1

Help dappere postduif Armand om een bericht van de koning goed af te leveren.

Actieve Stadstour bij Educatief Beleefparcours ´Antwerpen bouwt bruggen 1914-2014´

Aanbod onderwijs en jeugdbewegingen

Handleiding voor leerkrachten en begeleiders

Brief van de koning

2

Brief van de koning

Actieve Stadstour bij Educatief Beleefparcours ´Antwerpen bouwt bruggen 1914-2014´

Inhoudsopgave

Pagina :

Vooraf 3

Over deze handleiding 4

Werkwijze ´Brief van de koning´ 7

Actieve Stadstour ´Brief van de koning´ 8

• Inleiding 8

• LOCATIE 1 : Steenplein 9

• LOCATIE 2 : Noorderterras 11

• LOCATIE 3 : Onze-Lieve-Vrouwekathedraal 13

° Optioneel : Postkantoor aan de Groenplaats

• LOCATIE 4 : Bisschoppelijk Paleis 17

° Optioneel : Huis van kunstschilder Teniers

° Optioneel : Boerentoren

° Optioneel : Albert Heijn

• LOCATIE 5 : Grote Markt 22

Bijlagen : 25

• Bijlage 1 : Plan Stadstour

• Bijlage 2 : Kaartjes voor samenlevingsspel

• Bijlage 3 : Postduif Armand

• Bijlage 4 : Brief aan de burgemeester

• Bijlage 5 : Bibliografie

3

Vooraf

Het Vredescentrum bouwt bruggen : herdenking 100 jaar Eerste Wereldoorlog in Antwerpen

Het Vredescentrum van de Provincie en Stad Antwerpen vzw werkt sinds 1986 aan projecten rond vredesopvoe-

ding en herinneringseducatie, zowel voor kinderen, jongeren als volwassenen.

2014 is een bijzonder jaar: ter gelegenheid van 100 jaar Eerste Wereldoorlog coördineert het Vredescentrum

het herdenkingsprogramma Antwerpen ´14-´18. Antwerpen ´14-´18 is een omvangrijk programma, dat tot

stand komt met meer dan 50 partners in binnen- en buitenland.

Kinderen en jongeren spelen een centrale rol in het grootse herdenkingsprogramma Antwerpen ´14-´18. Zo

ontwikkelde het Vredescentrum speciaal voor de jeugd het Educatief Beleefparcours ´Antwerpen bouwt brug-

gen 1914-2014´ in museum het Vleeshuis in Antwerpen. Bij de opening van de reconstructie van de tijdelijke

brug over de Schelde in oktober 2014, mogen kinderen en jongeren als eerste de oversteek maken.

Actieve stadstour ´Brief van de koning´

De actieve Stadstour ´Brief van de koning´ is een aanvullende activiteit bij het Educatief Beleefparcours ´Ant-

werpen bouwt bruggen 1914-2014´. De Stadstour kan ook prima zonder bezoek aan het Beleefparcours bewan-

deld worden.

De Stadstour is uitgewerkt op het niveau van leerlingen uit het 5de en 6de leerjaar basisonderwijs (9 t/m 12

jaar), maar is ook geschikt voor scholieren van lagere graden in het lager onderwijs (3 en 4e studiejaar), begin

middelbaar (1e en 2e middelbaar) en andere jeugdgroepen.

De Stadstour kwam tot stand in samenwerking met stagiair Matthijs Verschueren van het departement Sociaal

Agogisch Werk van de Karel de Grote Hogeschool in Antwerpen. Met dank aan stadsgids Toon Livens voor het

delen van zijn kennis over Antwerpen tijdens WO1.

4

Over deze handleiding

Deze handleiding omvat zowel geschiedkundige informatie als opdrachten rond beleving- kritische begrips-

vorming rond de Eerste Wereldoorlog, steeds gelinkt aan actuele thema´s en locaties in de binnenstad van

Antwerpen. Het is de bedoeling dat een leerkracht of andere begeleider direct kan starten met de Stadstour, na-

dat hij of zij dit document heeft bestudeerd. Er is ook ruimte voorzien om de tour naar wens zelf aan te vullen.

Uiteraard staat het de begeleider vrij om aanpassingen te maken in de tour of inhoud.

Opzet en doelstellingen van de actieve Stadstour

Inleiding

Het Vredescentrum wil met de Stadstour ´Brief van de koning´ deelnemers actief betrekken bij maatschappe-

lijke thema’s als vrede, conflict, (oorlogs-)migratie en integratie.

Belevingsaspecten en educatieve doelstellingen vormen het uitgangspunt. Vertrekkend vanuit Antwerpen

tijdens de Eerste Wereldoorlog kijken we naar hedendaagse en actuele thema´s. Wat is er veranderd? Wat is

er nog steeds herkenbaar? Aan de hand van verschillende opdrachten komen de deelnemers telkens meer te

weten over de ander, zichzelf, verleden en heden van de stad Antwerpen, gelinkt aan de bovenstaande thema’s.

Praktisch

• Aanvullend aanbod bij Educatieve Beleefparcours ‘Antwerpen bouwt bruggen 1914-2014’.

De wandeling is een perfect te combineren met een bezoek aan het Beleefparcours.

• Zelfstandig, met actieve begeleiding door de leerkracht, of te boeken met gids.

• Duur: max. 2 uur (basisversie van Stadstour); 2,5 uur (uitgebreide variant)

• Aantal kilometer: 2 – 2,5 km

• Locaties: binnenstad van Antwerpen, tussen het Steenplein en de Boerentoren.

• Volgorde van locaties met spelvorm:

1. Steenplein --> keuzespel

2. Noorderterras (startlocatie) --> samenlevingsspel

3. Onze-Lieve-Vrouwekathedraal --> kringgesprek

OPTIONEEL : Postkantoor aan de Groenplaats

4. Bisschoppelijk Paleis --> quiz historische vragen

OPTIONEEL : Huis van kunstschilder Teniers --> zoek opdracht

OPTIONEEL : Boerentoren

OPTIONEEL : Albert Heijn

5. Grote Markt --> levend standbeeld

5

Doelstellingen voor de deelnemers

De Stadstour is samengesteld uit agogische kaders en leertheoretische kaders, op maat van jongeren tussen

9 t/m 12 jaar vanuit onderwijs en jeugdwerk.

Aan de uitwerking van de Stadstour liggen cognitieve en gedragsdoelen ten grondslag. Onderaan treft u de

algemene doelstellingen die in de tour verwerkt zijn, zoals gebaseerd op het curriculum voor onderwijs

(lagere school).

Cognitieve doelen

• Kennismaking met de geschiedenis

van WO1 (in Antwerpen)

• Link met de hedendaagse actualiteit

(diversiteit, vluchten)

• Leren over de impact van WO1 op de

wereldgeschiedenis

• vKennis houdingen en vaardigheden

Gedragsdoelen

• Kritisch leren reflecteren over oorlogs- en

vredessituaties

• Samenwerken als basis van vrede

• Inzicht in bepaalde sociale realiteiten van vandaag

(migratie en integratie)

• Groepsvormend

• Persoonlijke ontwikkeling ook in relatie met de

ander

• Empathie

Algemene doelstellingen

Curriculum vaardigheden lagere school

WERELDORIËNTATIE-MENS

• Ik en mezelf: Leerlingen

° drukken in een niet-conflict geladen situatie, eigen indrukken, gevoelens, verlangens,

gedachten en waarderingen spontaan uit.

° kunnen beschrijven wat ze voelen en wat ze doen in een concrete situatie en kunnen

illustreren dat zowel hun gedrag als hun gevoelens situatie gebonden zijn.

° tonen in concrete situaties voldoende zelfvertrouwen, gebaseerd op kennis van het eigen kunnen.

• Ik en de ander

° kunnen in concrete situaties verschillende manieren van omgaan met elkaar herkennen,

erover praten en aangeven dat deze op elkaar inspelen.

° tonen de bereidheid zich te oefenen in omgangswijzen met anderen waarin ze minder sterk zijn.

° tonen in een eenvoudige conflictsituatie in de omgang met leeftijdgenoten de bereidheid om

te zoeken naar een geweldloze oplossing.

• Ik en de anderen: in groep

° hebben aandacht voor de onuitgesproken regels die de interacties binnen een groep typeren

en zijn bereid er rekening mee te houden.

6

WERELDORIËNTATIE-MAATSCHAPPIJ

• Sociaaleconomische verschijnselen: leerlingen

° kunnen illustreren dat verschillende vormen van arbeid verschillend toegankelijk zijn voor

mannen en vrouwen en verschillend gewaardeerd worden.

° kunnen met een zelf gekozen voorbeeld het nut en het belang aangeven van een collectieve

voorziening, waarvoor de overheid zorg draagt.

° kunnen illustreren dat welvaart zowel over de verschillende landen in de wereld als in België

ongelijk verdeeld is.

° beseffen dat hun gedrag beïnvloed wordt door de reclame en de media.

° tonen zich bereid om actieve en passieve vormen van vrijetijdsbesteding te onderzoeken en

te evalueren.

• Sociaal-culturele verschijnselen

° kunnen er in hun omgang met leeftijdgenoten op discrete wijze rekening mee houden dat niet

alle kinderen in hetzelfde type gezin wonen als zijzelf.

° kunnen illustreren dat verschillende sociale en culturele groepen verschillende waarden en

normen bezitten.

° kunnen illustreren dat arbeidsmigratie en het probleem van vluchtelingen een rol hebben

gespeeld bij de ontwikkeling van onze multiculturele samenleving.

° zien in dat racisme vaak gebaseerd is op onbekendheid met en vrees voor het vreemde.

Doelstellingen voor de begeleider

Het is de taak van de begeleider om de leerlingen actief op weg te helpen en de verschillende opdrachten in

goede banen te leiden. We raden aan om de tour voor aanvang door te nemen en de invulling eventueel licht

aan te passen aan de (doel)groep.

7

Werkwijze ´Brief van de koning´

Doel en rode draad

Het is de bedoeling dat de deelnemers stukjes van een geheime boodschap verzamelen. Ze helpen postduif

Armand om de geheime boodschap zo snel mogelijk af te leveren op een nog geheime locatie (Stadhuis).

Om de geheime boodschap te weten te komen, zullen de deelnemers enkele opdrachten uitvoeren op verschil-

lende locaties in de binnenstad van Antwerpen. Aan het einde van elke opdracht ontcijferen ze een stukje van

de boodschap.

Centraal figuur in de Stadstour is Armand de postduif, een fictief personage met leefwereld begin oktober 1914

(vlak voor de val van Antwerpen). Armand moet in opdracht van de koning een geheime boodschap bezorgen

aan een nog onbekende ontvanger. De deelnemers dienen volgens Armand wel wat kwaliteiten te bezitten

voor hij de boodschap in de brief prijsgeeft. Bovendien heeft hij last van geheugenverlies ten gevolge van een

explosie dicht bij het Steenplein.

8

Actieve Stadstour ´Brief van de koning´

INLEIDING

Armand richt zich tot de deelnemers:

“Roekoe, pfff (kreun). Mijn naam is Armand en ik ben een postduif voor het

Belgische leger van oktober 1914. Ik heb het op dit moment ongelooflijk druk, altijd

maar post wegbrengen. Zeker ook omdat Antwerpen nu de hoofdstad is van België. Omdat

ik zo snel ben, mocht ik voor de koning, Albert I, beginnen werken. Je weet wel, enkel de

besten mogen voor de koning werken.

Hebben jullie die flits gezien en die luide knal gehoord? Ik ben superhard geschrokken en

moest hier een noodlanding maken. Oei, ik heb mijn vleugel verbrand… Ruiken jullie ook

gebraden duif ?

Ik ben blij dat jullie me gevonden hebben, want ik moest een belangrijke boodschap over-

brengen van de koning naar… wie ook al weer? En wat was de boodschap nu weer? Ik ben

helemaal in de war. Misschien kunnen jullie door opdrachten te doen mijn geheugen helpen

opfrissen. Jullie moeten wel beloven dat jullie je uiterste best doen om de brief van de ko-

ning tijdig te bezorgen. ”

9

LOCATIE 1 : Steenplein

Duur : +/- 7 min. Thema : vluchten in oorlogssituaties en op de vlucht over de brug

pontonbrug 1914, bron: stadsarchief

Armand richt zich opnieuw tot de deelnemers om de eerste opdracht in te leiden:

“Roekoe! Druk hier hé? Al die honderden mensen die hier over de brug willen

vluchten naar Linkeroever. Misschien zien jullie de brug niet goed door al de rook.

Ze hebben namelijk alle boten en olie in brand gestoken! Staat de Schelde nu in brand?! Wat

nemen jullie zoal mee als je moet vluchten voor oorlog? ”

De opdracht: keuze-spel

Stel de deelnemers de volgende vragen :

- Wat neem jij mee als het oorlog is, en je op de vlucht moet slaan?

(bijv. familie, gsm, voetbal, water, eten, zakmes, geld, …)

- En waarom neem je dit mee?

- Als je maar 1 ding zou mogen kiezen, wat zou dat dan zijn?

- Wat vind je het meest nuttig en het minst nuttig van al de dingen die je hoort, en waarom ?

10

- Zou je iets anders kiezen als je in de woestijn moet vluchten?

- Zou je iets anders kiezen als je de jungle in moet vluchten?

- Denk je dat het anders is als je te voet moet vluchten of met een auto?

- Kun je andere redenen verzinnen waarom mensen op de vlucht slaan ?

- Wat zou je meenemen als je 100 jaar geleden moest vluchten?

Geschiedenis

100 jaar geleden lag hier, tijdens de Eerste Wereldoorlog, een brug over de Schelde. Het was een pontonbrug:

een brug die drijft op het water op meerdere pontons. Het Belgische leger legde deze brug aan om de stad te

kunnen bevoorraden. Nadien deed de brug ook dienst als belangrijke route voor Belgische soldaten en burgers,

die de stad wilden verlaten toen de dreiging van het Duitse leger toenam.

De oude pontonbrug was 320 lang en 3 meter breed waarvan 1.80m begaanbaar was. Dat was net breed

genoeg om met een paard over te steken. Je kon de brug telkens maar in één richting gebruiken, die op vaste

tijdstippen wisselde. Beide oevers hadden radiocontact met elkaar, zodat de soldaten goed geïnformeerd waren

wat er aan de overkant gebeurde. Verder waren er strenge regels voor het gebruik van de brug: uit de maat

marcheren, afstappen van je voertuig, enkel wandelen,…. Een speciaal team van pontonniers stond dag en

nacht paraat om op deze regels toe te zien en herstellingswerken uit te voeren.

In de nacht van 8 op 9 oktober kregen alle soldaten in en rond de stad het bevel om zich terug te trekken.

Ondanks de hevige bombardementen van de laatste dagen stonden er nog duizenden burgers aan te schuiven

aan het Steen om de pontonbrug over te kunnen steken. Het leek of de Schelde in brand stond. De stad hing

vol rook van de oliereserves en boten die in brand gestoken werden om ze niet in handen van de vijand te laten

vallen. Op 9 oktober 1914 om 6u ’s morgens probeerden de overgebleven pontonniers van het Belgische leger

de brug op te blazen. Antwerpen was verloren en klaar om zich over te geven.

“Roekoe, oh, ik kan me weer iets herinneren, er is een plek aan de Schelde,

hier achter de hoek van het Steen, waar je een boot kan zien liggen.

Misschien kunnen jullie daar eens gaan kijken… want als die weg is, denk ik dat we beter

snel verder werken om te kunnen vluchten. In het kokertje rond mijn pootje zat de geheime

boodschap. Ik denk dat het eerste woord iets te maken had met samenwerken. ”

11

LOCATIE 2 : Noorderterras

Duur : +/- 15 min. Thema : vormen van integratie

Armand richt zich tot de deelnemers:

“Roekoe, waar is dat schip naartoe? En de soldaten? Waarschijnlijk hebben de

Duitsers de stad al ingenomen dan. Ik hoop het niet! Misschien is het goed om de

volgende opdracht uit te voeren, dan kan ik nog eventjes nadenken over wat het volgende

woord ook weer was in de boodschap. “samenwerken is de … hmm hmm… ?”

Geschiedenis

Hier aan het Noorderterras lag in 1914 het Duitse

schip, de Gneisenau, aangemeerd. Aan het begin van

de oorlog, augustus 1914, nam Antwerpen dit schip

meteen in beslag (evenals alle andere Duitse sche-

pen). Het Belgische leger maakte van dit schip een

groot hospitaal voor gewonde soldaten.

Wanneer de Duitsers Antwerpen dreigen binnen te

vallen in het najaar van 1914, verandert het hospitaal-

schip in een krachtig wapen. Enkele overgebleven Bel-

gische soldaten proberen nog het schip weg te slepen

en te doen zinken in het midden van de Schelde. Door

deze blokkade zouden de Duitsers geen gebruik kunnen maken van de Schelde. Dat zou als voordeel hebben,

dat de Duitsers de Belgische kust niet gemakkelijk zouden kunnen bereiken, waar de laatste overgebleven Bel-

gische troepen zich verschansten samen met de koning en zijn gevolg. Helaas slaagden de Belgische soldaten

niet helemaal in hun opzet. Het schip bleek eerder een kleine last dan een heuse barricade voor de Duitsers.

Achteraf gezien bleek deze actie onnodig. De Duitse troepen maakten geen gebruik van de haven voor militaire

schepen. Om naar de zee te kunnen varen, zul je namelijk over Nederlands grondgebied moeten varen. Aange-

zien Nederland neutraal bleef in de oorlog, zou een doortocht daar als oorlogsmisdaad gezien worden - met als

gevolg meer tegenstanders.

12

De opdracht:

De deelnemers ontdekken dat integreren in een samenleving niet altijd zo simpel is, en dat dit verdraagzaam-

heid vereist aan beide kanten.

- Deel de groep op in twee deelgroepen.

- Geef elk van de groepen een kaartje uit bijlage 2. Op de kaartjes staan een aantal regels die gelden

in de samenleving die elk van de groep representeert.

- Laat de beide groepen zich de regels van hun samenleving eigen maken.

- Vervolgens mag samenleving 1 een eerste afgevaardigde (nieuwkomer) kiezen die gaat proberen te

integreren/assimileren in de andere samenleving.

- Begin met de samenleving 1. Deze samenleving zal proberen om de nieuwkomer uit de andere

groep zo snel mogelijk de regels van de samenleving eigen te laten maken, zonder te verklappen

wat die regels zijn. De nieuwkomer heeft slechts 10 seconden om de regels te ontdekken; daarna

wordt hij of zij vervangen door een andere nieuwkomer, die ondertussen al heeft kunnen observeren.

- Draai de rollen nu om en laat telkens een nieuwkomer uit samenleving 1 de andere samenleving

bezoeken. Samenleving 2 is een zeer intolerante samenleving die telkens de nieuwkomer bruusk

wegstuurt als deze een kleine fout maakt binnen de samenlevingsregels.

Spelsuggestie

Laat de deelnemers een groepsnaam voor hun samenleving bedenken.

Armand richt zich tot de deelnemers:

“Roekoe, goed gedaan. Maar AUWAUWAU mijn vleugel! Kunnen jullie misschien

dringend met mij langs de kathedraal gaan om daar verzorging te zoeken? Kardinaal Mercier

zal me wel helpen”

13

LOCATIE 3 : Kathedraal

Duur : 5 min Thema: reflectief kringgesprek

Armand richt zich tot de deelnemers:

“Roekoe, ik ga even op de torenspits zitten. Dan kan ik weer een beetje op

krachten komen. En dan kan ik ook goed over de stad uitkijken en misschien weet ik

dan wel weer waar de brief gepost moet worden. Maken jullie even een mooie kring, dan kan

ik jullie van bovenaf goed zien staan.”

GeschiedenisIn oorlogssituaties worden mensen geconfronteerd met grote onzekerheid en onwetendheid. Religie en godsdiensten kunnen dan houvast geven.

Tijdens WO1 werden hier in de kathedraal elke dag missen opge-dragen. De mensen stonden dikwijls zelfs tot buiten aan te schu-iven. Na de viering speelde het orgel de Brabançonne – om het natiegevoel te versterken, zoals vaak in tijden van crisis gebeurt. Ondanks alle miserie floreert de katholieke kerk. Zo werden er recordaantallen communies gehaald.

Na WOI werd in de kathedraal een nieuwe kapel ingewijd voor Onze-Lieve-Vrouwe van de Vrede. Boven het altaar hangt een groot schilderij met daarop koning Albert I, koningin Elisabeth, Kardinaal Mercier en de toenmalige deken. Kardinaal Mer-cier was tijdens WOI aartsbisschop van Mechelen. Antwerp-en was tijdens WOI geen bisdom en had een deken als hoofd in de Onze-Lieve-Vrouwekerk (die dus geen kathedraal was, want daarvoor heb je een bisschop nodig). Maar in de oorlog-smaanden van Antwerpen droeg Kardinaal Mercier hier gere-geld een viering op, om de overledenen te eren en de over- levenden te vieren.

14

Opdracht : reflectie voorgaande opdrachten

De deelnemers reflecteren over de opdrachten aan het Steenplein en het Noorderterras.

- De deelnemers gaan is een grote kring staan.

- Leg uit dat er vragen gesteld worden die te maken hebben met de vorige opdrachten.

- Wie wil antwoorden, mag een stap naar het midden van de kring doen en zijn/haar mening of

ervaring delen met de rest. De anderen luisteren goed.

- Als iemand iets wil toevoegen of zeggen over de mening of stelling van een ander, zet hij/zij een

stap achteruit.

- Als een deelnemer zijn/haar mening heeft gegeven, geeft de groep applaus. Door zacht of hard te

klappen laat de groep merken in hoeverre ze het eens zijn met de stelling. Bijvoorbeeld: bij een

goede stelling of argumentatie wordt er luid geapplaudisseerd en gejuicht.

Voorbeelden van open reflectie vragen:

- Bij het Steenplein dachten we na over wat je meeneemt als je vlucht.

Wat vond je van die opdracht?

- Hoe kun je je goed inleven in iemand die 100 jaar geleden moest vluchten?

Waar denk je dan aan?

- Wat vonden jullie van het samenlevingsspel aan het Noorderterras?

- Was het moeilijk om jezelf aan te passen aan een andere groep?

- Wat maakt dat je dit gemakkelijk of moeilijk vond?

- Zouden mensen zich ook soms zo moeten aanpassen? Wanneer?

- Waarom denk je dat?

- Zou je hulp kunnen gebruiken om jezelf aan te passen? Wat voor hulp (bijv. een inburgeringscursus,

een maatje, onderwijs, een boekje met samenlevingsregels in je eigen taal, … ) ?

Spelsuggestie

Voor extra aanmoediging:

Neem een aantal maiskorrels mee (iets wat Armand graag eet). Geef elke deelnemer een 4-tal korreltjes:

elke deelnemer die een stap naar het midden doet om een mening of ervaring te delen, of die reageert op

een andere deelnemer, mag een korreltje proberen gooien in het bakje dat je in het midden van de kring

neerzet (´Voor Armand, om hem erbovenop te helpen´).

15

Armand richt zich tot de deelnemers:

“Roekoe, ik voel me al iets beter. En ik heb ineens een helder moment! Ik herin-

ner me weer een stukje zin: ´Samenwerken is de basis voor vrede en kan grote…´ Steken jul-

lie de grote Groenplaats over, ik weet daar nog een ander pleintje, daar was ook iets speciaals

te doen.”

OPTIONEEL : Postkantoor aan de Groenplaats

Op weg naar het Bisschoppelijk Paleis kunnen jullie eventueel langs het postkantoor wandelen.

Suggestie

In de rechterkamer van het postkantoor, de ruimte op de hoek,

hangt een gedenkplaat. Dit is de gedenkplaat voor gesneuvelde

werknemers tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Tijdens

de openingstijden van het postkantoor kunnen jullie hier even

halt houden.

Geschiedenis

In oorlogssituaties wordt de post meestal aan strenge censuur

onderworpen. Dat was tijdens WO1 in Antwerpen niet anders. Zo was het bijvoorbeeld ten strengste verboden

om te schrijven over de gebeurtenissen in Antwerpen, of om informatie over soldaten te vermelden.

Tijdens WO1 werden vaak postduiven ingezet om censuur te vermijden. Er werden tijdens de oorlogsjaren meer

dan 100.000 duiven gebruikt, waarvan zo´n 95% de boodschap naar de juiste plaats kon brengen.

Het Belgische leger zette geregeld postduiven in. Een legereenheid had soms wel meer dan 100 duiven. De

duiven die hiervoor ‘aangeworven’ werden waren supersnel (80 km/u) en ze konden hun hok altijd terugvin-

den, ook al was dit op een andere plaats neergezet. Een klein aantal duiven werd speciaal gebruikt voor spiona-

gedoeleinden. Zij kregen dan in plaats van een brievenkokertje een kleine fotocamera voor de borst bevestigd.

Sommige duiven kregen na de oorlog een medaille voor hun dappere inzet.

16

In Brussel werd zelfs een monument voor de “Oorlogsduiven” opgericht dat in 1931 door koning Leopold III

werd ingehuldigd, als dankbetoon aan de duiven. Het standbeeld is een dame die met ontblote borst een duif

in de hand houdt. Het bevindt zich op de Pantsertroepensquare, aan het einde van de kaaien (in Brussel). Er

waren ook Belgische duiven die na de oorlog naar Amerika werden gebracht, waar ze vertroeteld werden in een

soort rusthuis voor duiven.

Niet enkel de post leed onder censuur, maar ook de media werden streng gecontroleerd op hun berichtgeving.

Op een gegeven moment werden in Antwerpen alle Engelse kranten uit de rekken gehaald, omdat die te goed

en correct beschreven wat er zich buiten de stadsmuren afspeelde. De Belgische kranten waren daarentegen

veel te optimistisch en zij gaven de burgers feitelijk valse informatie.

Armand heeft een nieuwtje als aanvulling op deze geschiedenis:

“Roekoe, wist je dat wij duiven ook vaak onderschept worden?

Mensen gooien soms stenen de lucht in om ons neer te halen. Niet alleen om

onze post af te nemen, maar ook omdat wij duiven goed smaken. Mijn neefje Gerrit en mijn

goede vriendin Godelieve zijn al in de soep beland…! Hun namen hadden hier eigenlijk ook

wel op de gedenkplaat kunnen staan. Nu ja, op naar het pleintje waar ik het over had, bij het

Bisschoppelijk Paleis”

17

LOCATIE 4 : Bisschoppelijk Paleis

Duur : +/- 10 min. Thema : quiz met diverse WO1 vragen

Geschiedenis

Tijdens WO1 was dit het huis van de Duitse krijgs-

gouverneur. De Duitsers hadden hier ook een rechtszaal

ingericht waar Belgen ter dood veroordeeld werden en

vanuit hier op staande voet naar een executieplatform

gebracht in fort V te Edegem.

Opdracht: quiz

Het is de bedoeling om met je groepje zoveel mogelijk

punten te scoren tijdens de quiz. De winnende groep mag

als eerste het volgende bericht van Armand lezen - en weet

dus sneller alles over de geheime boodschap.

- Verdeel de deelnemers in 4 gelijke groepjes.

- De kinderen gaan per groepje bij elkaar zitten. Elk van de groepjes zit op gelijke afstand van de

quizmaster.

- De quizmaster voor vandaag is Armand, hij stelt de vragen (of de begeleider). De afbeelding van

Armand (bijlage 3) ligt in het midden van de groepjes op de grond. Het is de bedoeling dat Armand

in de lucht gestoken wordt om te antwoorden.

- Na het stellen van een vraag, hebben de kinderen enkele seconden de tijd om onderling, binnen hun

groepje, te overleggen. Als de quizmaster aangeeft (´start!´) dat er geantwoord mag worden, gaat

één afgevaardigde van de ploeg zo snel mogelijk Armand in de lucht steken.

- Wie eerst is, mag antwoorden en de anderen gaan terug naar hun ploeg en gaan dus weer zitten.

- Bij een fout antwoord wordt er terug een signaal gegeven: er mag dan weer een afgevaardigde van

elk groepje naar de quizmaster lopen.

18

De quiz vragen :

Vraag 1: Wanneer begon de Eerste Wereldoorlog?

A. In mei 1914

B. In augustus 1914

C. In mei 1945

Vraag 2: Wat is een pontonbrug?

A. Een brug die op het water drijft

B. Het is altijd een brug gemaakt van houten planken en touw

C. Een stenen brug over het water

Vraag 3: Waarom zette het leger duiven in tijdens de oorlog?

A. Om de bevolking van voedsel te voorzien

B. Om (geheime) informatie snel weg te kunnen brengen

C. Voor soldaten om te oefenen op scherpschieten

Vraag 4: Hoe veel jaar is het geleden dat WO1 uitbrak in 2024?

A. 100 jaar geleden

B. 110 jaar geleden

C. 111 jaar geleden

Vraag 5: Welke functie had het Bisschoppelijk Paleis tijdens de oorlog?

A. Hospitaal voor gewonde soldaten

B. Vluchtelingenkamp

C. Rechtbank

Vraag 6: Wat deden de Belgische soldaten met de Duitse boot (Noorderterras) toen de Duitsers binnenvielen?

A. Snel wegvaren

B. Laten zinken op de Schelde zodat het schip een hindernis werd

C. Meenemen, want boten zijn handig in oorlogstijd

Vraag 7: Wat deden steden en dorpen als de vijand ze dreigde in te nemen?

A. Stilletjes verschuilen en wachten

B. Ontsnappen met luchtballonnen en zeppelins van het leger

C. Hun voorraden platbranden, zodat de vijand niets zou kunnen gebruiken

19

Open vragen (optioneel) :

- Vraag 8. Waarom was Antwerpen voor even hoofdstad van België?

(Antwoord: de koning, regering en legertop waren naar Antwerpen gekomen. Antwerpen werd

oninneembaar geacht vanwege zijn dubbele fortengordel. )

- Vraag 9. Waarom worden in tijden van oorlog eigen mensen ter dood veroordeeld en doodgeschoten?

(Antwoord : doel is om mensen die zich schuldig maken aan overtreding van de wetgeving

inzake hulpverlening aan de vijand terecht te wijzen. Dit is ook een duidelijke waarschuwing

aan iedereen).

- Vraag 10. Kun je raden met welke gezinsleden koning Albert 1 naar het Paleis op de Meir was gekomen?

(Antwoord: vrouw koningin Elisabeth en hun 3 kinderen)

“Roekoe, ik weet het weer! We moeten terug naar het stadhuis. De brief van de

koning is voor burgemeester De Vos! Snel, want ik denk dat het bijna zo ver is, we

moeten nog op tijd over de brug voor ze die opblazen. Trouwens, als je burgemeester De Vos

ziet, praat dan luid, de man is al 70 jaar. Ik herinner me ook weer een stukje van de bood-

schap: het was iets met ´grote oorlogen en kleine conflicten…´ en volgens mij moest ik naar

de Grote Markt gaan… Gaan jullie daar zo ook eens kijken?”

20

OPTIONEEL: huis van kunstenaar Teniers

Opdracht : zoek de gedenkplaat

Als uitbreiding van de quiz kunnen de groepjes hier strijden voor een absolute overwinning: ze zoeken zo snel

mogelijk de gedenkplaat van kunstschilder David Teniers II, die aan een van de huizen op het plein hangt. Het

groepje dat eerst aangekomen is aan de gedenkplaat, wint.

Geschiedenis

Dit was het vroegere adres van David Teniers II. Hij was een

beroemde Vlaamse kunstschilder uit 1600 met connecties

over de hele wereld.

Duitse kannonnen, ´Dikke Bertha´s´, verwoestten in okto-

ber 1914 de huizen in deze buurt. Het oude woonhuis van de

schilder, en ook een collectie waardevolle schilderijen, bleven

niet gespaard.

21

OPTIONEEL: Boerentoren

Geschiedenis

De Boerentoren stond er nog niet in 1914. Het was toen een levendige

wijk met kleine straten. Tijdens de laatste fase van de Duitse aanval brach-

ten bommen de wijk ernstige schade toe.

Na de oorlog (1919) wilde men op deze plaats een gebouw optrekken dat

het einde van de Meir symboliseert, als een monument. De grond werd 10

jaar later, in 1928, verkocht aan de Volksbank te Leuven die er de Boeren-

toren bouwde.

Ook op een aantal andere delen van de stad vielen bommen. In augustus

1914 werd de stad opgeschrikt door zeppelinbombardementen. Het stads-

bestuur besloot toen om Antwerpen tijdelijk te verduisteren, om het zicht

van de bommenwerpers te bemoeilijken. De straatverlichting ging bijvoorbeeld niet meer aan.

Armand voegt toe :

“Roekoe! Die Duitsers met hun verrekte

luchtschepen. Zeppelins noemen ze dat soort lange

ballonnen. Je ziet ze van ver aankomen. Maar toch,

die bommen die ze er uit laten vallen komen toch wel

behoorlijk aan. Je weet niet eens waar ze vallen, dat kan

overal zijn. Ik ben blij dat ze de koning niet hebben kun-

nen raken – die zit hier iets verderop in het Paleis.”

Als je bij de Boerentoren staat, kun je het Paleis op de Meir zien liggen. Koning Albert 1 zocht hier met zijn

vrouw koningin Elisabeth een onderkomen nadat de vijand Brussel was genaderd. De drie kinderen van de

koning en koningin hebben hier ook verbleven, maar niet zo lang als hun ouders: voor alle veiligheid stuurde de

koningin de kinderen naar Engeland.

De koning stuurde veel berichten uit. In de nok van het Paleis op de Meir was een duiventil van waaruit post-

duiven werden uitgezonden. Scoutsjongens werden ingezet als koeriers om boodschappen op korte afstanden

van en naar de koning over te brengen.

22

OPTIONEEL: Albert Heijn

Geschiedenis

Op de locatie waar nu de Albert Heijn staat, stond

vroeger hotel Saint- Antoine. Hier logeerden de be-

langrijkste vertegenwoordigers uit binnen- en buiten-

land, ook Winston Churchill. Tijdens WOI was hij de

Britse minister van Marine. Hij kwam in oktober 1914

naar Antwerpen. Churchill was er altijd een voorstan-

der van om te blijven strijden, zelfs toen de Duitsers

de Nete overstaken.

LOCATIE 5 : De Grote Markt

Duur : +/- 15 min. Thema : uitsluiting en het stadhuis in oorlogstijd

Armand richt zich tot de deelnemers:

“Roekoe! Ooo daar staat de mooie Brabo! Hij is zoveel meer dan een standbeeld

van een echte Antwerpse held. Hij is net voor WOI gemaakt met geld geschonken

door de Duitstalige bewoners van Antwerpen.

Om tot bij de burgemeester te geraken is het goed om eens te oefenen of jullie echt wel

willen helpen. Laten we net zo´n sprekend beeld maken als Brabo is. Als dat gelukt is kan

ik eindelijk zeggen waar je de brief moet posten. Snelheid is vereist want we moeten snel

vluchten… volgens mij zag ik daarnet bij de kathedraal nog zo´n luchtschip naderen”

Geschiedenis

De Duitsers die in Antwerpen woonden zaten in oorlogstijd in een lastig parket. Aan welke kant stonden ze

eigenlijk? Kozen ze voor hun thuisland of gastland? Het was geen gemakkelijke tijd voor hen. Ze werden beticht

van verraad door de beide partijen (zowel door gast- als thuisland) en heel vaak uitgesloten.

23

Stadhuis

Hier in het stadhuis zat in oorlogstijd burgemeester Jan De Vos,

die als sinds 1909 burgemeester van Antwerpen was. Hij was 70

jaar oud toen de oorlog uitbrak. Ook na de oorlog bleef hij burge-

meester van Antwerpen, ook al verweten sommige mensen hem

dat hij al te goede contacten zou hebben gehad met het Duitse

leger. Op 10 Oktober 1914 besluit hij om de stad over te geven aan

de Duitse generaals. Wanneer hij na dit gesprek terug aankomt in

de stad, wappert de Duitse vlag al.

Het stadhuis was tijdens WO1 een informatiepunt, en een belangrijke plaats om het volk toe te spreken. Ant-

werpen was even hoofdstad van het land en op deze locatie werd de bevolking bericht over de oorlogstoestand.

Opdracht : levend standbeeld

Het is de bedoeling dat al de deelnemers samenwerken om een mooi eenheidsbeeld te creëren met een be-

paald thema. Suggesties voor thema´s: vrede, godsdienst, armoede, vluchtelingen.

- 3 leerlingen mogen een houding aannemen die te maken heeft met het thema (bijv: een biddende

houding bij het thema ´godsdienst´). Ze moeten stokstijf blijven staan als een standbeeld, en mogen

zeker niet zeggen wat ze uitbeelden.

- Nadien mogen de andere leerlingen om de beurt ook het toneel op stappen, en de houding van de 3

andere leerlingen eventueel aanpassen. Daarna mogen deze deelnemers ook een rol opnemen in het

beeld.

- Als iedereen in het beeld staat, mag iedereen een kleine beweging en een geluidje toevoegen aan hun

rol. (Bijv: als je pannenkoeken aan het bakken bent, kan je bijkomende beweging zijn dat je de pan

naar boven beweegt en je roept ´woppa´).

- Nadien kun je samen met de deelnemers nadenken over de inhoud van het beeld. Was het echt wat

wij hierover denken? Wat kon er nog bij? Wat was er misschien niet zo belangrijk?

Suggestie

Maak als afsluiter een groepsfoto terwijl de groep als levend standbeeld poseert.

24

“Roekoe! Ik kan mij de hele boodschap weer herinneren! De koning heeft

geschreven :

Samenwerken is de basis voor vrede en

kan grote oorlogen en kleine conflicten voorkomen.

Willen jullie dat op een nieuwe brief schrijven (bijlage 4) en die bij het stadhuis bezorgen?

Zie je daar het infopunt Antwerpen ‘14-‘18, daar moeten we onze brief afgeven. Als het info-

punt gesloten is, kunnen jullie de brief onder de deur schuiven of kunnen jullie aan de balie

van het stadhuis terecht.

Heel erg bedankt voor jullie hulp, het was een eer om met jullie samen te werken. Dankzij

jullie zullen er veel mensen gered worden van de ondergang van Antwerpen. Ik wens jullie

nog een veilige thuiskomst toe! ”

25

Bijlagen

Bijlage 1: Plan Stadstour

26

Bijlage 2: kaartjes voor samenlevingsspel

Hieronder lees je de regels van jullie groep.

Help elke nieuwkomer om zo snel mogelijk te leren wat de regels van jullie groep zijn zonder deze te

verklappen.

Jullie regels:

- Als je elkaar aankijkt, dan lach je.

- Als je iets wil zeggen, vermeld je er ook altijd in hoe tof en aangenaam de ander is.

- Als je ´hallo´ wilt zeggen, dan knuffel je die persoon.

- Al de veters of plakkers van jullie linkerschoenen zijn los.

- Je loopt altijd met minstens 1 hand in je zakken.

Hieronder lees je de regels van jullie groep.

Stuur elke nieuwkomer bruusk weg als hij of zij zich niet houdt aan de regels van jullie groep.

Jullie regels:

- Als je elkaar aankijkt, laat je je tanden zien.

- Je noemt niemand bij naam, maar je gebruikt de naam van een dier (´hej leeuw …´).

- Jullie broek is opgerold tot juist onder de knie.

- Ja is nee; nee is ja.

- Als je ´hallo´ wil zeggen doe je dat me jullie unieke groet.

27

Bijlage 3: postduif Armand

28

Bijlage 4: brief voor de burgemeester

29

Bijlage 5: bibliografie

Boeken

- Bron Maes, G. T.2013. Antwerpen 1914, bolwerk van België tijdens WO1. Linkeroever uitgevers NV:houtekiet.

- Bron Geldof, D.2013. Superdiversiteit: Hoe migratie onze samenleving verandert. Leuven: ACCO.

- Bron Cuyvers, G. 2008. Psychologie: van ervaring tot gedrag.Leuven: Alta.

Cursusmateriaal

- Bron Claryes , M., educative functie

- Bron De Laet, T., gemeenschapsvormende functie.2013.KdG.

- Bron Matthijs, V., culturele functie.2013.KdG.

- Bron De Winter, E., activerende functie. 2013.KdG.

- Bron: Naegels, K. sociale geschiedenis en actualiteit. 2012, KdG.

- Bron: Livens, A., Vinck, J., Marichal, F. Stadswandeling: de eerste wereldoorlog. 2013.

Databank Vredescentrum