Staat der Walchenaren

Staat der Walchenaren

De bevolking van Walcheren1795 - 1940

Leo Hollestelle, 19 april 2012

Lezing voor de Heemkundige Kring WalcherenZeeuwse Bibliotheek Middelburg


Onderzoek naar sociaaleconomische segmentering en levensstijlen van de bevolking van een land of regio dat plaatsvindt vanuit verschillende wetenschappelijke disciplines:

- Economie- Epidemiologie- Sociologie- Demografie- Sociale geografie

Uitgangspunt:

Vaststelling van de omvang van veranderingen in geboorte, sterfte, sociale mobiliteit, migratie en arbeidsstructuur en de verklaring daarvan.

Historische demografie


Historische demografie

Historische demografie wordt beoefend door verschillende disciplines van de wetenschap: historici, sociologen, economisch-historici en statistici.In ons land zijn de belangrijkste instellingen waar historisch-demografisch onderzoek wordt gedaan: Stichting HSN, NIDI en CBS. Levensgeschiedenissen van 78.000 Nederlanders, geboren tussen 1812 en 1922 om op basis daarvan historisch demografisch onderzoek te kunnen doen. (4.500 Zeeuwen)


Belangrijke bronnen voor onderzoek naar historische demografie van Zeeland in het algemeen en Walcheren in het bijzonder

Wetenschappelijke en semi-wetenschappelijke literatuur


Belangrijke bronnen voor onderzoek naar historische demografie van Zeeland in het algemeen en Walcheren in het bijzonder

Databestanden via internet: www.volkstellingen.nl


Belangrijke bronnen voor onderzoek naar historische demografie van Zeeland in het algemeen en Walcheren in het bijzonder Registers van de burgerlijke stand


Belangrijke bronnen voor onderzoek naar historische demografie van Zeeland in het algemeen en Walcheren in het bijzonder Statistieken van overheden

Het provinciebestuur van Zeeland publiceerde in haar provinciale verslagen uitgebreid over de toestand van de bevolking. Vooral in de jaren 1851 t/m 1876 werden diverse statistieke opgenomen, zoals: de jaarlijkse groei van de bevolking per gemeente en per regio, migratie, kerkgenootschappen, aantal geborenen, huwelijken, echtscheidingen, overlijdens.


Belangrijke bronnen voor onderzoek naar historische demografie van Zeeland in het algemeen en Walcheren in het bijzonderGegenereerde databestanden i.k.v. digitaliseringsprojecten persoonsbestanden Zeeuws Archief


DATADATA

Publiek 24/7Publiek 24/7 WetenschapWetenschap


Factoren die het bevolkingsverloop beïnvloedden:

Hygiëne Mig

ratie

Voedselprijzen

Infrastru

ctuur

Epidemieën

Oorlog

Weer

Grond- e

n pachtprijzen


Het verloop van de bevolking


Bevolking Zeeland 1795-1990

0

20.000

40.000

60.000

80.000

100.000

120.00017

95

1815

1830

1840

1850

1860

1870

1880

1890

1900

1910

1920

1930

1940

1950

1960

1970

1980

1990

W

SD

TH

NB

ZB

ZV-O

ZV-W

Pijl 1: Daling van de bevolking in de Franse tijd, vooral Middelburg en Vlissingen (economische teruggang en Engelse invasie 1809)Pijl 2: Stijging van de bevolking na 1880 door migratie en groter geboorteoverschot.Pijl 3: Sterke stijging na WO IIBevolking is in 200 jaar verdrievoudigd.


Indeling gemeenten op Walcheren vanaf 1858.In 1811 telde Walcheren 28 gemeenten. In 1816 vond de eerste gemeentelijke herindeling plaats: Brigdamme werd bij Sint Laurens gevoegd, Buttinge en Hoogelande bij Grijpskerke. Domburg-Binnen en Domburg-Buiten gingen samen op in Domburg, Westkapelle-Binnen en Westkapelle-Buiten werden Westkapelle en Nieuwland en Sint Joosland werd Nieuw- en Sint Joosland. In 1835 gingen Oost-Souburg en West-Souburg samen en in 1857 werd Gapinge bij Vrouwenpolder gevoegd en Kleverskerke bij Arnemuiden. Dit is de situatie van 19 gemeenten, dat is tot 1 juli 1966.Bij de berekening en presentaties van de bevolkingsaantallen ben ik uitgegaan van gemeentelijke indeling zoals hier op de kaart aangegeven, dus vanaf 1858.


Bevolkingsverloop Walcheren per gemeente 1795-1960

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

1795

1810

1830

1840

1850

1860

1870

1880

1890

1900

1910

1920

1930

1940

1950

1960

Aagtekerke

Arnemuiden en Kleverskerke

Biggekerke

Domburg

Grijpskerke

Koudekerke

Meliskerke

Middelburg

Nieuw- en Sint Joosland

Oostkapelle

Oost- en West-Souburg

Ritthem

Serooskerke

Sint Laurens

Veere

Vlissingen

Vrouwenpolder en Gapinge

Westkapelle

Zoutelande

Daling Koudekerke na 1940: ‘t Zand geannexeerd door MiddelburgStijging aantal rond 1870: arbeiders aanleg Kanaal door Walcheren (Oost-Souburg, Veere)


Gemiddeld aantal inwoners per gemeente 1830-1940

Aagtekerke


Biggekerke

Domburg

Grijpskerke

Koudekerke

Meliskerke

Middelburg


Oostkapelle


Ritthem

Serooskerke

Sint Laurens

Veere

Vlissingen


Westkapelle

Zoutelande

5515511.8701.870

6816811.0211.021

774774

2.2332.233574574

17.13317.133907907

1.0531.053

2.3242.324583583

1.2141.214665665992992

14.83614.836984984

2.0052.005657657

62 / km62 / km22 108 / km108 / km22 72 / km72 / km22

145 / km145 / km22 59 / km59 / km22

121 / km121 / km22 82 / km82 / km22

1.250 / km1.250 / km22 67 / km67 / km22 75 / km75 / km22

277 / km277 / km22 60 / km60 / km22 92 / km92 / km22 65 / km65 / km22

165 / km165 / km22 1.885 / km1.885 / km22

54 / km54 / km22 223 / km223 / km22

87 / km87 / km22


Geboorte

Willem Ernest van Panhuys, geboren te Veere op 1 maart 1900, zoon van Willem Constantijn Panhuys, burgemeester van Veere en Levina Anna Catharina van der Lek de Clercq.


Geboorten Walcheren 1811-1980

0

500

1000

1500

2000

2500

1811

1817

1823

1829

1835

1841

1847

1853

1859

1865

1871

1877

1883

1889

1895

1901

1907

1913

1919

1925

1931

1937

1943

1949

1955

1961

1967

1973

1979


Geboorten Zeeland en Walcheren 1811-1938

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

18

11

18

16

18

21

18

26

18

31

18

36

18

41

18

46

18

51

18

56

18

61

18

66

18

71

18

76

18

81

18

86

18

91

18

96

19

01

19

06

19

11

19

16

19

21

19

26

19

31

19

36

Walcheren Zeeland


Aantal geboorten per maand 1811-1910

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec

Platteland Middelburg Vlissingen


Huwelijksluiting

Jan Mesu en Cornelia Abrahamse waren het eerste bruidspaar dat trouwde in het nieuwe gemeentehuis van Sint Laurens op 18 november 1931


Huwelijken Walcheren 1811-1980

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

1000

1811

1817

1823

1829

1835

1841

1847

1853

1859

1865

1871

1877

1883

1889

1895

1901

1907

1913

1919

1925

1931

1937

1943

1949

1955

1961

1967

1973

1979


Aantal huwelijksvoltrekkingen per maand 1811-1935

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec

Maanden

Aan

tall

en


De maand mei is de meest populaire maand. Dat heeft te maken met het feit dat per 1 mei de arbeidsovereenkomsten van knechten en dienstboden afliepen en men vrij was of te kiezen voor verlenging of een andere werkgever of te gaan trouwen. De contracten werden per half jaar opgemaakt. Het personeel verhuurde zich van mei t/m september (de zomerperiode) en van oktober t/m april (de winterperiode). De dag dat de contracten afliepen werden op Walcheren Liesjesdag of Annetje Liesjesdag genoemd, dan waren de knechten en meiden een dagje vrij.


Leeftijden huwelijksluiting bruidegoms en bruiden

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

500015 18 21 24 27 30 33 36 39 42 45 48 51 54 57 60 63 66 69 72 75 78 81 84

Leeftijd

Aan

tall

en

Eerste huw bruidegoms

Tweede en meer huwbruidegoms

Eerste huw bruiden

Tweede en meer huw bruiden


Percentage huwelijken waarin beide partners in dezelfde regio waren geboren 1830-1940

80%

86,8%65%74,8%

80,8%

84%

80,5% Endogam

ieE

ndogamie

Endogamie: Trouwen met iemand van eigen stand, rang en geloof, in zijn eigen dorp of stad.


189 bruidegommen uit Aagtekerke trouwen tussen 1811 en 1935 met bruiden afkomstig van:

100

4

20

1

8

1

2

10

2

1

12

1

12

1

4

1

2

9

7

1

0 20 40 60 80 100 120

Aagtekerke

Biggekerke

Domburg

Gapinge

Grijpskerke

Kleverskerke

Koudekerke

Meliskerke

Middelburg


Oostkapelle

Ritthem

Serooskerke

Sint Laurens

Veere

Vlissingen

Vrouwenpolder

Westkapelle

Zoutelande

Nederland


299 bruiden uit Aagtekerke trouwen tussen 1811 en 1935 met bruidegoms afkomstig uit:

100

3

10

40

16

1

4

22

8

38

2

2

11

4

2

10

20

1

4

0 20 40 60 80 100 120

Aagtekerke

Arnemuiden

Biggekerke

Domburg

Grijpskerke

Kleverskerke

Koudekerke

Meliskerke

Middelburg

Oostkapelle

OWSouburg

Ritthem

Serooskerke

Sint Laurens

Vrouwenpolder

Westkapelle

Zoutelande

Overig Zeeland

Nederland


8.138 bruidegoms geboren in Middelburg trouwen tussen 1811 en 1935 met bruiden afkomstig van:

13

61

14

62

12

57

10

144

17

5172

71

92

52

28

56

60

124

323

65

69

15

742

581

59

0 1000 2000 3000 4000 5000 6000

Aagtekerke

Arnemuiden

Biggekerke

Domburg

Gapinge

Grijpskerke

Kleverskerke

Koudekerke

Meliskerke

Middelburg



Oostkapelle

Ritthem

Serooskerke

Sint Laurens

Veere

Vlissingen

Vrouwenpolder

Westkapelle

Zoutelande

Overig Zeeland

Nederland

Buitenland

63 % Middelburg16,6 % Walcheren9 % Overig Zeeland7,8 % Buiten Zeeland


10.016 bruiden geboren in Middelburg trouwen tussen 1811 en 1935 met bruidegoms afkomstig van:

20

83

23

38

8

57

6

189

14

5173

58

140

54

23

59

63

124

554

78

43

9

1104

1672

241

0 1000 2000 3000 4000 5000 6000

Aagtekerke

Arnemuiden

Biggekerke

Domburg

Gapinge

Grijpskerke

Kleverskerke

Koudekerke

Meliskerke

Middelburg



Oostkapelle

Ritthem

Serooskerke

Sint Laurens

Veere

Vlissingen

Vrouwenpolder

Westkapelle

Zoutelande

Ov. Zeeland

Nederland

Buitenland

51,6 % Middelburg1,4 % Walcheren11 % Overig Zeeland19% Buiten Zeeland


Herkomst huwelijkspartners bruidegoms en bruiden geboren te Westkapelle

0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600

Aagtekerke

Arnemuiden

Biggekerke

Domburg

Gapinge

Grijpskerke

Kleverskerke

Koudekerke

Meliskerke

Middelburg



Oostkapelle

Ritthem

Serooskerke

Sint Laurens

Veere

Vlissingen

Vrouwenpolder

Westkapelle

Zoutelande

Ov. Zeeland

Nederland

Buitenland

Herkomst partners bruidegoms Herkomst partners bruiden

13901388


Trouwen met een partner van de eigen sociale klasse

Arbeider X Dienstbode

Arbeider X Dienstmeid

Arbeider X Naaister

Boerenknecht X Dienstbode

Dagloner X Dagloonster

Arbeider X Arbeidster

Dijkwerker X Arbeidster

Dijkwerker X Dienstbode

Arbeider X Arbeidster Landbouwer X Zonder

Landbouwersknecht X Dienstbode

Visleurder X Visleurster

Timmerman X Zonder

Wever X Weefster

Koopman X Zonder

Winkelier X Zonder

Zeeman X Dienstbode


Echtscheidingen in de registers van de burgerlijke stand 1811-1935

0

5

10

15

20

25

30

18

11

18

15

18

19

18

23

18

27

18

31

18

35

18

39

18

43

184

7

185

1

185

5

185

9

18

63

18

67

18

71

18

75

18

79

18

83

18

87

18

91

18

95

18

99

19

03

190

7

191

1

191

5

191

9

19

23

19

27

19

31

19

35

N=751

40 %40 %270270VlissingenVlissingen

364364MiddelburgMiddelburg

117117Platteland WalcherenPlatteland Walcheren

1.5801.580ZeelandZeeland


SterfteDe begrafenis van veldwachter Jan Abraham Noordhoek te Sint Laurens op 30 oktober 1929. Hij overleed op 26 oktober ten gevolge van een motorongeluk op de Nieuwe Vlissingseweg. Hij was 39 jaar oud.


Overlijdens Walcheren 1811-1980

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

1811

1817

1823

1829

1835

1841

1847

1853

1859

1865

1871

1877

1883

1889

1895

1901

1907

1913

1919

1925

1931

1937

1943

1949

1955

1961

1967

1973

1979

Franse militairen die stierven bij bosjes in de militaire hospitalen van Middelburg en Veere.1845: de aardappelziekte en de hongerwinter van 1845/’46: hongersnood op WalcherenLaatste maanden van 1918: de Spaanse griep: was een beruchte grieppandemie uit de jaren 1918-1919. Deze wereldwijde epidemie eiste naar schatting 20 tot 100 miljoen levens, een aantal dat het totale dodental van de Eerste Wereldoorlog ruimschoots overtrof. De piek in het aantal overledenen in 1944 is bekend. Alleen al in Westkapelle kwamen er 157 mensen om.


Overlijdens Zeeland en Walcheren 1811-1960

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

18

11

18

17

18

23

18

29

18

35

18

41

18

47

18

53

18

59

18

65

18

71

18

77

18

83

18

89

18

95

19

01

19

07

19

13

19

19

19

25

19

31

19

37

19

43

19

49

19

55

Walcheren Zeeland

In Zeeland was de levensverwachting tot het midden van de 19de eeuw het laagst van heel Nederland. In onze tijd hebben de Zeeuwen de langste levensverwachting. In de periode 1840-1851 werd een Zeeuwse man gemiddeld 29,9 jaar en een vrouw 31,5.Cholera-epidemieën: 1832/33, 1848/49, 1866/67: Cholera asiatica. De drie cholera-epidemieën troffen vooral Noord- en Zuid-Holland. In 1866 grote epidemie in NL 21.000 doden, waarvan er in heel Zeeland slechts 300. Grootste epidemie was de Spaanse griep in het najaar van 1918.


Geboorten, huwelijken en overlijdens 1811-1980

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

1811

1818

1825

1832

1839

1846

1853

1860

1867

1874

1881

1888

189

5

1902

190

9

1916

1923

1930

1937

1944

1951

1958

1965

1972

1979

Huwelijken Geboorten Overlijdens

In de jaren t/m 1860 regelmatig een sterfte-overschot. De sterfte in Zeeland was enorm hoog. We hebben gezien dat de gemiddelde leeftijd voor mannen ongeveer tussen de 30 en 40 jaar oud was, dat was 13 à 14 jaar korter dan in Zuid- en Oost-Nederland. Ook in de provincie Zuid-Holland was de sterfte hoog. Als redenen van de hoge sterfte in Zeeland worden door de wetenschappers genoemd: hogere frequentie van malaria, geringe frequentie van borstvoeding en verzilting van het oppervlakte- en het grondwater. Vanaf 1860 keert het tij. Als redenen noemen de wetenschappers: - Groei van hygiënisch besef- Verstedelijking en betere bereikbaarheid- Economische groei vanaf 1870 door afschaffing van accijnzen, verminderende werkloosheid, loonstijgingen en prijsdalingen.


Levenloos geborenen 1811-1960

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

1811-1820

1821-1830

1831-1840

1841-1850

1851-1860

1861-1870

1871-1880

1881-1890

1891-1900

1901-1910

1911-1920

1921-1930

1931-1940

1941-1950

1951-1960



Kindersterfte op Walcheren t/m 5 jaar, 1811-1960

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

1811

-182

0

1821

-183

0

1831

-184

0

1841

-185

0

1851

-186

0

1861

-187

0

1871

-188

0

1881

-189

0

1891

-190

0

1901

-191

0

1911

-192

0

1921

-193

0

1931

-194

0

1941

-195

0

1951

-196

0

jonger dan 1 maand 1 maand tot 1 jaar 1 t/m 5 jaar

Hier zien we hoe hoog de kindersterfte in de 19de eeuw was. Demograaf Van Poppel noemde in een lezing over sterfte in Zeeland in 2004 ‘Zeeland had in die tijd sterftecijfers van een ontwikkelingsland. In geen enkele provincie was de kindersterfte zo hoog. Opmerkelijk is dat uit de tabellen in het boek van Hofstee blijkt dat het hoge sterftecijfer niet wordt veroorzaakt door de verschillende epidemieën die ons land in die eeuw teisterden, maar koortsen.


Migratie


Migratie

Rond 1850 woonde in geheel Nederland 70 procent van de bevolking nog in de gemeente waarin men geboren is.Vanaf 1900 neemt de mobiliteit van de bevolking toe.


Arbeidsmigratie

DienstbodenDienstboden MilitairenMilitairen

LandarbeidersLandarbeiders FabrieksarbeidersFabrieksarbeiders


16,8 %

4,5 %

21,2 %

8,7 %

25,2 %

23,1 %

49,2 %

5,4%

% bevolking

100 %193.02732.452totaal

6,8 %48.9692.218Walcheren

14,6 %22.3284.727Schouwen-Duiveland

4,1 %15.0811.315Tholen

5,1 %6.5411.652Noord-Beveland

25,5 %35.8108.277Zuid-Beveland

37,3 %24.57712.101West-Zeeuws-Vlaanderen

6,7 %39.7212.162Oost-Zeeuws-Vlaanderen

% emigrantenGemiddeld aantal inwonersTotaal aantal emigranten

Emigranten in Zeeland 1839-1918

0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000

Oost-Zeeuws-Vlaanderen

West-Zeeuws-Vlaanderen

Zuid-Beveland

Noord-Beveland

Tholen

Schouwen-Duiveland

Walcheren


Emigranten vanaf Walcheren 1839-1920

0

20

40

60

80

100

120

140

160

1839

1842

1845

1848

1851

1854

1857

1860

1863

1866

1869

1872

1875

1878

1881

1884

1887

1890

1893

1896

1899

1902

1905

1908

1911

1914

1917

1920

N = 2.195


N = 2.195

Aantal emigranten per gemeente 1839-1920

0 100 200 300 400 500 600 700 800 900

Aagtekerke

Arnemuiden/Kleverskerke

Biggekerke

Domburg

Grijpskerke

Koudekerke

Meliskerke

Middelburg


Oostkapelle


Ritthem

Serooskerke

Sint Laurens

Veere

Vlissingen


Westkapelle

Zoutelande 1647725

51336

13813381950

17984

669

27114410


Beroepsbevolking


Beroepen bruidegoms dorpen


Beroepen bruiden dorpen

Het is opmerkelijk dat in de Zeeuwse huwelijksakten van de burgerlijke stand beroepsvermeldingen voor bruiden en voor de moeders van het bruidspaar worden vermeld. Gemiddeld de helft en in de periode 1816-1876 zelfs ca. 70%. Op het platteland meer dan in de steden. Na 1876 nam de arbeidsparticipatie van de vrouw af. De beroepsvermelding van de bruiden was meer gebonden aan hun levensfase. Men was in de regel tot aan het huwelijk dienstbode.


Beroepen bruidegoms Middelburg


Beroepen bruiden Middelburg


Religie


43.9151514624.61693016221588629221836.451Walcheren

496 19 486Ritthem

771 928 734Nieuw- en Sint Joosland

1576 6616 1494Arnemuiden

16.049 3101.6103404151231313319013.095Middelburg

456 15 441Sint Laurens

951 276 3 870Serooskerke

13621 931317 2116 3 998Veere

1063 1 1 1061Vrouwenpolder

890 175 2 10802Oostkapelle

86514 4 847Domburg

390 20 370Aagtekerke

738 36 702Grijpskerke

504 46 458Meliskerke

2.040 116 2.019Westkapelle

598 113 584Zoutelande

531 11 520Biggekerke

1491 723 3 1458Koudekerke

979 31210 5 1 948Oost- en West-Souburg

12.165 11402.58817512592549156188.564Vlissingen

TotaalGeenPort. Isr.

Ned-D Isr.RK

Chr. Afge-sch.

Remon-stranten

Doops-gezinden

Hersteld Luth

Lu-thers

Angli-caans

En-gels

Frans/Waals

Her-vormd1862


Nederlands Hervormden volgens de volkstellingen van 1849, 1859, 1869, 1879, 1889 en 1899

0

2.000

4.000

6.000

8.000

10.000

12.000

14.000

1849 1859 1869 1879 1889 1899

Aagtekerke


Biggekerke

Domburg

Grijpskerke

Koudekerke

Meliskerke

Middelburg


Oostkapelle


Ritthem

Serooskerke

Sint Laurens

Veere

Vlissingen


Westkapelle

Zoutelande


Rooms-Katholieken volgens de volkstellingen van 1849, 1859, 1869, 1879, 1889 en 1899

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

1849 1859 1869 1879 1889 1899

Aagtekerke


Biggekerke

Domburg

Grijpskerke

Koudekerke

Meliskerke

Middelburg


Oostkapelle


Ritthem

Serooskerke

Sint Laurens

Veere

Vlissingen


Westkapelle

Zoutelande


Afgescheidenen / Gereformeerden volgens de volkstellingen van 1849, 1859, 1869, 1879, 1889 en 1899

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

1849 1859 1869 1879 1889 1899

Aagtekerke


Biggekerke

Domburg

Grijpskerke

Koudekerke

Meliskerke

Middelburg


Oostkapelle


Ritthem

Serooskerke

Sint Laurens

Veere

Vlissingen


Westkapelle

Zoutelande


Familienamen


Walcheren


Aagtekerke


Domburg


Arnemuiden


Koudekerke


Middelburg


Biggekerke


Westkapelle


Serooskerke


Zoutelande


Veere


Vrouwenpolder


Meliskerke


Vlissingen


Oostkapelle


Grijpskerke


BB EE DD AA NN KK TT

VV OO OO RR UU WW

AA AA NN DD CC HH TTAA

Staat der Walchenaren

Documents

Transcript of Staat der Walchenaren