaduw?

Maak een lijstje met de activiteiten die jij belangrijk vindt en vermeld er de bijbehorende randvoorwaarden bij.

Dit zijn enkele voorbeelden:

Activiteit Voorwaarden bij de activiteit

zitten effen terrein waarop een stoel kan staan

aangenaam uitzicht

op het middaguur in de schaduw en

’s avonds in de zon

in de zandbak spelen dicht bij het huis om een oogje in het zeil

te kunnen houden

spelen (grotere kinderen) een bosje met de mogelijkheid om

er kampen in te bouwen

een moestuin houden in de zon, niet te nat

was laten drogen in de zon of in de wind, dicht bij het huis

boek_ST.indd 23 7/1/08 10:19:01 AM

24

BetreedbaarheidUit het bovenstaande lijstje blijkt dat de betreedbaarheid een belangrijk aspect is bij het uitvoeren van activiteiten. Een gazon is een groenvorm waarop je gemakkelijk kunt stappen en zitten. Een zonneborder is onbetreedbaar. De keuze van de groenvorm is gekoppeld aan de voor-waarde ‘betreedbaar’.

Een bosje is een groenvorm die is samengesteld uit houtige gewassen. Deze groenvorm kan zowel betreedbaar als onbe-treedbaar zijn. Een bosje met struiken zoals hazelaar en gewone vlier heeft ruimte onder het bladerdek, omdat de tak- ken van deze planten groeien als een parasol. Een bosje met doornige struiken zoals meidoorn is niet betreedbaar. Wil je kunnen wandelen of spelen, kies dan voor het eerste bosje. Heb je graag een bosje waarin vogels een veilige schuilplaats vinden, kies dan voor het tweede. Naast de keuze van de groenvorm is dus ook de soortenkeuze binnen de groenvorm van belang voor de betreedbaarheid.

› Welk beeld wil je?

De vormgeving van de tuin kan formeel zijn met strakke lijnen, of los met vloeiende lijnen. Een ontwerp zal bijna altijd bestaan uit een deel open ruimte en een deel gesloten ruimte. Misschien houd je van veel bloeiende struiken die zorgen voor verborgen plekjes of wie weet verkies je enkel een ruim grasland met een paar grote bomen. De verhouding tussen open en gesloten ruimte zorgt voor spanning in de tuin en kan erg verschillen.

De bloemenakker, de border en het gazon zijn groenvormen van de open ruimte. Je kunt er overkijken. Als je onder een boom door kunt kijken, dan behoort die boom eveneens tot de open ruimte. Groepjes bomen en struiken, hoge hagen en struiken zijn groenvormen van de gesloten ruimte. Je kunt er niet overkijken. Gesloten ruimte impliceert schaduw of halfschaduw.

Houd deze informatie in gedachten wanneer je een tuinplan tekent of interpreteert. Een bovenaanzicht ziet er anders uit dan een vooraanzicht. In bovenaanzicht neemt een boom veel plaats in op een plattegrond en een haag bijna geen plaats. In werkelijkheid kun je onder de boom doorkijken, terwijl de haag je zicht beperkt. De boom is in vooraanzicht open ruimte, de haag is in vooraanzicht gesloten ruimte.

Volumes, lijnen, punten en vlakken Het ruimtelijke beeld dat je wilt realiseren, is een van de criteria bij de keuze voor een groenvorm. Integreer, indien mogelijk, voldoende opgaande groenvormen in je ontwerp. Beeld je een ommuurde tuin in met een paadje, een terras en bloemenborders. In de tuin staat geen enkele boom of ander element dat boven de muren uitsteekt. Alles speelt zich af onder de ooghoogte. De tuin ziet er een beetje saai en leeg uit; hij vraagt om een goedgeplaatste boom of struik.

Opgaande groenvormen zoals bomen, struiken en hagen be-palen op termijn de structuur van je tuin. Ze geven massa aan de tuin, delen de ruimte in en schermen af. Ze zorgen voor privacy en ze maken de tuin verrassend (zie tekening rechts boven). Richting en afstand van de inkijk bepalen hoe hoog het zichtscherm moet zijn.

Groenvormen van de gesloten ruimte zijn meestal lijn-vorming of ze vormen een volume (zie tekening rechts onder). Groenvormen van de open ruimte zijn vlak: de bloemenakker, de groentebedden in de moestuin, het gazon, de bloemen-weide, de bloemenborders en beplantingen met lage struiken.

De schaduwborder verdient extra aandacht. Deze is vlak, net zoals de zonneborder. Je kunt er dus ook overheen kijken. Visueel behoort deze groenvorm tot de open ruimte, maar hij is samengesteld met planten uit de gesloten, beschaduwde ruimte.

boek_ST.indd 24 7/1/08 10:19:05 AM