Zoogdier 21-3 pagina 3

Momenteel zijn de Veluwe en de Oostvaar-dersplassen de twee officiële leefgebiedenvoor edelherten in Nederland. Op de Ve-luwe leven in het voorjaar, voordat de kalf-jes geboren worden, circa 2300 edelherten.In de Oostvaardersplassen leven bijnaevenveel edelherten, ruim 2000, maar op

een veel kleinere oppervlakte. De dichtheidin de Oostvaardersplassen bedraagt circaeen hert per hectare land en op de Veluweis dat een per vijfentwintig hectare.

Historie Vanuit verschillende bronnenweten we dat het edelhert tot 1600 in ge-

heel Nederland voorkwam. Zelfs tot in deduingebieden op het vasteland aan toe,aldus G.A. Brouwer in ‘Enige historischebijzonderheden over het Edelhert in Ne-derland’ uit 1946. Rond 1750 is het edel-hert nagenoeg verdwenen uit westelijk ennoordelijk Nederland. Een eeuw later,

Maïs biedt edelherten in de zomermaanden zowel voedsel als dekking. Foto Eline Verwoerd

Edelherten in Twente en Achterhoek

In Oost-Nederland verscheen afgelopen jaren spontaan een aantal herten.

Deze dieren zijn afkomstig uit verschillende Duitse leefgebieden. Maar we kennen in

Nederland momenteel maar twee officiële leefgebieden: de Veluwe en de

Oostvaardersplassen. Dat leidt tot allerlei reacties, positieve en negatieve. Wat nu te doen?

Bas Worm

Spontane kolonisatie edelherten in Oost-Nederland

rond 1850, is het edelhert ook verdwenenuit oostelijk, zuidelijk en centraal Neder-land. Vanaf die tijd is de Veluwe het enigeleefgebied. Sinds die tijd heeft de Veluweals refugium gefungeerd voor ons grootstein het wild levende landzoogdier.Voor Oost-Nederland zijn – voor zover teachterhalen –meer detailgegevens in bij-gevoegde kaders te vinden.

TwenteSinds 2007 worden regelmatig edelherten,zowel mannelijke als vrouwelijke exempla-ren, in Twente gezien (figuur 1). In 2009 ishet aantal meldingen het grootst. Uit dereeks meldingen van 2009 is een trekrich-ting af te lezen vanuit het Dinkeldal tenzuiden van de snelweg A1, via het landgoedBoerskotte met het gelijknamige ecoductals veilige oversteek, in noordelijke rich-ting via de landgoederen rondom Olden-zaal richting Ootmarsum. Er zijn zelfsmeldingen van een mannelijk edelhert tennoorden van het Kanaal Almelo-Nordhorn.Het kanaal vormt kennelijk geen barrière.

Recentelijk zijn waarnemingen van eenhinde of smaldier (vrouwelijk hert intweede levensjaar) gedaan op de stuwwal

van Hoge Hexel, ten noorden van Almelo.Ook zijn in 2010 waarnemingen gedaan oplandgoed Lankheet (Haaksbergen), land-

Zoogdier 21-3 pagina 4

Het zijn vooral jonge mannelijke edelherten die allereerst op zoek gaan naar nieuwe leefgebieden. Foto Eline Verwoerd

Figuur 1 Waarnemingen edelherten in Oost-Nederland op basis van de in de tekst genoemdehistorische documenten en recente waarnemingen.

goed Twickel (Delden) en op het NationaalPark Sallandse Heuvelrug.De meldingen zijn voor het overgrote deelals betrouwbaar ingeschat op basis van deherkomst (waarnemers), vanwege de sa-menhang met andere waarnemingen en/ofvanwege beschikbaar fotomateriaal. De herkomst van de edelherten in Twenteis goed verklaarbaar. In 2008 is een recon-structie gemaakt van de trekroutes dieherten vanuit het leefgebied van het ForstBentheim ondernemen, ook richting Ne-derland (figuur 2). Die laatste trek lijkt delaatste jaren geïntensiveerd als gevolg vande aanleg van twee snelwegen, de A1/E30en E31, en daarbij opgerichte grofwildke-rende rasters. Hierdoor ging een aantaloude trekroutes vanuit Forst Bentheimnaar het noorden en zuiden toe verloren.Als gevolg van de aanleg van de oost-westlopende snelweg A1/E30 werd allereerst detrek vanuit het leefgebied van het ForstBentheim naar het noorden toe onmoge-lijk gemaakt. Door de recente aanleg vande snelweg E31 (Bottrop–Emden) vervielde van oudsher aanwezige trekroute van deedelherten uit het Forst Bentheim richtinghet oosten en zuiden. Die laatste trekrouteliep naar het leefgebied van het Dämmer-wald / de Üfter Mark. Alleen een trek west-waarts, richting Nederland, bleef uitein-delijk mogelijk.

Achterhoek In 2007, 2008 en 2009 zijn er verschillendewaarnemingen van edelherten in de Ach-terhoek gedaan, meestal ten zuiden vanWinterswijk, in de omgeving van Kotten / ’t

Woolde (figuur 1). De waarnemingen in2007 betreffen een vrouwelijk kalf. Dat kalfis in 2008 een smaldier geworden (tweedelevensjaar) en in 2009 een hinde (ouderdan twee jaar). Sommige streekbewonersgaven aan dat deze hinde weer een kalfgehad zou hebben in 2009, maar dat kanniet met zekerheid bevestigd worden. Hetis ook mogelijk dat het dier tegelijk op eenlocatie met een ree gezien is. Eveneens isopvallend dat in augustus 2008 opeens driemannelijke herten opduiken, allemaaljonge dieren. Ondanks dat de waarnemingen zich beper-ken tot een gering aantal edelherten, ishierbij toch sprake geweest van twee aan-rijdingen (bron: Stichting Groen Netwerk).De eerste aanrijding vond plaats op deMisterweg (Winterswijk–Miste) op 24maart 2008 (een circa vierjarig mannelijkedelhert). Voor een tweede hert dat gelijk-tijdig was gesignaleerd is door de provin-cie Gelderland een ontheffing verstrekt omhet dier te schieten. De tweede aanrijdingvond wel plaats in de directe omgeving vaneerder waargenomen edelherten op 26september 2009 aan de Veenweg te Kotten(ten zuiden van Winterswijk). Het zou gaanom een mannelijk edelhert, niet nader om-schreven. De aanrijding bleek niet fataal;later is het hert nog gezien en leek toengezond in zijn voorkomen.

De edelherten in de Achterhoek zijn hoogstwaarschijnlijk afkomstig vanuit tweeDuitse leefgebieden ten noorden van hetRuhrgebied in Duitsland: het Dämmerwalden de Üfter Mark. Beide leefgebieden vor-

Zoogdier 21-3 pagina 5

Figuur 2 Trekroutes vanuit Forst Bentheim naar Nederland inclusief waar-nemingen edelherten t/m 2008. De rode pijlen geven de door de ontwikkelingvan de snelwegen verloren gegane historische trekroutes. De groene pijlengeven de trekroutes zoals die nog gebruikt worden (bron: mededelingen DetlevHeyden, Forst Bentheim).

Figuur 3 Gereconstrueerde trekroutes van edelherten vanuit de Duitse leefgebie-den van het Dämmerwald en de Üfter Mark naar de Achterhoek toe (bron: ChristophBeemelmans, Regionalverband Ruhr).

Historische gegevens Twente

Als standwild is het edelhert sinds hetmidden van de achttiende eeuw uitTwente verdwenen. Hoekstra vermeldtevenwel al in de KNNV-uitgave ‘De zoog-dieren van Twente’ (1967) dat het nadienaf en toe als wisselwild vanuit het Bent-heimerwoud in Twente verscheen. Rond1788 zou zelfs het grootste deel van dehertenstand vanuit Bentheim naar Ne-derland getrokken zijn, overigens zon-der opgave van reden. Na 1900 wordenook nog enkele waarnemingen gedaanin het Lutterzand, nabij Haaksbergen, oplandgoed Twickel (1915 en 1938) en opde Holterberg (1936). In 1947 werd eenedelhert waargenomen in het Nijrees-bos bij Almelo. In de zomer van 1952werd een edelhert op landgoed Lank-heet ten zuiden van Haaksbergen ge-zien, terwijl al in 1951 regelmatig eenmannelijk hert werd gezien op het Los-serse zand (ten oosten van Losser). In1953 wordt daar een edelhert gescho-ten, volgens de overlevering hetzelfdedier als uit 1951. In 1954 wordt een hertten zuiden van Haaksbergen geschotenen in 1955 wordt een hert op landgoedSingraven bij Denekamp gezien. Dan ishet tot 1963 rustig met waarnemingen.In 1963 wordt een mannelijk hert in debuurt van Hardenberg (Vechtdal) gezien.In 1964 duikt bij Boekelo, ten westen vanEnschede ook een edelhert op. In 1964is nog een aantal waarnemingen gedo-cumenteerd.

WaarnemingengebiedAchterhoek/’t Woolde

Tijdelijke leefgebieden edelherten

Officiële leefgebieden edelherten

Gereconstrueerde trekroutes edelherten

Zoogdier 21-3 pagina 6

men samen één groter leefgebied. Tussendeze twee leefgebieden vindt namelijk vrij-wel dagelijks uitwisseling van edelhertenplaats. Een derde leefgebied, in figuur 3aangeduid als ‘Graf Merfeld’, is geïsoleerdvan de andere twee leefgebieden door debarrière die de snelweg E31 Bottrop-Emden vormt. Binnen afzienbare termijnzal door de bouw van een ecoduct over deE31 in de Üfter Mark de uitwisseling vanedelherten tussen de drie leefgebiedenweer kunnen plaatsvinden.

In het gebied tussen de Üfter Mark en deNederlandse grens bij Winterswijk zijn de(periodieke) aanwezigheid en de mogelijketrekroute van edelherten vastgelegd (fi-guur 3). De westelijke route voert naar deAchterhoek; de oostelijke route is de his-torische route richting het leefgebied vanhet Forst Bentheim. Deze laatstgenoemdeverbinding is verloren gegaan, ook al trek-ken edelherten momenteel nog ongeveertot ter hoogte van Gescher (einde van derechter groene pijl in figuur 3).

Toekomst De toekomst van de edelher-ten in Twente en de Achterhoek is nog on-gewis. Enerzijds lijkt hun komstondersteund te worden door nationale be-leidsplannen, zoals de Nota Natuur voorMensen, Mensen voor Natuur van het Mi-nisterie van Landbouw, Natuur en Voed-selkwaliteit (LNV, 2000). Mede in deze notazijn de zogenoemde robuuste verbindings-zones geïntroduceerd, waarvan een deelhet ambitieniveau ‘edelhert’ meekreeg.Overijssel en Gelderland hanteren echtermomenteel nog een nulstandbeleid tenaanzien van het edelhert, wat betekent datedelherten buiten de Veluwe en Oostvaar-dersplassen als ongewenst aangemerktworden. Ter onderbouwing wordt vaak ver-wezen naar de beleidsnota Jacht en Wild-beheer (LNV, 1993), hoewel in dezelfdenota ook staat dat edelherten onder voor-waarden best buiten de Veluwe en Oost-vaardersplassen mogen voorkomen. Dezevoorwaarden houden in dat goed gekekenmoet zijn naar (landbouw)schade, ver-keersveiligheid en geschiktheid van het

gebied voor edelherten. De provincies kun-nen dus zelf gemotiveerd afwijken van datnulstandbeleid. Limburg doet dat al enprovincies als Utrecht, Overijssel en Dren-the zijn de (on)mogelijkheden voorzichtigaan het verkennen. Ook Gelderland zal namoeten denken over hoe om te gaan metedelherten buiten de Veluwe. Zeker als deaansluitingen op de robuuste verbindingenvia de zogenoemde Veluwse ‘poortgebie-den’ het levenslicht gaan zien.

Herintroducties Inmiddels weten weook dat pogingen om edelherten elders inNederland te herintroduceren op weinigdraagvlak kunnen rekenen. De edelhertenin het Weerterbos zitten sinds 2005 in het‘uitwenraster’ dat nog steeds hun ‘leefge-biedraster’ is. En recentelijk werd een po-ging van Staatsbosbeheer om in hetNationaal Park Meinweg ook edelherten ineen raster te introduceren door de minis-ter van LNV verhinderd. Oorzaak: te veelnegatieve ingediende zienswijzen. Mensenzijn in de relatief korte tijd dat edelherten

Edelherten vormen, in tegenstelling tot wat vaak gedacht of aangenomen wordt, geen extra veterinaire risico’s ten opzichte van gebieden waar reeën voorkomen (vrijwel heel Nederland dus). Foto Eline Verwoerd

Zoogdier 21-3 pagina 7

niet meer in hun directe leefomgevingvoorkomen, volledig vervreemd van hetdier en zien vooral problemen. Nu is het zodat bij spontane kolonisatie niet de minis-ter van LNV het bevoegde gezag is (zoalsbij actieve herintroducties), maar de pro-vincies zelf. Daarnaast geldt dat het bijspontane kolonisaties altijd om kleine aan-tallen dieren gaat, die bovendien vaak no-madisch zijn en zich niet snel ergensblijvend vestigen. Voor het draagvlak isspontane en geleidelijke kolonisatie, gefa-ciliteerd door verbindingen tussen natuur-gebieden, dus verreweg te verkiezen bovenactieve herintroductie.

Politiek Uiteindelijk zal de keuze ge-maakt moeten worden door de verschil-lende provincies afzonderlijk. Nu deedelherten spontaan terug blijken tekomen, lijkt het verstandig om het nul-standbeleid – in geografische zin – gedeel-telijk op te heffen. Dit kan in potentiëleleefgebieden die niet erg schadegevoelig ofverkeersonveilig zijn. In Overijssel zijn ditbijvoorbeeld het Nationaal Park SallandseHeuvelrug in combinatie met de Vechtdal-bossen rondom Ommen. Belangrijk blijftdat vooraf duidelijkheid geschapen wordtover hoe omgegaan zal worden met even-

tuele land- en bosbouwschade, hoe de ver-keersveiligheid te maximaliseren is enwelke aantallen geaccepteerd worden.

Vergeten Spontane kolonisatie laat ookzien wat we vergeten waren: dat edelher-ten niet representatief zijn voor grote aan-eengesloten bos-heidelandschappen zoalsde Veluwe, maar dat ze zich ook in klein-schalig, halfopen cultuurlandschap primakunnen handhaven. Er moet wel aan eenaantal basisvoorwaarden voldaan worden.Het gaat dan vooral om rust en ruimte inde vorm van gebieden waar ze zich bij ver-ontrusting in kunnen terugtrekken. Voed-sel is geen beperkende factor; dat is er inovervloed. Wij zijn het misschien vergeten, maar bijonze oosterburen bestaat het nog. We hoe-ven dus niet ver over de grens om te erva-ren hoe het ook weer is: edelherten in jedirecte leefomgeving.

Bas Worm, Voorzitter a.i. Vereniging Het Edelhert basworm@hetedelhert.nl

Foto bas Worm

Historische gegevens

Achterhoek

Het historische materiaal over edelhertenin de Achterhoek is een stuk schaarser dandat van Twente. In ‘Een Koning in Balling-schap’ (Van den Hoorn, 1996) wordt mel-ding gemaakt van een vondst bij Neede,gelegen in Oost-Gelderland. Daaruit blijktdat het edelhert hier al meer dan 200.000jaar geleden leefde. De Atlas van de Ne-derlandse Zoogdieren (KNNV, 1992) geeftnog wel wat recentere hits: “In de Achter-hoek en Limburg werden vooral rond 1945,incidenteel nog tot 1960, waarnemingengedaan van edelherten die afkomstigwaren uit Duitsland”. Maar dan droogt deopsomming van het historische feitenma-teriaal weer snel op.