Soortbeschermingsplan Vleermuizen1 Hoofdstuk 1: Inleiding en algemene ecologie 1. Algemene ecologie...

Soortbeschermingsplan Vleermuizen

Sven Verkem

Hoofdstuk 1: Inleiding en algemene ecologie

1. Algemene ecologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2. Jaarcyclus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

1.2.1 WINTER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.2.2 LENTE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.2.3 ZOMER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31.2.4 HERFST . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

1.3. Populatiedynamiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41.4. Echolocatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41.5. Jachttechnieken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

2. Achteruitgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73. Bescherming van vleermuizen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Hoofdstuk 2: De wettelijke status van vleermuizen in Vlaanderen

1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82. Internationale verdragen en Europese richtlijnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

2.1. Internationale verdragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82.2. Europese richtlijnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

3. De Belgische wetgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113.1. Het Koninklijk Besluit van 22 september 1980 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113.3. Decreet van 21 oktober 1997 betreffende het natuurbehoud en het natuurlijk milieu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123.3. Andere wettelijke instrumenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133.3. Toezicht en vervolging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

4. Aanbevelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Hoofdstuk 3: Winterverblijfplaatsen

1. Ecologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181.2. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181.2. Winterverblijfplaatsen in Vlaanderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

1.2.1. KLEINE OBJECTEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201.2.2. FORTEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221.2.3. MERGELGROEVEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

2. Oorzaken van achteruitgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252.1. Verstoring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252.2. Verdwijnen of ongeschikt worden van winterverblijfplaatsen . . . . . . . . . . 252.3. Aantasting van de omgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

3. Mogelijkheden voor bescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273.1. Aanbevelingen voor het beleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273.2. Praktisch beheer van winterverblijfplaatsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

3.2.1. GROTACHTIGE CONSTRUCTIES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283.2.2. WINTERVERBLIJFPLAATSEN IN HOLLE BOMEN . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

Hoofdstuk 4: Zomerverblijfplaatsen

Kolonieplaatsen in gebouwen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

1. Ecologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332. Oorzaken van achteruitgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

2.1. Verdwijnen van kolonieplaatsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352.2. Ongeschikt worden van verblijfplaatsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352.3. Toegankelijkheid van de kolonieplaats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362.4. Verdrijven en doden van vleermuizen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362.5. Houtbehandeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

3. Mogelijkheden voor bescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393.1. Aanbevelingen voor het beleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

3.1.1. CONVENANTEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393.1.3. HOUTBEHANDELING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

3.2. Praktisch beheer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413.2.1. BEHOUD VAN BESTAANDE KOLONIES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413.2.2. AFSLUITEN VAN DE ZOLDER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423.2.3. UITVOERING VAN WERKEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423.2.4. BEHOUD OF AANLEG VAN VLIEGOPENINGEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433.2.5. VERLICHTING VAN DE BUITENZIJDE VAN HET GEBOUW . . . . . . . . . . 453.2.6. UITWERPSELEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453.2.7. HOUTBEHANDELING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

Kolonieplaatsen in holle bomen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

1. Ecologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461.1. Holtekarakteristieken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461.2. Standplaatskarakteristieken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

2. Oorzaken van achteruitgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532.1. Beperkt holteaanbod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532.2. Kappen van holle bomen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

3. Mogelijkheden voor bescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553.1. Aanbevelingen voor het beleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553.2. Praktische beheersmaatregelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Hoofdstuk 5: Jachtgebieden en verbindingselementen

1. Ecologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 591.1. Waterrijke gebieden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601.2. Bossen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611.3. Kleinschalig landbouwgebied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631.4. Urbane omgeving en parken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

2. Oorzaken voor achteruitgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 652.1. Waterrijke gebieden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 652.2. Bossen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 661.3. Landbouwgebieden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 671.4. Opname van toxische stoffen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

3. Mogelijkheden voor bescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 693.2. Praktische beheersmaatregelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

3.2.1. ALGEMEEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703.2.2. BESCHERMING VAN EEN ZONE ROND DE KOLONIE . . . . . . . . . . . . . . 72

Hoofdstuk 6: De toestand in Vlaanderen

1. Vleermuizen in Vlaanderen; status quo, achteruitgang of vooruitgang? . . . . . . . . . 731.1. Vergelijking tussen recente en oude gegevens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 731.2. Recente aantalsevoluties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

De Baard/Brandt’s vleermuis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78De Watervleermuis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79De Franjestaart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80De Ingekorven vleermuis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81De Meervleermuis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82De Grootoor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

2. Monitoring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 852.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

2.1.1. INLEIDING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 852.2.2. KEUZE VAN MONITORINGMETHODE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 852.2.1. TELLEN VAN ZOMERKOLONIES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 882.2.2. WINTERTELLINGEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 892.2.3. TELLINGEN VAN FOERAGERENDE VLEERMUIZEN . . . . . . . . . . . . . . . 90

2.2. Monitoring op Europese schaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 942.3. Vleermuismonitoring in Vlaanderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

Hoofdstuk 7: Soortenfiches

Kleine hoefijzerneus Rhinolophus hipposideros (Bechstein, 1800) . . . . . . . . . . . . . . . 97Grote hoefijzerneus Rhinolophus ferrumequinum (Schreber, 1774) . . . . . . . . . . . . . . 99Vale vleermuis Myotis myotis (Borkhausen, 1797) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102Watervleermuis Myotis daubentonii (Kuhl, 1817) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105Baardvleermuis Myotis mystacinus (Kuhl, 1817) Brandts vleermuis Myotis brandtii (Eversmann, 1845) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107Franjestaart Myotis nattereri (Kuhl, 1817) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109Bechsteins vleermuis Myotis bechsteinii (Kuhl, 1817 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111Meervleermuis Myotis dasycneme (Boie, 1825) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113Ingekorven vleermuis Myotis emarginatus (Geoffroy, 1806) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116Gewone dwergvleermuis Pipistrellus pipistrellus (Schreber, 1774)Kleine dwergvleermuis Pipistrellus pygmaeus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

Ruige dwergvleermuis Pipistrellus nathusii (Keyserling & Blasius, 1839) . . . . . . . . 121Laatvlieger Eptesicus serotinus (Schreber, 1774) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123Rosse vleermuis Nyctalus noctula (Schreber, 1774) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125Bosvleermuis Nyctalus leisleri (Kuhl, 1817) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127Bruine of gewone grootoorvleermuis Plecotus auritus (Linneus, 1758)Grijze grootoorvleermuis Plecotus austriacus (Fischer, 1829) . . . . . . . . . . . . . . . . . 130Mopsvleermuis Barbastella barbastellus (Schreber, 1774) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

Bijlage: lijst van de gerangschikte winterverblijfplaatsen

1


1. Algemene ecologie

1.1. Inleiding

Vleermuizen zijn zoogdieren die worden ondergebracht in de orde Chiroptera ofHandvleugeligen (Grieks Chiros=hand, Pteros=vleugel). Deze naam verwijst naar de vlieghuiddie aanwezig is tussen de vingers en het lichaam en die de dieren in staat stelt om te vliegen. Delichaamsbouw van de vleermuizen is sterk aangepast aan hun vliegende levenswijze. Zo zijn devingers verlengd om het vleugeloppervlak te vergroten, en bekken en achterpoten zijngereduceerd om het lichaamsgewicht te verkleinen.

In totaal zijn er een 1000-tal soorten vleermuizen. Het aantal stijgt nog elk jaar door ontdekkingvan nieuwe soorten, mede dankzij het gebruik van genetische technieken. Ze worden opgedeeldin twee grote groepen (subordes), de Megachiroptera en de Microchiroptera. De Megachiropteraof vliegende honden hebben over het algemeen grote lichaamsafmetingen en komen voor in detropen en subtropen van de oude wereld. Het zijn fruit- of nectareters die zich oriënteren op basisvan zicht en reukzin. De grootste soorten kunnen een spanwijdte bereiken van 1,5 m. Veruit demeeste soorten vleermuizen (ca. 800) behoren echter tot de groep van de Microchiroptera. Hetzijn kleinere vleermuizen die zich oriënteren met behulp van echolocatie. De meeste eteninsecten, maar er zijn ook vruchteneters en nectareters. Daarnaast zijn er soorten die zichgespecialiseerd hebben in zeer uiteenlopende prooien. Zo zijn er vis etende vleermuizen,vleermuizen die kikkers vangen, en in Zuid- en Midden-Amerika komen er drie bloed zuigendeof vampiervleermuizen voor. De Microchiroptera hebben een wereldwijde verspreiding. InEuropa komen er 35 soorten voor, waarvan 18 (mogelijk 19) in België.

Inleiding en algemene ecologie 2

1.2. Jaarcyclus

Alhoewel er grote verschillen zijn in de levenswijze van de verschillende soorten verloopt hunjaarcyclus toch in grote lijnen gelijkaardig. Alle Europese soorten zijn insecteneters en zijn voorhun voedselbehoeften afhankelijk van het insectenaanbod, dat varieert volgens de seizoenen enhet habitat. In de herfst neemt het insectenaanbod af en dalen ook de temperaturen, zodat dit voorde vleermuizen een energetisch ongunstige periode wordt. Om deze periode te overbruggen gaanvleermuizen bij ons in winterslaap.

1.2.1 WINTER

Tijdens de winterslaap vermindert de metabolische activiteit drastisch en daalt hetenergieverbruik. De vetreserves, die gedurende het zomerseizoen werden opgebouwd, zorgenvoor de vereiste energie om de winter door te komen. Om te overwinteren zoeken de dieren eenomgeving op met een hoge luchtvochtigheid en een constante omgevingstemperatuur tussen de0°C en 10°C.

1.2.2 LENTE

Naarmate de lente nadert en de omgevingstemperatuur stijgt, ontwaken de dieren, en op warmelentenachten vliegen ze uit om insecten te vangen. Bij lage temperaturen gaan ze opnieuw inwinterslaap. Sommige soorten zoals de Dwergvleermuis zijn reeds bij lage temperaturen actief,andere soorten zoals de Ingekorven vleermuis blijven zeer lang in de winterverblijfplaats. Vanafmaart of april trekken de dieren naar de zomerverblijfplaatsen. De afstand tussen dewinterverblijfplaats en zomerverblijfplaats is verschillend naargelang de soorten. We kunnenonderscheid maken tussen:

- korte afstandstrekkers: de afstand bedraagt hooguit enkele kilometers;- middellange afstandstrekkers: zij leggen enkele tientallen kilometers af;- lange afstandstrekkers: deze soorten leggen tot enkele honderden kilometers af.

Bovendien zien we hier een duidelijke trekrichting(meestal van Zuid naar Noord).

Trekbewegingen van de Rosse vleermuis en de Ruige dwergvleermuis, tweetypische lange afstandstrekkers


Vanaf april komen de meeste vleermuizen in de zomergebieden aan. Afhankelijk van detemperatuur kan de activiteit nog zeer laag zijn en soms gaan de dieren zelfs terug in winterslaap.

1.2.3 ZOMER

We kunnen stellen dat voor de vleermuizen het zomerseizoen begint vanaf mei. In deze maandworden immers de kolonies gevormd. Mannetjes en vrouwtjes leven gescheiden van elkaar. Devrouwtjes verenigen zich in kraamkolonies. Deze bestaan normaal gezien enkel uit vrouwtjes,al zitten er soms ook sub-adulte mannetjes tussen. De seksueel actieve mannetjes leven inkleinere groepen of solitair. Meestal verblijven ze wel in de buurt van de kraamkolonie.

Per jaar brengen de vrouwtjes elk 1 jong ter wereld. De geboorte vindt plaats in de loop van juni.De exacte datum hangt sterk af van de weersomstandigheden. In een koud, nat jaar met weiniginsecten kan de geboorte tot 3 weken verlaat worden. In de allereerste levensdagen hangt het jongsoms aan de moeder tijdens de jachtvluchten, maar meestal blijven de jongen alleen achter in dekolonie. De jongen kruipen dan dicht bij elkaar om hun warmte te behouden. De jongevleermuizen zijn gevoelig voor onderkoeling en bij ongunstige weersomstandigheden ligt hetsterftecijfer hoog. De kwaliteit van de zomerverblijfplaats heeft bijgevolg een grote invloed opde overleving van de jongen. Na ongeveer vier weken kunnen de jongen vliegen. Op dat ogenbliksplitst de kraamkolonie meestal op in kleine groepjes.

‘s Nachts verlaten de vleermuizen de kolonieplaats en gaan ze op jacht naar insecten. Ze jagenbij voorkeur in vaste foerageergebieden, waar insecten voorkomen in hoge concentraties en waarvoldoende dekking is tegen predatoren. Open gebieden zonder dekking zoals akkers en groteweilanden worden zelden als jachtgebied gebruikt. Tussen de kolonie en de foerageergebiedenvliegen de dieren langs vaste verbindingsroutes. Die lopen langs dreven, houtkanten enbosranden.

1.2.4 HERFST

Rond eind augustus begint het paarseizoen. De Gewone dwergvleermuis, de Ruigedwergvleermuis en de Rosse vleermuis vertonen daarbij een typisch baltsgedrag. Een mannetjeneemt een territorium in en tracht met behulp van baltsroepen zoveel mogelijk vrouwtjes telokken. Bij andere soorten vindt de paring plaats in de winterverblijfplaatsen gedurende hetnajaar en de winter.

Vanaf september trekken de dieren terug naar hun winterverblijfplaatsen. Vleermuizen vertoneneen hoge plaatstrouw en ieder jaar keren ze terug naar dezelfde plaats. Zolang de temperatuurhoog genoeg is, blijven de dieren actief. Naarmate de winter nadert en het insectenaanbod daalt,gaan ze in winterslaap.


1.3. Populatiedynamiek

Vleermuizen worden seksueel actief in hun tweede levensjaar en sommige soorten (bv. de Grotehoefijzerneus) slechts na drie jaar. De meeste soorten brengen slechts 1 jong per jaar ter wereld,uitzonderlijk worden tweelingen geboren. Met een dergelijk voortplantingssysteem kan depopulatie enkel in stand worden gehouden als de dieren voldoende oud worden en verschillendejaren achter elkaar een jong ter wereld brengen.

Uit ringonderzoek is gebleken dat de mortaliteit hoog is in het eerste levensjaar. Als dieren heteerste jaar overleven, kunnen ze gemakkelijk een leeftijd van 5 tot 10 jaar bereiken. Vleermuizenvan 20 jaar en ouder zijn geen zeldzaamheid.

Sterfte door predatie kan in bepaalde omstandigheden belangrijk zijn. Er wordt geschat datongeveer 11% van de jaarlijkse mortaliteit te wijten is aan predatie door dagen nachtroofvogels.Uilen vormen de voornaamste predatoren, de Kerkuil voorop. In een stedelijke omgeving is deinvloed van de huiskat eveneens niet te onderschatten. Ook tijdens de overwinteringsperiode heeft men vastgesteld dat slapende vleermuizen hetslachtoffer kunnen worden van bosmuizen, marterachtigen en mezen. In hoeverre dit een invloedheeft op de populatieaantallen is onbekend. Voor de lokale populatie kan het echter nefast zijn.

1.4. Echolocatie

Alle Europese vleermuizen zijn ‘s nachts actief en maken gebruik van echolocatie of sonar omzich te oriënteren en hun prooien te lokaliseren. Via neus of mond stoten ze ultrasone, voor demens onhoorbare, geluiden uit. Wanneer de geluidsgolven op een object, bijvoorbeeld een boomof insect, botsen, dan ontstaat er een echo die wordt opgevangen door de gevoeligevleermuisoren. In de hersenen worden al deze signalen verwerkt en verkrijgt de vleermuis eenbeeld van zijn omgeving. Hetzelfde principe wordt toegepast in de sonarsystemen vanonderzeeërs.


Op dit algemeen principe heeft elke soort zijn eigen variant uitgewerkt. Grosso modo kunnen we4 types sonar onderscheiden.

� Een eerste type is defrequentie modulerende sonar(FM-type). Het zijn kortepulsen met een steilfrequentieverloop. Dit wilzeggen dat in een korte tijdde frequentie van ca. 100kHz zakt tot 30 kHz. Dit typevan signaal geeft zeergedetailleerde informatiemaar door de weerstand vande lucht reikt het niet ver. Dittype wordt o.a. gebruikt doorde Myotis soorten en degrootoorvleermuizen.

� Bij het tweede type merken we opnieuw een FM gedeelte dat gevolgd wordt door eenkort gedeelte met een quasi constante frequentie (QCF-deel). In het tweede deel vande geluidspuls blijft de frequentie min of meer gelijk. Omdat dit tweede deel in tijdbeperkt is spreekt men van een FM-qcf signaal. Het gedeelte met de constantefrequentie levert minder gedetailleerde informatie maar ondervindt veel minderweerstand en reikt verder. Dit type van sonar wordt gebruikt door vleermuizen diein half-open habitats jagen zoals de Dwergvleermuis.

� Een stapje verder is het fm-QCF signaal. Hier neemt het belang van het FM gedeelteaf en wordt de puls gedomineerd door het QCF deel. Dit type van sonar geeft vooralinformatie over veraf gelegen voorwerpen en wordt gebruikt door vleermuizen diein open habitats vliegen zoals de Rosse vleermuis.

� Een vierde, enigszins afwijkend, type, is het constante frequentie (CF) signaal. Somsspreekt men ook wel eens van een fm-CF-fm signaal omdat er zowel aan het beginals aan het einde van de puls nog een klein staartje voorkomt. Dit type van sonarwordt gebruikt door de hoefijzerneuzen die gebruik maken van bijzonderegeluidseffecten (dopplereffect) om de signalen te interpreteren.

Vleermuizen zijn niet altijd striktgebonden aan één van deze viersonar-types. Afhankelijk van deomstandigheden passen devleermuizen hun signaal aan omeen optimaal beeld van deomgeving te verkrijgen. Ingesloten habitats evolueert hetsignaal steeds in de FM-richting,in open habitats neemt de CF-component toe.


1.5. Jachttechnieken

Indien alle vleermuizen op dezelfde prooien zouden jagen, zou er een hoge graad van competitiezijn. Om dit te vermijden hebben de verschillende soorten elk een eigen jachttechniekontwikkeld. De gebruikte jachtmethode hangt nauw samen met de lichaamsbouw en het typesonar.

� Sommige soorten plukken hun prooien van de vegetatie (Engels=Foliagegleaning). Ze foerageren op korte afstand van de vegetatie, met een trage, bijnafladderende vlucht. Hun lichaamsbouw is aan deze techniek aangepast door korte,brede vleugels die zorgen voor een grote wendbaarheid. Ze gebruiken een sonar vanhet FM-type, die meestal zeer zwak is, zodat men ook wel spreekt van fluistersonar.Verschillende soorten die deze jachttechniek toepassen, werken ook zonder sonar envinden hun prooien door passief te luisteren. Een typisch voorbeeld is degrootoorvleermuis. Het dieet van de “gleaners” bestaat voor een groot deel uit dag-actieve insecten. Deze jachttechniek is ook geschikt voor het vangen vannachtvlinders.

� Een speciale vorm van “gleaning” vinden we bij soorten die hun prooien op degrond vangen. De vleermuis vliegt hiervoor traag, op enige afstand boven de gronden gebruikt een FM-sonar of luistert passief naar zijn prooi. De voornaamste prooienzijn loopkevers, sprinkhanen en krekels. De Vale vleermuis kan hier terechtbeschouwd worden als een typevoorbeeld.

� Een totaal andere techniek wordt gebruikt door vleermuizen die hun prooien vangentijdens een snelle, rechtlijnige vlucht (Engels=fast long range aerial hawking),meestal in open landschappen. De vleermuizen worden gekenmerkt door lange,smalle vleugels die een hoge snelheid toelaten. De prooien bestaan uit grotevliegende insecten die door de vleermuizen met de vleugels of de staartvlieghuidworden opgeschept en in de vlucht worden verorberd. Een klassiek voorbeeld zijnRosse vleermuizen die achter Meikevers jagen. De sonar is van het fm-QCF-type.

� Ook andere vleermuizen vangen hun prooien in de lucht maar dan eerder in half-open habitats. De vlucht is over het algemeen minder snel (Engels=slow, shortrange aerial hawking), en minder rechtlijnig. De sonar is aangepast aan een meergesloten omgeving en van het FM-qcf-type. Allerlei vliegende insecten zoalsdansmuggen ( Chironomidae) behoren tot de prooisoorten.

� De Watervleermuis vangt haar prooien door ze met de achterpoten en staartvlieghuidvan het wateroppervlak te grijpen (Engels= trawling of gaffing). Het spreektvanzelf dat de prooien hoofdzakelijk bestaan uit insecten die in of op het water leven.De sonar is van het FM-type. De vlucht is niet uitgesproken snel, maar het habitat isopen zodat de vleugels in verhouding lang zijn.

� Een enigszins bijzondere jachttechniek is de vliegenvangerstijl (Engels=perching).Een vleermuis speurt van een vaste plaats, bijvoorbeeld een boomstam of tak, deomgeving af. Als ze een insect waarneemt vliegt ze er snel naar toe en probeert hette vangen. Daarna keert ze terug naar haar hangplaats. Deze jachtmethode wordt o.a.door de Laatvlieger gebruikt.


De relatieve aantallen vleermuizen in deNederlandse mergelgroeven ten opzichte van detelling in 1975/1979

2. Achteruitgang

De verspreiding van vleermuizen is in de loop van de geschiedenis herhaaldelijk gewijzigd onderinvloed van het klimaat en andere natuurlijke factoren. Sommige soorten hebben in het verledenhun areaal noordelijk kunnen uitbreiden door gebruik te maken van menselijke constructies.Maar in de loop van de twintigste eeuw hebben alle vleermuissoorten in West-Europa een sterkeachteruitgang gekend door allerlei menselijke invloeden. In het bijzonder na WOII is er een zeersterke terugval in het aantal vleermuizen door het veranderd landgebruik, het overdadig gebruikvan pesticiden, urbanisatie en de algemene achteruitgang van de natuur.

Door hun nachtelijke en verborgen levenswijzewerden vleermuizen in het verleden minder goedbestudeerd dan vogels en planten. Daardoorontbreken vaak exacte gegevens om deachterui tgang te documenteren. Dewintertellingen in de Nederlandse mergelgroevenvormen hierop een uitzondering en ze geven zeergoed de ernst van de situatie weer. Sinds hetbegin van de tellingen zijn de aantallen vansommige soorten met een factor 10 afgenomen,verschillende soorten zijn zelfs volledigverdwenen.

Ook op andere plaatsen, waar de aanwezigheidvan grote kolonies reeds lang gekend was,daalden de aantallen schrikwekkend ofverdwenen de dieren volledig. In een grot inWest-Frankrijk bijvoorbeeld, verdween in minderdan 10 jaar een kolonie van 7000 Schreiber’svleermuizen (Miniopterus schreibersii). Maar ookdichter bij huis zijn er voorbeelden van grotekolonies die op korte tijd volledig verdwenenzijn. Zoals in de Groeve van Caster die gelegen isop de grens van Vlaanderen, Wallonië enNederland. In deze groeve verbleef in de jaren ‘40een grote, gemengde kraamkolonie van Vale vleermuizen (ca. 300 individuen), Grotehoefijzerneuzen (ca.150 individuen), Kleine hoefijzerneuzen (aantal onbekend ) en Ingekorvenvleermuizen (aantal onbekend). Deze kolonie was reeds in de jaren ‘70 volledig verdwenen.

Door een aantal specifieke aspecten van hun levenswijze zijn vleermuizen bijzonder kwetsbaarvoor externe invloeden. Door hun trage voortplanting en hoge plaatstrouw reageren ze moeizaamop snelle veranderingen in de omgeving. Gedurende bepaalde periodes van het jaar komen groteaantallen dieren samen, bijvoorbeeld tijdens de winterslaap. Als op dat ogenblik een negatievefactor inwerkt, wordt in één klap de populatie van een groot gebied getroffen.


De snelle terugval van de vleermuizen wordt veroorzaakt door een hele reeks factoren die vaakin combinatie optreden. Soorten die tegelijk door meerdere factoren werden getroffen hebbenmeestal een sterkere achteruitgang gekend, temeer omdat de negatieve aspecten mekaarversterken als ze samen voorkomen. Een zeer typisch voorbeeld hiervan vinden we bij de Valevleermuis. Het is een warmteminnende soort die voor de ontwikkeling en groei van de juvenieleneen hoge omgevingstemperatuur nodig heeft. De dieren zorgen normaal zelf voor een geschiktklimaat in de kraamkolonies door in grote groepen bijeen te komen. Door het verdwijnen vanjachtgebieden echter is het aantal dieren overal sterk afgenomen. Daardoor wordt het steedsmoeilijker om de temperatuur in de kolonie te handhaven, en zo neemt het voortplantingssuccesaf. De combinatie van dalende aantallen en een afnemend voortplantingssucces leidenuiteindelijk tot het uitsterven van de lokale populatie.

Door na te gaan hoeveel, en welke factoren inwerken op de respectievelijke vleermuissoortenkunnen we een indeling maken tussen kwetsbare en minder kwetsbare soorten.

Rf Rh MM Pa Me PA Es BB MD Mm Mb Mn Pp Nl Pn Nn Md

Zomerverblijfplaatsen: - Toxische houtbehandeling �� ? ��

- Verstoring �� ? � ? �

Winterverblijfplaatsen ��

Foerageergebieden - Pesticidengebruik �� ? � �

- Versnippering � ��

- Biotoopverlies �� ? � � � � � � �

- Watervervuiling ? � � � � � ��

Voedselkeuze - Gleaner ��

- Grote insecten ��

Noordgrens areaal ��

Laat geslachtsrijp ��

Kwetsbaarheid Hoog � � � � � � � � � � � � � � � � � � �Laag

Schatting van het effect van de factoren die mogelijk hebben bijgedragen aan de achteruitgang en een aanduidingvan de kwetsbaarheid van de verschillende soorten. Naar Jansen & Limpens, 1997.


3. Bescherming van vleermuizen

Veel vleermuissoorten zijn sterk bedreigd en hebben bescherming nodig. Dat is ook inverschillende internationale verdragen vastgelegd, die ook door België ondertekend werden. Opbasis van het voorgaande is het duidelijk dat vleermuizen een complexe ecologie hebben engedurende een jaar op verschillende plaatsen verblijven, waaraan ze ook verschillende eisenstellen. Bescherming van vleermuizen richt zich daarom op 3 aspecten: Winterverblijfplaatsen,Zomerverblijfplaatsen en Jachtgebieden. Bescherming en beheer van deze 3 facetten samenis onontbeerlijk. Het heeft immers weinig zin om vleermuizen te beschermen in dewinterverblijfplaatsen als de dieren in de zomer omkomen van de honger omdat defoerageergebieden verdwijnen.

Om te komen tot een adequate bescherming is het belangrijk te weten welke eisen vleermuizenstellen aan hun verblijfplaatsen en jachtgebieden. Daarom wordt in het verdere verloop van detekst voor elk aspect de specifieke ecologie, de oorzaken voor achteruitgang en de mogelijkebeschermingsmaatregelen besproken.


1. Algemene ecologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2. Jaarcyclus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

1.2.1 WINTER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.2.2 LENTE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.2.3 ZOMER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31.2.4 HERFST . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

1.3. Populatiedynamiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41.4. Echolocatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41.5. Jachttechnieken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

2. Achteruitgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73. Bescherming van vleermuizen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

10

Hoofdstuk 2: De wettelijke status vanvleermuizen in Vlaanderen

1. Inleiding

Voor het behoud van vleermuizen is de wettelijke bescherming van uitzonderlijk belang.Algemeen gesproken heeft de wetgever, zowel op Europees, federaal als gewestelijk vlak,vrij consistente inspanningen geleverd voor een vrij goede wettelijke bescherming van devleermuisfauna. Bovendien heeft België een aantal internationale verdragen ondertekend,waardoor ons land zich engageert om de bescherming van vleermuizen nog te verbeteren.Het is evenwel belangrijk vast te stellen dat er een enorme discrepantie bestaat tussen deintenties op papier en de reële terreinsituatie. Zo werd er in Vlaanderen bijvoorbeeld nognooit iemand vervolgd, hoewel er frequent overtredingen gebeuren of werd er, ondanks allegoede intenties, nog nooit een reservaat aangeduid specifiek voor vleermuizen.

2. Internationale verdragen en Europese richtlijnen

Internationale verdragen (conventies) zijn internationale akkoorden, die door individuelelanden uit vrije wil worden onderschreven. Door een verdrag te ondertekenen, engageert eenland zich om de overeenkomst na te leven. Daarvoor moet het eerst geïmplementeerd wordenin de nationale wetgeving. Indien dit niet gebeurt is er bij de meeste internationale verdragengeen wettelijke basis en is vervolging niet mogelijk.Europese richtlijnen zijn richtlijnen die door de Europese Unie opgelegd worden aan haarlidstaten. De richtlijnen zijn bindend voor de lidstaten. Indien een land deze richtlijnen nietnakomt, is vervolging mogelijk via het Europees Gerechtshof.

Voor de bescherming van vleermuizen in Vlaanderen zijn er verschillende verdragen en EU-richtlijnen van belang. Zij worden hieronder kort besproken.

2.1. Internationale verdragen

De Bonn-Conventie

De Conventie over de bescherming van migrerende wilde diersoorten werd gehouden op 23juni 1979 te Bonn en werd van kracht op 1 november 1983. Voor het ogenblik telt zij 55leden. De EU onderschreef de Conventie in 1982, België ondertekende ze op 1 oktober 1990.Deze Conventie onderkent dat het, voor de bescherming en het behoud van migrerendediersoorten, van belang is om samen te werken over de grenzen heen. In elk land waar een

11De wettelijke status van vleermuizen in Vlaanderen

bepaalde migrerende wilde diersoort voorkomt, moeten maatregelen getroffen worden terbescherming.

Dieren vermeld in Appendix 1 moeten onmiddellijk beschermd worden. De bescherming vandiersoorten vermeld in Appendix 2, moet geregeld worden aan de hand vanuitvoeringsovereenkomsten. Alle in België voorkomende vleermuissoorten wordenvermeld in Appendix 2 van het verdrag, wat impliceert dat ze worden aanzien alssoorten met een ongunstige beschermingsstatus, waardoor een internationaalbeschermingsbeleid van belang is.

In het kader van de bescherming van de Appendix 2 soorten zijn er tot nu toe zevenuitvoeringsovereenkomsten opgesteld. Eén van deze vier uitvoeringsovereenkomsten is de‘Overeenkomst betreffende de instandhouding van vleermuizen in Europa’ (Londen,4/12/1991).

De Overeenkomst betreffende de instandhouding van vleermuizen in Europa

De Overeenkomst betreffende de instandhouding van vleermuizen in Europa of "Bat-agreement" is één van de uitvoeringsovereenkomsten die voortvloeien uit de Bonn-conventie.Ze werd opgesteld op 16 oktober 1991 te Londen. De doelstelling van deze overeenkomstis de 31 in Europa voorkomende vleermuissoorten te beschermen door middel van eengepaste regelgeving, educatie, beschermingsmaatregelen en internationale samenwerking.De ondertekenende partijen verbinden zich ertoe om:

� het opzettelijk vangen, houden of doden van vleermuizen wettelijk te verbieden;� voor vleermuizen belangrijke sites aan te duiden en te beschermen;� rekening te houden met vleermuizen bij het opstellen van algemene

beschermingsplannen;� maatregelen te nemen voor de bescherming van vleermuizen en het belang hiervan

duidelijk te maken voor het publiek;� een organisatie aan te duiden die instaat voor advies, in het bijzonder wat

gebouwbewonende soorten betreft;� onderzoek naar vleermuizen te stimuleren en de resultaten mee te delen;� de toxische werking van pesticiden en houtbehandelingsprodukten, waar mogelijk,

in rekening te brengen

Momenteel hebben 20 landen, waaronder België, de overeenkomst ondertekend. België heefthet verdrag op 4 december 1991 ondertekent, maar de ratificatie heeft lang op zich latenwachten. De ratificatie van het verdrag gebeurde eerst door het Waals en het BrusselsGewest. In Vlaanderen kwam het ratificatieproces na een moeizame start op gang en op 23maart 1999 stemde de toenmalige Vlaamse Regering in met een voorontwerp van Decreetdat de overeenkomst goedkeurde. Na de parlementsverkiezingen van 13 juni 1999 kwam hetproces echter opnieuw stil te liggen. In het voorjaar van 2000 werd het Decreet uiteindelijkdefinitief van kracht.


De Bern-conventie

Het Verdrag inzake het behoud van wilde dieren en planten en hun natuurlijk leefmilieu inEuropa werd gehouden te Bern op 19 september 1979. Het Verdrag van Bern werdgoedgekeurd door de E.G. in 1981. In België werd het Verdrag ingevoerd door de Wet van20 april 1989. De doelstelling van deze conventie is de bescherming van wilde flora en faunaen hun natuurlijke habitats, en in het bijzonder die soorten en habitats waarvan debescherming de coöperatie vereist van verschillende staten. Bovendien wordt er bijzondereaandacht besteed aan bedreigde en kwetsbare soorten, met inbegrip van bedreigde enkwetsbare migrerende dieren en planten. Op het eerste gezicht zijn er veel overeenkomsten tussen de Bonn en de Bern-conventie, inhet bijzonder de nadruk die gelegd wordt op migrerende diersoorten. Dit is eveneens hetgeval voor de algemene structuur van de tekst, aangezien ook hier een aantal bijlagen despecifieke soorten opsommen die ‘strikte bescherming’ en ‘bescherming’ vereisen.Het verdrag van Bern bevat echter een aantal nieuwe aspecten. Het meest belangrijke aspect,is het feit dat de Bern-conventie zowel de bescherming van de habitats als van de soortenvoorziet.De overeenkomst verplicht de ondertekenende lidstaten ertoe om maatregelen te treffen omeen populatie aan wilde flora en fauna te behouden, die aangepast is aan de lokaleomstandigheden.

Alle vleermuizen in Europa worden vermeld als streng te beschermen dieren inAppendix 2 van de Conventie.

2.2. Europese richtlijnen

Zoals reeds hoger gesteld worden deze richtlijnen uitgevaardigd op niveau van de EuropeseGemeenschap, en zijn ze bindend voor de individuele lidstaten. Zij moeten effectiefgeïmplementeerd worden binnen de nationale wetgeving.De verschillende lidstaten krijgen echter een vrij grote vrijheid voor wat betreft de invullingvan deze richtlijnen.De enige Europese richtlijn, relevant voor de vleermuisbescherming is de Habitatrichtlijn(92/43/EEG). Deze Europese richtlijn van 21 mei 1992, "inzake de instandhouding van denatuurlijke en semi-natuurlijke habitats en de wilde flora en fauna" is het logische gevolg vande Vogelrichtlijn (79/409/EEG) van 1979, waarin slechts aandacht werd besteed aan vogelsen niet aan hun habitats. In de Habitatrichtlijn wordt het aandachtsveld uitgebreid met anderedoelorganismen, en wordt tevens aandacht besteed aan de bescherming van hun habitats. Het doel van deze richtlijn is het bijdragen tot het waarborgen van de biologische diversiteitdoor het instandhouden van de natuurlijke habitats en de wilde flora en fauna op hetEuropese grondgebied van de lidstaten waarop het Verdrag (van Rome) van toepassing is.De maatregelen die voorzien zijn voor habitatbescherming omvatten het aanduiden vanspeciale beschermingszones, die samen een coherent Europees netwerk moeten vormen, het


NATURA 2000 - netwerk. Deze structuur is te vergelijken met het Vlaams EcologischNetwerk (VEN), maar dan op Europees niveau. De reeds voorziene Vogelrichtlijngebiedenmoeten in deze structuur geïntegreerd worden. In deze beschermingszones moetenmaatregelen genomen worden om de natuurlijke habitats in een gunstige staat te behouden.De habitats die in aanmerking komen voor bescherming worden opgesomd in Bijlage I vande richtlijn. De effectieve afbakening van de gebieden op het terrein moet door elke lidstaatvoorgesteld worden. De te beschermen soorten worden in de bijlagen van de richtlijnopgesomd. Alle in Vlaanderen voorkomende vleermuissoorten staan vermeld in BijlageIV, en worden beschouwd als diersoorten van communautair belang, die strikt moetenworden beschermd. Sommige soorten (Grote en Kleine Hoefijzerneus, Ingekorvenvleermuis, Bechsteins vleermuis, Meervleermuis, Vale vleermuis en Mopsvleermuis)worden bovendien vermeld in Bijlage II als soorten van communautair belangwaarvoor de aanwijzing van speciale beschermingszones vereist is. Samenvattend kanmen stellen dat het verboden is de genoemde species opzettelijk te onttrekken aan denatuur, te verhandelen, te doden of op welke manier dan ook te verstoren, tenzij ditverenigbaar is met het behoud van deze soorten. De lidstaten moeten om de 6 jaar een rapport opmaken met een overzicht van de getroffenmaatregelen en de beoordeling van het effect ervan. Bovendien moet het wetenschappelijkonderzoek bevorderd worden en moeten de resultaten ervan uitgewisseld worden tussen delidstaten. Wat de invulling van deze richtlijn in Vlaanderen betreft, werden in februari 1996 veertighabitatgebieden aangewezen, goed voor een oppervlakte van zo’n 59480 ha (waarvanongeveer 30000 ha reeds vogelrichtlijngebied is). Bij de aanduiding van de Natura - 2000gebieden werd weinig of geen rekening gehouden met het voorkomen van vleermuizen.Enkel een aantal winterverblijfplaatsen vallen binnen de beschermde zones maar metzomerkolonies en foerageergebieden werd geen rekening gehouden.

3. De Belgische wetgeving

Door de staatshervorming is het natuurbehoud een gewestelijke materie geworden. Dit heefttot gevolg dat de bescherming van vleermuizen in de drie gewesten door verschillendebesluiten wordt geregeld, hoewel de inhoud ervan gelijkaardig is. In Vlaanderen is devolgende regelgeving van belang:

3.1. Het Koninklijk Besluit van 22 september 1980

Het "Koninklijk besluit houdende maatregelen, van toepassing in het Vlaamse Gewest, terbescherming van bepaalde in het wild voorkomende diersoorten, die niet onder de toepassingvallen van de wetten en de besluiten op de jacht, de riviervisserij en de vogelbescherming"(22 september 1980; B.S. 31 oktober 1980) regelt de bescherming van vleermuizen inVlaanderen. Het voorziet dat alle diersoorten (waaronder alle vleermuissoorten) vermeldin bijlage, in het Vlaamse Gewest een volledige bescherming genieten.


Het is ten alle tijde en om het even waar verboden (Artikel 1):

1° deze diersoorten te bejagen, te vangen om ze in gevangenschap te houden, ingevangenschap te houden of te doden, ongeacht hun ontwikkelingsstadium;

2° de woon- of schuilplaatsen van deze diersoorten te beschadigen of met opzet te verstoren;

3° deze diersoorten, levend of dood, onder welke vorm ook te vervoeren, te verhandelen,kosteloos of tegen betaling af te staan.

Artikel 5 stelt dat afwijkingen op de verbodsbepalingen door de Minister van de VlaamseGemeenschap kunnen worden verleend wanneer het gaat om duidelijke wetenschappelijkeof educatieve motieven die terdege worden verantwoord of wanneer maatregelen vanalgemeen of plaatselijk belang noodzakelijk zijn.

Dit impliceert dus dat alle soorten in Vlaanderen bij K.B. beschermd zijn en dat deoverheid bijgevolg kan optreden wanneer verblijfplaatsen van vleermuizen verstoord ofbeschadigd worden of dieren gedood worden. In de praktijk is de controle op de nalevinghiervan vrijwel onbestaande.

3.3. Decreet van 21 oktober 1997 betreffende het natuurbehoud en het natuurlijk milieu

De wet van 12 juli 1973 op het natuurbehoud en de bijhorende uitvoeringsbesluiten hebbende achteruitgang van de natuur in Vlaanderen niet kunnen tegengaan. Dit is te wijten aan aaneen aantal beleidsmatige factoren alsook enkele tekortkomingen van de Wet op hetnatuurbehoud zelf: onvoldoende integratie van het natuurbehoud in de overigebeleidssectoren; onvoldoende uitwerking door een tekort aan uitvoeringsbesluiten, aanfinanciele middelen en personeel; een gebrek aan beleidsinstrumenten, in het bijzonder watbetreft handhaving (bijv. Geen stillegging, te geringe strafmaat, geen herstel in de vorigetoestand). Om dit te verhelpen, kwam het decreet van 21 oktober 1997 betreffende hetnatuurbehoud en het natuurlijk milieu tot stand (BS 10 januari 1998). Hoofdstuk VI van hetdecreet behandelt de "Bescherming van plant-, en diersoorten en van hunlevensgemeenschappen". Het eerste artikel van dit hoofdstuk vermeld: De Vlaamse regeringneemt, na advies van de Raad (de Hoge raad voor Natuurbehoud), alle maatregelen die zijnuttig acht om populaties van soorten of ondersoorten van organismen in stand te houden,te herstellen of te ontwikkelen. De praktische uitwerking van deze bescherming moet echternog geregeld worden in uitvoeringsbesluiten. Hopelijk wordt van de mogelijkheden van hetdecreet gebruik gemaakt om een degelijk wettelijk kader te scheppen ter bescherming vanvleermuizen.


3.3. Andere wettelijke instrumenten

Wanneer het erop aankomt de leefgebieden van de vleermuizen te beschermen, zijn eruiteraard nog een aantal andere wettelijke instrumenten bruikbaar. Hieronder volgt een niet-exhaustieve opsomming van mogelijke suggesties:� Belangrijke verblijfplaatsen (zowel winter- als zomerkolonies) en foerageergebieden

dienen opgenomen te worden in het VEN. Dit biedt de overheid (ennatuurverenigingen in beperkte mate) het recht op voorkoop.

� Winterverblijfplaatsen, zomerverblijfplaatsen en foerageergebieden in het bezit vande overheid kunnen beschermd worden als Vlaams Natuurreservaat (Natuurdecreet21 oktober 1997). Objecten in het bezit van, of gehuurd door, natuurverenigingenkunnen het statuut verkrijgen van Erkend Natuurreservaat. Dit biedt voornamelijkmogelijkheden voor subsidiëring van beheerswerken.

� Winterverblijfplaatsen, zomerverblijfplaatsen én hun omgeving kunnen beschermdworden door inkleuring op de gewestplannen als natuurgebied of als natuurgebiedmet wetenschappelijke waarde. Naast de eigenlijke bescherming van de objecten ofgebieden heeft de staat ook in deze gebieden een voorkooprecht.

� Tenslotte kunnen bepaalde verblijfplaatsen of foerageergebieden respectievelijkerkend worden als beschermd monument of als beschermd landschap. In deklasseringsbesluiten kunnen bijzondere maatregelen worden opgenomen ten bate vande vleermuizen.

3.3. Toezicht en vervolging

Uit het bovenstaande mag blijken dat er, tenminste op papier, een goede wettelijke basis isvoor de bescherming van vleermuizen. Nochtans werd in Vlaanderen tot nog toe geen enkeleveroordeling uitgesproken, dit in tegenstelling met de situatie in andere Europese landen. Zowerden in Groot-Britannië, waar een gelijkaardige wetgeving bestaat, in de periode 1981-1993 negen personen vervolgd wegens het niet naleven van de wetgeving. In vier gevallenging het om houtbehandelingsfirma’s die werden veroordeeld voor het gebruik van giftigestoffen in vleermuiskolonies. In vier andere gevallen betrof het privé personen dievleermuizen een kolonieplaats hadden beschadigd of vleermuizen hadden gedood hadden.En in een laatste geval was het misdrijf het illegale bezit van dode vleermuizen. Het gebrekaan vervolging in Vlaanderen is volgens ons enerzijds te wijten aan de moeilijke controle vandergelijke inbreuken en anderzijds aan het gebrek aan aandacht en informatie bij de dienstendie dergelijke misdrijven moeten vaststellen.Volgens het Natuurdecreet (Art. 60) gebeurt het toezicht door leden van de rijkswacht,gemeentelijke - en landelijke politie, door de ambtenaren en natuurwachters van deadministratie bevoegd voor het natuurbehoud, door de ambtenaren en boswachters van hetbosbeheer, door de ambtenaren belast met het toezicht inzake stedenbouw en ruimtelijkeordening, door andere door de minister aangewezen ambtenaren evanals door de wachterbeëdigd op grond van artikel 61 van het veldwetboek. Bovendien kan het toezicht ookgebeuren door enerzijds de burgemeesters, alsook de gemeentelijke ambtenaren die door de


gemeenteraad met dit toezicht belast worden en anderzijds de provinciegouverneur, alsookde provinciale ambtenaren die door de provincieraad met dit toezicht belast worden. In de uitoefening van hun opdracht mogen deze overheidspersonen fabrieken, magazijnen,bergplaatsen, kantoren, boten, bedrijfsgebouwen, stallen, stapelhuizen, stations, wagons,voertuigen en de in open lucht gelegen bedrijven alsook alle gronden en wateren betredenen mogen zij dieneinde boten, wagons en voertuigen aanhouden (Art. 61). Bovendien zijn hogergenoemde overheidspersonen o.a. bevoegd om zich te laten vergezellendoor specialist(en), om mondeling of schriftelijk ter plaatse de staking van werkzaamhedenof handelingen te gelasten en alle maatregelen te treffen om te voorzien in de toepassing vanhet bevel tot staking van de werkzaamheden. Tenslotte is eenieder verplicht omhogervernoemde personen in de uitoefening van hun opdracht desgevraagd medewerking teverlenen en hen alle inlichtingen te verstrekken (Art. 62).

4. Aanbevelingen

In het kader van het decreet van 21 oktober 1997 betreffende het natuurbehoud en hetnatuurlijk milieu (BS 10 januari 1998) is het mogelijk de bescherming van vleermuizenverder uit te werken. In het verdere verloop van de tekst worden er suggesties geformuleerdvoor maatregelen die een daadwerkelijke bescherming van vleermuizen mogelijk moetenmaken. Deze aanbevelingen worden hier nog eens kort samengevat:

� De bestaande bescherming van vleermuizen en hun verblijfplaatsen (Het KoninklijkBesluit van 22 september 1980) kan als dusdanig behouden blijven. Het is echter aante bevelen om de strafmaat expliciet te regelen én de mogelijkheid te voorzien totherstel in de oorspronkelijke toestand.

� Vooral de verblijfplaatsen (zowel winter- als zomerverblijfplaatsen) worden door debestaande wetgeving onvoldoende beschermd. Dit kan gedeeltelijk verholpen wordendoor concrete richtlijnen op te nemen:

� Bij de uitvoering van (renovatie)werken aan een (gekende) winter- ofzomerverblijfplaats kan men de verplichting opleggen datvoorafgaandelijk advies wordt gevraagd aan AMINAL/AfdelingNatuur (eventueel in samenspraak met de Vleermuizenwerkgroep vanNatuurreservaten vzw). Dit advies kan de werken verbieden, detiming van de werken bepalen of mitigerende maatregelen opleggen.

� Als het gebouw of object waar de werken worden uitgevoerd niet alsverblijfplaats gekend is, en er worden tijdens de werken vleermuizenaangetroffen dan dienen de werken onmiddellijk stilgelegd te wordenen dient men alsnog een advies aan te vragen (hier kan eventueel eensnelle procedure voorzien worden).

� Houtbehandeling op zolders moet verboden worden tijdens de zomertenzij na een gunstig advies van AMINAL/Afdeling Natuur


(eventueel in samenspraak met de Vleermuizenwerkgroep vanNatuurreservaten vzw). Dit zou zeker moeten gelden voor alleopenbare gebouwen (kerken, gemeentehuizen, scholen,...).

� Ook de bescherming van de jachtgebieden is door de bestaande wetgevingonvoldoende geregeld. Hiervoor zou de mogelijkheid voorzien moeten worden omrond nationaal en internationaal belangrijke kolonies een beschermingszone tevoorzien. In deze zone kunnen dan bijzondere maatregelen worden opgelegd of hetgrondgebruik gereguleerd worden. (te vergelijken met het statuut van een beschermdlandschap). Een lijst van belangrijke kolonieplaatsen waarvoor deze bescherminggeldt moet worden opgesteld en regelmatig herzien worden.

Hoofdstuk 2: De wettelijke status van vleermuizen inVlaanderen

1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102. Internationale verdragen en Europese richtlijnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

2.1. Internationale verdragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102.2. Europese richtlijnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

3. De Belgische wetgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133.1. Het Koninklijk Besluit van 22 september 1980 . . . . . . . . . . . . . . . . 133.3. Decreet van 21 oktober 1997 betreffende het natuurbehoud en het natuurlijk milieu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143.3. Andere wettelijke instrumenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153.3. Toezicht en vervolging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

4. Aanbevelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

14

Hoofdstuk 3: Winterverblijfplaatsen

1. Ecologie

1.2. Algemeen

Met de term winterverblijfplaatsen of hibernacula bedoelt men meestal grotten of constructiesmet een grotachtig klimaat zoals oude groeven, forten en kelders. Men vergeet dan wel eensdat er ook wel vleermuizen overwinteren in holle bomen (of nestkasten) en in gewone huizenof kerken, diep weggekropen tussen het gebinte of in de spouwmuur. Het is niet eenvoudigom op deze plaatsen vleermuizen te vinden en de meeste waarnemingen gebeuren opaccidentele wijze, bijvoorbeeld wanneer vleermuizen worden aangetroffen in een geveldeboom. Onderzoek en tellingen zijn voornamelijk beperkt tot de “grotachtige” constructies. Inhet verdere verloop van de tekst wordt met de term winterverblijfplaatsen dan ookhoofdzakelijk dit type bedoeld.

Grotachtigeconstructies

Gebouwen Bomen

Klein hoefijzerneus �

Grote hoefijzerneus �

Vale vleermuis �

Watervleermuis �

Baardvleermuis � ?

Brandt’s vleermuis � ?

Bechsteins vleermuis � ? ?

Franjestaart �

Meervleermuis � �

Ingekorven vleermuis �

Gewone dwergvleermuis �

Ruige dwergvleermuis �

Laatvlieger �

Rosse vleermuis �

Bosvleermuis �

Gewone grootoor � � �

Grijze grootoor � � ?

Mopsvleermuis � � ?

Winterverblijfplaatsen 15

De Grote hoefijzerneus is een soort die opwarme plaatsen overwintert

Tijdens de winter gaan vleermuizen in winterslaap ofhibernatie. De metabolische activiteit van het lichaam,de hartslag en de ademhaling dalen, waardoor hetenergieverbruik afneemt. De lichaamstemperatuurwordt niet langer actief op 37°C gehouden, maar neemtaf e n s c h o m m e l t i n f u n c t i e v a n deomgevingstemperatuur. De vetreserves, die gedurendehet zomerseizoen werden opgebouwd, zorgen voor devereiste energie om de winter door te komen. Elkevleermuissoort heeft een specifieke temperatuur waarhet vetverbruik minimaal is (de minimalestofwisselingstemperatuur). Daalt de temperatuuronder dit punt, dan zal de vleermuis actief opwarmen.Ligt de temperatuur hoger dan de minimalestofwisselingstemperatuur, dan blijft de stofwisselingte hoog en verbruiken ze teveel energie. Dit verklaartwaarom elke soort op zoek gaat naarwinterverblijfplaatsen waar zeer specifieketemperatuurscondities heersen. Voor soorten dieoverwinteren in grotten, groeven, forten en kelders ligtde ideale temperatuur meestal ergens tussen 2 en 8°C.Maar Ingekorven vleermuizen bijvoorbeeld, gaansteeds op zoek naar plaatsen waar de temperatuur rond9°C ligt. Dergelijke omstandigheden komen in Vlaanderen enkel diep in de mergelgroeven enforten voor. Dit verklaart waarom de Ingekorven vleermuis zelden in kleine objecten wordtwaargenomen.

Vleermuizen hebben ook de mogelijkheid om zelf de temperatuur te optimaliseren door ingroep te overwinteren. In functie van de omgevingstemperatuur, regelen ze de temperatuur inde groep tot op het gewenste niveau, door dichter bij elkaar of verder uiteen te hangen. Dezetechniek wordt vooral gebruikt door vleermuizen die op minder gunstige plaatsenoverwinteren, zoals Rosse vleermuizen in holle bomen. In Duitsland is er eenoverwinteringsboom gekend waar tot 900 Rosse vleermuizen bijeen kruipen.

Naast een stabiele temperatuur is een voldoende hoge luchtvochtigheid essentieel tijdens dewinterslaap om uitdroging te vermijden. Wanneer ze uit hun winterslaap ontwaken, likken zedauwdruppels op om hun vochtgehalte op peil te houden.

In de jaren ‘40 tot ‘70 werden vleermuizen volop gevangen in de overwinteringsplaatsen en,net zoals vogels, geringd. Deze onderzoeksmethode bleek achteraf zeer nefast voor de dieren,en wordt niet meer toegepast. Door het terugvangen van geringde dieren is men echter veel teweten gekomen over het trekgedrag (zie hoger) en over de plaatstrouw. Vleermuizen vertoneneen zeer conservatief gedrag en keren steeds naar dezelfde overwinteringsplaatsen terug. Menkon zelfs vaststellen dat individuele dieren jaar na jaar naar hetzelfde plekje terugkeerden. Hetis dan ook begrijpelijk dat vleermuizen er niet van houden als er veranderingen optreden in dewinterverblijfplaatsen.


Tijdens tellingen in de winterverblijfplaatsen ishet niet altijd even eenvoudig om devleermuizen te vinden, ze zitten soms diepweggekropen in spleten en barsten. De dierenzijn dan niet blootgesteld aan tocht, watenergetisch interessant is en bovendien zijn zeminder bereikbaar voor predatoren. Sommigesoorten vinden we nooit in spleten maar altijdvolledig vrij hangend. Het spreekt vanzelf datdeze soorten, zoals de Grote- en Kleinehoefijzerneus en de Ingekorven vleermuis, veelkwetsbaarder zijn voor verstoring en predatie.

1.2. Winterverblijfplaatsen in Vlaanderen

De meeste gegevens waar we over beschikken, betreffen vleermuizen in “grotachtige”winterverblijfplaatsen. Waarnemingen van dieren in gebouwen zijn fragmentair en werdenniet systematisch verzameld. Nog minder gegevens zijn voorhanden van soorten dieoverwinteren in boomholten. In Vlaanderen komen geen grotten voor en onderscheiden we 3belangrijke types van objecten die geschikt zijn als hibernacula:

� mergelgroeven; vinden we enkel in deMaasvallei in hetoosten van Limburg(groen).

� oude forten; voor-namelijk gesitueerdr o n d A n t w e r p e n(geel).

� kleine objecten; onderdeze noemer vallenkelders, onderaardsegangen , bunkers ,ijskelders, enz. Wetreffen ze aan in gansVlaanderen (rood).

1.2.1. KLEINE OBJECTEN

Het gaat om een grote verscheidenheid aan objecten zoals kelders, onderaardse gangen,crypten van kerken en kastelen, kunstgrotten, ijskelders en bunkers. Algemeen kan gesteldworden dat in dergelijke kleine objecten de temperatuur sterk kan schommelen. Bij strengevorst daalt de interne temperatuur soms tot onder het vriespunt. IJskelders en bunkers vormenhet merendeel van de kleine objecten die in Vlaanderen als winterverblijfplaats wordengebruikt.


Schema van een ijskelder

BunkersDe meeste bunkers dateren van dewereldoorlogen, en we vinden ze overal inVlaanderen. Ze zijn gebouwd in baksteen,beton of een combinatie van beide. Door dedikke wanden en omdat sommige overdektzijn met een laag aarde blijft de temperatuurer redelijk stabiel. Door de aanwezigheidvan schietgaten zijn de meeste echterbehoorlijk tochtig en weinig geschikt alswinterverblijfplaats. De meeste vleermuizenworden gevonden in afgesloten, groterebunkers. Een nadeel van de meeste bunkersis dat ze zeer droog zijn en weinigschuilplaatsen bieden aan de vleermuizen.

IjskeldersZe werden vooral in de 18de eeuwgebouwd om er tijdens de zomer ijs inte bewaren. Hoewel er aanzienlijkeverschillen zijn in grootte en vorm, zijnze gebouwd volgens een algemeenschema. De kelderruimte zelf ligt halfin de grond en de koepel is bedekt meteen dikke laag aarde ter isolatie. Vandaaruit loopt een gang naar buiten. Inde gang werden 2 of meer deurenaangebracht om de koude binnen tehouden. Van enkele grote ijskelders isbekend dat men er ijs tot twee jaar langkon bewaren.

Enkel de rijke burgers konden zich eenijskelder veroorloven, en daarom zijnze meestal gelegen in kasteelparken ofkloosterparken. Na de uitvinding van de ijskast werden deze constructies niet meer gebruikt,tenzij als opslagplaats voor bloembollen of als berghok. Door hun specifieke bouw enluchtstroom blijken het echter ideale verblijfplaatsen voor vleermuizen.

Het gemiddeld aantal vleermuizen dat in de kleine objecten verblijft is laag (gemiddeld: 5,06vleermuizen per object). In een groot aantal van de kleine objecten worden geen of enkelevleermuizen aangetroffen maar sommige ijskelders herbergen meer dan 30 vleermuizen. Hetbelang van de kleine objecten mag niet onderschat worden; vooral voor korte afstandstrekkersspelen ze een belangrijke rol omdat ze een homogene verspreiding hebben over gansVlaanderen.


Schema van een fort van de kleinefortengordel

Er komen 6 soorten regelmatig voor in de kleine objecten (Baardvleermuis, Brandt’svleermuis, Franjestaart, Gewone grootoor, Grijze grootoor en Watervleermuis). De Grijze- enGewone grootoor alsook de Baard- en Brandt’s vleermuis zijn zustersoorten die tijdens dewintertellingen niet van elkaar te onderscheiden zijn, en ze worden als 1 soort weergegeven infiguur. Andere soorten zoals de Gewone dwergvleermuis, Ingekorven vleermuis enMopsvleermuis worden slechts zeer sporadisch aangetroffen.

1.2.2. FORTEN

De meeste forten zijn gelegen in de omgeving van Antwerpen. Maar ook in Oudenaarde(Kezelfort), Oostende (Fort Napoleon) en Ieper (citadel van Ieper) zijn er forten waarvleermuizen worden geteld. Het feit dat de meeste forten rond Antwerpen liggen, berust op

het feit dat in de 19de eeuw deze stad werduitgekozen als militaire hoofdstad vanVlaanderen omwille van zijn haven.

De meeste forten liggen volledigbovengronds, maar zijn wel bedekt met eenlaag aarde. Door de dikke wanden en degrote oppervlakte ontstaan er ruimtes metstabiele temperatuur die de ganse winterboven het vriespunt blijft. De meeste fortenhebben veel ramen en deuren, waardoor debuitenste lokalen tochtig en koud zijn. Hetklimaat van de dieper gelegen kamers en

gangen is stabieler en minder tochtig. De vochtigheidsgraad varieert zeer sterk tussen deverschillende forten en kan ook binnen één fort sterk wisselen.

Omstreeks 1859 werd rond Antwerpen een eerste ring van forten gebouwd, de kleinefortengordel, naar het ontwerp van H.A. Brialmont. De forten liggen op ongeveer 2kmafstand van elkaar en op een afstand van ongeveer 3km van de toenmalige stadsgrens. Door deontwikkeling van wapens met een groterereikwijdte en de uitbreiding van de stedelijke kernvoldeden de forten niet meer. Op grotere afstandvan de stadsgrenzen werden tussen 1878 en 1900nieuwe forten opgetrokken, de grote fortengordel.

De kleine fortengordel , ook wel deveiligheidsgordel genoemd, bestaat tegenwoordignog uit 7 forten. De constructie en bouwstructuurzijn gelijkend voor alle forten, ze zijn volledig inbaksteen opgetrokken en bedekt met aarde. Rondhet gehele fort lag een brede gracht. De meeste vandeze forten liggen nu volledig ingesloten doorwoonzones en industrie.


De grote fortengordel lag op een grotere afstand van de stadsgrenzen dan de kleinefortengordel. De forten ten noorden van het Albertkanaal werden bovendien verbonden doorhet "anti-tankgracht". Het bouwplan van de forten verschilt onderling, maar het zijn telkensvariaties op een zelfde basisplan. Enkele forten zijn gedeeltelijk in baksteen en afgewerkt inbeton, de meeste zijn echter volledig betonnen constructies. Het fort van Steendorp, datgebouwd werd voor de andere forten, heeft een afwijkend bouwplan en is volledig in baksteenopgetrokken. Alle forten zijn voorzien van zogenaamde "watergangen". Dit zijn bakstenenkruipgangetjes die dienen om water af te voeren. In deze gangetjes worden grote aantallenvleermuizen aangetroffen.

In de forten wordt jaarlijks ongeveer 60% van de winterslapende vleermuizen geteld. Hetgemiddeld aantal vleermuizen is 81.74 per fort, maar er zijn enkele stevige uitschieters zoalshet fort van Steendorp (jaarlijks tussen 800 en 1000 vleermuizen) en het fort van Oelegem(jaarlijks tussen 600 en 800 vleermuizen).

Ook het aantal soorten dat wordt aangetroffen is groter; 8 soorten worden regelmatigaangetroffen (Baardvleermuis, Brandt’s vleermuis, Franjestaart, Gewone dwergvleermuis,Gewone grootoor, Grijze grootoor, Ingekorven vleermuis en Watervleermuis), 2 anderesoorten in kleinere aantallen (Meervleermuis en Laatvlieger).


1.2.3. MERGELGROEVEN

In het zuiden van Limburg liggen verschillende oude mergelgroeven. Dit gesteente werd reedsin de Romeinse tijd op deze plaats verzameld. De meeste groeven dateren echter uit de 16e tot18e eeuw en bleven in gebruik tot begin deze eeuw. In de wereldoorlogen werden zeveelvuldig gebruikt als schuilplaats. Door hun uitgestrekte gangenstelsels en hun specifiekklimaat vormen de groeven een ideaal rustoord voor vleermuizen. In de loop van deze eeuwwerden verschillende, in onbruik geraakte groeven omgevormd tot champignonkwekerijen.De meeste van deze bedrijven zijn ondertussen verdwenen.

De verspreiding van de groeven in Vlaanderen, zoals weergegeven op het kaartje op bladzijde***, geeft een onvolledig volledig beeld, want ook in Nederland en in Wallonië zijn erverschillende groeven. Dit gebied vormt dan ook een van de belangrijkste West-Europeseoverwinteringsplaatsen. Het grensoverschrijdende karakter wordt goed geïllustreerd door degroeve van Caster die voor een klein deel onder Nederlands grondgebied ligt, voor hetgrootste deel onder Vlaanderen en nog een klein deel onder Wallonië met hier ook deingangen. Ook de groeven van Ternaaien-beneden en Ternaaien-boven liggen gedeeltelijkonder Vlaanderen maar de ingang bevindt zich telkens in Wallonië. Ondanks hunuitgestrektheid is er veel verstoring in de groeven.

Het gemiddelde aantal vleermuizen in de mergelgroeven ligt eveneens hoog (89,02vleermuizen per groeve). We treffen ongeveer dezelfde soorten aan als in de forten, al is demeervleermuis hier wel iets algemener. Bijkomend is er de aanwezigheid, in lage aantallenweliswaar, van de Bechsteins vleermuis en de Vale vleermuis.

2. Oorzaken van achteruitgang

Er zijn verschillende factoren die een bedreiging vormen voor vleermuizen in winterslaap. Wekunnen ze in drie grote groepen onderverdelen; verstoring van de vleermuizen, verdwijnen ofongeschikt worden van de winterverblijfplaatsen en aantasting van de omgeving.

2.1. Verstoring

Ongetwijfeld vormt verstoring de belangrijkste bedreiging voor vleermuizen in winterslaap.Bij verstoring ontwaken ze uit hun lethargie. Dit kost zeer veel energie en telkens wordt eendeel van de vetreserve opgebruikt. Als herhaaldelijk verstoring optreedt geraakt de vetreserveuitgeput en overleven de dieren de winter niet. De verstoring kan zeer uiteenlopend van aardzijn:

� Verschillende objecten worden gebruikt als opslagplaats of voor andere industrieletoepassingen. Zo werden verschillende mergelgroeven vanaf de jaren ‘40 gebuikt voorhet kweken van champignons. Door het aan en af rijden van vrachtwagens, verlichtingen lawaai zijn deze plaatsen ongeschikt geworden als winterverblijfplaats voorvleermuizen.

� Alhoewel speleologie niet echt van toepassing is op de mergelgroeven en forten vormt“toerisme” toch een ernstige bedreiging. Deze objecten hebben een onweerstaanbare


aantrekking op spelende kinderen, scoutsgroepen en organisatoren van zogenaamdeavonturen-weekends. Dit gaat vaak gepaard met het stoken van vuur, vuurwerk enlawaai. In veel gevallen zijn de bezoekers zich niet bewust van de aanwezigheid vanvleermuizen, maar in een enkel geval worden de dieren moedwillig verstoord of gedood.

� Het ringen voor wetenschappelijke doeleinden is een factor die, in het verleden, eengrote impact heeft gehad op de vleermuizen in winterslaap. Tussen de jaren ‘40 en ‘70werden op grote schaal vleermuizen geringd. In groeven en grotten werden vleermuizentijdens de winterslaap gevangen en van een metalen ringetje voorzien. Om plaatstrouwte onderzoeken werden dikwijls meerdere vangssessies per jaar georganiseerd, waardoorde dieren herhaaldelijk verstoord werden en hun vetreserves uitputten. Vanaf de jaren‘70 werden de gevolgen van deze onderzoeksmethode duidelijk en werd de techniek nietmeer toegepast. Met dit gegeven in het achterhoofd stond men jarenlang zeer sceptischtegenover elk onderzoek waarbij vleermuizen individueel worden gemerkt. De laatstejaren groeit echter de overtuiging dat ringen niet noodzakelijk negatief is voorvleermuizen mits het tijdens de goede periode (niet tijdens winterslaap en zoogperiode),en op een verantwoorde manier wordt uitgevoerd.

2.2. Verdwijnen of ongeschikt worden van winterverblijfplaatsen

Omdat vleermuizen zeer plaatstrouw zijn, heeft het verdwijnen van een winterverblijfplaatseen enorme impact. In het bijzonder wanneer het gaat om een object waar grote concentratiesvleermuizen overwinteren, zoals forten of mergelgroeven. Het zijn echter vooral de kleineobjecten zoals ijskelders die worden volgestort of afgebroken.

Het voornaamste probleem is echter niet dat de winterverblijfplaatsen verdwijnen, maar eerderdat ze ongeschikt worden gemaakt als winterverblijfplaats. Enerzijds door het ontoegankelijkmaken van de objecten en anderzijds door ingrepen die het interne klimaat wijzigen.Vaak worden de toegangen, om veiligheidsredenen, afgesloten of soms zelfs toegemetseld. Bijkleine objecten is het gevaar reëel dat de toegangen zo grondig worden afgesloten dat ook devleermuizen niet meer binnen kunnen. In mergelgroeven of forten zijn er daarentegen meestalandere, kleine openingen die de vleermuizen een toegang bieden.In mergelgroeven werd vastgesteld dat het aantal vleermuizen daalde na het afsluiten van detoegang met een massieve poort, ook al waren er nog voldoende ingangen voor vleermuizen.Door het plaatsen van de deur werd echter de luchtstroom in de winterverblijfplaatsonderbroken en traden er temperatuurinversies op, die de verblijfplaats voor vleermuizenongeschikt maakten. Het verdient daarom de voorkeur om grote objecten af te sluiten methekken in plaats van massieve deuren omdat deze de luchtstroom minder beïnvloeden.In een aantal forten werden renovatiewerken uitgevoerd en worden de lokalen terug in gebruikgenomen en verwarmd. Hierdoor stijgt ook de temperatuur in de omringde lokalen, waardoorniet enkel de lokalen die in gebruik zijn, maar grote delen van het fort ongeschikt wordt alsverblijfplaats voor vleermuizen.

Vleermuizen die hun winterslaap doorbrengen in holle bomen worden nauwelijksgeconfronteerd met de hoger vermelde problemen. Het gevaar bestaat echter dat de bomenworden gekapt. En vermits de meeste loofbomen tijdens de winterperiode worden geveld ishet gevaar niet denkbeeldig dat de dieren zich op dat ogenblik in de holte bevinden. Bijvellingen van holle bomen worden dan ook regelmatig vleermuizen gedood. De dieren kunnen


getroffen worden door de kettingzaag, maar de meeste slachtoffers vallen door de klapwaarmee de boom tegen de grond slaagt. De dieren die de slag overleven zijn genoodzaakt omop zoek te gaan naar een nieuwe, vaak minder optimale verblijfplaats. Voor deze verplaatsingen door de stress verbruiken ze veel van hun vetreserve en het is best mogelijk dat deze dierenalsnog de winter niet overleven.

2.3. Aantasting van de omgeving

De teloorgang van de natuurlijke omgeving van de winterverblijfplaats is een probleem waarzowel vleermuizen in bomen als vleermuizen in de klassieke winterverblijfplaatsen meegeconfronteerd worden. Van verschillende vleermuissoorten is geweten dat ze op mildewinterdagen, vooral naar de lente toe, ontwaken om te gaan foerageren. Het is daarombelangrijk dat er geschikte jachtgebieden voorkomen in de onmiddellijke omgeving van dewinterverblijfplaats. Zo werd aangetoond dat voor de Grote hoefijzerneus de aanwezigheidvan naar het Zuiden gerichte, beboste hellingen belangrijk is voor de overleving van dewinterperiode. Voor andere soorten is dit aspect nog niet onderzocht maar waarschijnlijkminstens even belangrijk. Door de toenemende urbanisatie en schaalvergroting in delandbouw komen de winterverblijfplaatsen in toenemende mate in een ecologische woestijn teliggen.

3. Mogelijkheden voor bescherming

3.1. Aanbevelingen voor het beleid

Bescherming en beheer van winterverblijfplaatsen wordt algemeen gezien als de eerste enmeest eenvoudige stap in de bescherming van vleermuizen. Het gaat meestal om objecten dieweinig of geen andere functie hebben en waarvan het beheer zeer eenvoudig uit te voeren is.Desondanks geniet geen van de winterverblijfplaatsen in Vlaanderen enige (wettelijke)bescherming, tenzij dewelke die beheerd worden door natuurverenigingen.

Bescherming van winterverblijfplaatsen kan in eerste instantie door het verwerven van deobjecten en er een specifiek vleermuisgericht beheer te voeren. Dit kan zowel doorterreinbeherende natuurverenigingen als door de overheid.

Anderzijds zijn er ook een aantal wettelijke mogelijkheden ter bescherming van dewinterverblijfplaatsen. Een lijst van de prioritair te beschermen objecten werd opgesteld inhet eindrapport Bescherming Vleermuizen AMINAL/ Afd. Natuur/1995/Nr.11 (aan te vragenbij afdeling Natuur, Brussel). De volledige lijst is hier nogmaals in de bijlage opgenomen.

� Voor de belangrijke objecten (forten en mergelgroeven) geldt dat ze zeker moetenworden opgenomen in het VEN. Dit biedt o.a. de overheid (en natuurverenigingen inbeperkte mate) het recht op voorkoop.

� Winterverblijfplaatsen in het bezit van de overheid kunnen beschermd worden alsVlaams natuurreservaat (Natuurdecreet 21 oktober 1997). Objecten in het bezit van, of


Het fort van Oelegem is erkend alsbeschermd monument.

gehuurd door, natuurverenigingen kunnen het statuut verkrijgen van Erkendnatuurreservaat. Dit biedt vooral mogelijkheden naar subsidie van beheerswerken.

� Winterverblijfplaatsen én hun omgeving kunnen beschermd worden door inkleuring opde gewestplannen als natuurgebied of als natuurgebied met wetenschappelijke waarde

� Tenslotte kunnen bepaalde winterverblijfplaatsen worden erkend als beschermdmonument en/of beschermd landschap. In de erkenningsvoorwaarde kunnen bijzonderebeschermingsmaatregelen t.o.v. vleermuizen worden opgenomen.

Nogal wat forten zijn nog in het bezit van de militaireoverheid maar worden niet meer gebruikt. Specifiekvoor deze objecten zou een beheersovereenkomstgesloten kunnen worden tussen AMINAL en demilitaire overheid. Dit kan ondermeer inhouden dattijdens de winter geen militaire oefeningen wordengehouden in de forten en dat beheersingrepenuitgevoerd kunnen worden.

De inrichting en bescherming van kleine objecten zoals ijskelders en bunkers kanplaatsvinden in het kader van gemeentelijke of provinciale natuurontwikkelingsplannen.

3.2. Praktisch beheer van winterverblijfplaatsen

3.2.1. GROTACHTIGE CONSTRUCTIES

De belangrijkste praktische maatregel is ongetwijfeld het waarborgen van rust tijdens dewinterperiode door de verblijfplaatsen af te sluiten. Tijdens de zomer is betreding van deverblijfplaatsen wel mogelijk, bijvoorbeeld voor historische rondleidingen. Tussen septemberen april, wanneer de vleermuizen aanwezig zijn, moet elke verstoring vermeden worden. Intweede instantie moet het beheer gericht zijn op het verbeteren van de winterverblijfplaats.O.a. door het optimaliseren van het interne klimaat, aanbrengen van hangplaatsen enaanpassingen aan de omgeving.

AfsluitenIn grote objecten (forten en mergelgroeven) moet men opletten deluchtcirculatie niet te verstoren en moet men gebruik maken van eenhek. In kleine objecten daarentegen, waar het nodig is deluchtcirculatie te beperken, wordt gebruik gemaakt van twee of meermassieve deuren, om een saswerking te creëren. De afsluiting moet inelk geval voorzien zijn van een toegang voor vleermuizen, demogelijkheid bieden om een controle van de aantallen uit te voeren en

bestand zijn tegen vandalisme. Het exacte ontwerp is zeer afhankelijk van de uitgangssituatie,maar met een aantal aspecten moet men steeds rekening houden.:


� De installatie van een afsluiting moet worden uitgevoerd buitende winterperiode om de vleermuizen niet te verstoren. Deperiode mei tot juli verdient de voorkeur.

� Ongewenste bezoekers moeten door de afsluiting wordentegengehouden maar voor de vleermuizen moet eenvliegopening voorzien zijn.

� In massieve deuren wordt, best bovenaan de deur, eenvliegopening voorzien van beperkte afmetingen (hoogte 7-15cm, breedte 35-45cm). Onder de opening moet hetdeuroppervlak ruw gemaakt worden om de vleermuizen houvastte bieden (bijvoorbeeld door het aanbrengen van eenongeschaafde houten plank).

� Hekwerken zijn opgebouwd uit horizontale spijlen, met verticaleverstevigingen. De afstand tussen de verticale balken magvariëren tussen 45 en 75cm, tussen de horizontale spijlen moetde afstand liggen rond 13cm. Deze afstanden vormen een goedcompromis tussen stevigheid en toegankelijkheid voorvleermuizen.

� Zowel deuren als hekwerken moeten stevig verankerdworden en er mag geen mogelijkheid zijn om hetgeheel te ondergraven. Hiervoor kan het nodig zijnom met bakstenen of beton een fundering of kader tevoorzien rond de opening.

� De afsluiting moet uit stevig materiaal wordengemaakt dat bestand is tegen vandalisme.

� Om tellingen van de overwinterende vleermuizen mogelijk te maken moet eentoegangsmogelijkheid voorzien worden (minstens 50x50cm).

� Het is een algemene stelregel dat het slot de zwakste component van de afsluiting moetzijn. Vastberaden vandalen kan men immers nooit tegenhouden en dan is heteenvoudiger om achteraf het slot te vervangen dan de volledige constructie.

Verbeteringen van het interne klimaatVooral in de kleine objecten is het dikwijls nodig om met beheersingrepen het interne klimaatte verbeteren. Dit kan door het beperken van luchtstromen en door het isolerend vermogente verhogen.

Beperken van luchtstromen

Door de luchtstroming te beperken, creëert men een stabiele temperatuur en hogeluchtvochtigheid. Afhankelijk van de constructie van het gebouw zal men hiervoor op eenandere manier tewerk moeten gaan. In essentie gaat het er steeds om de luchtcirculatie tebeperken, maar niet volledig af te sluiten.

Stap 1: Afsluiten van kleine openingen zoals verluchtingsgaten, schietgaten, vensters, enz.Deze kunnen eenvoudig worden toegemetseld.


Stap 2: De instroming van lucht langs de ingang beperken, waardoor een zeer trageluchtstroming ontstaat die koude lucht van buiten naar binnen brengt. Door contact met dewanden warmt deze lucht op en stijgt. Op deze manier verkrijgt men een geleidelijketemperatuursgradiënt in de winterverblijfplaats. Dit kan door:

� het plaatsen van deuren� aanbrengen van tussenmuurtjes� een lange, gebogen gang te voorzien

Voor de meeste objecten volstaan deze 2 stappen. Specifiek voor tunnels kan nog een derdebeheersmaatregel aangewezen zijn.

Stap 3: In lange, rechte objecten zoals tunnels, kan men nog enkele tussenmuurtjesaanbrengen om een extra stabiel temperatuurregime te creëren.


Verhogen van het isolerend vermogen

Door het aanbrengen van een dikke laagaarde (minimaal 1 m dikte), zoals bij demeeste ijskelders reeds het geval is,worden temperatuurschommelingen in deverblijfplaats sterk gereduceerd. De aardekan men bekomen door de inrichting vande winterverblijfplaats te combineren metde aanleg van een amfibieënpoel of menkan gebruik maken van bouwafval .

Om de aarde te stabiliseren worden best planten aangebracht. Door grondbedekkers(bijvoorbeeld klimop) te combineren met doornige struiken wordt betreding tegengegaan.Bomen moeten vermeden worden omdat hun wortels de constructie kunnen beschadigen.

Aanbrengen van schuilplaatsenAlhoewel vleermuizen aan gladde wandenkunnen hangen verkiezen ze weg te kruipen inspleten. In verschil lende potent iëleverblijfplaatsen ontbreken die echter en doorextra schuil- en hangplaatsen te voorzien kanhet aantal vleermuizen sterk verhogen. Voor deconstructie kan men op zeer uiteenlopendewijze tewerk gaan, en is het gebruik van diversematerialen mogelijk. Meestal wordt gebruikgemaakt van holle bakstenen, maar ook houtenconstructies of opruwen van de wanden met cement behoren tot de mogelijkheden.

Inrichting van de omgevingIn de omgeving van de winterverblijfplaats moeten geschikte jachtgebieden voorkomen.Verblijfplaatsen gelegen in een bosrijke of parkachtige omgeving, of ermee verbondenlangsheen landschapselementen krijgen van vleermuizen de voorkeur. Omdat nog weiniggeweten is over de voorkeurshabitatstijdens de winter is het aangewezen ombij de bestaande winterverblijfplaatsende omgeving in de mate van hetmogelijke te behouden en te beschermen(in een straal van 2 km). Bij de inrichtingvan nieuwe verblijfplaatsen moet devoorkeur gaan naar objecten die reedseen gunstige ligging hebben. Eventueelkunnen de vleermuizen naar de nieuweverblijfplaats geleid worden door deaanplanting van dreven, hagen en/ofhoutkanten.


3.2.2. WINTERVERBLIJFPLAATSEN IN HOLLE BOMEN

Omdat weinig of niets gekend is over de eisen waaraan een holle boom moet voldoen om alswinterverblijfplaats geschikt te zijn, kan hier geen gericht beheer gevoerd worden. De enigemogelijkheid is holle bomen zoveel mogelijk te sparen (zie ook bij zomerverblijfplaatsen inholle bomen).

Indien toch holle bomen geveld worden, moet men vermijden dat dit wordt uitgevoerd tijdensde mid-winter. Bij voorkeur moet de velling tijdens de herfst plaatsvinden (1 september - 31oktober). Dit geldt in het bijzonder in vleermuisrijke gebieden en in bossen waar natuur dehoofdfunctie is (reservaten, natuurgebieden). Voor vleermuizen zou ook velling tijdens delente mogelijk zijn (15 maart - 30 april) maar dit is ongunstig voor holenbroedende vogels.

Indien bij een velling toch vleermuizen worden aangetroffen dan moet zo snel mogelijkcontact worden opgenomen met de Vleermuizenwerkgroep of een andere instantie die kaninstaan voor de verzorging van de dieren. Niet gewonde dieren worden best ter plekkevrijgelaten zodat ze een nieuwe verblijfplaats kunnen zoeken.


Hoofdstuk 3: Winterverblijfplaatsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

1. Ecologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141.2. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141.2. Winterverblijfplaatsen in Vlaanderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

1.2.1. KLEINE OBJECTEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161.2.2. FORTEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171.2.3. MERGELGROEVEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

2. Oorzaken van achteruitgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192.1. Verstoring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192.2. Verdwijnen of ongeschikt worden van winterverblijfplaatsen . . . . . . . . . . . . . . . 202.3. Aantasting van de omgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

3. Mogelijkheden voor bescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213.1. Aanbevelingen voor het beleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213.2. Praktisch beheer van winterverblijfplaatsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

3.2.1. GROTACHTIGE CONSTRUCTIES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223.2.2. WINTERVERBLIJFPLAATSEN IN HOLLE BOMEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

25

Hoofdstuk 4: Zomerverblijfplaatsen

Ook tijdens de zomer vinden we vleermuizen op zeer uiteenlopende plaatsen. Enerzijdsvinden we een groot aantal soorten in gebouwen, anderzijds zijn er ook veel soorten die inholle bomen verblijven. Sommige soorten zijn niet strikt aan één van deze verblijfstypesgebonden (tabel). De voorkeur wordt trouwens sterk geografisch bepaald. Zo vinden we inonze streken Rosse vleermuizen enkel in holle bomen, in Centraal Europa daarentegen vooralin gebouwen. Er zijn natuurlijk overeenkomsten in het gedrag tussen gebouwbewonende enboombewonende soorten maar zowel de ecologie als de beschermingsmaatregelen zijn zeerverschillend. Daarom worden beide types van zomerverblijfplaats afzonderlijk besproken

Gebouwen Bomen

Grote hoefijzerneus �

Kleine hoefijzerneus �

Vale vleermuis � (�)

Watervleermuis (�) �

Baardvleermuis � �

Brandt’s vleermuis � �

Franjestaart �

Bechsteins vleermuis �

Meervleermuis �

Ingekorven vleermuis �

Gewone dwergvleermuis �

Ruige dwergvleermuis �

Laatvlieger �

Rosse vleermuis �

Bosvleermuis �

Gewone grootoor � �

Grijze grootoor � �?

Mopsvleermuis � �

In de zomerperiode leven mannetjes en vrouwtjes gescheiden. De mannetjes leven solitair ofin kleine groepjes, de vrouwtjes daarentegen komen bijeen in grotere groepen (tot >100individuen). Zij vormen kraamkolonies waar de jongen geboren worden. Het voordeel van eengroot aantal dieren is dat er veel warmte wordt geproduceerd, hetgeen positief is voor deontwikkeling van de foetus en later voor de ontwikkeling van de jonge dieren. Vleermuizen

Zomerverblijfplaatsen 26

trachten hun reproductief succes te verhogen door gebruik te maken van de besteverblijfplaatsen. De kwaliteit van de kolonieplaats wordt door verschillende factoren bepaald,zoals de mate van verstoring, de ligging ten opzichte van de foerageergebieden, maar vooraldoor het interne klimaat. Temperatuur en vochtigheid hebben een sterke invloed op deontwikkeling van de jongen en zullen in hoge mate het voortplantingssucces van de koloniebepalen.

In de loop van het zomerseizoen verhuizen de vleermuizen regelmatig. Er wordt veronderstelddat dit verhuisgedrag dient om enerzijds predators te vermijden en anderzijds om te belettendat er zich een te hoge concentratie aan parasieten zou opbouwen in de koloniegroep. Ditverhuisgedrag wordt hoofdzakelijk vastgesteld bij boombewonende vleermuizen, maar komtook voor bij gebouwbewonende soorten zoals de Gewone dwergvleermuis.

Kolonieplaatsen in gebouwen

1. Ecologie

Onder de term gebouwen valt een hele brede waaier van constructies. Het kan gaan vanstallen, schuren, oude kastelen en kerken tot moderne woningen. Afhankelijk van de bouwstijlen de gebruikte materialen zijn er meer of minder mogelijke schuilplaatsen voor vleermuizen(figuur ***). We kunnen twee types van gebouwbewonende vleermuizen onderscheiden. Erzijn soorten die een grote ruimte nodig hebben, en die we meestal terugvinden op zolders of inongebruikte schuren en stallen. Er zijn ook soorten die met veel minder ruimte genoegennemen, en die zich ophouden in de spouwmuur, tussen het dakgebinte, in de rolluikkast,achter gevelbekleding, enz. De eerste groep is beperkt in zijn keuze tot (oudere) gebouwenmet grote zolderruimtes zoals kerken en kastelen. De 2de groep daarentegen heeft een veelgrotere keuze en treffen we ook veelvuldig aan in moderne gebouwen.

Het kan enigszins verwarrend klinken als enerzijds gezegd wordt dat vleermuizen vaakverhuizen en anderzijds dat vleermuizen extreem plaatstrouw zijn. Het is belangrijk om tebegrijpen dat de vleermuizen jaar na jaar naar dezelfde kolonieplaatsen terugkomen (=plaatstrouw) en dat het verdwijnen van een kolonieplaats een enorm negatieve invloed heeftop het voortplantingssucces. Een groep vleermuizen gebruikt in de loop van het jaar welmeerdere kolonieplaatsen waartussen ze verhuizen. Dit verhuisgedrag hangt sterk samen methet type van verblijfplaats. De soorten van grote zolders zijn over het algemeen genomen deganse zomer honkvast, terwijl de gebruikers van kleine ruimtes in de loop van het jaarregelmatig verhuizen.

Een belangrijke voorwaarde voor een gebouw, om als verblijfplaats voor vleermuizengeschikt te zijn, is de toegankelijkheid. Nochtans hebben vleermuizen niet veel nodig ombinnen te geraken. De Gewone dwergvleermuis, onze kleinste inheemse soort, heeftvoldoende aan een spleetje van 1 cm. De Laatvlieger, één van onze grootste soorten, neemtgenoegen met een ingang van minimum 2 cm. Dit zijn soorten die niet rechtstreeks naarbinnen vliegen maar die eerst tegen de gevel landen en vervolgens naar binnen kruipen. Er


zijn echter ook soorten, zoals de Vale vleermuis, die liefst rechtstreeks de kolonieplaatsbinnenvliegen. Het spreekt vanzelf dat deze dieren een grotere vliegopening nodig hebben. Ditkan een vensteropening zijn of galmgaten van de kerktoren (tabel ***).

Voor een goede ontwikkeling en groei van de jonge vleermuizen moet het warm zijn in dekolonieplaats. Elke soort heeft een specifieke temperatuur waarbij de ontwikkeling optimaalis. Deze temperatuur ligt voor de meeste soorten ergens tussen 25 en 35°C. Door metingenvan het zuurstofverbruik in verhouding tot de temperatuur werd vastgesteld dat voor de Kleinehoefijzerneus het optimum rond 30°C ligt. Tijdens hetzelfde onderzoek werd vastgesteld datde temperatuur in koloniegroep gemiddeld 30.9°C bedroeg, ongeveer 15°C warmer dan deomgevingstemperatuur op de zolder. Door de afstand te variëren tussen dieren in de groepslaagden de vleermuizen erin de temperatuur quasi constant te houden. Om de energiekost zominimaal mogelijk te houden gaan de vleermuizen op zoek naar de warmste zolders. Daaromhebben ze een voorkeur voor zwarte dakbedekking, liefst langs de binnenzijde afgewerkt methout. Maar anderzijds is het voor de vleermuizen niet ideaal als het te warm wordt. Tijdens dewarmste dagen in de zomer verhuizen de dieren naar de koelere plekken in het gebouw ofverhuizen ze zelfs naar een andere, secundaire verblijfplaats.

Oorzaken van achteruitgang

Gebouwbewonende vleermuizen worden geconfronteerd met verschillende problemen. Zozijn er vele verblijfplaatsen verdwenen. In de loop van de geschiedenis zijn de bouwstijlenherhaaldelijk gewijzigd, maar de gebruikte materialen bleven steeds min of meer dezelfde. Inde loop van de 20ste eeuw werden verschillende nieuwe materialen in gebruik genomen.Gebouwen worden nu ook goed geïsoleerd en afgesloten. Hierdoor werden vele gebouwenongeschikt of ontoegankelijk voor vleermuizen. De meeste mensen houden niet vanvleermuizen en ze worden, ondanks hun wettige bescherming, vaak verdreven of gedood.Tenslotte zijn gebouwbewonende vleermuizen zeer zwaar getroffen door het gebruik vantoxische houtconserveringsmiddelen.

2.1. Verdwijnen van kolonieplaatsen

Het aantal huizen en gebouwen is in de loop van de 20ste eeuw toegenomen. Toch zijn erverschillende belangrijke verblijfplaatsen van vleermuizen verdwenen. In de rurale gebiedengeraakten, door de intensifiëring en de industrialisering van de landbouw, veel schuren, stallenen materiaaldepots in verval en verdwenen ze uit het landschap. Moderne stallen worden omhygiënische redenen hermetisch afgesloten en ongeschikt voor vleermuizen. Ook op andereplaatsen werden oude gebouwen stelselmatig vervangen door moderne woningen, die doorhun bouwstijl vaak minder geschikt zijn voor vleermuizen (zie verder). Een onderzoek naarhet gebruik van beschermde monumenten door vleermuizen toonde aan dat vooral gebouwenouder dan 160 jaar door vleermuizen werden gebruikt. Het verdwijnen van oude gebouwenzoals kastelen, abdijen,... is voor vleermuizen een ernstige bedreiging.

2.2. Ongeschikt worden van verblijfplaatsen


Moderne gebouwen zijn over het algemeen minder geschikt als verblijfplaats voorvleermuizen. De meeste gebouwen hadden vroeger een grote, ongebruikte zolder die vooraleen isolerende functie had en af en toe gebruikt werd als stapelplaats. Door het gebruik vanisolatiemateriaal is hun functie overbodig geworden en in moderne gebouwen is de zoldervolledig in gebruik genomen als leefruimte. Ook bij renovatie van oude gebouwen wordt dezolder vaak verbouwd. Dit heeft vooral een sterke impact op soorten die een verblijfplaats meteen groot volume nodig hebben zoals de Ingekorven vleermuis, de Vale vleermuis en dehoefijzerneuzen.

Ook andere ruimtes, zoals de spouwmuur of de ruimte onder het dak, worden tegenwoordigvolledig opgevuld met isolatiemateriaal, en worden zo onbruikbaar voor vleermuizen. Despouwmuur wordt door veel gebouwbewonende soorten gebruikt. Zo bleek in het NederlandseMuiden dat een kolonie Laatvliegers enkel verbleef in huizen met niet geïsoleerdespouwmuren.

Een totaal ander probleem vormt de verlichting van gebouwen. Zowel om veiligheidsredenenals om esthetische redenen worden gebouwen ‘s nachts vaak overvloedig verlicht. Denken wemaar aan al de kerkgebouwen die ‘s nachts met grote spots worden beschenen. Aangezienvleermuizen nachtdieren zijn, schuwen ze over het algemeen het licht. Een gebouw dat 'snachts wordt verlicht, is voor hen dan ook minder aantrekkelijk. Uit een experiment bleek datIngekorven vleermuizen gemiddeld 15 minuten later uitvliegen als de uitvliegopening verlichtis (figuur ***). Alhoewel dit slechts een klein tijdsverschil lijkt, heeft het op energetisch vlakvoor de vleermuizen een serieuze impact. De hoeveelheid insecten is immers het grootstetijdens de schemering en neemt af in de loop van de nacht. Hoe later de dieren uitvliegen, hoeminder insecten er beschikbaar zijn. In hetzelfde onderzoek werd aangetoond dat devleermuizen steeds de donkerste route kiezen bij het verlaten van de kolonie.

2.3. Toegankelijkheid van de kolonieplaats

Om energiebesparende redenen tracht men alle woningen zo goed mogelijk af te sluiten.Bijvoorbeeld de dakrand, die vaak als toegang dient voor vleermuizen, wordt tegenwoordigvaak met siliconen afgewerkt. Vleermuizen vinden ook gemakkelijk een toegang langs eenopen voeg in het metselwerk. Maar door het toenemend gebruik van beton, glas en staal in deplaats van natuursteen en baksteen, worden gebouwen minder toegankelijk voor vleermuizen.

Een probleem dat zich specifiek manifesteert bij kerkzolders is overlast veroorzaakt doorduiven. Om deze dieren buiten te houden worden de galmgaten en ramen van de kerktoren enzolder met gaas afgesloten. Niet zelden wordt de zolder hierdoor ook voor vleermuizenonbereikbaar. In het bijzonder de vleermuissoorten die nood hebben aan een groteinvliegopening worden hierdoor getroffen. In sommige gevallen wordt ook een kolonievleermuizen opgesloten op de zolder.

2.4. Verdrijven en doden van vleermuizen

Vleermuizen worden vaak geassocieerd met allerlei duistere machten en ziekten. Wanneermensen vaststellen dat er vleermuizen in hun huis verblijven willen ze er zo snel mogelijk van


verlost worden. Om dit te bereiken wordt veelal de uitvliegopening afgesloten. Als ditoverdag wordt uitgevoerd wanneer de vleermuizen in de kolonie verblijven, is de kans grootdat de dieren opgesloten worden en sterven. Ook andere, vaak ongeoorloofde en dier-onvriendelijke methodes worden toegepast om de vleermuizen te verdrijven of te doden.

Omwille van de veiligheid worden gebouwen vaak uitgerust met een alarm. Alhoewelalarminstallaties geen direct nadelig effect hebben op de aanwezigheid van vleermuizentreden er soms conflicten op omdat de vleermuizen het alarm activeren. Dit leidt meestal tothet verdrijven of doden van de vleermuizen.

Vleermuizen en gezondheid

Mensen zijn vaak bevreesd dat vleermuizen allerlei ziektes overbrengen. In onze streken is dat risico minimaal.In zuidelijke streken komt de schimmel (Histoplasma capsulatum) voor in associatie met grote hoeveelhedenvleermuizen-uitwerpselen. Deze schimmel kan bij de mens Histoplasmose veroorzaken. Het aantalbesmettingen is bijzonder laag. In Europa zijn tot nu toe slechts 15 gevallen van besmetting bij de mens bekend.Er is geen enkele aanwijzing dat de schimmel in Vlaanderen voorkomt.

Een andere ziekte die vaak ter sprake komt is Rabiës of hondsdolheid. Eigenlijk gaat het om een groep vanvirussen, de Lysavirussen ook wel rabiës-achtige virussen genoemd. Er bestaan 6 vormen (stammen) waarvanhondsdolheid (Engels: Canine rabies) er één is. Ook bij vleermuizen kunnen Lysavirussen voorkomen. Deaanwezigheid van hondsdolheid bij vleermuizen beperkt zich tot Amerika. In Europa werden bij de Laatvlieger,de Meervleermuis en bij enkele Myotis sp. (hoofdzakelijk de Watervleermuis) twee andere stammen van hetvirus ontdekt; Europees Vleermuis Lysssavirus 1 en 2 (EBL1 en EBL2). In Noord-Nederland is, van deonderzochte vleermuizen, ongeveer 20% besmet. In het zuiden van Nederland werden veel minder gevallenvastgesteld. In België werd de ziekte tot nu toe nog niet bij vleermuizen vastgesteld maar er werd nog geensystematisch onderzoek verricht.Het risico voor de mens is zeer gering. Sinds 1950 waren er in heel Europa slechts 3 sterfgevallen ten gevolgevan vleermuis-rabiës (1 in Kiev, 1 in Finland en 1 in Rusland) waaronder 1 vleermuisonderzoeker. Deoverdracht naar de mens kan enkel gebeuren wanneer besmet speeksel in een wonde terecht komt. Dit kan dusenkel voorkomen wanneer men gebeten wordt door een vleermuis.

Richtlijnen bij het manipuleren van vleermuizen� Laat vleermuizen bij voorkeur met rust. Zit er een vleermuis in huis zet de ramen dan wijd open, meestal

vliegen de dieren vanzelf naar buiten. Gebruik eventueel een stuk karton om het dier op te scheppen enbuiten te zetten.

� Neem nooit een vleermuis vast met blote handen, gebruik steeds handschoenen.� Is men toch gebeten door een vleermuis was de wonde dan goed uit met zeep en neem contact op met uw

huisarts. Indien het vermoeden bestaat dat de vleermuis rabide was kan men behandeld worden met eenpost-expositievaccin. Als u de vleermuis nog in bezit heeft kan die gecontroleerd worden op rabiës-virussen.

� Dode dieren kunnen opgestuurd worden naar het Belgisch Pasteur Instituut (Engelandstraat 642, 1180Brussel, tel. 02/373.31.11). In afwachting van transport dienen de dieren bewaard te worden in eendiepvriezer. Door het opsturen van dode dieren kan een beter beeld verkregen worden van deverspreiding van de virussen in België.

� Mensen die regelmatig vleermuizen vangen (Vergunning vereist!!!) laten zich best vaccineren.


2.5. Houtbehandeling

Voor de bestrijding van schimmels en insecten die de houtconstructie van een gebouwaantasten kan een curatieve of preventieve houtbehandeling noodzakelijk zijn. Dit vormt voorvleermuizen op 2 manieren een ernstige bedreiging. Enerzijds door de uitvoering van dewerken (verstoring, lawaai), hetgeen leidt tot het verhuizen van de vleermuizen. Dezeverstoring is slechts tijdelijk en normaal komen de dieren terug. Anderzijds kunnen degebruikte houtconserveringsmiddelen schadelijk zijn voor vleermuizen. Het gamma aanproducten is groot en de effecten zijn zeer verscheiden waardoor het een zeer moeilijk, enbovendien slecht onderzocht, onderwerp vormt. Sommige stoffen leiden onmiddellijk tot dedood, maar de meerderheid leidt tot minder zichtbare effecten zoals verhoogdenergieverbruik, lagere vruchtbaarheid, verhoogde juveniele sterfte, enz.

Timing van de werkenAls de werken worden uitgevoerd tijdens de zomer, als de vleermuizen aanwezig zijn, is hetnegatief effect veel groter dan wanneer de werken worden uitgevoerd in de winter. Zowat allegebruikte stoffen worden immers in dergelijke hoge concentraties aangebracht dat de eerstedagen na de behandeling de plaats niet betreden mag worden. Voor aanwezige vleermuizen ishet risico op vergiftiging zeer groot. Dit geld specifiek voor kraamkolonies, die weinig mobielzijn en waarvan de juvenielen een zeer lage weerstand hebben tegen toxische producten.

HoutconserveringsmiddelenEr wordt onderscheid gemaakt tussen curatieve houtbehandeling, toegepast in gebouwen waaraantasting wordt vastgesteld en preventieve houtbehandeling, waar het hout op voorhandwordt behandeld. De gebruikte producten zijn in essentie dezelfde maar bij curatievebehandeling worden veel grotere dosissen gebruikt. Er zijn drie groepen van producten:

� Teeroliën: bijv. creosoot en carboline. Dit zijn zeer toxische stoffen die hoofdzakelijkgebruikt worden in omstandigheden waar het aantastingsrisico hoog is (hout in contactmet water). Omdat ze weinig gebruikt worden in gebouwen vormen ze niet echt eenprobleem voor vleermuizen

� Wateroplosbare zouten; bijv. koper-chroom-arseenverbindingen (CCA), koper-chroom-boor (CCB) en koper-chroom-fluor (CCF). Deze producten worden hoofdzakelijkgebruikt bij de preventieve behandeling van hout. De zouten worden, opgelost in water,onder druk in het hout geïmpregneerd. Alhoewel arsenicum gebruikt wordt, zijn er totnu toe geen aanwijzingen dat hout dat op deze manier behandeld is een gevaar vormtvoor vleermuizen. Toch is het aangewezen om de alternatieven CCB en CCF tegebruiken.

� Organische solventen. Deze groep omvat zeer uiteenlopende producten waarvan erenkele zeer schadelijk zijn voor zoogdieren (vleermuizen én de mens). De voornaamstegroepen worden hier opgesomd:

� Chloorfenolen; bijv. Pentachloorfenol (PCP) is uiterst schadelijk voorzoogdieren en zeer persistent. Het was in de jaren ‘80 één van debelangrijkste houtconserveringsmiddelen. In Europa wordt het product bijnaniet meer gebruik maar het is niet officieel verboden.


� Lindaan werd eveneens in de jaren ‘80 op grote schaal gebruikt, vooralvoor curatieve behandeling. Het is uiterst toxisch voor vleermuizen en heefteen langdurige invloed doordat het nog lange tijd na de behandeling uit hethout verdampt.

� Cyclodiënen, bijv. Dieldrin, Chloordaan en Aldrin worden bijna niet meergebruikt en zijn in België ook niet toegelaten omwille van hun toxiciteit enhet negatief effect op de fertiliteit bij hogere organismen.

� Pyrethroïden; bijv. Permethrin, cypermethrin en deltamethrin zijnsynthetisch geproduceerde natuurlijke moleculen. Van deze stoffen werdennog geen negatieve effecten op vleermuizen vastgesteld. Het verdient danook de voorkeur om te werken met deze houtconserveringsmiddelen ingebouwen.

� Naftenaten; bijv. Cuprinol worden vaak gebruikt voor daktimmerhout. Erzijn voorlopig geen aanwijzingen dat deze producten schadelijk zijn voorvleermuizen.

In de periode 1950-1980 werden verschillende malen grote kolonies vleermuizen vollediggedood door het gebruik van toxische houtconserveringsmiddelen, hetgeen een bijzonderzware impact heeft gehad op de vleermuizenpopulatie.



Bescherming van kolonieplaatsen in gebouwen is over het algemeen niet zo eenvoudig als debescherming van winterverblijfplaatsen omdat de meeste gebouwen nog een specifieke functiehebben (bijv. woonruimte). Toch zijn er van overheidswege acties mogelijk omzomerverblijfplaatsen in gebouwen te beschermen.

3.1.1. CONVENANTEN

Een groot aantal gebouwen die gebruikt worden als kolonieplaats of die potentieel geschiktzijn (denken we maar aan kerken, schoolgebouwen, gemeentehuizen,...), zijn in bezit of inbeheer van lokale overheden, voornamelijk gemeentebesturen. Ter bescherming van devleermuizen kan een convenant worden afgesloten tussen het Vlaams gewest en de gemeente.In Wallonië wordt een dergelijk systeem reeds toegepast. De gemeenten engageren zich om dekolonieplaatsen te beschermen en kunnen in ruil subsidies verkrijgen voor de uitvoering vanbeheersmaatregelen. De kolonieplaatsen worden steeds afgesloten en toegang is enkelmogelijk mits toestemming van de ambtenaar van de administratie (Eaux et Forêts). Eendergelijk systeem is ook in Vlaanderen haalbaar en moet in eerste instantie worden ingevoerdvoor de reeds gekende kolonies (o.a. van Ingekorven vleermuis, Laatvlieger en Grootoor). Hetgrote voordeel van een algemeen systeem uitgaande van de hogere overheid is demogelijkheid voor een globale, gestandaardiseerde aanpak die gekaderd kan worden in hettotaal van inspanningen ten behoeve van het natuurbehoud. Dergelijke convenanten kunnenook met privé-personen worden afgesloten.


3.1.2. VOORLICHTING EN ADVIES

Voor kolonies in andere gebouwen, zoals woonhuizen, is het bijna onmogelijk om dergelijkemaatregelen op een algemene schaal door te voeren. Hier is het vooral belangrijk om denodige voorlichting te voorzien. Hiervoor zijn, zowel door de overheid als doornatuurverenigingen, de afgelopen jaren behoorlijke inspanningen geleverd. In het bijzonderbetreffende vleermuizen in woonhuizen blijkt, zowel uit eigen ervaringen als uit ervaringen inhet buitenland, dat voorlichting primordiaal is. Ongeruste bewoners die zo snel mogelijk vande vleermuizen verlost willen worden en hiervoor contact opnamen met deVleermuizenwerkgroep, konden in 78% van de gevallen overtuigd worden om de dierentijdelijk of permanent met rust te laten. Ook in andere landen worden gelijkaardigevaststellingen gedaan.

Bij diverse instanties, van brandweer tot natuurverenigingen, komen jaarlijks honderdentelefoontjes binnen van ongeruste bewoners die vleermuizen in huis hebben. Deze telefoontjeskomen uiteindelijk meestal bij de leden van de Vleermuizenwerkgroep terecht. Deafhandeling van deze klachten vormt voor deze mensen vaak een serieuze belasting. Demeeste Vlaamse gemeentes beschikken tegenwoordig over een milieudienst. Deze dienst isgoed geplaatst om bewoners die “problemen” hebben met vleermuizen bij te staan en teinformeren. In dat kader werd een enquête gehouden bij de gemeentelijke milieudiensten inVlaanderen. Uit de enquête (voor de volledige resultaten zie bijlage) blijkt dat:� Het aantal klachten of vragen dat de milieudienst bereikt in verband met vleermuizen

zeer laag is. Dit staat in contrast met de vele telefoontjes die bij de leden van deVleermuizenwerkgroep terecht komen.

� De meeste milieudiensten vinden dat de verantwoordelijkheid voor afhandeling vanklachten bij hen zou moeten liggen. Daarbij is wel vraag naar een provinciaal meldpuntwaar ze zelf voor meer informatie terecht kunnen. Er is ook een sterke vraag naar eenstandaardprotocol.

� Voor afhandeling van klachten wordt in de helft van de gevallen samengewerkt metnatuurverenigingen (meestal de Vleermuizenwerkgroep). Toch blijkt er nog nood te zijnaan informatie en adressen van “vleermuisdeskundigen” voor afhandeling van moeilijkegevallen (zie ook verder).

Op basis van deze enquête kunnen we besluiten dat de gemeentelijke milieudiensten een grootdeel van de klachten in verband met vleermuizen zouden kunnen afhandelen. Dit vereist deuitwerking van een standaardprotocol dat naar de gemeenten verdeeld moet worden samenmet een adressenlijst van vleermuisdeskundigen. Voor de coördinatie en jaarlijkseverzameling van de gegevens zouden de provinciale diensten van AMINAL, afdeling Natuurkunnen instaan, in samenwerking met de provinciale coördinatoren van devleermuizenwerkgroep. Om dit systeem te laten werken is de belangrijkste voorwaarde dat debevolking op de hoogte wordt gebracht van het feit dat ze voor klachten bij de milieudienstenterecht kunnen. Dit kan via plaatselijke kranten en tijdschriften, door verspreiding van eenfolder via de bibliotheken en scholen,....

Wat vooralsnog ontbreekt is een organisatie of instantie, aangeduid door de overheid, dieadvies kan verlenen met betrekking tot gebouwbewonende vleermuizen (zoals vermeld in hetbat-agreement, Artikel 3). Deze organisatie zou moeten instaan voor voorlichting van de


bevolking en voor advies naar renovatie van kolonieplaatsen toe. Deskundig advies bijrenovatiewerken biedt goede mogelijkheden om, vaak zonder grote kosten, het behoud vaneen kolonie te verzekeren. In uitvoering van het decreet op het natuurbehoud ( B.S. 10/01/98,hoofdstuk VI: de bescherming van planten diersoorten en van hun levensgemeenschappen),zou een advies van de hoger vermelde instantie verplicht en bindend gemaakt kunnen wordenbij de uitvoering van werken: - in alle openbare gebouwen (inclusief kerken)

- in gekende kolonieplaatsen - wanneer tijdens de werken vleermuizen worden aangetroffen.

Een dergelijke verplichting wordt bijvoorbeeld toegepast in Groot-Brittannië. Vermits geenofficiële instantie voldoende expertise bezit betreffende vleermuizen lijkt het aangewezen omde Vleermuizenwerkgroep van Natuurreservaten vzw hiervoor te benoemen. Zij beschikkenover de nodige kennis, kunnen terugvallen op vrijwilligers in gans Vlaanderen en zijnpermanent bereikbaar via het secretariaat van de vereniging. Ook andere natuurverenigingendie een voldoende expertise in verband met vleermuizen kunnen voorleggen, komen inaanmerking.

3.1.3. HOUTBEHANDELING

Alle pesticiden en houtconserveringsmiddelen die in België verkocht en gebruikt mogenworden, moeten goedgekeurd worden door het ministerie voor volksgezondheid. Het is dusniet nodig om de wetgeving aan te passen om producten die schadelijk zijn voor vleermuizente verbieden. In het kader van het Bat-agreement is België er aan gehouden om het gebruikvan schadelijke houtconserveringsmiddelen te bannen.Er is wel nood aan een wettelijke regeling in verband met de uitvoering van curatievehoutbehandeling in vleermuiskolonies. Er zou een algemene richtlijn moeten wordenuitgevaardigd die het uitvoeren van deze werken gedurende de kraamperiode (1 mei tot 31juli) verbiedt. Indien buiten deze periode vleermuizen worden aangetroffen in een tebehandelen gebouw zou de betrokken firma verplicht moeten zijn om advies in te winnen bijeen erkende organisatie (zie hoger).

3.2. Praktisch beheer

3.2.1. BEHOUD VAN BESTAANDE KOLONIES

Aangezien vleermuizen zeer plaatstrouw zijn, is het van uitzonderlijk belang om bestaandekolonieplaatsen zo veel mogelijk te behouden. De verblijfplaatsen van vleermuizen zijntrouwens bij wet beschermd (KB 22 sept 1980). Bij herinrichting of renovatiewerken moet, inde mate van het mogelijke, rekening worden gehouden met de aanwezigheid van de dieren.Overleg tussen al de betrokken partijen (aannemer, architect, eigenaar en natuurbeschermers)is hierbij noodzakelijk.

3.2.2. AFSLUITEN VAN DE ZOLDER

Om verstoring op de zolder te beperken kan de toegang worden afgesloten. In de deur moeteen vliegopening voorzien zijn die ruim genoeg is om ook jonge dieren, die nog niet zobehendig zijn, door te laten (minimum 50cm breed, 15cm hoog). Figuur***


Als de zolder veelvuldig wordt betreden of wordt gebruikt voor de opslag van materiaal ofzelfs als woonruimte kan een vleermuizenkolonie storend zijn voor de gebruikers. Men kandan overwegen een deel van de zolder af te sluiten specifiek voor vleermuizen. Daarbij moetmen een aantal zaken voorzien (figuur***):

- het lokaal mag niet te klein zijn: min 1.5 m hoog en 0.5 m breed- er moet minstens één invliegopening zijn. Beter is het om één vliegopening te

hebben voor vleermuizen die in directe vlucht binnenkomen en één voor inklimmers.- in de periode dat de jongen geboren worden is een kolonie tamelijk luidruchtig en als

de aangrenzende lokalen gebruikt worden als woonruimte is geluidsisolatie geenoverbodige luxe.

- voor controle van de kolonie en voor onderhoud wordt best een toegang voorzien diemet een deur wordt afgesloten.

3.2.3. UITVOERING VAN WERKEN

TimingDe timing van (renovatie)werken is cruciaal voor het behoud van de vleermuizen. Vooraltijdens de kraamperiode is de kolonie zeer kwetsbaar voor verstoring en zouden geen werkenmogen worden uitgevoerd (1 mei- 31 juli). Werken moeten bij voorkeur worden uitgevoerd inde periode 1 november- 31 maart.

Mitigerende maatregelenWanneer werken worden uitgevoerd op het ogenblik dat toch vleermuizen aanwezig zijn moetmen maatregelen treffen om de verstoring tot het minimum te beperken. Dit houdt o.a. in datde toegang tot de verblijfplaats voor de vleermuizen niet geblokkeerd mag worden. Tussen deplaats waar de vleermuizen verblijven en de werken kan een stofdoek of zeil wordenaangebracht. Dit moet gebeuren in nauw overleg tussen aannemer, architect en eenvleermuisdeskundige.

3.2.4. BEHOUD OF AANLEG VAN VLIEGOPENINGEN

Zonder de aanwezigheid van één of meerdere invliegopeningen kunnen de vleermuizen dezolderruimte niet bereiken. Invliegopeningen kunnen gemakkelijk in het renovatieontwerpingewerkt worden zonder de kostprijs noemenswaardig te verhogen. Ook wanneer nietdadelijk aan renovatie of verbouwing wordt gedacht, zijn ze eenvoudig aan te brengen. Vanafde installatie van invliegopeningen kan het wel enige tijd duren alvorens vleermuizen dezolder (opnieuw) gaan gebruiken. De mogelijkheden om een vliegopening te voorzien,moeten voor elk gebouw afzonderlijk bekeken worden. In veel gevallen zijn er reedsconstructies aanwezig die mits eenvoudige aanpassing als toegang voor vleermuizen geschiktzijn. In figuur*** worden hiervan enkele voorbeelden gegeven. Bij het aanbrengen van eenvliegopening voor vleermuizen is het belangrijk om andere, ongewenste dieren buiten tehouden. Dit geldt in het bijzonder voor duiven. Om dit te vermijden moeten strikte afmetingengerespecteerd worden. Voor grote invliegopeningen komt dit neer op een breedte van 35-45cm en een hoogte van maximum 7 cm. Kleine invliegopeningen (enkel geschikt voor soortendie naar binnen kruipen) moeten minimum een ruimte van 2 cm voorzien. De breedte van deopening is hier niet zo erg belangrijk.


Onder de vliegopening moet een ruwe zone voorzien zijn om de landende vleermuizenvoldoende houwvast te bieden. Glad hout kan opgeruwd worden met een vijl, op stenenoppervlakken kan met een borstel wat cement worden aangebracht. Figuur***

In de strijd tegen de duiven zijn de galmgaten in de meeste klokkentorens met kippengaasdichtgemaakt. Wanneer het gaas op een goede manier aangebracht wordt, is dit een effectievemethode, in vele gevallen is de constructie echter zodanig dat duiven zich nog naar binnenweten te werken en de toren een grote duivenval vormt. Voor het effectief buiten houden vanduiven is het noodzakelijk het gaas op een degelijke manier aan te brengen. Gebruik nooitgaas van het hexagonale type, vleermuizen die trachten erdoor te kruipen raken hopeloosverstrikt. Om te voorkomen dat duiven gaan nestelen op de galmplanken wordt het gaas bestlangs de buitenzijde aangebracht. Een afsluiting tegen duiven vormt geen beletsel om alsnogeen toegang voor vleermuizen te voorzien (zie figuur***). Door het aanbrengen van eenplankje met een vliegopening van de juiste afmetingen kunnen de vleermuizen ongestoord hetgebouw betreden en worden duiven buiten gehouden. Voor vensters zijn andere, beteremogelijkheden beschikbaar. De vensters kunnen afgewerkt worden met metalen staven(minimum 2 mm diameter) maar beter nog met ruwhouten plankjes met een tussenafstand vanmaximum 7 cm (figuur***).

Via spleten en gaten in het houtwerk van de dakomlijsting geraken vleermuizen op de zolderof in de tussenruimtes tussen dak en binnenafwerking. Op verschillende manieren kunnen bijrestauratie specifiek invliegopeningen voor vleermuizen voorzien worden. In figuur***worden enkele voorbeelden getoond, maar ook hier moet de concrete uitwerking bekekenworden in functie van de plaatselijke situatie. Dit type van invliegopeningen wordt vooral opprijs gesteld door Laatvliegers en Grootoorvleermuizen.

3.2.5. VERLICHTING VAN DE BUITENZIJDE VAN HET GEBOUW

Wanneer vleermuizen in een gebouw verblijven, is het aangewezen om de zijde van devliegopening in het duister te laten liggen. Als er slechts één vliegopening is en die ligt aaneen verlichte zijde van het gebouw, dan kan een extra vliegopening gemaakt worden aan eenonverlichte zijde. Bij de plaatsing van tijdelijke feestverlichting is het best deze niet aan dekant van de vliegopening te plaatsen.

3.2.6. UITWERPSELEN

De uitwerpselen en urine van een grote kolonie zorgen soms voor overlast. Vooral inafgesloten lokalen zonder verluchting kan er geurhinder optreden. In dat geval volstaat het eenverluchting te voorzien. Een ander voorkomend probleem is dat uitwerpselen of urine door devloer naar lager gelegen verdiepingen vallen. Dit kan eenvoudig opgelost worden door eenplastic zeil op de vloer te leggen (figuur***). De uitwerpselen kunnen dan in de winterverwijderd worden. Het is bovendien een goede meststof voor in de tuin.

3.2.7. HOUTBEHANDELING


Wat preventieve houtbehandeling betreft, zou het gebruik van schadelijke producten wettelijkverboden moeten worden (zie hoger). Bij renovatie van een gekende kolonie dient men erextra voor te waken hout te gebruiken dat behandeld is met milieuvriendelijke producten.

Bij curatieve houtbehandeling ligt het probleem veel gevoeliger. Ook al wordenmilieuvriendelijke producten gebruikt, de eerste dagen na de behandeling is de concentratie zohoog dat de stoffen toch schadelijk zijn voor dier en mens. Als op dat ogenblik vleermuizenop de zolder verblijven zullen ze er zeker nadelige gevolgen van ondervinden, in het bijzonderwanneer er juvenielen aanwezig zijn. Een curatieve houtbehandeling moet daarom wordenuitgevoerd met diervriendelijke producten die snel afbreken en, zeker in gekende koloniesmaar bij voorkeur altijd, worden uitgevoerd tijdens de winter.


Kolonieplaatsen in holle bomen

1. Ecologie

Het belang van holle bomen als verblijfplaats voor vleermuizen werd lang onderschat en hetonderzoek is tot nu toe beperkt. Dat maakt dat er nog een heleboel vragen zijn betreffende deselectie van koloniebomen. In de tropen zijn er vleermuizen die aan de takken hangen ofonder een blad wegkruipen. In ons klimaat is dat echter niet mogelijk en de dieren zoekensteeds een goede schuilplaats. Net zoals bij gebouwbewonende vleermuizen is het voor devleermuizen van belang om de beste holtes uit te kiezen. Selectie van een schuilplaats isgebaseerd op karakteristieken van de holte en van de omgeving.

1.1. Holtekarakteristieken

Bij de selectie van boomholtes speelt competitie een belangrijke rol. Een heleboel anderedieren maken immers ook gebruik van boomholtes, zoals holte broedende vogels, eekhoorns,marterachtigen, slaapmuizen, enz. Vleermuizen worden door de andere bewoners verdrevenof zelfs actief bejaagd. Dit creëert een hoge mate van competitie om de holtes en voor devleermuizen blijven enkel de holtes over die voor andere dieren ongeschikt zijn.

Opnieuw stellen we vast dat, zelfs binnen de groep van boombewonende vleermuizen,verschillende voorkeuren bestaan. Zo kunnen we 3 soorten holtes onderscheiden die gebruiktworden als verblijfplaats: spechtenholen, rottingsholen en holtes achter losse schors(tabel***). � Spechtenholen komen in onze streken veelvuldig voor en worden hoofdzakelijk

gemaakt door de Grote bonte specht (Dendrocopus major), Groene specht (Picusviridis) en de Zwarte specht (Dryocopus martius).

� De rottingsholen omvatten alle holtes die ontstaan door het inrotten van eenbeschadiging aan de boom. De oorsprong van deze holtes is zeer verscheiden:vorstscheuren, een afgebroken tak, blikseminslag, exploitatieschade,...

� Bij het afsterven van een boom of tak komt de schors los van de stam. Achter dezelosse schors kan dan een holte ontstaan die geschikt is als verblijfplaats.

Spechtenholen en rottingsholen

Alhoewel spechtenholen en rottingsholen een verschillende oorsprong kennen, verloopt hunontwikkeling zeer gelijkaardig. Ook de vleermuizen stellen vaak gelijkaardige eisen aan dezetwee types, en daarom worden ze samen besproken.

Een eerste vaststelling die uit alle studies naar voor komt, is dat holle bomen nietnoodzakelijk dood zijn. Spechten foerageren graag op dode bomen, omdat er veel insecten opvoorkomen, maar de nestholtes worden bij voorkeur in levende bomen uitgehakt. Spechtenkiezen wel bij voorkeur bomen uit met inwendige beschadigingen zoals hartrot. Dit hoeft niette betekenen dat de boom snel zal sterven. De voedingssappen worden immers vervoerd in de


buitenste lagen van de stam. Het zijn meestal wel bomen met een zeer lage economischewaarde, al is dat vaak uitwendig niet zichtbaar.

Vleermuiskolonies zijn vaak gesitueerd in oude bosbestanden. Het antwoord op de vraag “ofvleermuisbomen oude bomen moeten zijn”, is echter niet eenduidig ja of nee. Vleermuizenselecteren een boom niet omdat hij oud is, maar omdat er een holte in is die aan hun eisenvoldoet. In het geval van rottingsholen klopt het inderdaad dat oude bomen meer holenvertonen dan jonge bomen, hetgeen de selectie voor oude (=dikke) bomen verklaart die inverschillende studies werd aangetoond en zoals in figuur*** wordt weergegeven. Dat is echterniet zonder meer het geval voor vleermuizen die in spechtenholen verblijven. Spechtenhakken hun holen uit in bomen met zwakke plekken en dat hoeven niet persé de dikste bomente zijn. De Grote bonte specht hakt zijn holen in bomen met een minimumdiameter van ca. 25cm, voor de Zwarte specht is dat 40 cm. Voor kolonies in spechtenholen krijgen we dan eenheel ander beeld (figuur***), met koloniebomen in alle diameterklassen.

Vleermuizen verkiezen holtes met bepaalde eigenschappen, waar dadelijk wordt op ingegaan,maar de uiteindelijke keuze verloopt natuurlijk in functie van het aanbod. Als er maar enkeleholtes beschikbaar zijn is de keuze vanzelfsprekend zeer beperkt. Het holteaanbod wordt doorverschillende factoren bepaald, zoals holte-evolutie, spechtenactiviteit, boomsoort, klimaat enbosbeheer:� Holte-evolutie: Een boomholte is geen statisch gegeven, maar verandert in de loop van

de tijd. Enerzijds doordat de boom wondweefsel aanmaakt dat de opening van de holtezal trachten te overwallen. Anderzijds vergroot de holte onder invloed van allerleirottingsprocessen. De wijze waarop de holte ontstaat, bepaalt zeer sterk de vorm enhet volume. Bijvoorbeeld de holte van een Zwarte specht is beduidend groter dan dievan een Grote bonte specht. Spechtenholen vertonen ook allemaal een mooie tunnel,terwijl rottingsholen vaak veel onregelmatiger van vorm zijn. In figuur*** wordtgeïllustreerd hoe de vorm van een spechtenholte evolueert. In eerste instantie hakt despecht een tunnel in het hout. Soms houdt hij het daarna voor bekeken (waarschijnlijkals het centrale deel van de stam nog te vitaal is) en dan spreekt men van eeninitiaalholte. Normaal gezien hakt hij echter de holte verder uit en krijgen we eentypisch spechtenholte. In de loop van de tijd worden de wanden van de holte aangetastdoor schimmels en insecten en wordt de holte groter. Rond de oorspronkelijk holtewordt, door de buitenste lagen van de boom, een stevige laag wondweefsel aangelegddie een sterke barrière vormt voor de schimmels en insecten. Hierdoor vergroot deholte vooral naar boven en naar beneden, en niet zozeer opzij. Vogels en andere dierengebruiken de holte als nestplaats waardoor de onderzijde wordt opgevuld metnestmateriaal, uitwerpselen en stukjes hout die van de bovenzijde van de holte naarbeneden vallen. Hierdoor vergroot de holte vooral naar boven toe. Uiteindelijk kaneen holte ontstaan die enkel naar boven toe verloopt.

� Spechtenactiviteit: Het aantal spechten in een gebied heeft een zeer sterke en directeinvloed op het holteaanbod. Zowel het aantal holtes als de vorm ervan, worden sterkbepaald door het voorkomen van de respectievelijke spechtensoorten. De Grote bontespecht is in Vlaanderen de meest algemene soort. Bovendien hakt hij ieder jaar eennieuwe holte, waardoor hij voor het grootste aandeel van de holtes verantwoordelijk is.De Zwarte specht hakt zeer grote holtes, maar gebruikt die meerdere jaren. De Groenespecht hakt zelf weinig holtes, maar vergroot oude nesten van Grote bonte spechten.


De aanwezigheid van spechten wordt hoofdzakelijk bepaald door het voorkomen vandood hout (zowel staand als liggend) en de aanwezigheid van voldoende mieren. Voorde Groene specht en de Zwarte specht zijn deze insecten belangrijk om de winter teoverleven.

� Boomsoort: De weerstand tegen rotting is voor elke boomsoort verschillend en wordtweergegeven door de duurzaamheidsklasse. Eikenhout heeft een hogere duurzaamheiddan beukenhout waardoor een holte in een Beuk snel grote afmetingen aanneemt,terwijl in een Eik het proces veel trager verloopt. In naaldbomen wordt deholtevorming sterk afgeremd door de harsuitvloei.Ook spechten hebben zo hun voorkeur voor bepaalde boomsoorten, waardoor hetaanbod aan spechtenholen niet evenredig verdeeld is over de boomsoorten. Eerst envooral valt op dat, met uitzondering van de Zwarte specht, naaldbomen wordenvermeden. De Grote bonte specht vertoont een voorkeur voor Eik, Berk en Els, deZwarte specht kiest voor Beuk, Fijnspar en Den. Het resultaat hiervan is dat in een eikenbos en een beukenbos het aantal holen welgelijk kan zijn, maar dat de verdeling spechtenholen-rottingsholen grondig kanverschillen (figuur***).

� Klimaat: Vorstscheuren bijvoorbeeld, komen vooral voor in koude, winderigegebieden.

� Bosbeheer: Menselijke ingrepen hebben zowel een indirecte als een directe invloed ophet aantal holle bomen. Het spreekt voor zich dat het systematisch verwijderen vanholle bomen het holteaanbod sterk beïnvloed. Maar ook door de rotatietijd,boomsoortkeuze,... wordt het aantal holtes bepaald. In beheerde bossen wordt in hetalgemeen een lager holteaantal aangetroffen als in onbeheerde bossen.

Het aanbod is bijgevolg in elk bos verschillend. In figuur*** wordt een voorbeeld gegevenvan de frequentie van verschillende holtetypes in een niet beheerd eikenbos in de provincieAntwerpen (Zoerselbos).

In functie van het aanbod maken de vleermuizen uiteindelijk een selectie. Hierbij speelt detemperatuur een primaire rol, naast competitie met andere holenbroeders. Uit alle studie’sblijkt dat initiaalholen en vers gehakte spechtenholen die enkel naar beneden gaan (fig type a,b) niet of slechts zeer zelden door vleermuizen worden gebruikt. Als er toch dieren wordenaangetroffen dan gaat het om solitaire mannetjes. Uit alle studies blijkt dat de belangrijkeholtes steeds naar boven gaan, maar dat de holte niet te hoog mag zijn. Anderzijds is er eenzeer sterke voorkeur voor smalle of gecompartimenteerde holtes. Zowel het vermijden van tehoge holen als de keuze voor smalle holen duidt op een temperatuurselectie. Een kleinereholte met een klein volume is immers gemakkelijker op te warmen dan een groot volume. Ditwerd trouwens ook vastgesteld bij kolonie broedende boomklevers in boomholten. Anderzijds stellen we vast dat er een selectie is voor een kleine holte-opening, een langeingangstunnel en een dikkere houtwand. Ook deze parameters wijzen mogelijk op selectie vanwarmere holen. Selectie voor lange tunnels en kleine holte-openingen is mogelijk ook eenstrategie gericht tegen predatie.

Ook boombewonende vleermuizen kunnen de temperatuur gedeeltelijk reguleren door degroepsgrootte en de afstand tussen de dieren in de groep te wijzigen. Hier zijn momenteel nog


geen bewijzen voor maar het lijkt zeer waarschijnlijk dat ze zich van dit mechanismebedienen. Het werd wel reeds vastgesteld bij koloniebroedende vogels in boomholten .

Uit het bovenstaande blijkt dat niet alle holtes voor vleermuizen geschikt zijn. Omdat hetholteaanbod en holteaantal verschilt van bos tot bos is het moeilijk om in cijfers weer te gevenhoe groot het percentage geschikte holen is. Om toch een idee te geven, kunnen we vermeldendat eigen onderzoek uitwees dat slechts 1/4 van alle aanwezige holtes bruikbaar was voorvleermuizen. Alhoewel dit getal enkel slaagt op het onderzochte studiegebied geeft het tochaan dat een groot deel van de aanwezige holtes voor vleermuizen van weinig nut is alskolonieplaats.

In de loop van het zomerseizoen verhuizen boombewonende vleermuizen regelmatig. Ditverhuisgedrag dient enerzijds om predators te vermijden en anderzijds om te vermijden dat erzich een te hoge concentratie parasieten zou opbouwen in de kolonie. Andere factoren zoalsverstoring of het verkleinen van de afstand tot het jachtgebied spelen eveneens een rol, maartreden minder frequent op. De verhuisfrequentie ligt over het algemeen zeer hoog bij allesoorten en schommelt rond 3 dagen. In de periode dat de jongen geboren worden verblijven dedieren meestal langer in dezelfde holte, soms tot 3 weken (eigen waarneming). Voor eenvleermuiskolonie volstaat het dan ook niet dat er 1 of enkele holle bomen aanwezig zijn. Zegebruiken in de loop van het jaar een groot aantal bomen. Bij eigen onderzoek werden in eendeel van een oud eikenbos, het Zoerselbos (± 50 ha), 24 koloniebomen van dezelfde groepwatervleermuizen gelokaliseerd. In een beukenbos van ca. 200 ha in Duitsland werden 72koloniebomen gelokaliseerd. Hieruit mag duidelijk blijken dat een bos pas geschikt is voorvleermuizen als er voldoende geschikte holtes voorkomen. Losse schors

In tegenstelling tot spechtenholen en rottingsholen komt losse schors in hoofdzaak voor bijdode bomen (of bomen met een dood gedeelte). Er is ook een verband tussen deboomdiameter (=leeftijd) en het percentage losse schors; oude dode bomen hebben meer losseschors dan jonge dode bomen. De schors van oude bomen is ook dikker.

De selectie van de vleermuizen zal ook nu weer verlopen in functie van het aanbod. Ditaanbod wordt hoofdzakelijk bepaald door het aantal dode bomen en door de boomsoort.Slechts enkele boomsoorten hebben een schors die gemakkelijk loskomt van de stam en zoeen holte vormt die geschikt is als schuilplaats voor vleermuizen. In onze streken zijn datvooral Eik, Robinia en Den.

Vleermuizen verkiezen losse schors met een grote holte erachter, in het bijzonder als het gaatom grote groepen vleermuizen. Ze prefereren bovendien holtes achter dikke schors. Schorsisoleert weinig en de temperatuur in de holte verloopt bijna gelijk met de buitentemperatuur.Vleermuizen selecteren daarom bomen die veel in de zon staan, bijvoorbeeld in een openplekje of aan de rand van het bestand.

1.2. Standplaatskarakteristieken


Selectie van een kolonieplaats is hoofdzakelijk gebaseerd op holtekararkteristieken maar het isook mogelijk dat de omgeving, de standplaats een rol speelt. Het is echter een onderwerpwaarover behoorlijk wat discussie bestaat. Twee factoren worden steeds naar voor geschovenals belangrijke selectiecriteria; hinderende vegetatie voor de holteopeningen en kroonsluiting.

Hinderende vegetatie: Vleermuizen kunnen bij het in- en uitvliegen van de holte gehinderdworden door de aanwezige vegetatie. In het bijzonder voor zwangere vrouwtjes en jongedieren die minder wendbaar zijn kan een te dichte vegetatie zeer lastig zijn. Alhoewel dit doorverschillende auteurs naar voor wordt geschoven als een mogelijke verklaring voorkolonieplaatsselectie zijn er geen directe bewijzen. Zowel bij onderzoek naar Rossevleermuizen in Duitsland, als uit eigen onderzoek (Rosse vleermuis, Watervleermuis,Franjestaart en Gewone grootoor) blijkt dat ook holtes met hinderende vegetatie voor deingang door vleermuizen gebruikt worden. Zelfs als het gaat om een kraamkolonie. Deze tweestudies werden uitgevoerd in loofbos en mogelijk is de situatie verschillend in naaldbossen,waar de hindering door de vegetatie veel groter is.

Kroonsluiting: In verschillende studies werd aangetoond dat de kroonsluiting (de sluiting vanhet bladerdak) rond de kolonieboom laag is. De verklaring die men hieraan geeft, is datvleermuizen bomen selecteren die op open plaatsen staan en daardoor meer zonlichtontvangen. Voor kolonies achter losse schors is dat inderdaad aannemelijk omdat detemperatuur er sterk de buitentemperatuur volgt. Metingen in spechtenholtes wezen echter uitdat de temperatuur in de holte niet beïnvloed wordt door de standplaats van de boom, maarenkel door de dikte van de boom. Een kritische beschouwing van de literatuur leert inderdaaddat het verband tussen kolonieplaatsen en kroonsluiting vooral wordt aangetoond bij koloniesachter losse schors. Een ijle kruin komt ook vaak voor bij oude bomen, en hoger werd reedsaangehaald dat oude bomen vaak meer holtes vertonen, zodat een lage kroonsluitingmisschien geen selectiecriterium is, maar eerder een weerspiegeling van het feit datvleermuizen in oude bomen verblijven.

Uit bovenstaande blijkt dat er weinig duidelijkheid is in hoeverre de bestandsstructuur een rolspeelt bij de kolonieplaatsselectie van vleermuizen. Verder onderzoek is hier zekeraangewezen.

2. Oorzaken van achteruitgang

Vleermuizen die in holle bomen verblijven, worden in bosarm Vlaanderen geconfronteerd meteen zeer laag holteaanbod. De bestaande koloniebomen worden daarenboven vaak geveld, omzeer uiteenlopende redenen.

2.1. Beperkt holteaanbod

Tijdens de 20ste eeuw is de oppervlakte bos in Vlaanderen ongeveer gelijk gebleven. Maaroude bossen met een hoge natuurwaarde en een groot aantal holle bomen zijn in grote mateverdwenen en vervangen door “productiebossen”. Om de bebossing van woeste gronden


(braakliggende terreinen) te stimuleren, werden subsidies toegekend aan de gemeenten tussen1893 en 1908. Hierdoor steeg de bebossing van 100 ha per jaar tot 1000 ha per jaar, echtervoornamelijk met coniferen. Naaldhout vormt minder snel holtes waardoor deze bossen voorvleermuizen van weinig nut zijn. Tijdens WOII werden ernstige ravages aangericht in debossen, voornamelijk in de loofbossen, en na de oorlog werden grote gebieden terugaangeplant. In deze tijden telde enkel productiviteit en werden er grote aantallen coniferen enandere snelgroeiende bomen aangeplant (vnl. populieren). Dit verklaart de hoge mate vangelijkjarigheid en gelijkvormigheid in de Vlaamse bossen. In deze, jonge productiebossenkomen weinig holtes voor die voor vleermuizen geschikt zijn.

De selectie van snelgroeiende boomsoorten en veredeling maakten het bovendien mogelijkom te werken met zeer korte omlooptijden. Ter vergelijking, de rotatietijd in een gemiddeldeikenbestand bedraagt 120 jaar, in een populierenbestand worden de bomen na 20 jaar ofreeds vroeger gekapt. In dergelijke bossen worden weinig of geen geschikte holtes voorvleermuizen aangetroffen (figuur***).

In het verleden was er, in de naar productie gerichte bosbouw, een zeer negatieve houding tenopzichte van holle bomen. Dood hout en holle bomen hadden slechts een geringeeconomische waarde en werden gezien als storend bij de exploitatie, als een potentiële bronvoor infecties en als potentieel gevaar voor de bosgebruikers. Holle bomen werden dan ooksystematisch verwijderd. Bij sommige boomsoorten, bijvoorbeeld Beuk, neemt de waarde vanhet hout snel af als er een holte voorkomt (verkleuring, uitrotting van de ganse stamspil). Dezebomen worden bij het minste teken van een holte gekapt om alsnog de maximaal mogelijkewinst te behalen.

2.2. Kappen van holle bomen

Holle bomen worden vaak verwijderd om veiligheidsredenen. De boseigenaar is immersaansprakelijk voor ongevallen veroorzaakt door vallende takken of omgewaaide bomen. Dezeproblematiek is het meest uitgesproken bij laan- en dreefbomen. In bosarme gebieden oftemidden van homogene productiebossen zijn de dreven echter dikwijls de enige bomen metgeschikte holtes voor vleermuizen. Wanneer de bomen een probleem beginnen te vormen danwordt, om landschappelijke redenen, meestal de volledige dreef verwijderd zodat in 1 klapalle schuilplaatsen verdwijnen. Deze problematiek zal in de komende jaren nog sterktoenemen. De meeste dreven werden immers in de eerste helft van de 19de eeuw aangeplantwaardoor de leeftijd van de bomen schommelt rond de 150 jaar. De voornaamste boomsoortendie voor dreven werden gebruikt, eik en beuk, beginnen omstreeks deze leeftijdverouderingsverschijnselen te vertonen waardoor het gevaar voor ongelukken stijgt(figuur***).

In het kader van de natuurgetrouwe bosbouw wordt duidelijk gekozen voor inheemseboomsoorten, hetgeen op lange termijn voor vleermuizen zeker bevorderlijk zal zijn. Helaasmondt dit soms uit in het overhaast verwijderen van exoten, zonder stil te staan bij demogelijke rol van deze bomen in het huidige ecosysteem. In het bijzonder het al te drastischverwijderen van de Amerikaanse eik (Quercus rubra) kan in sommige gebieden een probleemvormen voor holtebroedende organismen (vleermuizen en vogels). Amerikaanse eikenwerden, vooral in de Kempen en Limburg, aangeplant langs de wegen als brandwerende


singels temidden van homogene dennenaanplanten. Deze bomen werden niet gekapt enhebben in de loop van de tijd een belangrijke ecologische functie gekregen als schuilplaatsvoor vogels en vleermuizen. Temidden van de jonge, homogene dennenbestanden zijn dezestukjes loofhout dikwijls de enige plaats waar vleermuizen kunnen verblijven en als zeworden verwijderd zijn er voor de vleermuizen weinig of geen alternatieve schuilplaatsenbeschikbaar (illustratie aan de hand van kaart pijnven***). Anderzijds is de Amerikaanse eikeen soort die massaal onder eigen scherm verjongt en daardoor de inheemse boomsoortenbeconcurreert. Het vellen van deze bomen mag echter niet overhaast gebeuren, maar moetkaderen in een doordachte omvorming naar bos met inheems (loof)hout waar voldoendeschuilplaatsen voor de fauna aanwezig zijn. In gebieden waar naast de Amerikaanse eiken ooknog andere, inheemse boomsoorten voorkomen die voldoende mogelijkheden bieden voorvleermuizen, hoeft het verwijderen van de Amerikaanse eiken dan weer geen probleem tevormen.



Vleermuisvriendelijk beheer van bossen kadert perfect binnen een natuurgetrouw bosbeheerzoals gepromoot wordt door o.a. PRO SILVA. In Vlaanderen zullen in de toekomst allebossen in beheer bij AMINAL, Afdeling Bos en Groen, op een natuurgetrouwe manierbeheerd worden. Daarvoor is men een beheersvisie aan het uitwerken die ook rekening houdtmet de belangen van de bosfauna. Mogelijk zal deze wijziging van het beheer in deoverheidsbossen eveneens een voorbeeldfunctie vervullen naar de privé boseigenaars. Eengroot gedeelte van het Vlaamse bosareaal is immers in bezit van particulieren en voor hetbehoud van de bosfauna, vleermuizen inclusief, is het noodzakelijk dat ook in deze bossen eenmeer natuurgericht beheer wordt gevoerd.


Natuurgetrouw bosbeheer volgens PRO-SILVA

1. Bomen moeten oud kunnenworden. Dit betekent duslange bedrijfstijden of het niettoepassen van dit begrip. Veeloude bomen moeten in iedergeval in het bos behoudenworden.

2. De basis van het ecosysteemwordt gevormd door inheemseboomsoorten. Uitheemsesoorten mogen maar in diemate voorkomen dat ze ditinheems boslandschap nietfundamenteel in gevaarbrengen. Ze mogen dus nietkwantitatief in de meerderheidzijn in een boscomplex metnatuurgetrouwe bosbouw.

3. Het bos moet een gevarieerdestructuur hebben. Dit betekentongelijkvormigheid,ongelijkjarigheid en stams- ofgroepsgewijze menging. Ingrotere boscomplexen kunnenal dan niet permanent openplekken voorkomen enkunnen zoom- enmantelvegetaties zich in debosranden ontwikkelen. Ookstruiken en kruiden makenintegraal deel uit van hetbosecosysteem en verdienenhet nodige respect.

4. Zelfregulerende processenvormen de basis van denatuurgetrouwe bosbouw.Natuurlijke verjonging moetdus de regel zijn. Men moetstreven naar een selectie vaninheems materiaal dat zeergoed aan de plaatselijkesituatie is aangepast. Ook denatuurlijke waterhuishoudingmag niet verstoord worden.

5. Bij de houtwinning moet zoweinig mogelijk schadeaangericht worden. Dit kandoor het aanduiden vanruimingswegen waar zwaremachines niet mogen vanafwijken. Ook kunnen zonesaangeduid wordenwaarbinnen dergelijk verkeer

niet toegelaten wordt. Aan deaard van de machines zelfkunnen eveneens beperkingengesteld worden of er kanzoveel mogelijk gebruikgemaakt worden vanaangepaste technieken(paarden, lier...). Deboomstammen moeten voorhet uitslepen reeds op eenbepaalde lengte ingekortworden. Deexploitatiemethode moetdermate gekozen worden dateen minimale verstoring vanflora en fauna plaatsvindt.

6. Kleine elementen met eenhoge natuurbehoudswaardemoeten behouden worden enzo nodig een aangepastnatuurvriendelijk beheerkrijgen; bronnen, poelen,venen, vennen, open plekken,rotsformaties, duinen, nestenvan zeldzame diersoorten(marter, havik, vleermuizen,etc.).

7. Kaalslagsystemenveroorzaken een grondigeverstoring van hetbosmicroklimaat en moetenvermeden worden.Groepsgewijze of individuelekapping geniet de voorkeur.

8. Een natuurgetrouw beheerdbos bevat dood hout.Overschot van takhout magniet verbrand worden.Strooiselroof en sprokkelenkomen de gezondheid van hetbosecosysteem evenmin tengoede. Ook dikke dodebomen, rechtstaand ofliggend, die occasioneelafgestorven zijn, horen in hetbos te blijven als leefplaatsvoor planten en dieren envoor het behoud van eennatuurlijke nutriëntencyclus.Alleen bindende fytosanitairevoorschriften vormen hieropeen uitzondering (naaldhout,Olmenziekte). Het bos moet


3.2. Praktische beheersmaatregelen

De principes die gehanteerd worden binnen de natuurgetrouwe bosbouw zijn zonder twijfelbevorderlijk voor vleermuizen. Denken we maar aan langere bedrijfstijden, gebruik vaninheems loofhout,... Enkel punten verdienen echter bijzondere aandacht bij de beschermingvan vleermuizen.

Holle bomen zijn vaak levendTen eerste is het belangrijk om op te merken dat vleermuizen die in spechtenholen enrottingsholen verblijven duidelijk kiezen voor levende bomen. Losse schors daarentegenwordt vooral bij dode bomen aangetroffen. Faunavriendelijk bosbeheer moet dus zowelgericht zijn op behoud van dood hout als behoud van holle, levende bomen.

Het belang van spechtenEen groot percentage van de holtes in onze inheemse loofbossen ontstaan ten gevolge vanspechtenactiviteit. De aanwezigheid van spechten is bijgevolg zeer belangrijk voor de totaleholenbroedende fauna, vleermuizen inclusief, en dient dus gepromoot te worden. Vermits deaanwezigheid van spechten hoofdzakelijk wordt bepaald door de aanwezigheid van dood houten voldoende structuurvariatie in het bos, hetgeen opnieuw nauw aansluit bij de principes vande natuurgetrouwe bosbouw, behoeft dit geen bijzondere maatregelen. Indirect is voorvleermuizen dus ook het behoud van (liggend) dood hout belangrijk (figuur***).

Behoud van holle bomen; aantallen en praktijkHet aantal geschikte holen voor vleermuizen is beperkt en daarbij vertonen ze eenuitgesproken preferentie voor omhooglopende holen. Aangezien deze holtes slechts op heteinde van de holte-evolutie ontstaan, zijn dit ook de oudste holtes. Over de snelheid waarmeeeen holte uitrot zijn geen gegevens beschikbaar, maar we mogen aannemen dat het, zeker voorboomsoorten zoals de eik, over meerdere jaren gaat. Dit alles impliceert dat het vanuitzonderlijk belang is om holle bomen zo lang mogelijk te behouden. Het is ook duidelijk datbehoud van één enkele holle boom niet volstaat omdat de kolonies regelmatig verhuizen.Bovendien maken ook ander organismen gebruik van de holtes en is er een sterke concurrentiemet o.a. holenbroedende vogels. Het is moeilijk te bepalen hoeveel holle bomen exactaanwezig moeten zijn, omdat dit sterk afhangt van het bostype, de bestandsleeftijd e.a., maar 5à 10% van het stamtal lijkt een goed richtgetal te zijn.

Naast het systematisch behouden van de reeds aanwezige holle bomen is het ook belangrijkom “verjonging” van het holteaanbod te voorzien. Er moet ruimte zijn voor nieuwe holtes endie moeten ook de kans krijgen om door rotting te vergroten. Dit is vooral belangrijk ingebieden waar weinig holtes aanwezig zijn. In essentie komt dit neer op het ouder laterworden van bomen, opnieuw één van de principes van de natuurgetrouwe bosbouw.

Het behoud van holle bomen komt de fauna ten goede en hoeft een economische exploitatieniet in de weg te staan. Implementatie in de praktijk is mogelijk langs drie verschillendebeheersopties. De eerste optie is het systematisch behoud van overstaanders, bij voorkeurholle bomen, verspreid over de ganse oppervlakte van het bosgebied. Dit zijn bomen die nooitworden gekapt terwijl de rest van het bestand wordt verjongd. Dit heeft als bijkomend


voordeel dat er snel een grote structuurvariatie ontstaat, die tevens belangrijk is voor debiodiversiteit in het algemeen. In een meer economisch gerichte bedrijfsvoering kunnen dezebomen mogelijk een hinderpaal vormen voor een rationele exploitatie. Een tweedebeheersoptie, die tevens een rationelere exploitatie toelaat, is het doorvoeren van een zoneringbinnen het bosgebied, waarbij groepjes (holle) bomen worden behouden. Deze kunnenbijvoorbeeld gelegen zijn in vochtige, moeilijk exploiteerbare zones met laagkwalitatievebomen. Uit onze ervaring blijkt dat een concentratie van geschikte bomen, voor vleermuizenalthans, geen probleem vormt. Dit biedt het bijkomende voordeel dat deze delen van het boskunnen worden afgesloten voor het publiek, zodat de kans op ongevallen minimaal wordtgehouden en de flora en fauna zich ongestoord kan ontwikkelen. Een derde en laatstebeheersoptie is het systematisch behoud van oude dreefbomen. Deze methode is echter omlandschappelijke en cultuurhistorische redenen slechts bruikbaar in streken waar dreven vanoudsher worden aangeplant. Bovendien stelt zich het probleem van de aansprakelijkheid vande bosbeheerder in het geval van ongevallen met vallende bomen, zodat deze beheersoptieminder aangewezen lijkt. In streken waar reeds dreven aanwezig zijn met veel holtes moetendeze in de mate van het mogelijke gespaard worden.

Vellen van holle bomenHet is denkbaar dat tengevolge van een conflict met andere bosfuncties de velling van eenholle boom onafwendbaar wordt. In ieder geval dient de bosbeheerder zich af te vragen of ermitigerende maatregelen (toppen, kandelaberen...) mogelijk zijn. Zo niet dient de boomgeveld te worden in de periode van 1 september tot eind oktober, om de verstoring van deboombewonende fauna minimaal te houden.

Als een gekende kolonieboom om een dwingende reden moet worden verwijderd kan hetnuttig zijn het stamstuk met de holte uit te zagen en aan een nabijgelegen boom te bevestigen.Het is echter niet zeker dat de vleermuizen het dode stamstuk verder zullen gebruiken. Hetbehoud van de kolonieboom verdient daarom de voorkeur.

Problematiek van exotenIn gebieden waar Amerikaanse eiken als enige loofbomen voorzien in schuilplaatsen voorvleermuizen treedt vaak een conflict op tussen bosbouw en faunabescherming. Vermits dezeboomsoort massaal uitzaait is het vanuit bosbouwstandpunt enerzijds een kwestie van debomen zo snel mogelijk te verwijderen. Anderzijds bieden de bomen vaak een schuilplaatsaan vleermuizen. Als er in de nabijheid geen andere holle bomen aanwezig en weinig kansbestaat dat die op korte termijn zullen ontstaan dan vormt het verwijderen van de bomen eenprobleem. Een tussenoplossing kan er in bestaan de bomen te ringen (figuur***), zodat hunzaadafzetting stopt maar de holtes nog een tijd beschikbaar zijn voor de fauna. Dit kan danweer problemen leveren wat de veiligheid betreft als het om dreefbomen gaat maar ook daarzijn oplossingen voor mogelijk. In elk geval moet er naar gestreefd worden om op termijn tevoorzien in alternatieve schuilplaatsen in inheemse bomen.

Specifieke problematiek van dreefbomenOok in dreven, die vaak oude en holle bomen bevatten, kunnen er conflicten optreden tussenfaunabescherming en veiligheid. Er kunnen ook andere redenen zijn waarom men een dreefwil verjongen of verwijderen. In dat geval is het belangrijk om na te gaan in hoeverreschuilplaatsen in de dreefbomen voorkomen en of in de omgeving alternatieve schuilplaatsen


voorhanden zijn voor de vleermuizen. De onderstaande flow-chart geeft de verschillendemogelijkheden aan.

*** Figuur

Vleermuiskasten (figuur***)

In tegenstelling tot het ophangen van vogelnestkasten biedt het gebruik vanvleermuiskasten geen bevredigende oplossing. De mate van bezetting van de kastenvarieert zeer sterk tussen de diverse studies. In sommige gebieden wordt geen enkele kastdoor vleermuizen ooit gebruikt en op andere plaatsen zijn tot 80% van de kasten bezet.

In sommige gebieden worden verschillende soorten aangetroffen in de kasten, terwijl inandere gebieden slechts 1 of enkele soorten er gebruik van maken. De soorten die vaakworden aangetroffen zijn: Baardvleermuis, Bechsteins vleermuis*, Bosvleermuis,Franjestaart*, Grootoorvleermuis* en Ruige dwergvleermuis* (*= kraamkolonies in kastengekend). Minder vaak, en vooral in het najaar tijdens de paringstijd, vindt menDwergvleermuis, Ruige dwergvleermuis, Meervleermuis, Rosse vleermuis enWatervleermuis in de kasten. De soorten die vaak in de kasten worden aangetroffen zijnallemaal soorten die van nature reeds een breed gamma aan holen gebruiken en die wordenaangetroffen in scheuren, barsten, rottingsholen en achter losse schors.

In jonge bossen of homogene naaldbossen, waar de nood aan holtes het grootst is, zijnvleermuiskasten vaak weinig succesvol. Al is het opmerkelijk dat in sommige gebiedennestkasten in dergelijke gebieden wel vleermuizen aantrekken. Kasten die wordenopgehangen aan de rand van de bestanden worden sneller en vaker in gebruik genomen. Inoude bosgebieden hebben vleermuiskasten meestal wel succes maar in deze gebieden is hetveel eenvoudiger, en meer ecologisch verantwoord, om gewoon holle bomen te sparen. Hetgebruik van vleermuiskasten als algemene mitigerende maatregel lijkt daarom niet nuttigen is bovendien zeer kostelijk.

Hoofdstuk 4 Zomerverblijfplaatsen

Kolonieplaatsen in gebouwen

1. Ecologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262. Oorzaken van achteruitgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

2.1. Verdwijnen van kolonieplaatsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272.2. Ongeschikt worden van verblijfplaatsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272.3. Toegankelijkheid van de kolonieplaats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282.4. Verdrijven en doden van vleermuizen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282.5. Houtbehandeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

3. Mogelijkheden voor bescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313.1. Aanbevelingen voor het beleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

3.1.1. CONVENANTEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313.1.3. HOUTBEHANDELING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

3.2. Praktisch beheer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343.2.1. BEHOUD VAN BESTAANDE KOLONIES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343.2.2. AFSLUITEN VAN DE ZOLDER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343.2.3. UITVOERING VAN WERKEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353.2.4. BEHOUD OF AANLEG VAN VLIEGOPENINGEN . . . . . . . . . . . . . . 353.2.5. VERLICHTING VAN DE BUITENZIJDE VAN HET GEBOUW . . . . . . 363.2.6. UITWERPSELEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363.2.7. HOUTBEHANDELING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

Kolonieplaatsen in holle bomen

1. Ecologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371.1. Holtekarakteristieken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371.2. Standplaatskarakteristieken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

2. Oorzaken van achteruitgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412.1. Beperkt holteaanbod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412.2. Kappen van holle bomen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

3. Mogelijkheden voor bescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433.1. Aanbevelingen voor het beleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433.2. Praktische beheersmaatregelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

59

Hoofdstuk 5: Jachtgebieden enverbindingselementen

1. Ecologie

Elke vleermuissoort vertoont een eigen voorkeur bij de keuze van jachtgebieden. De keuzehangt sterk samen met de jachttechniek en het sonar-type. Hierdoor verdelen de vleermuizenals het ware de beschikbare ruimte en vermijden ze dat er een te sterke concurrentie optreedt.

Toch hebben vleermuizen een aantal zaken gemeen bij de keuze van de jachthabitats. Zo zijnalle soorten, met uitzondering van de Rosse vleermuis, sterk gebonden aanlandschapselementen en worden open landschappen vermeden. Een tweede algemeenverschijnsel is dat vleermuizen, ongeacht de gebruikte jachttechniek, aangetrokken wordendoor gebieden met een hoge insectendensiteit en -diversiteit. De combinatie van deze tweefactoren maakt dat randhabitats (bijvoorbeeld de bosrand, een open plek in het bos, dreven enhoutkanten,...) voor vleermuizen een geliefkoosd jachtgebied vormen. Dergelijkeovergangszones herbergen een hoog aantal insecten en bieden tegelijk voldoendebescherming.

VERBINDINGSROUTES

Dat vleermuizen niet graag over open vlaktes vliegen, heeft ook belangrijke implicatiesvoor de manier waarop ze zich door het landschap verplaatsen. Tussen de kolonieplaats ende jachtgebieden volgen de vleermuizen vliegroutes langs landschapselementen zoalsdreven, houtkanten, beken, bosranden, enz. De routes worden jaar na jaar opnieuwgebruikt. Dubbele bomenrijen en riviertjes met oeverbegroeiing worden geprefereerdterwijl lage hagen worden vermeden.

Kleine vleermuizen en vleermuizen met een zwakke sonar zijn sterker gebonden aanlandschapselementen dan grote soorten met een luide sonar. Toch toonden Verboom enBoonman aan dat zowel de dwergvleermuis (kleine soort) als de laatvlieger (grote soort)sterk gebonden zijn aan dreven en bosranden. Bij de watervleermuis, ook een kleinevleermuis, liggen de kolonies (boombewonend) en de jachtgebieden (water) geregeld vervan elkaar verwijderd, soms tot 6 km. Herhaaldelijk werd vastgesteld dat een koloniewatervleermuizen via een omweg naar het jachtgebied vliegt als er op de kortste route geenof onderbroken landschapselementen aanwezig zijn. Een opening van 25 m in een dreef isreeds voldoende voor de vleermuizen om een andere, langere route te nemen naar hetfoerageergebied .

Jachtgebieden en verbindingselementen 60

Natte weilanden vormen een belangrijk biotoop voorlangpootmuggen, die op hun beurt een voedselitem zijn voorverschillende vleermuissoorten.

Het insectenaanbod wordt door verschillende factoren bepaald, maar de grootste aantallenvinden we vooral in structuurrijke, natuurlijke ecosystemen waar een hoge graad van variatiebestaat, zowel in de vegetatiesamenstelling als in de landschapsstructuur. Uit diverse studiesblijkt dat vleermuizen een duidelijke voorkeur vertonen voor (1) waterrijke gebieden (2)bossen en bosranden (3) kleinschalig, extensief beheerd landbouwlandschap en in minderemate ook voor (4) residentiële woonwijken en parken. Akkers, intensief beheerde weilandenen heide worden vermeden. De voorkeur van vleermuizen voor waterrijke gebieden,kleinschalige landbouwgebieden en bossen is gemakkelijk te verklaren, aangezien hetallemaal gebieden zijn waar veel insecten worden aangetroffen.

1.1. Waterrijke gebieden

Uit alle studies blijkt dat water een grote aantrekkingskracht heeft op alle vleermuizen. Hethoeft niet altijd te gaan om een vijver of rivier, ook kleine beekjes, veedrinkpoelen,moerassige gebieden en vochtige bospercelen behoren tot de geliefkoosde habitats.

Dit geldt niet enkel voor deW a t e r v l e e r m u i s e n d eMeervleermuis, waar we eendergelijke voorkeur kunnenverwachten aangezien ze specifiekboven water foerageren, maar ookvoor alle andere soorten. Zelfs eentypische bossoort zoals deBaardvleermuis foerageert bijvoorkeur in permanent nattebospercelen. Uit zowel bat-detectorstudies als uit analyse vande prooisoorten blijkt dat ook deR o s s e v l e e r m u i s e n d eBosvleermuis graag foeragerenboven riviervalleien, vijvers en

moerassen. Ook de Franjestaart, Gewone dwergvleermuis en Ruige dwergvleermuis enMopsvleermuis worden vaak in in de buurt van water aangetroffen.

Water is het ganse jaar een belangrijk habitat maar, vervult specifiekin het voorjaar en het najaar een sleutelrol. Alhoewel de temperaturendan overdag al behoorlijk kunnen oplopen zijn de nachten meestalkoud. Het insectenaanbod voor de vleermuizen is daardoor laag enbovendien beperkt de activiteit van de insecten zich tot de eerste urenvan de nacht. Boven water blijft de dagwarmte echter langer hangenen is de insectenactiviteit beduidend hoger. Dit wordt zeer goedgeïllustreerd in een studie van de Noordse vleermuis (Eptesicusnilsonii) in Zweden, waar de vrouwtjes van een kraamkolonie zowelin mei als op het einde van het zomerseizoen bij voorkeurfoerageerden boven enkele meren, terwijl ze gedurende de zomermeer werden teruggevonden in het bos.


Bij telemetrie worden vleermuizen gevolgd door middelvan kleine zendertjes (0.5 gram). Hier eenWatervleermuis met een zendertje op zijn rug.

Bij grote open waters (vijvers, meren, grote rivieren,...) treffen we de meeste vleermuizen aanop een korte afstand van de oever, die liefst begroeid is met struiken of bomen. Hier speelt dusweer de binding met landschapsstructuur een rol. Boven het centrale, open water vinden weuitsluitend de Meervleermuis en de Rosse vleermuis terug.

1.2. Bossen

Bossen vormen na water het belangrijkste jachthabitat voor vleermuizen. Zowat alle inheemsesoorten komen er foerageren, al wijzigt het belang van bossen in de loop van het seizoen.Sommige soorten zoals de Baardvleermuis, Bechstein’s vleermuis, Bosvleermuis, Brandt’svleermuis, Franjestaart, Gewone grootoorvleermuis, Ingekorven vleermuis, Ruigedwergvleermuis en Vale vleermuis worden als echte bossoorten beschouwd. Ook anderesoorten zoals de Gewone dwergvleermuis en Watervleermuis zijn sterk aan bos gebondenmaar vinden we ook op andere plaatsen.

Desondanks is het foerageergedrag en de habitatvoorkeur van echte bossoorten slecht gekend.De reden hiervoor is dat, zowel voor bat-detectorstudies als voor telemetrie, bos een zeermoeilijk studieterrein is:� de dichte vegetatie dempt alle geluiden, waardoor de vleermuizen met de bat-detector

moeilijker detecteerbaar worden. Ook de radiosignalen van telemetriezendertjes nemensterk af. Ter illustratie, een zendertje dat in het open veld tot 1.5 km ver detecteerbaar is,reikt in het bos niet verder dan 200m;

� een aanzienlijke groep van de bossoorten behoren tot het genus Myotis en hun sonar iszeer moeilijk te onderscheiden, in het bijzonder in gesloten habitats;

� veel bossoorten hebben een zachte sonar.Ondanks al deze problemen werden toch heel wat studies uitgevoerd, die toelaten om aan teduiden waar vleermuizen in het bos bij voorkeur gaan jagen. De twee belangrijkste factorenzijn de structuur van het bos en het insectenaanbod.


Bosstructuur

De vegetatie in het bos (zowel de bomen, de struiklaag als de kruidlaag) is voor vleermuizenvan belang omdat ze het leefgebied vormt van de insecten waar de vleermuizen op jagen.Maar anderzijds is een weelderige vegetatie ook zeer hinderend voor de jagende vleermuizen.De bosstructuur vormt daarom een belangrijke factor in de keuze van de jachtgebieden. Depreferentie hangt samen met het vliegvermogen van de respectievelijke soorten. Trage,wendbare vleermuissoorten kunnen in dichte vegetatie jagen, terwijl de snelle vliegers openbestanden opzoeken. De bosstructuur kan zowel verticaal als horizontaal bekeken worden.

Tot voor kort werd invloed van de verticale opbouw in het bos op het foerageergedrag vanvleermuizen als het ware genegeerd. Amerikaanse onderzoekers vergeleken recent echter hetaantal vleermuizen onder, in en boven de boomkruinen en kwamen tot verrassende conclusies.Vooral in het begin van de avond was er veel activiteit van Myotis sp. onder de kruinen, diedaarna snel afnam. Vermoedelijk gaat het vooral om dieren die de kolonieplaats net verlatenhebben en op weg zijn naar hun foerageergebied. Ter hoogte van de kruin en erboven werdeveneens een hoge activiteit vastgesteld die de ganse nacht min of meer gelijk bleef. Zoalshoger reeds werd aangehaald vertonen vleermuizen een voorkeur voor rand-habitats en naaralle waarschijnlijk vormt ook de bovenzijde van het bos een dergelijk habitat. Het belangervan werd in de meeste bat-detector studies niet in rekening gebracht. De meestewaarnemingen werden immers verricht van op de grond en vleermuizen die hoog in dekruinen foerageren worden dan niet gedetecteerd. Dit aspect moet in de toekomst zeker nogverder onderzocht worden omdat het waarschijnlijk net voor de echte bossoorten, die openplaatsen schuwen, het optimale habitat vormt. Ook uit telemetrisch onderzoek blijkt datsommige soorten, in het bijzonder gleaners, vaak foerageren ter hoogte van de kruinen.

Ook op het horizontale vlak wordt een sterke voorkeur voor bosranden, open plekken in hetbos en kleine kapvlaktes vastgesteld. De waarde van de bosranden neemt nog toe als er eengoed ontwikkelde mantel- en zoomvegetatie voorkomt met een rijke insectenfauna. Toch mag,zeker in het licht van de hoger vermelde ondervindingen, het belang van het meer gesloten bosniet onderschat worden. Vooral uit telemetrisch onderzoek blijkt dat echte bossoorten zoals deBechstein’s vleermuis bijna uitsluitend in de bestanden foerageren en de bosrandenvermijden.

Insectenaanbod

Uit alle studies blijkt verder dat naast structuur opnieuw het insectenaanbod de voornaamstefactor is bij de keuze van jachtgebieden in het bos. In dit licht is het niet verwonderlijk omvast te stellen dat vleermuizen oude, onbeheerde bossen met een rijke en gevarieerdeondergroei verkiezen boven homogene productiebossen. Ook de voorkeur voor natte percelenwordt hoofdzakelijk bepaald door een rijker insectenaanbod. Sterk vereenvoudigd zouden wekunnen stellen dat er meer insecten en dus ook meer vleermuizen voorkomen in gevarieerdebossen (ongelijkjarig, ongelijkvormig), liefst met inheemse boomsoorten, met een gevarieerdeondergroei en dood hout. Open plekken in het bos, mantel- en zoomvegetatie en vochtigegedeelten verhogen de insectendiversiteit nog.


In West-Europese studies word dikwijls vastgesteld datvleermuizen loofbos verkiezen boven naaldbos. Ditlijkt logisch aangezien in het algemeen loofbomen eenrijkere insectenfauna herbergen. Toch moet ook ditmet de nodige voorzichtigheid geïnterpreteerd worden.De meeste naaldbossen in onze streken zijn immersredelijk jonge bossen, vaak aangeplant op marginalegronden. Bovendien gaat het meestal om uitgestrekte,homogene productiebossen. In meer bergachtigestreken waar nog zeer natuurlijke naaldbossen voorkomen werd zowel voor deBaardvleermuis, Brandt’s vleermuis als de Gewone grootoor vastgesteld dat deze bossen eenaanzienlijk deel van het foerageergebied uitmaken. Ook eigen onderzoek toonde aan datGewone grootoren een groot gedeelte van hun tijd doorbrengen in fijnsparbestanden.

1.3. Kleinschalig landbouwgebied

Het kleinschalig landbouwgebied is opgebouwd uit een mozaïek van bos, weilanden en akkersomzoomd door hagen en houtkanten. Tot in de eerste helft van deze eeuw was het één van demeest algemene landschappen in Vlaanderen. Het is een landschap dat gekenmerkt wordt dooreen hoge graad aan variatie en een hoge diversiteit aan diersoorten, waaronder diversevleermuizen. De Laatvlieger is ongetwijfeld in onze streken het best gekend als een typischevleermuis voor dit type landschap, maar ook de Grote- en Kleine hoefijzerneus horen hierthuis. De Franjestaart, Ingekorven vleermuis en de Vale vleermuis worden klassiek gerekendtot de bossoorten maar uit recente studies, waar dieren gevolgd werden met behulp van kleinezendertjes, blijkt dat ook zij een groot deel van hun prooien vangen boven weilanden.

De voorkeur voor dit type van habitat weerspiegelt zich in sterke mate in het dieet van hogergenoemde soorten. Dat bevat bijna zonder uitzondering kevers of vliegen die gebonden zijnaan mest zoals Muscidae en Calliphoridae, Geotrupes sp enAphodius sp. Ook andere insecten die typisch zijn voorlandbouwgebieden worden teruggevonden in het dieet. Hetmeest typische voorbeeld is de Meikever (Melolonthamelolontha). Dit toont aan dat de aanwezigheid van vee zeerbelangrijk is. Langs de ene kant omdat hun uitwerpselenvoor veel insecten een ideale voedingsbodem vormen.Anderzijds zorgt extensieve begrazing voor een hogemicrovariatie in bodem en vegetatie. De gevarieerde en rijkevegetatie die hierdoor ontwikkelt is geassocieerd met eenrijke insectenfauna.

Een ander zeer belangrijk aspect van het kleinschalig landbouwgebied is het grote aandeelovergangshabitats. Zoals hoger reeds aangehaald, vormen bosranden voor vleermuizen eenbelangrijk habitat. Maar ook heggen en houtkanten, vaak bestaande uit bloeiende heesters,vormen een ideaal habitat voor vlinders en grote keversoorten zoals de Meikever. Het is duslogisch dat vleermuizen zich hier thuis voelen. Tegelijk bieden de dreven, houtkanten enheggen voor vleermuizen bescherming en oriëntatie.


Alhoewel het kleinschalig landbouwgebied bestaat uit een grote verscheidenheid aan habitats,mag men toch niet uit het oog verliezen dat het één geheel vormt. Zowat alle habitattypes dievoorkomen in dit landschap worden door de vleermuizen gebruikt, al is het belang van derespectievelijke deelhabitats zeer seizoensafhankelijk. De Grote hoefijzerneus bijvoorbeeldfoerageert in het voorjaar vooral in loofbos, terwijl in de zomer weilanden belangrijkerworden. Dit staat in sterke mate in verband met het insectenaanbod. Er is vastgesteld dat in deverschillende deelhabitats het insectenaanbod zeer snel kan wijzigen en daarmee ook hetterreingebruik van de vleermuizen. Een typisch voorbeeld hiervan is de Meikever die, zoalszijn naam zegt, voornamelijk actief is in mei. Tijdens deze periode richten verschillendevleermuizen zich uitsluitend op deze prooisoort. Later op het jaar, als de Meikeversverdwenen zijn, schakelen ze over op andere insecten zoals mestkevers (Aphodius sp). Eenander, zeer treffend, voorbeeld is het gedrag van de Vale vleermuis. Arlettaz bestudeerde hetfoerageergedrag van een kraamkolonie in Zwitserland en stelde vast dat de vleermuizen vande ene op de andere dag hun gewone foerageerplaatsen in het bos verlieten om te gaan jagenboven pas gemaaide hooilanden. Tijdens dit onderzoek stelde hij vast dat ook Franjestaartennaar deze plekken werden aangetrokken. Beide soorten plukten insecten van de grond en vanhet kort gemaaide gras. Na enkele dagen waren de weilanden weer verlaten en foerageerdende vleermuizen terug in het bos.

1.4. Urbane omgeving en parken

Een aantal vleermuizensoorten hebben zich aangepast aan de aanwezigheid van de mens,onder andere door menselijke gebouwen te gebruiken als verblijfplaats. Het is dan ook nietverwonderlijk dat ook in de bebouwde omgeving vleermuizen worden aangetroffen. Maar hetvoorkomen van vleermuizen wordt ook bepaald door het insectenaanbod, dat indirectsamenhangt met de hoeveelheid groen in de stad. Parken en stadsbossen spelen hier een zeerbelangrijke rol. Vaak gaat het om oude kasteelparken met een gevarieerde vegetatie, veel oudebomen en vijvers die een ideaal leefgebied voor vleermuizen vormen. De oppervlakte moetnatuurlijke voldoende groot zijn om als leefgebied voor vleermuizen geschikt te zijn.

Transect-tellingen wijzen uit dat in sterk urbane gebieden enkel dwergvleermuizenvoorkomen. In buitenwijken en open bebouwing stijgt het aantal vleermuizen en het aantalvleermuizensoorten. De hoeveelheid vleermuizen is sterk gecorreleerd met het aantal tuinen.Residentiele wijken en parken in het bijzonder, kunnen een hoge diversiteit aan vleermuizenherbergen. Dergelijke wijken zijn vaak ingeplant in oude parkgebieden en worden gekenmerktdoor grote tuinen, vaak met oude bomen. De natuurwaarde van dergelijke wijken kan zeerhoog worden als ze in verbinding staan of aansluiten aan een groot natuurgebied. De situatiewordt goed geïllustreerd door de situatie in Brussel, waar het verstedelijkte centrum overgaatin buitenwijken met een residentieel karakter en verschillende parken en tenslotte in hetZoniënwoud. Uit monitoringgegevens blijkt dat in het centrum enkel lage aantallendwergvleermuizen voorkomen. In de buitenwijken nemen de aantallen toe en in de parkenworden ook andere soorten waargenomen zoals Watervleermuis, Laatvlieger en Rossevleermuis. In de omgeving van Woluwe, Watermaal-Bosvoorde en Oudergem, waar parken envillawijken elkaar afwisselen stijgt de soortendiversiteit en stijgen de aantallen nog verder enworden ook Baardvleermuis, Grootoorvleermuis en mogelijk enkele zeldzame soorten zoalsde Mopsvleermuis aangetroffen. In het Zoniënwoud wordt o.a. ook de Bosvleermuis nogwaargenomen.


2. Oorzaken voor achteruitgang

Door de toegenomen industrialisatie, urbanisatie, de stijgende bevolking en de veranderingenin bos- en landbouw is het landschap deze eeuw grondig gewijzigd. Dat dit gepaard ging meteen algemene achteruitgang van de natuurwaarden staat onomstotelijk vast. Het is moeilijkom aan te duiden welke factoren nu net voor vleermuizen een negatief effect hebben. In detekst worden daarom de veranderingen in de belangrijkste habitats besproken samen met eenaantal aspecten die sterk inspelen op de populatiedynamiek van vleermuizen. Er zijnongetwijfeld nog andere factoren die op vleermuizen een (negatief) effect hebben. We hebbenechter getracht om met de volgende opsomming een idee te geven van de voornaamstebedreigingen voor de jachtgebieden van vleermuizen.

2.1. Waterrijke gebieden

De mens heeft de afgelopen eeuw zeer sterk ingegrepen in de waterhuishouding door het rechttrekken van rivieren en beken, en het ontwateren van natte gebieden. Moerassen enoverstromingsgebieden die gedurende eeuwen voor de mens slechts een marginale betekenishadden, zijn nu omgezet tot landbouwgebied, industriegebied en woonzone. Hierdoorverdwenen grote oppervlaktes interessant jachtgebied voor vleermuizen.

Om het water sneller af te voeren en het ruimtebeslag teverminderen werden beken en rivieren op grote schaalrechtgetrokken en de oevers gebetonneerd. Het verdwijnen vande natuurlijke meandering, plasbermen en oevervegetatie heefteen grote impact en vele beken hebben hun natuurwaarde totaalverloren. De insectenrijkdom van dergelijke beken isvanzelfsprekend gering en voor vleermuizen onvoldoende omnog langer als jachtgebied te worden gebruikt.

Een ander probleem is de vervuiling. Enerzijds komen allerleigiftige stoffen via het grondwater, de rioleringen en hetregenwater in rivieren en meren terecht. Anderzijds is er eenhoge graad van eutrofiëring door de uitspoeling vanmeststoffen. In beide gevallen neemt de insectenrijkdom af. Degevolgen van eutrofiëring zijn echter niet zo duidelijk.Algemeen daalt de insectendiversiteit, maar een aantal insecten voelt zich in deze waters goedthuis en o.a. het aantal dansmuggen (Chironomidae) neemt toe. Aangezien deze insecten dehoofdprooi vormen voor de Watervleermuis wordt wel eens geopperd dat de aantalsstijgingvan de watervleermuizen verklaard kan worden door de toegenomen eutrofiëring. Totnogtoezijn hiervoor geen sluitende bewijzen gevonden. Op lange termijn zal de vervuiling echter ooknegatieve effecten hebben door de accumulatie van allerlei giftige producten in het lichaamvan de vleermuizen (zie verder).


Een geleidelijke overgang met een mantel- enzoomvegetatie

Een scherpe overgang van akker naar bos

2.2. Bossen

FragmentatieDe afgelopen eeuwen is het bosareaal in onze streken gedaald en bovenal sterk versnipperd.Fragmentatie wordt algemeen aanzien als een van de belangrijkste factoren bij deachteruitgang van de biodiversiteit en kan op verschillende manieren inwerken op devleermuispopulatie; isoleren van kleine populaties, afname van foerageerhabitats, toename vanpredatie. Het effect is het grootst bij de bosgebonden soorten zoals de Baardvleermuis,Brandt’s vleermuis, Franjestaart en Gewone grootoor.

IntensifiëringDe intensifiëring van de bosbouw resulteerde in homogene aanplantingen van snelgroeiende,vaak uitheemse, boomsoorten. Het insectenaanbod is hierdoor sterk gedaald. Enerzijdsdoordat het aantal insecten geassocieerd met uitheemse bomen en met naaldhout veel lager isdan bij inheemse loofbomen. Anderzijds door de geringe variatie in de productiebossen. In deuitgestrekte monoculturen zijn bovendien de natuurlijke evenwichten verstoord en tredengemakkelijk explosies op van pestsoorten waardoor bestrijding noodzakelijk wordt. Detoegepaste bestrijdingstechnieken, insecticiden en het verwijderen van dode en zieke bomen,zijn weinig selectief en ook andere, nuttige insecten worden er door getroffen.

DrainageOp natte percelen is de boomsoortkeuze beperkt en de groei van de bomen niet optimaal. Omde productiviteit te verhogen worden vochtige bestanden gedraineerd. Op ecologisch vlakheeft drainage meestal negatieve gevolgen. De kenmerkende, kruidenrijke vegetatie verdwijntsamen met de geassocieerde insecten. Het insectenaanbod in vochtige bosgedeelten isbeduidend hoger dan in de droge gedeeltes. Vleermuizen vertonen dan ook de voorkeur voorvochtige bestanden.

Achteruitgang van randhabitatsHet insectenaanbod is hoger in open habitats dan in het bos, terwijl bosranden en open plekkenin het bos een intermediaire plaats innemen. Deze randhabitats vormen een belangrijkjachtgebied voor vleermuizen, die omwille van het predatierisico de open vlaktes vermijden.Op de grens tussen bos- en landbouwzone treden echter een aantal conflicten op. De overgangtussen bos en het open landschap verliep vroeger zeer geleidelijk met een typische mantel- enzoomvegetatie. De mantel bestaat uit (doornige) struiken die vaak dienst deed als afsluitingvoor het vee. De zoomvegetatie bestaat uit lage kruiden, die opgroeien onder de beschermingvan de struiklaag.


Door het toenemend gebruik van prikkeldraad sinds de jaren ‘50, en omdat steeds dichtertegen de perceelsranden wordt geploegd, is deze natuurlijke overgang verdwenen en gaat hetbos zeer abrupt over in akker of weiland. Zowel voor insecten als voor vleermuizen is dit eenweinig aantrekkelijke situatie. Ten tweede is er het probleem van de inwaaiing van allerleischadelijke stoffen (hoofdzakelijk afkomstig van de landbouw). Zowel de gebruikte pesticidenals de mest (droge N-depositie) dringen tot ver in het bos door, met een verarming van devegetatie en de insectenfauna tot gevolg. Het ontbreken van een mantel- en zoomvegetatieversterkt dit nog. De randhabitats, die niet enkel voor vleermuizen maar ook voor andere faunavan belang zijn, hebben daardoor veel van hun oorspronkelijke waarde verloren.

1.3. Landbouwgebieden

Door verbetering van de landbouwtechnieken en gebruik van kunstmeststoffen heeft delandbouw deze eeuw een aantal grote veranderingen ondergaan. Een van de belangrijksteaspecten is ongetwijfeld de intensifiëring en schaalvergroting. Kleinschaligelandbouwgebieden zijn vervangen door grootschalige monoculturen. Dit ging gepaard met hetverdwijnen van kleine landschapselementen zoals veedrinkpoelen, bermen en houtkanten, dieomwille van hun insectenrijkdom voor vleermuizen enorm belangrijk zijn. Anderzijdsspeelden de hagen, houtkanten en dreven ook een belangrijke rol als verbindingselement en alsbaken in het landschap. Zowel om gebruik van zware landbouwwerktuigen mogelijk te maken,als om de productiviteit van de gronden te verhogen worden vochtige terreinen gedraineerd.De grondwaterstand is hierdoor in grote gebieden van Vlaanderen gedaald waardoor niet enkelop de landbouwpercelen, maar ook in de omringende gebieden, de planten- eninsectendiversiteit sterk is afgenomen.

In de grote monoculturen komen pestsoorten gemakkelijk tot een explosie. Dit resulteert in hetgebruik op grote schaal van insecticiden en herbiciden, waardoor de insectenrijkdom nogverder afneemt. Deze stoffen hebben ook een rechtstreeks negatief effect op de vleermuizen(zie verder). Vlaanderen is op Europees niveau één van de grootste gebruikers van pesticiden.

Ook de omschakeling naar industriële veeteelt, waar het vee gedurende het ganse jaar in grotestallen wordt gehouden, heeft een grote invloed gehad op de vleermuizen. Dit heeft vooral temaken met de sterke daling van het aantal mestvliegen en mestkevers, die bij verschillendevleermuissoorten tot het dieet behoren. Enerzijds doordat het vee, en dus ook de uitwerpselen,van de weilanden verdwenen. En anderzijds door het mengen van geneesmiddelen tegenparasieten met het dierenvoeder (avermectine, ivermectine en abamectine). Een grootpercentage van de toegediende middelen (tot 50%) wordt terug uitgescheiden via deuitwerpselen. De stoffen binden zich gedeeltelijk aan de organische stoffen in de uitwerpselen,maar een deel verdwijnt ook in de bodem. Het gaat om zogenaamde niet-specifieke stoffen dieinwerken op een zeer breed spectrum van insecten, waardoor ook niet-parasitaire insecten, dieleven op of rond de uitwerpselen (coprofage insecten), getroffen worden. Zowel de larvaleontwikkeling als het voortplantingssucces van mestvliegen en mestkevers wordt er ernstigdoor verstoord. Verschillende vleermuissoorten, zoals de Ingekorven vleermuis, de Grote enKleine hoefijzerneus en de Laatvlieger, die zich voor een belangrijk deel voeden met dezeinsecten, worden hierdoor rechtstreeks getroffen.


Ook de gewaskeuze is de afgelopen decennia sterk gewijzigd. Weilanden en hooilanden, dieo.a. vrijkwamen door de omschakeling naar industriële veeteelt, werden omgezet naar akkers.De insectenrijkdom van een akker is echter beduidend lager, en op deze manier verdweneneveneens talrijke jachtgebieden voor vleermuizen. Een typisch voorbeeld is het verdwijnen vande Meikever. Deze insectensoort, die o.a. wordt gegeten door de Laatvlieger en de Rossevleermuis, is gebonden aan weilanden voor de ontwikkeling van de larven en aan loofbos voorde adulte dieren. Door de omzetting van weilanden in maïsakkers was er in de jaren 1960-1970een zeer sterke afname van de aantallen van deze, ooit zeer algemene, insectensoort.

1.4. Opname van toxische stoffen

Vleermuizen komen op diverse manieren met giftige stoffen in contact. Het is een zeercomplexe materie en hier zal enkel getracht worden om de essentie van het probleem tebehandelen.

Er kunnen 2 grote groepen van pesticiden onderscheiden worden; de vetoplosbare en dewateroplosbare stoffen. Vooral de stoffen die oplossen in vet zijn gevaarlijk voor dieren (enook voor de mens). Bij inname stapelen ze zich op in het lichaam, omdat ze in het lichaamsvetworden opgenomen (=accumulatie). Ook als telkens slechts kleine, op zich niet schadelijke,dosissen worden opgenomen, zal op termijn in het lichaam toch een hoge concentratie wordenopgebouwd. Bovendien worden de vetoplosbare stoffen in hoge concentraties via de vetrijkemoedermelk overgedragen naar de jongen. Dit kan nefaste gevolgen hebben voor deoverleving van de jongen die een kleinere weerstand hebben tegen de schadelijke stoffen. Dewateroplosbare stoffen daarentegen, worden via de urine en de uitwerpselen weer uit hetlichaam verwijderd en zijn enkel gevaarlijk als een hoge dosis wordt opgenomen in één maal.In vergelijking met andere zoogdieren zijn vleermuizen bijzonder kwetsbaar voor vetoplosbaretoxische stoffen. Ze leggen immers een vetreserve aan die tijdens de winterslaap wordtverbruikt. Hierdoor komen de giftige stoffen op korte tijd in hoge dosissen vrij. De effectenzijn bijzonder uitgesproken als de dieren (door verstoring) herhaaldelijk ontwaken. Hierbijwordt immers veel vet verbruikt. Ook in periodes van voedselgebrek, wanneer de dieren reedsonder stress zijn, wordt de vetvoorraad aangesproken (bijvoorbeeld tijdens een koud en natvoorjaar).

In grote lijnen kunnen we stellen dat vleermuizen op 2 manieren in contact komen met giftigestoffen, nl. rechtstreekse inname (inademing, opname via de huid, door stoffen op te likkentijdens lichaamsverzorging) en onrechtstreekse inname via het voedsel. Bij rechtstreekseinname gaat het voornamelijk over producten voor houtbehandeling (zie hoger). Bij opnamevia het voedsel is het gamma aan producten veel groter en de manier waarop deze stoffen inhet mileu terechtkomen is zeer divers. De problematiek is zeer complex en het is niet zoeenvoudig om oplossingen aan te brengen.

Vleermuizen zijn toppredatoren die grote hoeveelheden insecten eten, tot de helft van huneigen lichaamsgewicht per nacht. De concentratie aan giftige stoffen die ze op deze manieropnemen, kan zeer hoog oplopen (=biologische magnificatie). Ook het gamma van productenis zeer uiteenlopend. Het betreft enerzijds residu’s van pesticiden en anderzijds zware metalen,dioxine’s en PCB’s.


PesticidenVanaf de 2de wereldoorlog werd het gebruik van pesticiden op grote schaal toegepast.Hiervoor werden stoffen als DDT en Lindaan gebruikt, waarvan de schadelijke werking zowelvoor de mens als voor andere organismen ondertussen uitvoerig werd aangetoond. Nu is hetgebruik van deze stoffen in Europa verboden. Het zijn echter zeer persistente stoffen die nogsteeds in het milieu aanwezig zijn en onder andere via de moedermelk steeds van moeder opjongen worden overgedragen. Daardoor zijn ze nu nog steeds detecteerbaar in vleermuizen.Alhoewel er nu stoffen worden gebruikt die minder schadelijk zijn, blijft het gevaar vanvergiftiging met pesticiden bestaande. In het bijzonder voor de vleermuizen die hun prooienvan de vegetatie plukken (gleaners). Onmiddellijk na een behandeling met insecticiden zijn deverlamde en halfdode insecten een gemakkelijke prooi voor de vleermuizen. Op korte tijdkrijgen de vleermuizen dan een hoge dosis schadelijke stoffen te verwerken. Het gevaar isbijzonder uitgesproken als de insecticiden rond zonsondergang worden gesproeid, zoals nuvaak wordt gedaan. ‘s Avonds is de luchtvochtigheid hoger en is er minder wind waardoor deverwaaiing van het insecticide beperkt is. Zo haalt men een hoger rendement, hetgeen voor delandbouwer voordeliger is.

PCB’s, zware metalen en dioxinesSpecifiek onderzoek naar de effecten van deze stoffen bij vleermuizen zijn beperkt, maar dezestoffen hebben schadelijke effecten op alle zoogdieren. Men heeft vastgesteld dat vleermuizenop zijn minst even gevoelig zijn voor PCB’s als andere zoogdieren. We kunnen er van uitgaandat ook voor vleermuizen deze stoffen de voortplanting, overleving van de jongen, leeftijd, e.d.negatief beïnvloeden. Het zijn zonder uitzondering stoffen die in het lichaam accumuleren enwaarvoor vleermuizen dus bijzonder gevoelig zijn.

Vleermuizen nemen PCB’s, dioxines en zware metalen hoofdzakelijk op door het eten vanwatergebonden insecten. Vanuit verschillende bronnen (industrie, landbouw,uitlaatgassen vanauto’s,...) komen giftige stoffen terecht in het milieu. Door uitspoeling en via het grondwaterkomen deze uiteindelijk terecht in onze rivieren en meren waar de concentraties hoog oplopen.Watergebonden insecten zoals dansmuggen (Chironomidae) en eendagsvliegen(Ephemeroptera), die behoren tot het dieet van verschillende vleermuizen, nemen de stoffenop.



Uit diverse studies is ondertussen duidelijk dat, naast bescherming van de kolonieplaatsen, hetessentieel is om (een gedeelte van) de foerageergebieden van vleermuizen rond de kolonie tebeschermen. In het kader van het Bat-agreement zijn de deelnemende landen er dan ook toegehouden om de belangrijke foerageergebieden aan te duiden en te beschermen (gebiedsgerichtbeleid). Dit zou op zijn minst moeten worden uitgevoerd rond de kolonies van bedreigdesoorten. De exacte maatregelen die genomen dienen te worden, moeten soort per soort enkolonie per kolonie bekeken worden. Hierbij kan uitgegaan worden van algemene ecologische


kennis van de soort, maar moet men steeds rekening houden met de lokale situatie. Debescherming van de foerageergebieden kan op 2 manieren worden uitgevoerd:

� wettelijke bescherming van de gebieden (inkleuring gewestplan, Natura 2000gebieden, erkenning als natuurreservaat,...)

� afsluiten van beheersovereenkomsten met eigenaars en grondgebruikers(landbouwers, bosbeheerders,...)

Uit alles blijkt dat vleermuizen gebruik maken van, en nood hebben aan zeer gevarieerdelandschappen met een hoge mate van connectiviteit. Belangrijke foerageergebieden enkolonies zouden daarom moeten worden opgenomen in het VEN.

Toxische stoffenEr zou een wettelijk kader moeten worden geschapen dat het (overmatig) gebruik vanschadelijke pesticiden aan banden legt. Dit kan verschillende zaken bevatten:� verbod op het gebruik van schadelijke pesticiden (alle organochloorverbindingen zoals

DDT, DDE, DEE, Lindaan,.... en PCP’s). Een gedeelte van deze stoffen is reedsverboden, maar sommige stoffen mogen nog verkocht en gebruikt worden.

� mogelijkheden om in de zone rond kolonies van bedreigde vleermuizen het sproeien vanpesticiden ‘s avonds te verbieden.

De anti-parasietenmiddelen die aan het vee worden toegediend, vormen geen rechtstreeksebedreiging voor vleermuizen, maar wel voor de insectenfauna. Het gebruik op grote schaalvan niet-specifieke middelen zoals avermectine, ivermectine en abamectine zou moetengelimiteerd worden. Er zijn alternatieve middelen beschikbaar (Mixidectine en Fendazol). Eenalternatieve mogelijkheid om het effect van de geneesmiddelen op de coprofage insecten teverminderen, is niet al het vee dat op hetzelfde weiland staat op hetzelfde ogenblikbehandelen. Hierdoor is steeds een gedeelte van de uitwerpselen geschikt voor mestvliegen en-kevers. Het is bovendien niet duidelijk of het gebruik van deze middelen inderdaad eeneconomisch voordeel oplevert. Door het ongelimiteerd gebruik is het bovendien waarschijnlijkdat de parasieten een resistentie ontwikkelen.

3.2. Praktische beheersmaatregelen

3.2.1. ALGEMEEN

Zoals hoger reeds gesteld, moet het beheer van foerageergebieden van vleermuizen gezienworden in een bredere context van herwaardering van natuurlijke habitats. Een sterkeverweving van diverse habitats samen met de aanwezigheid van overgangszones enrandhabitats zijn echter aspecten die specifiek voor vleermuizen zeer belangrijk zijn.

Het is zeer moeilijk om aan te geven welke beheersmaatregelen een gebied interessantermaken voor vleermuizen. Dit hangt sterk af van de beoogde vleermuissoort en van deplaatselijke situatie. Het kan hierbij zeer nuttig zijn om historische gegevens te raadplegen omna te gaan hoe het landschap er in het begin van deze eeuw uitzag. Voor de verschillendehabitats worden mogelijke beheersmaatregelen opgesomd. De lijst is echter niet limitatief en


niet bindend. Bij de bespreking van de soorten worden soortspecifieke beheersmaatregelenaangegeven (zie verder).

Waterrijke gebieden

� aanleggen van (amfibieën)poelen� bewust laten vernatten van bosbestanden en weilanden� behoud en bescherming van drassige gebieden� laten opschieten of aanplanten van begeleidende vegetatie langsheen waterlopen� aanplanten van inheemse bomen langsheen waterlopen, vijvers en meren� herstellen van natuurlijke meandering, aanleg van plasbermen

Bossen

In bosgebieden komt het er in principe op neer om een natuurgetrouw bosbeheer te voeren metvoor vleermuizen de volgende aandachtspunten:� bosbeheer moet streven naar gevarieerde, ongelijkjarige en ongelijkvormige bossen � de voorkeur moet gaan naar inlands loofbos� ontwikkeling van mantel- en zoomvegetaties� beperkingen op het gebruik van pesticiden� kleine open plekken in het bos aanleggen

Landbouwgebied

� streven naar een kleinschaliger landbouw� herstellen en aanplanten van kleine landschapselementen: houtkanten, dreven, poelen� beperkingen op het gebruik van pesticiden� gebruik van milieuvriendelijke anti-parasietenmiddelen (Mixidectine en Fendazol)� bevorderen van extensieve veeteelt


3.2.2. BESCHERMING VAN EEN ZONE ROND DE KOLONIE

Vooral voor de bedreigde vleermuissoorten moet een zone rond de kolonieplaats beschermdworden. Dit houdt in dat de aanwezige jachtgebieden en het landgebruik minstens behoudenblijven en indien mogelijk verbeterd worden. Dit kan men bereiken door middel van eenwettelijke bescherming, door samenwerkingsakkoorden met de grondgebruikers, doornatuurbeheer en natuurbouw. Indien geschikte habitats ontbreken, kan overgegaan worden totde aanleg ervan (graven van poelen, aanleg loofbos,...). De grootte van de zone is sterksoortafhankelijk (zie bij de soortfiches). Voor de meeste soorten is een gebied in een straal van5 km rond de kolonie meer dan voldoende.

De onmiddellijke omgeving van de kolonieplaats (binnen een straal van 1 km) is vanuitzonderlijk belang voor de foeragerende jonge dieren, en verdient extra bescherming.Behoud van aanwezige natuurelementen is primordiaal. Wanneer ze ontbreken is aanlegaangewezen. De overleving van de jongen zal immers in grote mate bepalen in hoeverre depopulatie zal stijgen.

Hoofdstuk 5: Jachtgebieden en verbindingselementen

1. Ecologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 591.1. Waterrijke gebieden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601.2. Bossen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611.3. Kleinschalig landbouwgebied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631.4. Urbane omgeving en parken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

2. Oorzaken voor achteruitgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 652.1. Waterrijke gebieden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 652.2. Bossen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 661.3. Landbouwgebieden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 671.4. Opname van toxische stoffen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

3. Mogelijkheden voor bescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 693.2. Praktische beheersmaatregelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

3.2.1. ALGEMEEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703.2.2. BESCHERMING VAN EEN ZONE ROND DE KOLONIE . . . . . . . . . . . . . . . 72

73

Hoofdstuk 6: De toestand in VlaanderenIn Europa zijn de vleermuizen deze eeuw sterk achteruit gegaan. Maar hoe zit het nu inVlaanderen? We kunnen ons afvragen hoe de toestand nu is in vergelijking met het begin vandeze eeuw. En hoe zijn de aantallen de afgelopen jaren geëvolueerd? Dat zijn, naarbescherming toe, zeer pertinente vragen die echter moeilijk te beantwoorden zijn bij gebrekaan (vergelijkbare) gegevens. Er zijn wel wat oudere gegevens beschikbaar, maar de manierwaarop ze werden verzameld is totaal verschillend van de huidige methodes zodat hetmoeilijk en gevaarlijk is om hierop uitspraken over achteruitgang of vooruitgang te baseren.Om aantalsevoluties te bestuderen is het noodzakelijk om de populatie te monitoren op eengestandaardiseerde wijze. Gelukkig beschikken we voor de laatste 20 jaar over gegevens vanwintertellingen uitgevoerd door de Vleermuizenwerkgroep. Deze vorm van monitoring geeftons, tenminste voor een aantal soorten, de mogelijkheid om de recente aantalsveranderingen teonderzoeken. In dit hoofdstuk worden in een eerste deel de beschikbare gegevens bekeken enin een tweede deel wordt ingegaan op de mogelijke monitoringmethodes voor vleermuizen.

1. Vleermuizen in Vlaanderen; status quo, achteruitgang of vooruitgang?

Het is niet eenvoudig om te bepalen hoe de aantallen in Vlaanderen geëvolueerd zijn. Webeschikken slechts over een beperkt aantal historische gegevens (verzameld voor 1960). Tochkunnen we, op basis van buitenlandse studies, veronderstellen dat de daling van de aantallenzich vooral heeft voorgedaan in de periode 1940-1960. Daarom zullen we trachten om tochenkele vergelijkingen te maken tussen oude waarnemingen en meer recente gegevens. Daarentegen beschikken we, door de tellingen die de Vleermuizenwerkgroep heeft uitgevoerd,over zeer goede data sinds de jaren ‘80. Dit laat ons toe om de recente aantalsevolutiesgrondig te onderzoeken.

1.1. Vergelijking tussen recente en oude gegevens

Ter vergelijking met de vroegere toestand moeten we terugvallen op devleermuiswaarnemingen van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen(KBIN). Door het instituut werden tussen 1940 en 1964 vleermuizen gevangen in het kadervan ringonderzoek. De meeste vangsten gebeurden tijdens de winterslaap in de mergelgroevenen grotten. Er zijn twee minpunten aan deze gegevens:� Er werden in de winterverblijfplaatsen geen volledige tellingen uitgevoerd. De aandacht

ging voornamelijk uit naar vrijhangende en grote soorten. Vleermuizen dieweggekropen zaten in spleten werden grotendeels over het hoofd gezien.

� Het onderzoek concentreerde zich in hoofdzaak op Wallonië. Enkel voor de Limburgsemergelgroeven zijn er gegevens beschikbaar die vergeleken kunnen worden met derecente tellingen.

Omdat bij het ringonderzoek geen volledige tellingen werden uitgevoerd, is het onmogelijk deaantallen te vergelijken tussen de huidige tellingen en de oude gegevens. Dit kan enigszinsomzeild worden door te kijken naar het percentueel aandeel van elke soort. Maar zelfs danzijn de gegevens niet perfect vergelijkbaar. In het ringonderzoek werd geen aandacht besteedaan vleermuizen in spleten waardoor sommige soorten serieus ondervertegenwoordigd zijn in

De toestand in Vlaanderen 74

1939-19641995-1998

2

9,5

7

9,5

6,5

4

12,5

38,5

1,5

9

0 0 0,032,3 1,8

10,9

44,2

38

0

2,7

0

10

20

30

40

50

Rf Rh MM MD Me Mn Md Mmb Bb PaA

Fig. 2: Procentuele verdeling van de vleermuissoorten in de mergelgroeven in de periode 19939-1964 invergelijking met de periode 1995-1998.Rf=Grote hoefijzerneus; Rh= Kleine hoefijzerneus; MM= Vale vleermuis; MD= Meervleermuis; Me=Ingekorven vleermuis; Mn= Franjestaart; Md= Watervleermuis; Mmb= Baard/Brandt’s vleermuis; Bb=Mopsvleermuis; PaA= Gewone/Grijze grootoor

de oude gegevens, ook al waren de dieren dan misschien wel aanwezig. In onderstaande figuurworden de resultaten van 25 jaar ringonderzoek (1939-1964) in de Limburgse mergelgroevenvergeleken met de tellingen van de afgelopen 4 jaar (1995-1998).

Het is belangrijk om op te merken dat het hier niet gaat om absolute aantallen maar over derelatieve verhoudingen waarin de verschillende soorten voorkomen.

Uit deze vergelijking kunnen we afleiden dat:� de Grote hoefijzerneus, de Kleine hoefijzerneus en de Mopsvleermuis volledig

verdwenen zijn. Ook de Vale vleermuis komt, zeker in vergelijking met vroeger, bijnaniet meer voor. De achteruitgang van de hoefijzerneuzen blijkt ook uit de afname vanhet aantal objecten waar ze tijdens de winter worden aangetroffen.

� Er zijn een aantal soorten die in verhouding veel minder voorkomen als vroeger. Dit zijnde Meervleermuis, de Ingekorven vleermuis en de Grootoorvleermuis.

� Er zijn slechts 2 soorten die in verhouding meer worden aangetroffen; de Franjestaart ende Watervleermuis. Het zijn twee soorten die regelmatig in spleten wegkruipen dus hetis zeer waarschijnlijk dat de procentuele toename van de Franjestaart (van 4 naar 11%)te wijten is aan de gewijzigde telmethode. Voor de Watervleermuis is het verschil echterte groot en kunnen we aannemen dat deze soort inderdaad is toegenomen. Dit wordttrouwens in bijna alle Europese landen waargenomen.


Vindplaatsen van de Grote hoefijzerneus in België Vindplaatsen van de Kleine hoefijzerneus in België

Voor het overige is het zeer moeilijk om vergelijkingen te maken tussen vroeger en nu. Uitanekdotische waarnemingen en uit gesprekken met de plaatselijke bevolking kan wel wordenafgeleid dat verschillende zomerkolonies verdwenen zijn, of sterk in aantal zijn afgenomen.Ter illustratie:� In de jaren ‘30 was er in de kerk van de gemeente Wortel een kolonie Mopsvleermuizen

aanwezig. Deze is reeds sinds de jaren ‘70 volledig verdwenen.� In Houwaart bevindt zich op de kerkzolder een kleine kolonie Ingekorven vleermuizen

(schatting ca. 10 dieren). Tijdens een gesprek met één van de plaatselijke bewonersbleek dat de man, die voor werken af en toe op de zolder kwam, dacht dat de kolonieverdwenen was. Hij had de laatste jaren geen vleermuizen meer gezien, waarschijnlijkdoor het lage aantal, maar vroeger zag hij er altijd tientallen dieren. Hij vertelde dat ditsoms voor problemen zorgde omdat de dieren in de kerk vlogen en er overaluitwerpselen lagen.

� Op de kerkzolder van Nieuwrode (Brabant) vonden we bij een controle een dikke laagoude uitwerpselen van Laatvliegers. Op sommige plaatsen was de laag wel 5 cm dik,hetgeen erop wijst dat hier een gedurende lange tijd een kolonie gehuisvest was. Dekolonie is echter volledig verdwenen, vermoedelijk ten gevolge van renovatiewerken dierecent werden uitgevoerd.

1.2. Recente aantalsevoluties

Door de Vleermuizenwerkgroep worden sinds 1970 jaarlijks tellingen uitgevoerd inverschillende winterverblijfplaatsen. Deze tellingen bieden de mogelijkheid om, voor eenaantal soorten, aantalsevoluties te onderzoeken. Er worden bij de wintertellingen 12“soorten” waargenomen (Opmerking: de zustersoorten die uitwendig niet van mekaar teonderscheiden zijn worden hier als 1 soort behandeld). Daarvan zijn er enkele die nietgebonden zijn aan de klassieke winterverblijfplaatsen en waarvoor de wintertellingen geengoede monitoringmethode zijn. Er blijven dus 7 soorten over waarvan we de aantalsevolutieskunnen onderzoeken.


IDC: 32

1998199519921989198619801977

100

80

60

40

20

0

Het aantal overwinterende vleermuizen in het fort van Bornem. De sprong in1985 wordt veroorzaakt door het tellen van de watergangen.

Bij de analyse van de gegevens worden we echter geconfronteerd met een aantal problemendie de interpretatie sterk bemoeilijken:

1. De telinspanning is niet constant: Het aantal leden van de werkgroep, en daarmeesamenhangend ook het aantalgetelde objecten, is sinds hetbegin enorm toegenomen.Vooral vanaf 1987 is er eensterke stijging in het aantalgetelde objecten. Op dezelfdefiguur werd het totaal aantalg e t e l d e v l e e r m u i z e nweergegeven en het is duidelijkdat de ogenschijnlijke stijgingvan de aantallen sterkgecorreleerd is met het aantalgetelde objecten.

2. De objecten worden steedsbeter en vollediger geteld. In deloop der jaren is de manier vantellen sterk veranderd. Vroegerwerd nauwelijks naar vleermuizen in spleten gezocht, terwijl tegenwoordig elke telling zeernauwgezet wordt uitgevoerd. Het gebruikte materiaal is beter geworden en de tellers hebbeneen betere soortenkennis. Daarnaast worden de winterverblijfplaatsen steeds beter envollediger geteld. Zo werden rond 1987 voor het eerst de kleine afwateringsgangen geteld inde Antwerpse forten. In deze gangetjes worden veel vleermuizen gevonden waardoor deaantallen in deze periode een enorme sprong maken (figuur 5). Deze toename heeft uiteraardniets te maken met een stijging van de populatie maar is het resultaat van een beteruitgevoerde telling. Statistisch kan dit in rekening gebracht worden door nauwkeurig op tegeven of een telling al dan niet volledig werd uitgevoerd.


3. Het effect van beheer in de winterverblijfplaatsen. Bij analyse van monitoringgegevenswordt door het gebruik van aangepaste statistische methodes, per object nagegaan of er eenbepaalde tendens waar te nemen is en vervolgens wordt de tendens van de verschillendeobjecten vergeleken. Daarbij gaat men ervan uit dat de omstandigheden per object nietgewijzigd zijn in de loop van de tijd. Het probleem is dat de omstandigheden in dewinterverblijfplaatsen niet constant gebleven zijn. Naast het tellen van vleermuizen heeft deVleermuizenwerkgroep in een groot percentage van de winterverblijfplaatsenbeheersmaatregelen uitgevoerd. Bijvoorbeeld het verwijderen van rommel, plaatsen vandeuren, extra schuilplaatsen voorzien en het aanbrengen van een laag aarde. Dit beheer heefttot gevolg dat de verstoring afneemt en het interne klimaat verbetert. Dit is zonder twijfelgoed voor de vleermuizen maar maakt interpretatie van de gegevens niet eenvoudig. Het isimmers best mogelijk dat er een soort aanzuigingseffect is van vleermuizen vanuit de mindergeschikte (vaak niet getelde) objecten naar de beheerde objecten toe. Daardoor zou de indrukkunnen ontstaan dat de vleermuispopulatie stijgt terwijl er in werkelijkheid enkel eenverschuiving heeft plaatsgevonden. Dit kan men in de statistische tests in rekening brengen,door voor elk object aan te geven wanneer het beschermd werd en welk beheer er werduitgevoerd.

Conclusie: Om een correcte statistische analyse mogelijk te maken is het dus nodig om voorelke winterverblijfplaats per jaar aan te geven of het volledig geteld werd, wat de graad vanverstoring is en hoe het interne klimaat is. Dergelijke gedetailleerde gegevens zijn helaas nietbeschikbaar voor de vele kleine objecten die geteld worden. De analyses werden daarom enkeluitgevoerd voor de forten en mergelgroeven. De aantalsevolutie werd geanalyseerd metbehulp van een “Mixed model regression” (Glimmic macro in SAS 6.12). Dit klinkt vrijgecompliceerd. Maar in essentie komt het erop neer dat bij de analyse in eerste instantieonderzocht wordt in hoeverre de factoren verstoring, vochtigheid en tocht een invloed hebbenop de aantallen. Vervolgens wordt het effect van deze factoren door het statistisch model“weggefilterd” zodat het mogelijk is om na te gaan of de aantallen stijgen of dalen.


200

100

0

Mergelgroeven

19991995199119871981

Forten

1998199419901986198219781974

400

300

200

100

0

Resultaten:

De Baard/Brandt’s vleermuis

� Aantalsevolutie: Uit de analyse blijkt dat zowel in de mergelgroeven als in de forten deBaard/Brandt’s vleermuis in aantal is toegenomen. De stijging is meeruitgesproken in de mergelgroeven.

� De populatie neemt in aantal toe

� Verstoring: Enkel in de forten is er een aanwijzing dat verstoring belangrijk is. Inrustige forten nemen de aantallen sneller toe dan in forten waar veelverstoring is.

� Vochtigheid: In vochtige verblijfplaatsen neemt het aantal Baard/Brandt’s vleermuizensneller toe dan in droge objecten. Dit is zowel in de mergelgroeven als inde forten het geval.

� Tocht: Deze factor is voor de Baard/Brandt’s vleermuis van weinig belang.� Naar bescherming toe is vooral het klimaat belangrijk en in mindere mate (vooral

in de forten ) verstoring. De Baard/Brandt’s vleermuis komt regelmatig voor inkoudere zones, vaak dicht tegen de ingang en het is dan ook logisch dat tocht nietbelangrijk is.


Forten

1998199419901986198219781974

1000

800

600

400

200

0

19991995199119871981

300

200

100

0

Mergelgroeven

De Watervleermuis

� Aantalsevolutie: De Watervleermuis neemt zowel in de mergelgroeven als in de fortenin aantal toe.

� De populatie stijgt

� Verstoring: is zeer belangrijk in de forten, maar niet in de mergelgroeven. In rustigeforten stijgen de aantallen veel sneller dan in verstoorde forten.

� Vochtigheid: zowel in de forten als in de mergelgroeven is deze factor zeer belangrijk.In vochtige objecten nemen de aantallen sneller toe.

� Tocht: Tocht heeft zowel in de mergelgroeven als in de forten geen invloed.� Naar bescherming toe zijn verstoring en vochtigheid de belangrijkste factoren.


19991995199119871981

120

100

80

60

40

20

0

Mergelgroeven

1998199419901986198219781974

300

200

100

0

Forten

De Franjestaart

� Aantalsevolutie: Zowel in de mergelgroeven als in de forten is er een toename van deaantallen.


� Verstoring: in forten en mergelgroeven waar verstoring is, nemen de aantallen mindersnel toe.

� Vochtigheid: De vochtigheid speelt geen rol� Tocht: In de forten is tocht een belangrijke parameter, maar in de mergelgroeven

niet. Eigenaardig genoeg stijgen de aantallen sneller in tochtige forten.� Voor de Franjestaart speelt vooral verstoring een belangrijke rol.


Mergelgroeven

19991995199119871981

20

10

0

Forten

1998199419901986198219781974

60

50

40

30

20

10

0

De Ingekorven vleermuis

� Aantalsevolutie: Zowel in de mergelgroeven als in de forten is er een toename van deaantallen.


� Verstoring: in de mergelgroeven nemen de aantallen enkel toe in afgesloten groeven,maar door de kleine aantallen is het effect van verstoring niet statistischaan te tonen. In de forten is het een uiterst belangrijke factor. DeIngekorven vleermuis komt enkel voor in afgesloten, niet verstoordeobjecten.

� Vochtigheid: De vochtigheid speelt geen rol� Tocht: Tocht is in de onderzochte groeven niet belangrijk.

� Verstoring is ongetwijfeld de belangrijkste parameter. Temperatuur, waar in dezeanalyse geen rekening mee wordt gehouden, is voor de Ingekorven vleermuiseveneens zeer belangrijk. Ze prefereren warme plaatsen (6-9°C).


Mergelgroeven

19991995199119871981

20

10

0

Forten

1998199419901986198219781974

16

14

12

10

8

6

4

2

0

De Meervleermuis

� Aantalsevolutie: Enkel in het Fort van Steendorp en de Mergelgroeve Lacroixberg iseen significante, maar zeer lichte stijging van de aantallen. In anderwinterverblijfplaatsen zijn de aantallen zeer laag en is er ook geenenkele tendens waar te nemen. Globaal gezien is er geen duidelijkestijging van de populatie.

� De populatie in Vlaanderen lijkt stabiel te zijn of zeer lichtjes te stijgen.

� Verstoring:

� Vochtigheid: } Door de lage aantallen is geen effect aantoonbaar� Tocht:

� Hoewel niet aantoonbaar in deze analyse is het waarschijnlijk dat verstoring eenbelangrijke rol speelt. De enige plaatsen waar de soort een lichte stijging vertoontzijn allebei afgesloten voor verstoring.


Mergelgroeven

19991995199119871981

14

12

10

8

6

4

2

0

Forten

1998199419901986198219781974

20

10

0

De Grootoor (Grijze- en Gewone grootoor samen)

� Aantalsevolutie: In de mergelgroeven is geen aantalsverandering merkbaar. In de fortennemen de aantallen lichtjes toe, maar enkel significant in 3 forten. DeGrootoorvleermuis is niet strikt gebonden aan de klassiekewinterverblijfplaatsen, maar overwintert ook in bomen en op andereplaatsen. Op de figuren is ook duidelijk te zien dat het aantalvleermuizen sterk schommelt van jaar tot jaar. Het is best mogelijk datdaardoor geen goed beeld verkregen wordt van de aantalsevolutie.Toch zouden we kunnen verwachten dat als de populatie stijgt ook hetaantal Grootoren in de grote objecten zou toenemen.

� Er is geen duidelijke stijging van de populatie merkbaar.

� Verstoring: Verstoring speelt zowel in de mergelgroeven als in de forten een rol. Inverstoorde objecten worden minder vleermuizen aangetroffen.

� Vochtigheid: Heeft geen effect op de aantallen� Tocht: Heeft geen effect op de aantallen

� Ondanks het feit dat de Grootoor vaak in zeer open, onbeschutte plaatsen wordtaangetroffen, is er blijkbaar toch ook voor deze soort een negatief effect vanverstoring. Het interne klimaat speelt voor deze soort een minder belangrijke rol.


3.1.3. Algemene conclusie

� Sinds de jaren ‘50-‘60 zijn er een aantal soorten volledig of bijna volledig verdwenen:- Kleine hoefijzerneus- Grote hoefijzerneus- Vale vleermuis- Mopsvleermuis

Een aantal soorten zijn duidelijk achteruitgegaan (Meervleermuis en Ingekorvenvleermuis) en voor de andere soorten kunnen we eveneens veronderstellen dat deaantallen gedaald zijn ten opzichte van het midden van deze eeuw.

� Sinds 1980 is er, voor de soorten die ondertussen niet verdwenen zijn en waar genoeggegevens voor beschikbaar zijn, een lichte stijging merkbaar. Voor een groot deel vande inheemse soorten (o.a. Laatvlieger, Rosse vleermuis, Bosvleermuis,...) zijn er geengegevens beschikbaar om na te gaan hoe de aantallen evolueren. Naar de toekomst toezouden er daarom, naast de wintertellingen, ook nog andere vormen van monitoringmoeten worden uitgevoerd (zie verder). Voorlopig moeten we ervan uitgaan dat deaantalsstijging bij de geanalyseerde soorten representatief is voor de gansevleermuispopulatie. Ondanks deze stijging is er voorlopig geen reden om te juichen. Deaantallen zijn nog steeds bedroevend laag en de populaties zijn nog steeds zeerkwetsbaar.

� Een duidelijke verklaring voor deze algemene stijging is er niet. Aangezien het gaat omeen algemeen verschijnsel dat voorkomt bij soorten met uiteenlopende jachttechniekenen uiteenlopende types van verblijfplaatsen kunnen we ervan uitgaan dat het gaat omeen factor die voor alle vleermuizen werkzaam is. In dat licht zijn er, ons inziens, tweemogelijke factoren:

� het beheer en de bescherming van winterverblijfplaatsen.� het verminderd gebruik van zeer toxische pesticiden zoals DDT en Lindaan.

Een gelijkaardig herstel van de populaties is ook waarneembaar bijroofvogels.

Deze verklaringen zijn echter zeer speculatief en moeten verder onderzocht worden. Indit kader is het belangrijk om, via monitoring, na te gaan hoe andere soorten, die geengebruik maken van de klassieke winterverblijfplaatsen evolueren.


2. Monitoring

2.1. Algemeen

2.1.1. INLEIDING

Het behoud van biodiversiteit is mondiaal een belangrijk thema geworden (Rio-conferentie,1992) en behoort ook tot de doelstellingen van de Vlaamse regering (Mina plan 2). Om na tegaan hoe de natuurwaarden evolueren, is het noodzakelijk om op een uniforme en continuewijze de toestand van de natuur op te volgen.

Sinds enkele jaren is het woord monitoring een soort mode-woord geworden dat te pas en teonpas gebruikt wordt. Het is belangrijk een onderscheid te maken tussen inventarisatie enmonitoring. Bij een inventarisatie wordt onderzocht welke diersoorten voorkomen in eenbepaald gebied. Bij monitoring daarentegen, is het de bedoeling om door middel vanregelmatig uitgevoerde tellingen de evolutie van een populatie in de tijd te onderzoeken. Hetis hier niet nodig om steeds een volledige inventarisatie te maken, maar het is wel belangrijkdat op geregelde tijdstippen en op een consistente manier een telling wordt uitgevoerd.Monitoring geeft geen uitsluitsel over de absolute aantallen van een populatie maar biedt welde mogelijkheid om een relatieve vergelijking te maken tussen gebieden over verschillendejaren.

In de praktijk betekent dit meestal dat op geregelde tijdstippen een telling wordt uitgevoerdvolgens een standaard-procedure. Zowel om continuiteit te verzekeren, als om fouten tevermijden moet een monitoringconcept zo eenvoudig mogelijk gehouden worden. In dat kaderis het aangewezen de methodiek zoveel mogelijk op een brede (Europese, internationale)standaard af te stellen.

Monitoring kan op verschillende niveau’s worden gebruikt. In de meeste gevallen gaat het omeen studie op grote schaal (landelijk of gewestelijk) waar wordt nagegaan of een soortachteruit of vooruit gaat. Hiervoor wordt gewerkt met een uitgebreid netwerk van vastemonitoringspunten, verspreid over de volledige regio. Er wordt meestal slechts 1 of enkelekeren per jaar geteld.Monitoring kan ook op plaatselijk niveau worden gebruikt om het effect van lokale factoren tetesten. Bijvoorbeeld om na te gaan wat de invloed is van een ruilverkaveling of van eenbepaalde beheersingreep. De afstand tussen de telpunten is dan veel kleiner en de telfrequentieis veel hoger. De gebruikte methodes verschillen echter niet.

2.2.2. KEUZE VAN MONITORINGMETHODE

Systematische schattingen

Bij monitoring moet men er zich van bewust zijn dat bij elke telling slechts een gedeelte vande aanwezige dieren wordt waargenomen. Dit vormt geen probleem op voorwaarde dat alletellingen op een gelijkaardige manier worden uitgevoerd en een consistente schatting van depopulatie geven. Dit heeft o.a. tot gevolg dat men tijdens een monitoringproject niet van


werkwijze kan veranderen of betere materialen gaan gebruiken. Dit beïnvloedt immers deresultaten van de telling waardoor men kan denken dat de populatie toeneemt terwijl ze inrealiteit gelijk blijft of afneemt. De keuze van de methode is daarom zeer belangrijk en moetgoed overdacht worden alvorens met monitoring te starten. Dit mag niet als argument gebruiktworden om star vast te houden aan een bepaalde methodiek. Men moet de oorspronkelijkewerkwijze durven aanpassen als blijkt dat de methode niet voldoet, of om af te stemmen opeen breder kader.

Volgehouden inspanning - rol van vrijwilligers

Monitoring houdt in dat een telling meerdere malen wordt uitgevoerd. De frequentie vanmonitoring is sterk afhankelijk van de populatiedynamiek van de beoogde soort en van deomgevingsdynamiek. Bovendien moeten voldoende tellingen, verspreid over de ganse regio,worden uitgevoerd om een statistische analyse uit te kunnen voeren. Hiervoor moet menkunnen beschikken over een groep gemotiveerde mensen, die bereid zijn om de tellingengedurende meerdere jaren uit te voeren. Algemeen kan gesteld worden dat het eenvoudiger isvoldoende mensen aan te trekken als het gaat om een eenvoudige methode die weinigvoorkennis vereist en die kan uitgevoerd worden zonder specifieke benodigdheden.Voldoende medewerkers motiveren wordt moeilijker als een grote voorkennis of speciaalmateriaal nodig is.

Voor monitoring wordt veelal een beroep gedaan op vrijwilligers omdat het nagenoeg deenige manier is om een uitgebreid netwerk uit te bouwen. Het is evenwel niet altijd eenvoudigvoldoende mensen te vinden. Men moet er van bij de aanvang van een project dan ookvoldoende rekening mee houden, dat het belangrijk is de mensen voldoende bij het project tebetrekken, o.a. door regelmatig tussentijdse resultaten bekend te maken.

Het is voor vrijwilligers ook belangrijk dat ze tijdens monitoring ook voldoendewaarnemingen kunnen verrichten. Wanneer weinig of geen dieren worden waargenomen,haakt men snel af.

Een belangrijk aspect voor het slagen van een monitoringproject, is een goede ondersteuningvanuit een professionele organisatie die kan instaan voor het uitwerken van de methodiek, deverwerking en opvolging van de gegevens. Bovendien is het zeer belangrijk dat de nodigecontinuïteit van de begeleiding gegarandeerd is. Monitoring wordt immers pas interessant alshet over meerdere jaren wordt volgehouden. Ter illustratie, in Groot-Brittannië werken in hetkader van een nationaal monitoring project rond vleermuizen 2 biologen full-time aan deopzet, begeleiding en verwerking van de gegevens. In Nederland verloopt de monitoring viade Vereniging voor Zoogdierkunde en Zoogdierbescherming in samenwerking met hetCentraal Bureau voor de Statistiek. In Vlaanderen lijkt het aangewezen dat het Instituut voorNatuurbehoud, dat over de nodige logistiek en geschoold personeel beschikt, de coördinatievan monitoring op zich neemt, in nauwe samenwerking met de vleermuizenwerkgroep enandere natuurverenigingen.

Monitoring is vaak tijdrovend, weinig afwisselend en vereist de nodige kennis en specifiekematerialen. Wil men kunnen rekenen op blijvende medewerking van vrijwilligers dan moetmen bereid zijn de nodige financiële tegemoetkomingen te maken. Dit kan door middel vaneen forfaitair bedrag of door terugbetaling van vervoersonkosten en aankoop van materiaal.


Aantalsverloop van de huismus, zonder (boven) en met(onder) correctie voor waarnemer. Naar Link & Sauer,1998

Monitoring en statistiek

Interpretatie van monitoringgegevens is niet eenvoudig en moet met de nodigevoorzichtigheid worden uitgevoerd, waarbij men rekening moet houden met trefkans,sensitiveit van de methodiek voor verschillende soorten, enz. Uitwerking van eenmonitoringschema en verwerking van de gegevens moet dan ook worden uitgevoerd door, ofin nauw overleg met, een statisticus. Het is niet de bedoeling om in deze tekst in te gaan opdeze zeer specifieke problematiek, maar om aan te geven hoe belangrijk het kan zijn, wordtonderstaand voorbeeld gegeven.

In Noord-Amerika worden reeds sinds 1966 broedvogels gemonitord door het tellen vanzangposten langsheen vaste trajecten. In het kader van dit project werd een enorm aantalgegevens verzameld, die zeer grondig geanalyseerd werden. Het project wordt dan ook vaakgebruikt als voorbeeld voor anderemonitoringschema’s.

Ter illustratie fig. 1a, waar hetpopulatieverloop van de huismus op 1transect wordt getoond. Deze gegevenstonen een scherpe terugval van de aantallenin de jaren ‘70, gevolgd door eengeleidelijke stijging (begin van de jaren‘80) en tenslotte een stabilisatie. DoorLink en Sauer (1998) werden de gegevensnogmaals kritisch geanalyseerd en zehielden daarbij rekening met het feit dat detransecten in de loop van de tijd doorverschillende mensen werd geteld. In fig.1b worden dezelfde gegevens uitgezet, nurekening houdend met het feit dat 3personen de gegevens verzamelden.

Het is duideli jk dat de groteaantalsverschuivingen gerelateerd zijn metverschillen tussen de waarnemers. Wanneerhiermee rekening wordt gehouden danblijkt de populatie van de huismus zeerstabiel te zijn.

2.2. Monitoring van vleermuizen

Vleermuizen zijn, door hun nachtelijke levenswijze, niet gemakkelijk waarneembaar.Daarnaast hebben de verschillende vleermuissoorten een uiteenlopende levenswijze, zijn zeerg mobiel en verhuizen ze regelmatig in de loop van de seizoenen. Monitoring is dan ook nietvanzelfsprekend en moet op een weloverwogen manier gebeuren.


Voor monitoring van vleermuizen zijn er 3 methodes bruikbaar:� Tellingen van zomerkolonies� Wintertellingen� Tellingen van foeragerende vleermuizen

Niet elke methode is geschikt om alle vleermuissoorten te volgen. De vereiste kennis,benodigde materialen en inspanning verschillen sterk en elke methode heeft zijn voor- ennadelen. Bij de keuze van de methodes die gebruikt worden moet men van bij het begin zeerduidelijk bepalen wat de exacte vraagstelling is, welke soorten men hierbij gaat volgen, enz.Het is niet noodzakelijk om alle vleermuissoorten te volgen en men kan zich beperken tot eenaantal soorten die men als representatief beschouwt voor de ganse vleermuispopulatie.

2.2.1. TELLEN VAN ZOMERKOLONIES Algemeen principe:Er wordt een schatting gemaakt van de zomerpopulatie door vleermuizen in de(kraam)kolonies te tellen. Het aantal jongen kan sterk wisselen van jaar tot jaar en om dezevariatie te vermijden worden de tellingen uitgevoerd voor de geboorte van de jongen. Detelling kan op verschillende manieren worden uitgevoerd, o.a. door de dieren in deverblijfplaats te tellen. Deze methode is echter onbetrouwbaar en sterk verstorend voor dedieren. Een betere, en algemeen gebruikte methode is het tellen van uitvliegende dieren.

Dit vereist in eerste instantie dat alle uitvliegopeningen gekend zijn. Hiervoor is het vaaknodig om met meerdere personen rond de kolonieplaats op uitkijk te staan. Eens alleopeningen gekend zijn kan men aanvangen met de echte tellingen. Aan elke uitvliegopeningstelt zich iemand op die het aantal dieren telt en de uitvliegtijden noteert. De telling gebeurt opbasis van zichtwaarnemingen, al kan een bat-detector gebruikt worden als hulp. Voor grotekolonies kan men het werk vereenvoudigen met een “klik-teller”, een toestelletje dat vaakgebruikt wordt bij tellingen van vogels.

Soorten:Deze methode is bij uitstek geschikt voor gebouwbewonende soorten die weinig verhuizen.Voor de dwergvleermuis, die regelmatig verhuist in de loop van het jaar, is deze methodeenkel geschikt als voldoende kolonieplaatsen worden geteld. Voor boombewonendevleermuizen is deze techniek niet geschikt, aangezien zij zeer frequent verhuizen.Timing:De tellingen moeten uitgevoerd worden in het begin van de zomer, vooraleer de jongengeboren worden. De optimale periode ligt tussen 1 juni en 15 juli.

Benodigdheden en vereiste kennis:Het is een eenvoudige methode waar men in principe geen materiaal voor nodig heeft,eventueel een zaklamp met rode filter en een bat-detector. Ook de vereiste kennis is gering,eens men heeft vastgesteld over welke vleermuissoort het gaat. Voor gemengde kolonies (metmeerdere soorten) is wel een goede soortenkennis vereist. In het buitenland heeft men zeer positieve ervaringen met het inschakelen van de eigenaarsvan het gebouw waar de vleermuizen verblijven. Als men de eigenaar van een kolonie kanmotiveren mee te werken, heeft dat een groot aantal voordelen. Enerzijds voelt de persoon inkwestie zich op deze manier dikwijls meer betrokken bij de vleermuizen en ziet hij ze nietenkel als lastige medebewoners. Anderzijds zijn er ook een aantal organisatorische voordelen


zoals de geringe verplaatsing, de teller is steeds aanwezig en kan de kolonie van zeer nabijvolgen. Nadeel van deze methode is dat de mensen minder gepassioneerd zijn en na enigejaren afhaken. Dit kan verholpen worden door de mensen bij het project te betrekken, o.a.door het uitbrengen van een jaarlijkse nieuwsbrief met de resultaten van de tellingen.

Mogelijke problemen en nadelen� De kwaliteit van de telling wordt in hoge mate bepaald door de zichtbaarheid van de

uitvliegende dieren. Dit kan problematisch zijn bij soorten die laat uitvliegen, als devleermuizen voor de opening blijven zwermen of als de uitvliegopening slecht zichtbaaris. Eventueel kan men gebruik maken van een zaklamp met een rode filter. Vleermuizenworden door het rode licht niet verstoord. Een bat-detector kan ook nuttig zijn omdat dewaarnemer gewaarschuwd wordt dat er een dier op komst is, maar accuraat tellen enkelmet de bat-detector is niet mogelijk.

� Tegelijk vleermuizen tellen en noteren geeft snel aanleiding tot fouten. Het is daarombeter om per uitvliegopening met 2 personen te zijn. Dit geldt trouwens voor de meestemonitoringtechnieken.

� De ervaringen in de buurlanden leren dat vooral grote kolonies geteld worden. Hetgevaar is niet denkbeeldig dat hierdoor een foutief beeld verkregen wordt. De aantallenin de grote kolonies kunnen stabiel blijven, terwijl in kleine kolonies de aantallen dalenof deze kolonies zelfs verdwijnen. Het kan ook andersom dat het aantal kleine koloniestoeneemt terwijl de aantallen in de grote kolonie gelijk blijven.

� Het aantal vleermuizen in één kolonieplaats kan wijzigen in de loop van het seizoendoordat een deel van de groep naar een andere plaats verhuist. Sommige koloniesverhuizen zeer regelmatig waardoor de tellingen een onduidelijk patroon vertonen.Interpretatie van de gegevens is dan enkel mogelijk als voldoende kolonies geteldworden over een voldoende lange periode.

2.2.2. WINTERTELLINGEN

Het principe en de problemen van wintertellingen worden hier besproken. Bij de besprekingvan de wintertellingen in Vlaanderen werd hier reeds op ingegaan.

Algemeen principe:Tijdens de winter vinden we grote concentraties vleermuizen in forten, mergelgroeven enkelders. De dieren vertoeven in winterslaap en kunnen dan geteld worden. Deze vorm vanmonitoring wordt in Vlaanderen reeds sinds de jaren ‘80 op grote schaal uitgevoerd door deleden van de vleermuizenwerkgroep.

Soorten:Deze methode is vooral bruikbaar voor vleermuizen van de geslachten Myotis en Rhinolophus(tabel).

Benodigdheden en vereiste kennis:Voor de wintertellingen moet men niet over bijzonder materiaal beschikken, een goede lampen laarzen volstaan meestal. Er is echter wel een zeer goede kennis vereist voor het herkennenvan de soorten., temeer omdat de soorten die worden aangetroffen dikwijls nauw verwant zijnen sterk op elkaar gelijken. Ook het opsporen van de vleermuizen vereist enige ervaring.


Timing:Onder invloed van het weer kunnen de aantallen en de soortendiversiteit gedurende de winterbehoorlijk variëren. Franjestaarten nemen bijvoorbeeld sterk in aantal toe na een vorstperiode.Om de invloed van weersomstandigheden te minimaliseren, is het aangewezen al de tellingenrond dezelfde datum uit te voeren. Om een idee te krijgen van de variatie op jaarbasis wordtelk object best 2 x geteld; een eerste maal tussen 15 december en 15 januari en een tweedemaal tussen 15 januari en 15 februari.

Mogelijke problemen en nadelenDe resultaten van de wintertellingen worden door verschillende factoren sterk beïnvloed. Hetis daarom niet eenvoudig om de resultaten te interpreteren.� De vleermuizen kruipen weg op verborgen plaatsen. Het aantal getelde vleermuizen

hangt daardoor af van de ervaring van de teller en zijn kennis van deoverwinteringsplaats.

� Het aantal vleermuizen in de winterverblijfplaatsen schommelt onder invloed van hetweer. Deze variatie kan verminderd worden door meerdere tellingen uit te voeren. Elketelling betekent echter ook verstoring en daarom wordt gekozen om slechts 2 tellingenper jaar uit te voeren.

2.2.3. TELLINGEN VAN FOERAGERENDE VLEERMUIZEN

Foeragerende vleermuizen gebruiken ultrasone geluiden die met een bat-detectorwaargenomen kunnen worden. Bovendien is het mogelijk met de bat-detector een deel van desoorten te determineren aan de hand van soortspecifieke geluiden. Dit principe wordtalgemeen toegepast voor de inventarisatie van vleermuizen maar kan natuurlijk ook toegepastworden voor monitoring. De meest gebruikte methodes zijn punttellingen en transecttellingenof een combinatie van beide. Het algemeen principe is eenvoudig maar er wordenverschillende varianten toegepast. Daarom wordt eerst een algemene bespreking gegeven,gevolgd door een aantal praktische voorbeelden zoals toegepast in onze buurlanden.

Algemeen principe:Punttellingen: op een aantal vaste punten wordt gedurende een aantal minuten naar deaanwezigheid van vleermuizen geluisterd met een bat-detector op een vaste frequentie.Transecttellingen: er wordt een vaste route gewandeld (eveneens met de bat-detector op eenvaste frequentie) en telkens er een vleermuis passeert wordt de waarneming op een plannetjeaangeduid.Vaak werkt men met een combinatie van de twee bovenstaande technieken, depunt/transecttelling: hier legt men een bepaald parcours af met onderweg een aantal vastestopplaatsen.

Bij de drie methodes is het belangrijk dat bij herhalingen elke maal hetzelfde traject wordtgevolgd en dat op dezelfde plaatsen wordt gestopt.


Hoewel het principe eenvoudig is, vinden we in alle landen een licht verschillende werkwijze.Zo variëren:� de lengte van het traject� de wachttijd op de stopplaatsen� de manier waarop een traject wordt uitgestippeld (willekeurig of volgens bepaalde

patronen/ in diverse habitats of steeds in hetzelfde habitat)� de afstand tussen de stopplaatsen (random of op vaste afstanden)� de frequentie waarop de bat-detector wordt afgesteld� het aantal tellingen per jaarDaarom werd, in het kader van het Bat-agreement, besloten om een Europees monitoringprotocol uit te werken. Zij volgen in hoofdzaak de methodes van het Britse monitoringproject.

Het habitat waar de tellingen worden uitgevoerd, hangt sterk af van de soort. Als menmeerdere soorten, die in verschillende habitats voorkomen, tegelijk wenst te volgen danmoeten de verschillende habitats in gelijke verhoudingen voorkomen in de transecten.

Bij monitoring is het in eerste instantie de bedoeling om aantalsevoluties in de tijd waar tenemen. Dit is ook het geval bij punt/transecttellingen maar tegelijk kan men er iets uit lerenwat het habitatgebruik betreft. Dit moet duidelijk gezien worden als een, interessante,nevendoelstelling. Daarvoor is het nodig om het habitat langsheen het transect of rond destopplaatsen te karakteriseren (extra werk!). Deze gegevens kan men bekomen door enerzijdsde teller zelf een aantal habitat-karakteristieken te laten noteren of anderzijds door gebruik temaken van kaarten en/of luchtfoto's. De eerste werkwijze is vanzelfsprekend minderarbeidsintensief maar ook minder accuraat en vooral zeer onderhevig aan persoonlijkeindrukken. Gebruik van kaarten is exacter. Om tot gefundeerde uitspraken te komen is hetbelangrijk om van bij het begin te kiezen voor een gestratificeerde verdeling van de telpuntenover verschillende habitats.

Soorten:Deze methode is bruikbaar voor een groot deel van de soorten. Het grote probleem hierbijvormt echter de determinatie. Bijvoorbeeld de soorten van het genus Myotis zijn met eengewone bat-detector bijna niet van elkaar te onderscheiden. Sommige soorten zoals deBechsteins vleermuis, Franjestaart, Grootoor en Ingekorven vleermuis worden slechtssporadisch waargenomen omdat ze een zwakke sonar hebben. Voor een aantal soorten,specifiek de boombewonende soorten, zoals de Rosse vleermuis en de Bosvleermuis is het deenige bruikbare monitoringmethode.

Het is ook belangrijk om te beseffen dat niet alle soorten tegelijk waargenomen kunnenworden. Als de bat-detector op 40 kHz wordt afgesteld kan men de meeste soorten horen maarbijvoorbeeld de Rosse vleermuis en de Bosvleermuis worden gemist. Voor deze soorten moetmen luisteren op 20 kHz. Hier moet men dus bij het uitwerken van de methodiek eenduidelijke keuze maken.

Benodigdheden en vereiste kennis:Zoals hoger reeds is gebleken moet men voor punt/transecttellingen beschikken over een bat-detector. Het betreft een gewoon heterodyne model waarvan er verschillende in de handelbeschikbaar zijn. De kostprijs (ca 7000 Bef) kan voor veel vrijwilligers een struikelsteenvormen. In Nederland werden in het kader van het Vleermuis-atlas project bat-detectors


aangekocht en uitgeleend aan deelnemers van het project in ruil voor de gegevens die zeleverden.Daarnaast moet men de verschillende vleermuissoorten van elkaar kunnen onderscheiden.Toch heerst vaak de misvatting dat deze methode enkel is weggelegd voor specialisten.Uitgezonderd de soorten van het genus Myotis zijn de meeste soorten, na enige oefeninggemakkelijk te onderscheiden. Dit probleem kan men ook vermijden door de determinatie tebeperken tot op genus niveau (genera: Eptesicus, Pipistrellus, Plecotus, Myotis en Nyctalus).Determinatie van deze groepen kan men gemakkelijk aanleren in 1 à 2 lessen. Bij hetopstarten van monitoring moet men wel terdege rekening houden met de opleiding vanvrijwilligers en hiervoor het nodige personeel en materiaal voorzien.

Mogelijke problemen en nadelen:De methodiek van punt/transecttellingen is niet eenvoudig, maar moet toch strikt gevolgdworden om een zinvolle interpretatie van de gegevens mogelijk te maken. In een grootgedeelte van ons land is de trefkans voor vleermuizen klein zodat op de meeste punten en/oftransecten slechts een zeer beperkt aantal (soorten) vleermuizen wordt waargenomen. Decombinatie van deze factoren maakt dat weinig vrijwilligers bereid zijn om dergelijkemonitoring uit te voeren. Tegelijk vormen de lage aantallen ook statistisch een probleem datenkel oplosbaar is wanneer voldoende transecten/punttellingen worden uitgevoerd.

Omdat de opzet van punt/transecttellingen niet eenvoudig is worden enkele voorbeelden uitNederland en Groot-Brittannië besproken. Dit zijn de koplopers wat monitoring betreft en hunwerkwijze wordt vaak als voorbeeld aangenomen.

A. Punt/transecttellingen in Groot-Brittannië (aanzien als de Europese standaard)

In Groot-Brittannië heeft men geopteerd om slechts een beperkt aantal soorten te monitorendoor middel van punt/transecttellingen. Om de werkwijze nog verder te vereenvoudigen, engemakkelijker toegankelijk te maken voor vrijwilligers, werden twee monitorings-systemenuitgewerkt.

Systeem 1

Doelsoorten: Watervleermuis

Werkwijze: Een traject van 1 km met 10 stopplaatsen wordt afgelegd langs een rivier ofkanaal. Met behulp van bat-detector en zaklamp wordt de aanwezigheid vanwatervleermuizen opgespoord. De telling wordt 2 X per jaar uitgevoerd, een eerste maaltussen 26 juli en 4 augustus en een tweede maal tussen 5 augustus en 14 augustus.

Resultaten en bemerkingen: Zeer veel vrijwilligers werken mee aan dit project, in totaalwerden 505 transecten geteld door 304 vrijwilligers (1998). De resultaten van de tellingenworden gekoppeld aan gegevens in verband met rivierpatroon, rivierbreedte, enz.

Een dergelijke telling zou in Vlaanderen uitgebreid kunnen worden met de Meervleermuis.Een soort die eveneens boven water foerageert maar die in Groot-Brittannië niet voorkomt.


Systeem 2

Doelsoorten: Gewone dwergvleermuis (45 en 55 kHz fonotypes), Laatvlieger en Rossevleermuis

Werkwijze: In een random gekozen km-hok wordt een route uitgestippeld met daarop eenaantal stopplaatsen. Op de transecten tussen de stopplaatsen wordt de detector op 25 kHzingesteld voor de waarneming van Laatvlieger en Rosse vleermuis. Op de telpunten wordtnaar 45-55 kHz getuned voor de dwergvleermuis. De route wordt 2 X per jaar afgelegd, eeneerste maal tussen 24 juni en 25 juli en een tweede maal tussen 15 augustus en 31 september.

Resultaten en bemerkingen: Uit een voorlopige analyse blijkt dat de waargenomen aantallensterk verschillen tussen begin en eind juli. Men is daarom gestart met een pilootproject waarelk transect 8 X wordt geteld, teneinde de optimale periode voor tellingen vast te stellen.

Opmerking: In Vlaanderen werd tot nu toe nog maar weinig aandacht besteed aan hetvoorkomen van de twee dwergvleermuis-soorten met de respectievelijke fonotypes 45 en 55kHz (Pipistrellus pipistrellus en Pipistrellus pygmaeus). Het lijkt erop dat slechts 1 van de 2hier voorkomt. In Vlaanderen kan dit systeem eventueel uitgebreid worden met de Ruige dwergvleermuis, diein Groot-Brittannië zeer zeldzaam is en daarom niet in deze monitoring werd opgenomen.

B. Punt/transecttellingen in Nederland

Systeem 1

Doelsoorten: Gewone dwergvleermuis, Ruige dwergvleermuis, Laatvlieger, Rosse Vleermuis,Bosvleermuis, Watervleermuis, Baard/Brandt’s vleermuis, Grootoor vleermuis.

Werkwijze: Oorspronkelijk was de opzet een transect van 5 km met 20 telpunten. De bat-detector werd afgesteld op 42 kHz. Er werd elke maand geteld tussen april en september(totaal 6 X). In 1997 werd er een aantal wijzigingen doorgevoerd. De telfrequentie werdherleid tot 3 X, nl. in mei, juni of juli (naar keuze) en augustus. Verder was het enkel nognodig om punttellingen uit te voeren.

Resultaten en bemerkingen: Waarschijnlijk door de uitgebreide groep doelsoorten en de hogetelfrequentie heeft het project van het begin weinig belangstelling gekend (maximum 12vrijwilligers). Het project is na 10 jaar dan ook stopgezet. Desondanks waren de resultatenzeer bemoedigend.

Systeem 2

Doelsoorten: Gewone dwergvleermuis, Ruige dwergvleermuis en Rosse vleermuis.

Werkwijze: Het betreft hier eigenlijk geen telling van foeragerende vleermuizen, maar erwordt gezocht naar territoriale mannetjes. Die trachten met typische baltsroepen zoveelmogelijk vrouwtjes naar hun paarplaats te lokken. Er wordt gewerkt met een transect van


minstens 2.5 km zonder stopplaatsen. De bat-detector wordt ingesteld op 20-25 kHz. De routemoet 4 tot 6X herhaald worden in de periode tussen 15 augustus en 30 september.

Resultaten en bemerkingen: Hier geldt hetzelfde probleem als bij de gewonepunt/transecttellingen, nl. er waren zeer weinig vrijwilligers die meewerkten. Ook dezemethode wordt niet meer gebruikt, ondanks de positieve resultaten.

2.2. Monitoring op Europese schaal

In het kader van het Bat-agreement werd besloten om monitoring op Europese schaal testandaardiseren. Er werden tevens een aantal soorten aangeduid als Europeseaandachtssoorten voor monitoring. Het betreft:

� Myotis myotis, Vale vleermuis� Myotis blythii, Klein vale vleermuis� Rhinolophus hipposideros, Grote hoefijzerneus� Myotis bechsteinii, Bechsteins vleermuis� Myotis cappaccinii, Cappaccini’s vleermuis� Eptesicus nilssonii, Noordse vleermuis� Eptesicus serotinus, Laatvlieger� Miniopterus schreibersii, Schreiber’s vleermuis� Nyctalus noctula, Rosse vleermuis

Daarvan komen er maar 2 in voldoende aantallen voor in Vlaanderen (vetgedrukt). AlsEuropese standaardmethodiek wordt de methodiek overgenomen van het Britse monitoringproject.

2.3. Vleermuismonitoring in Vlaanderen

Om een monitoringssysteem voor Vlaanderen uit te werken, is het van belang voor elkevleermuissoort na te gaan:� welke methode bruikbaar is� of die methode ook in Vlaanderen een goede schatting geeft van de populatie

Ter illustratie: tellen van uitvliegers is een geschikte methode voor zowel de Laatvlieger als deVale vleermuis. Van de eerste soort zijn er in Vlaanderen voldoende kolonieplaatsen gekendzodat monitoring mogelijk is, terwijl van de Vale vleermuis helemaal geen zomerkoloniesgekend zijn en de methode dus niet toepasbaar is.

Een ander aspect dat niet over het hoofd mag worden gezien is of er voldoende vrijwilligerszijn die willen meewerken.

In de onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de bruikbare methodes voor elkesoort (- : niet bruikbaar; ± : bruikbaar maar niet optimaal; ++ : geschikte methode) en doormiddel van kleur of de methode ook in Vlaanderen toepasbaar is (rood/wit: niet toepasbaar;oranje: toepasbaar maar niet optimaal; groen: toepasbaar).


Uit de tabel blijkt dat enkel voor de Mopsvleermuis en de Bosvleermuis geen enkele optimalemethode beschikbaar is. Voor al de andere soorten, is monitoring mogelijk. In ieder geval isook duidelijk dat een combinatie van twee of drie methodes aangewezen is om een goed ideete verkrijgen van de Vlaamse vleermuispopulatie.

Tellen van uitvliegers Wintertellingen Punt/transect-tellingenGewone dwergvleermuis �� - ��

Ruige dwergvleermuis - - ��

Laatvlieger �� - ��

Rosse vleermuis - - ��

Bosvleermuis - - ±Baardvleermuis - �� -Bechsteins vleermuis - �� -Brandt’s vleermuis - �� -Franjestaart - �� -Ingekorven vleermuis �� -Meervleermuis ��

Vale vleermuis �� ±Watervleermuis - ��

(Gewone) grootoor �� ± -Grijze grootoor �� ± -Mopsvleermuis ± ± -Grote hoefijzerneus �� -Kleine hoefijzerneus �� -

De wintertellingen geven informatie over een groot deel van de inheemse soorten,voornamelijk over de geslachten Myotis en Rhinolophus. Deze tellingen worden reeds jarenuitgevoerd door de vleermuizen-werkgroep (een grondige analyse van deze gegevens inparagraaf 3.2). Deze vorm van monitoring moet in de toekomst dan ook zonder twijfelbehouden blijven.

Het tellen van uitvliegers, zoals hoger reeds gesteld een eenvoudige methode, is zeer goedbruikbaar voor Gewone dwergvleermuis, Laatvlieger, Gewone- en Grijze grootoor en inminder mate ook voor de Ingekorven vleermuis. Bij de Dwergvleermuis, waar een hogevariatie in de aantallen te verwachten is omdat de kolonies regelmatig verhuizen, moet wel deopmerking gemaakt worden dat een zinvolle verwerking pas mogelijk wordt als een grootaantal kolonies jaarlijks wordt geteld. Voor Vlaanderen lijkt het daarom zinvol om dezetellingen te beperken tot de Laatvlieger en de 2 grootoorsoorten. Van deze soorten zijn inVlaanderen voldoende kolonies gekend om een grondige analyse mogelijk te maken. DeLaatvlieger is in het Europese monitoringschema opgenomen als één van de aandachtssoortenen zou dus zeker geteld moeten worden.

Wintertellingen worden reeds uitgevoerd en het tellen van uitvliegers lijkt zeer goed haalbaarin Vlaanderen, zodat met deze twee monitoringssystemen reeds een groot deel van devleermuispopulatie gevolgd kan worden. Er blijven nu echter nog een aantal soorten over die


door middel van punt/transecttellingen gevolgd moeten worden. In 1999 werd binnen devleermuizenwerkgroep gepolst naar de interesse om transecttellingen uit te voeren en diebleek gering te zijn. Ook in Nederland worden geen transecttellingen meer uitgevoerd wegenshet gebrek aan voldoende vrijwilligers. In Groot-Brittannië, waar gewerkt wordt met tweeeenvoudige systemen met een beperkte soortenkeuze, werkt het systeem wel naar behoren. Indat opzicht lijkt het ook voor Vlaanderen aangewezen te opteren voor deze eenvoudige opzet.Gezien de beperkte interesse is het aan te raden om zich in eerste instantie te beperken totpunt/transecttellingen van Dwergvleermuis, Ruige Dwergvleermuis, Rosse vleermuis enLaatvlieger. De Rosse vleermuis kan op geen enkele andere manier gevolgd worden enbehoort eveneens tot de Europese aandachtssoorten.Transecttellingen langs waterwegen kunnen voorlopig achterwege gelaten worden. Van deMeervleermuis zijn in Vlaanderen immers slechts een klein aantal vindplaatsen gekend,voornamelijk in West-Vlaanderen, en de Watervleermuis wordt reeds via de wintertellingengevolgd.

Dit hoofdstuk is in grote mate gebaseerd op de ervaringen uit Groot-Brittannië en Nederland.Voor meer info kan men terecht bij de VZZ, http://www.xs4all.nl/ ~zoogdier/info/pag-1.htmen de Bat Conservation Trust, http://www.bats.org.uk

Hoofdstuk 6: De toestand in Vlaanderen

1. Vleermuizen in Vlaanderen; status quo, achteruitgang of vooruitgang? . . . . . . . . . . . 731.1. Vergelijking tussen recente en oude gegevens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 731.2. Recente aantalsevoluties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

De Baard/Brandt’s vleermuis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78De Watervleermuis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79De Franjestaart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80De Ingekorven vleermuis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81De Meervleermuis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82De Grootoor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

2. Monitoring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 852.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

2.1.1. INLEIDING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 852.2.2. KEUZE VAN MONITORINGMETHODE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 852.2.1. TELLEN VAN ZOMERKOLONIES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 882.2.2. WINTERTELLINGEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 892.2.3. TELLINGEN VAN FOERAGERENDE VLEERMUIZEN . . . . . . . . . . . . . . . 90

2.2. Monitoring op Europese schaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 942.3. Vleermuismonitoring in Vlaanderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

97


Kleine hoefijzerneus Rhinolophus hipposideros (Bechstein, 1800)

1. Ecologie

AreaalDe kleine hoefijzerneus is een zuidelijke, warmteminnendesoort. Vlaanderen ligt op de uiterste grens van hetverspreidingsgebied. De soort kwam in Vlaanderen enkelvoor in de mergelgroeven van Limburg en in de Voerstreek.Het areaal is sterk naar het zuiden teruggedrongen doorafname van de populaties.

Lichaamsbouw en sonar� De Kleine hoefijzerneus is een kleine vleermuissoort met

zeer brede vleugels en een afgeronde vleugeltop.Hierdoor is deze soort bijzonder wendbaar en kan ze zeerdicht tegen de vegetatie vliegen. De vlucht is traag en desoort is dan ook gevoelig voor predatie.

� De sonar is een fm-CF-fm signaal. Voortplanting� De dieren zijn na 1 jaar geslachtsrijp. � De jongen worden midden juli geboren en zijn vliegvlug rond half augustus. Slechte

weersomstandigheden in het voorjaar kunnen er toe leiden dat de geboorte van de jongen later inhet seizoen valt waardoor de overlevingskansen van de juvenielen afnemen.

� De paringen vinden hoofdzakelijk plaats tijdens de herfst in de winterverblijfplaatsen.

Winterverblijfplaatsen� Kleine hoefijzerneuzen overwinteren in grotten en groeven maar ook in kleine objecten zoals

kelders en bunkers. Ze verkiezen warme plaatsen (6-9°C) met een hoge luchtvochtigheid. Zeworden steeds volledig vrij hangend aangetroffen met de vleugels rond het lichaam. In de winterzijn ze bijzonder storingsgevoelig. Ze werden in Vlaanderen tot nu toe enkel waargenomen in demergelgroeven. De winterslaap duurt van september/oktober tot eind april.

� De afstand tussen winterverblijfplaats en zomerverblijfplaats is meestal zeer gering. Meer dan 60%van de dieren verplaatst zich niet verder dan 5 km. De maximum afstand waargenomen in België is27 km, in Europa is dat 153 km.

ZomerverblijfplaatsenIn het zuiden van Europa bevinden kraamkolonies zich voornamelijk in grotten. In het noorden vanhet verspreidingsgebied (Noord-Frankrijk, Luxemburg, België en Groot-Brittannië) verblijven dedieren daarentegen op warme plaatsen zoals zolders. De dieren verkiezen hoge zolders met een grootvolume (> 250m3). In Groot-Brittannië werd een voorkeur vastgesteld voor oude gebouwen metmuren uit natuursteen en een leien dak. Occasioneel worden de dieren tijdens de zomer ookaangetroffen in verwarmde kelders. De dieren zijn bijzonder verstoringsgevoelig tijdens dekraamperiode en de kolonies worden hoofdzakelijk aangetroffen in onbewoonde gebouwen(kerkzolders maar ook stallen, schuren en vervallen boerderijen). De dieren vliegen rechtstreeks dekolonie binnen en hebben een grote invliegopening nodig.

Soortenfiches98

Foerageergebieden� De dieren verplaatsen zich niet ver van de kolonieplaats. De foerageergebieden liggen meestal

binnen een straal van 2,5 km rond de kolonie. De route tussen kolonie en foerageergebiedenverloopt steeds langs landschapselementen zoals holle wegen, dubbele houtwallen, boswegen endreven. Het is opvallend dat de kleine hoefijzerneus hierbij een sterke voorkeur vertoont voorverbindingselementen met een “tunnelvormig” karakter. Dit is hoogstwaarschijnlijk een anti-predator gedrag.

� De kleine hoefijzerneus foerageert in kleinschalige landschappen waar structuurrijk loofbos enweiland elkaar afwisselen. De dieren jagen in de besloten vegetatie van het bos en aan de bosrand.De aanwezigheid van bomenrijen en houtkanten is bijzonder belangrijk. De dieren worden ookdikwijls aangetroffen in moerasbossen en in de buurt van boerderijen waar ze vermoedelijk jachtmaken op mestvliegen.

� De Kleine hoefijzerneus vangt zowel vliegende insecten als insecten die ze van de vegetatie plukt.Het dieet bestaat uit kleine prooien van 3-14 mm. Hoofdprooien zijn vliegen en muggen (vnl.insecten die voorkomen in de buurt van water), kleine nachtvlinders en gaasvliegen (Diptera,Lepidoptera en Neuroptera).

2. Bescherming en beheer

Wettelijke status in Vlaanderen en Internationaal� Rode lijst van de zoogdieren in Vlaanderen: Uitgestorven� Bern conventie, Appendix 2� Bonn conventie, Appendix 2� IUCN rode lijst, Kwetsbaar

Populatietoestand� De achteruitgang van de soort heeft zich over gans Europa afgespeeld maar was uitgesproken aan

de randen van het verspreidingsgebied. In gebieden waar ondertussen winter- enzomerverblijfplaatsen beschermd zijn, wordt een stabilisatie van de aantallen waargenomen. Erzijn geen gegevens over oude kraamkolonies in Vlaanderen voorhanden. Tot vóór de jaren ‘50waren in Wallonië en Nederland (hoofdzakelijk in Zuid-Limburg) verschillende kraamkoloniesbekend. Het is dan ook waarschijnlijk dat in het Oosten van Vlaanderen (Oost-Limburg en deVoerstreek) kraamkolonies aanwezig waren. De Nederlandse kraamkolonies zijn in de jaren ‘50-‘70 volledig verdwenen. In Wallonië zijn er nog slechts 2 kraamkolonies aanwezig

� De Kleine hoefijzerneus werd in de jaren ‘50 algemeen waargenomen in de Nederlandse enBelgische mergelgroeven. Sinds de jaren ‘70 zijn de dieren volledig verdwenen. Enkel in hetZuiden van Wallonië worden nog overwinterende dieren waargenomen.

Voornaamste bedreigingenDe Kleine hoefijzerneus is een bijzonder kwetsbare soort die onder verschillende factoren te lijdenheeft. De voornaamste bedreigingen zijn:� verdwijnen en verstoring van zowel winter- als zomerverblijfplaatsen. � verdwijnen van kleinschalige landschappen in de onmiddellijke omgeving van de kolonieplaats.

Verdwijnen van verbindingselementen met een gesloten karakter tussen de kolonieplaats en defoerageergebieden .

� gebruik van toxische houtconserveringsmiddelen en pesticiden.

Belangrijkste beschermingsmaatregelenGezien het feit dat de soort is uitgestorven is een soortgericht beheer niet aangewezen en is het betereen algemeen vleermuisvriendelijk beleid te voeren. Om in de toekomst rekolonisatie mogelijk temaken is in eerste instantie bescherming van de mergelgroeven noodzakelijk. Bescherming eninrichting van het oorspronkelijke leefgebied (de Voerstreek) zijn op termijn eveneens mogelijk.

Soortenfiches 99

Grote hoefijzerneus Rhinolophus ferrumequinum (Schreber, 1774)

AreaalDe grote hoefijzerneus is een zuidelijke soort die vaakvoorkomt in karstgebieden. In Vlaanderen wordt deze soortenkel overwinterend aangetroffen. De afgelopen decennia ishet verspreidingsgebied nog meer naar het zuiden opgeschovenen is de soort uit Vlaanderen verdwenen.

Lichaamsbouw en sonar�� De Grote hoefijzerneus is, met een spanwijdte van 35-40

cm, één van de grootste inheemse vleermuizen. De vleugelszijn kort en breed met een ronde vleugeltip. Het zijnwendbare dieren die zich voortbewegen met eenfladderende vlucht.

� De sonar is, zoals bij alle hoefijzerneuzen, van het fm-CF-fm type.

Voortplanting� De Grote hoefijzerneus wordt pas in z’n 3de of 4de levensjaar sexueel actief.�� Normaal gezien worden de jongen geboren tussen half juni en half juli. De gemiddelde

temperatuur in de maanden april en mei heeft een grote invloed op de geboortedatum en deoverleving van de jongen (moet minimum 10°C bedragen) en is bijgevolg bepalend voor hetjaarlijks voortplantingssucces. Na ongeveer drie weken zijn de jongen vliegvlug en nog eens vijfweken later zijn ze volledig zelfstandig.

� De paringen vinden plaats tijdens de herfstperiode in de winterverblijfplaatsen.

Winterverblijfplaatsen� Grote hoefijzerneuzen overwinteren hoofdzakelijk in diepe grotten of groeven waar een

temperatuur heerst van 7-10°C. Ook in grote kelders worden ze al eens aangetroffen. Zeoverwinteren solitair of in kleine groepen, maar steeds volledig vrij hangend. Op warmewinterdagen gaan de dieren soms foerageren in bossen in de zeer nabije omgeving van dewinterverblijfplaats De Grote hoefijzerneus werd vroeger aangetroffen in de Limburgsemergelgroeven en in enkele winterverblijfplaatsen in Waals-Brabant.

� De afstand tussen winterverblijfplaats en zomerverblijfplaats schommelt rond 12 km (maximum inBelgië 42 km, de langste afstand ooit waargenomen in Europa bedraagt 180 km). Het merendeelvan de juveniele dieren verplaatst zich niet verder dan enkele kilometers. Om contact tussenpopulaties te behouden en genetische uitwisseling mogelijk te maken mogen winterverblijfplaatsenniet verder dan 20 à 30 km van elkaar verwijderd zijn.

ZomerverblijfplaatsenVoor de grote hoefijzerneus is een hoge temperatuur in de kraamkolonie zeer belangrijk voor deontwikkeling van de jongen. In het noorden van hun verspreidingsgebied verblijven de koloniesmeestal op warme plaatsen zoals kerkzolders. In grotten en groeven aggregeren ze in grote groepenom de temperatuur op peil te houden. Door in de verblijfplaats een verwarming aan te brengen is mener in Groot-Brittannië in geslaagd het voortplantingssucces van de kolonies aanzienlijk te verhogen.De Grote hoefijzerneus moet een grote invliegopening hebben die directe vlucht naar de kolonieplaatstoelaat.

Soortenfiches100

Foerageergebieden� De grote hoefijzerneus foerageert in een straal van 5 km rond de kolonie. Meer dan 90% van de

tijd brengen de dieren door op minder dan 1,7 km van de verblijfplaats. Juveniele dierenverwijderen zich niet verder dan 1 km van de verblijfplaats. Tussen kolonieplaats enfoerageergebieden verplaatsen de dieren zich uitsluitend langs landschapselementen. Een openingvan meer dan 10m in de vegetatie is voldoende om een verbindingsroute ongeschikt te maken.

� De grote hoefijzerneus jaagt in structuurrijke loofbossen, boomgaarden en op de overgang tussenloofbos en permanente graslanden. Het is een soort die gebonden is aan kleinschaligelandschappen doorsneden met verbindingselementen. De aanwezigheid van nachtrustplaatsen(grotten, verlaten gebouwtjes, schuilplaatsen voor het vee,...) blijkt zeer belangrijk te zijn. Het isbekend dat de Grote hoefijzerneus grote prooien meeneemt naar een vaste plaats om ze rustig teverorberen.

� Het dieet bestaat hoofdzakelijk uit grote nachtvlinders (Lepidoptera), en keversoorten zoals deMeikever (Melolontha melolontha) en mestkevers (Scarabaeidae). De juvenielen zijn niet in staatom nachtvlinders te vangen en hangen volledig af van mestkevers, voornamelijk deRondkopveldmestkever (Aphodius rufipes). Het feit dat de juvenielen zich niet verder dan 1 kmvan de kolonie verwijderen én dat hun dieet hoofdzakelijk uit mestvliegen bestaat heeft zeerbelangrijke consequenties naar bescherming van foerageergebieden toe.


Wettelijke status in Vlaanderen en Internationaal� Rode lijst van de zoogdieren in Vlaanderen: Verdwenen� Bern conventie, Appendix 2� Bonn conventie, Appendix 2� Habitatrichtlijn EU, Annex 2 en Annex 4� IUCN rode lijst: Risico laag - afhankelijk van bescherming

Populatietoestand� Van de grote hoefijzerneus zijn in Vlaanderen in het verleden geen zomerkolonies aangetroffen.

We kunnen er, op basis van de gegevens uit Nederland en Wallonië van uitgaan dat enkel deVoerstreek ooit geschikt was als zomerhabitat. In de jaren ‘40 was er bijvoorbeeld eenkraamkolonie van een 150 tal individuen aanwezig in het Waalse gedeelte van de Sint-Pietersberg,een mergelgroevecomplex dat zich uitstrekt over Wallonië, Nederland en Vlaanderen. Dezezomerkolonie was volledig verdwenen in 1970. De soort werd daarom zo goed als uitgestorvenbeschouwd voor Vlaanderen. In 1995 werd echter een kleine zomerkolonie aangetroffen in deVoerstreek. De kolonieplaats is thans verdwenen en de dieren werden niet teruggevonden. Hetbetreft waarschijnlijk een restant van de populatie die vroeger voorkwam op het grensgebiedtussen Vlaanderen, Wallonië en Nederland.

� Het verspreidingsareaal van de Grote hoefijzerneus is niet enkel in België maar in gans Europasterk ingekrompen.

Voornaamste bedreigingen� Zoals alle hoefijzerneuzen is deze soort gevoelig voor verstoring, zowel in de winter- als in de

zomerverblijfplaatsen. Door speleologie, grindwinning, champignonkwekerijen en andere vormenvan verstoring zijn verschillende grotten en mergelgroeven in Vlaanderen, Wallonië en Nederlandongeschikt geworden als verblijfplaatsen.

� Het verdwijnen van kleinschalige landschappen in de nabije omgeving van de kolonieplaats.� Door het gebruik van pesticiden en door het gebruik van anti-parasitaire geneesmiddelen in het

dierenvoeder is de insectendiversiteit en in het bijzonder het aantal mestkevers sterk gedaald. Dezemestkevers zijn onontbeerlijk voor de overleving van de juvenielen.

Soortenfiches 101

Belangrijkste beschermingsmaatregelenIn grote delen van Vlaanderen is de Grote hoefijzerneus nooit voorgekomen. Enkel in het Oosten vanLimburg en de Voerstreek is een soortgericht beleid relevant. Men kan zich afvragen of het nog zinheeft om voor een soort, die als uitgestorven beschouwd wordt, nog specifiekebeschermingsmaatregelen uit te voeren. In het licht van de vondst van een kleine kolonie in deVoerstreek in 1995 is de nood voor bescherming en beheer echter zeer actueel en hoogst noodzakelijkgeworden. Als de aanwezige populatie behouden en beschermd kan worden biedt dit op middellangetermijn mogelijkheden voor een herstel van de populatie. Als de aanwezige populatie volledig uitsterftdan lijkt rekolonisatie van de regio zeer onwaarschijnlijk, gezien de kleine migratieafstanden van dezesoort.

Gezien de oorspronkelijke verspreiding van de soort zich uitstrekt over Vlaanderen, Wallonië enNederland dringt een grensoverschrijdende aanpak zich op. Grote hoefijzerneuzen die in de zomer inVlaanderen verblijven kunnen overwinteren in Nederland of Wallonië en vice versa. De belangrijkstebeschermingsmaatregelen zijn:� het afsluiten van de winterverblijfplaatsen, in casu de mergelgroeven in Vlaanderen, Wallonië en

Nederland. Bescherming van historische verblijfplaatsen moet voorop staan maar ook andere sitesverdienen bescherming. Op termijn moet gestreefd worden naar een netwerk vanwinterverblijfplaatsen op korte afstand van elkaar (maximaal 25-30 km).

� Het beschermen van zomerverblijfplaatsen én de habitats in de onmiddellijke omgeving (in eenstraal van 2,5 km). Er is slechts 1 historische verblijfplaats gekend, die recentelijk is verdwenen. Inde nabije omgeving van deze locatie moeten alternatieve verblijfplaatsen worden ingericht enbeschermd. Het habitat in de omgeving moet zoveel mogelijk beschermd worden, bijvoorbeelddoor klassering als beschermd landschap of als Natura 2000 gebied. Praktisch beheer moet gerichtzijn op het behoud van structuurrijke loofbossen, aanleg van mantel- en zoomvegetaties aan debosrand, aanleg en/of beheer van hagen en houtkanten met inheemse struiken en aanleg en/of hetbehoud van verbindingselementen tussen de kolonieplaatsen en geschikte foerageergebieden.

� Vermits de exacte locatie van de kolonieplaats niet gekend is, moet in de ganse regio strengtoegezien worden op de uitvoering van (renovatie)werken en houtbehandelingen op zolders. Ditgeldt in het bijzonder voor oude gebouwen, leegstaande boerderijen en kerken. Eenvoorafgaandelijke inspectie door een vleermuisdeskundige is aangewezen. Renovatie enherstellingswerken moeten bij voorkeur in de winter worden uitgevoerd.

� In een straal van 1-2 km rond de kolonie moet extensieve veeteelt bevorderd worden. Het gebruikvan milieuonvriendelijke anti-parasitaire middelen in het dierenvoeder moet strenggereglementeerd worden (bijvoorbeeld enkel toestaan tijdens de winter) om de overleving van dejongen te garanderen.

Bijkomend onderzoek

In de regio rond de verdwenen kolonieplaats zou een uitgebreide inventarisatie moeten wordengehouden om de huidige verblijfplaats van de kolonie te lokaliseren. Een grondige studie zou moetenuitwijzen of het hier een geïsoleerde kolonie betreft en wat de levenskansen van de populatie zijn.

Soortenfiches102

Vale vleermuis Myotis myotis (Borkhausen, 1797)

Areaalde Vale vleermuis komt voor in bijna heel Europa, uitgezonderdScandinavië en Griekenland. De grens van het verspreidingsgebiedloopt doorheen België en is de afgelopen decennia naar het zuidenverschoven.

Lichaamsbouw en sonar� De Vale vleermuis is de grootste vleermuissoort in Vlaanderen

en heeft een vleugelspanwijdte van 35-43 cm. De vleugels zijnbreed maar met smalle vleugeltippen. Hierdoor is de Valevleermuis wendbaar én in staat om snel te vliegen.

� De sonar is van het FM-type, met de piekfrequentie rond 35kHz. Prooien worden ook vaak gevangen door passief teluisteren.

Voortplanting� De meeste dieren worden slechts seksueel actief na 2 jaar.� De geboorte vindt plaats begin juni. De jongen zijn vliegvlug na 3 weken en volledig zelfstandig

na 6 weken. � De paring vindt plaats vanaf augustus. Het mannetje verzamelt een harem (tot 6 vrouwtjes) rond

zich. Ook in de winterverblijfplaatsen worden nog paringen waargenomen.

Winterverblijfplaatsen� Overwinterende Vale vleermuizen treft men aan in grote objecten zoals mergelgroeven, grotten en

grote forten. Ze zoeken warme plaatsen op met een temperatuur tussen 7 en 12°C en hangen vaakin grote groepen bijeen (tot meer dan 100 dieren in één cluster).

� Het is een middellange afstandstrekker die tussen winterverblijfplaats en zomerverblijfplaatsgemiddeld 50km aflegt (maximale afstand ooit waargenomen 390 km).

Zomerverblijfplaatsen� Opnieuw betreft het een soort die in Zuid-Europa het ganse jaar door in grotten verblijft terwijl in

het Noorden de kraamkolonies warme zolders opzoeken. In grotten en groeven is het aantalaanwezige dieren bepalend voor het voortplantingssucces omdat door het groepseffect een stabieletemperatuur (rond 30°C) wordt bekomen. Op zolders is dat iets minder belangrijk, omdat dekolonie profiteert van de zonnewarmte, maar kolonies kleiner als 50 individuen slagen er niet inom een geschikt microklimaat te creëren. De Vale vleermuis gebruikt zowel grote als kleineinvliegopeningen.

� De dieren foerageren op grote afstand van de kolonieplaats en bij slechte weersomstandighedenkeren ze niet terug naar de kolonie maar gebruiken ze alternatieve schuilplaatsen (zolders maar ookhuizen en bomen).

� De eerste dieren komen zeer vroeg aan in de kolonieplaats (eind maart/begin april) en tot laat inhet najaar blijven er dieren aanwezig (november).

Foerageergebieden� De foerageergebieden liggen dikwijls op grote afstand van de kolonieplaats, tot verder dan 10 km.

Hoe groter de kolonie, hoe verder de dieren gaan foerageren. De dieren zijn niet strikt gebondenaan verbindingsroutes maar volgen toch in zekere mate de aanwezige landschapsstructuren.

� In Zwitserland zijn de geliefkoosde habitats van de Vale vleermuis dennenbossen (Pinussylvaticus) zonder ondervegetatie, boomgaarden en pas gemaaide hooilanden. In Duitsland is de

Soortenfiches 103

Vale vleermuis daarentegen zeer sterk gebonden aan oude beukenbossen en in Portugal vormenolijfboomgaarden de belangrijkste jachtgebieden. De Vale vleermuis vertoont een uitgesprokenvoorkeur voor habitats met weinig of geen bodembedekking. Dit hangt sterk samen met zijnmanier van jagen en zijn prooisoortkeuze.

� De Vale vleermuis vangt vooral bodembewonende insecten. In het bos zijn dat vooral loopkevers(Carabidae) maar in Zwitserland vangen de vleermuizen op pas gemaaide weilanden vooralveenmollen (Gryllotalpa gryllotalpa) en in mindere mate sprinkhanen (Tettigonidae). In de maandmei wijzigt het jachtgedrag en schakelen de vleermuizen over op meikevers. De alternatieveprooien (Veenmol, Meikever en sprinkhanen) vormen energetisch een zeer belangrijke aanvullingen dragen waarschijnlijk in niet onbelangrijke mate bij tot het voortplantingssucces.


Wettelijke status in Vlaanderen en InternationaalRode lijst van de zoogdieren in Vlaanderen: ernstig bedreigdBern conventie, appendix 2Bonn conventie, appendix 2Habitatrichtlijn EU, annex 2 en annex 4IUCN rode lijst: Laag risico - bijna bedreigd

Populatietoestand� De Vale vleermuis werd in het verleden meermaals in Vlaanderen waargenomen, voornamelijk in

winterverblijfplaatsen. Zo o. a. in het Kezelfort in Oudenaarde, het fort van Steendorp (Temse), opverschillende plaatsen in de omgeving van Brussel en in de Limburgse mergelgroeven. Sinds dejaren ‘70 werden op geen van deze locaties nog Vale vleermuizen waargenomen tot in 1999 in deomgeving van Hoeilaart (Brussel) een solitair dier in winterslaap werd aangetroffen. In demergelgroeven werden in begin deze eeuw ook nog regelmatig Vale vleermuizen waargenomentijdens de winter. Hun aantallen zijn sterk teruggelopen en momenteel wordt in de Vlaamsemergelgroeven nog slechts af en toe een solitair dier aangetroffen. In de nabijgelegen Waalse enNederlandse groeven worden jaarlijks nog enkele tientallen dieren geteld. In Duitsland, waar desoort eveneens sinds de jaren ‘50 sterk achteruit ging, lijkt een stabilisatie en lichte verbetering opte treden. Gezien de grote afstanden die de Vale vleermuis aflegt is op termijn rekolonisatie vanVlaanderen van daaruit niet onmogelijk.

� Er zijn geen historische gegevens in verband met zomerkolonies in Vlaanderen bekend. InNederland waren begin deze eeuw zowel in Limburg, Noord-Brabant en Gelderland kraamkoloniesaanwezig dus het lijkt waarschijnlijk dat ook Vlaanderen kraamkolonies aanwezig waren. DeNederlandse kolonies waren omstreeks de jaren ‘60 reeds verdwenen op een grote kolonie in degroeven van de Sint-Pietersberg (Waals gedeelte) na. Deze kolonie die in 1950 nog zo’n 800dieren telde, was eind jaren ‘70 uitgestorven. Momenteel zijn geen zomerkolonies bekend. Welwerden de afgelopen jaren enkele waarnemingen gedaan van jagende exemplaren (één in deomgeving van Brussel en één in de Voerstreek). Dit zijn hoogstwaarschijnlijk oude dieren uitvroegere kolonies maar mogelijk zijn er toch nog enkele restpopulaties aanwezig. Eind jaren ‘80werd een solitair dier waargenomen op een zolder in de Voerstreek. In Wallonië is op ongeveer 10km van de grens een kolonie van ca. 50 exemplaren aanwezig.

Voornaamste bedreigingen� Verstoring en verdwijnen van winter- en zomerverblijfplaatsen is, zoals voor vele soorten, een

belangrijke oorzaak van de achteruitgang� Omzetting van weilanden in akkers, verdwijnen van traditionele boomgaarden en het gebruik van

pesticiden hebben een zeer grote impact gehad. Hierdoor zijn insecten als meikever en veenmol inVlaanderen zeer zeldzaam geworden.

� Gebruik van toxische houtconserveringsmiddelen op kerkzolders heeft ongetwijfeld ook invloedgehad.

Soortenfiches104

Belangrijkste beschermingsmaatregelen� Behoud en bescherming van winterverblijfplaatsen.� Behoud van weilanden en hooilanden in de omgeving van loofbossen. Historische weilanden die

ooit werden omgezet in akkers kan men terug omvormen. � Behoud en/of aanleg van boomgaarden.� Vermindering van het gebruik van pesticiden.� Gebruik van milieuvriendelijke houtconserveringsmiddelen.

Voor de omgeving van Brussel (omgeving van het Zoniënwoud), Limburg en de Voerstreek zijn eraanwijzingen dat er nog Vale vleermuizen voorkomen of recent voorkwamen. Beheer zou dan ook ineerste instantie op deze regio’s gericht moeten zijn. Net als voor de beide hoefijzerneuzen is ook voorde Vale vleermuis is een grensoverschrijdende aanpak gewenst de bescherming van dewinterverblijfplaatsen.

De Voerstreek, een hot-spot voor vleermuizen

De Voerstreek biedt een groot aantal mogelijkheden voor vleermuisgericht beheer.Verschillende zeldzame soorten (Grote- en Kleine hoefijzerneus, Vale Vleermuis,Ingekorven vleermuis,...) komen of kwamen er voor. Om hier terug een gezondevleermuispopulatie te krijgen is het noodzakelijk om, over de grenzen heen, eenintegraal beheer te voeren waarbij zowel gekeken wordt naar verblijfplaatsen als naarfoerageergebieden. Ook de nabije mergelgroeven, die dienen als winterverblijfplaats,moeten mee in beschouwing genomen worden.

Het gebied Altembroek vormt hiervan een goed voorbeeld. Dit oude kasteelgebiedligt in een uitermate geschikt landschap en omvat een aantal gebouwen die voorvleermuizen geschikt zijn. Dit grensoverschrijdend natuurgebied wordt doorNatuurreservaten vzw en zijn Nederlandse tegenhanger gezamenlijk beheerd. Hierbijwordt uitdrukkelijk rekening gehouden met vleermuizen. Het is een belangrijkgebied met enorme potenties, dat mits de nodige steun, kan uitgroeien tot een waarvleermuizenparadijs.

Soortenfiches 105

Watervleermuis Myotis daubentonii (Kuhl, 1817)

1. Ecologie

AreaalDe Watervleermuis heeft een verspreidingsgebied over bijna heelEuropa. Ze komt voor in gans Vlaanderen.

Lichaamsbouw en sonar� De Watervleermuis heeft een spanwijdte van 24-27,5 cm. De

vleugels zijn redelijk breed in verhouding tot de lengte. Dewatervleermuis heeft een trage, maar niet zo wendbare vlucht.

� De sonar is een steile FM sonar, typisch voor de Myotidae.

Voortplanting� De watervleermuis is geslachtsrijp na 1 jaar.� De jongen worden geboren na 15 juni. Na 4 weken zijn de

juvenielen vliegvlug (15 juli). � Het paarseizoen begint in augustus. De meeste paringen vinden plaats in de herfst in

winterverblijfplaatsen. Maar ook tijdens de winter worden nog vrouwtjes bevrucht.

Winterverblijfplaatsen� Watervleermuizen overwinteren in forten, mergelgroeven en kleine objecten waar een constant

klimaat heerst met temperaturen tussen 3o en 8o C en een hoge luchtvochtigheid (80-100%). Dewinterslaap begint omstreeks september. Vanaf begin maart zijn de eerste watervleermuizen weeractief.

� De Watervleermuis is een middellange afstandstrekker die afstanden tussen 10 en 100 km aflegttussen de winterverblijfplaats en zomerverblijfplaats. De maximale afstand ooit waargenomen is240 km.

Zomerverblijfplaatsen� In West-Europa is de Watervleermuis hoofdzakelijk een boombewonende vleermuis. Ze heeft een

sterke voorkeur voor oude spechtenholen van de Grote bonte specht (Dendrocopus major). Hierbijwordt een selectie vastgesteld van holtes die sterk naar boven zijn uitgerot maar redelijk smal zijn.Vermoedelijk heeft dit te maken met temperatuursregulatie. De kolonie verhuist gemiddeld om de3 dagen. De kraamkolonie, waar de jongen geboren worden, verblijft langer (tot 3 weken) indezelfde holte. Soms worden ook kolonies aangetroffen in gebouwen of in vleermuiskasten.

� In Zwitserland werd de opmerkelijke vaststelling gedaan dat in de rivierbegeleidende bossenweinig of geen kolonies gehuisvest zijn. Dit heeft naar alle waarschijnlijkheid te maken met hetkille, vochtige klimaat. Bij het gebruik van vleermuiskasten in Frankrijk werd een gelijkaardigevaststelling gedaan. Kasten die in nevelige valleien hangen hebben weinig succes.

Foerageergebieden� De Watervleermuis legt gemiddeld een afstand af van 3-4 km tussen de kolonieplaats en de

foerageergebieden, maar afstanden tot 10 km werden reeds vastgesteld. De vliegroute verlooptzonder uitzondering langs landschapselementen zoals dreven, bosranden en riviertjes.Straatverlichting wordt vermeden en een opening van 30 m in een dreef is voldoende om eenandere route te kiezen.

� De Watervleermuis vangt zijn prooien vlak boven het wateroppervlak. Het foerageergebied bestaatuit vijvers, meren, kanalen, rivieren en kleine beken. Hierbij gaat de voorkeur naar waterpartijenmet bomen langs de oever. De vleermuizen vermijden plassen of beken met waterplanten of

Soortenfiches106

overdadige algengroei. De vegetatie hindert hun echolocatiesysteem en maakt het onmogelijk ominsecten te lokaliseren. Watervleermuizen foerageren ook in het bos, vooral als er loofbosvoorkomt in de buurt van water.

� Het voedsel van de Watervleermuis bestaat bijna uitsluitend (tot 90%) uit dansmuggen(Chironomidae). Deze insecten hangen in zwermen boven het wateroppervlak en komen massaalvoor in eutroof water. Andere prooisoorten zijn langpootmuggen, vlinders en kevers (Tipulidae,Lepidoptera en Coleoptera).


Wettelijke status in Vlaanderen en Internationaal� Rode lijst van de zoogdieren in Vlaanderen: niet opgenomen� Bern conventie, appendix 2� Bonn conventie, appendix 2� Habitatrichtlijn EU, annex 4� IUCN rode lijst: niet opgenomen

Populatietoestand� In alle Europese landen, Vlaanderen inclusief, wordt een stijging van deze soort waargenomen. De

meest vermelde verklaring is dat door eutrofiering van het oppervlaktewater het aantaldansmuggen (Chironomidae) sterk is toegenomen. Maar hierover bestaat heel wat discussie. In dewinterverblijfplaatsen in Vlaanderen is in elk geval een gestadige stijging van de aantallen waar tenemen.

Voornaamste bedreigingen� Alhoewel op populatieniveau de Watervleermuis het zeer goed doet moeten we toch vaststellen dat

in Vlaanderen de verspreiding in sommige regio’s beperkt wordt door het ontbreken vanbosgebieden met voldoende schuilplaatsen.

� Er zijn ook bosgebieden die potentieel geschikt zijn als verblijfsgebied maar waar geenwatervleermuizen voorkomen. Het zijn bossen die, door het ontbreken van verbindingselementenmet de foerageergebieden, volkomen geïsoleerd liggen voor watervleermuizen.

� Op lange termijn zou de vervuiling van de oppervlaktewateren een hypotheek kunnen leggen op devoortplanting en overleving.

Belangrijkste beschermingsmaatregelen� Naar kolonieplaatsen toe is het behoud van holle bomen zeer belangrijk (natuurgetrouwe

bosbouw). In sommige regio’s moet het bosareaal uitgebreid worden.� Geïsoleerde bosgebieden moeten door middel van landschapselementen verbonden worden met

waterrijke gebieden.� Sanering van de waterlopen (waterzuivering, beperken van pesticidengebruik,...)

Soortenfiches 107

Baardvleermuis

Baardvleermuis Myotis mystacinus (Kuhl, 1817) Brandts vleermuis Myotis brandtii (Eversmann, 1845)

Het onderscheid tussen de baardvleermuis en de Brandtsvleermuis wordt in Europa pas gemaakt sinds 1958. Het is enkelmogelijk aan de hand van de penisvorm (enkel bij volwassenmannetjes) en het gebit. Dit kan enkel worden vastgesteldwanneer de dieren gevangen worden. Bij de meestewaarnemingen wordt daarom geen onderscheid gemaakt tussende twee soorten.

AreaalDe Baard/Brandt’s vleermuis wordt vrij talrijk aangetroffen indelen van Groot-Brittannië, Nederland, België en Duitsland.Oostelijk tot in Mongolië en Japan. Ontbreekt in Noord-Denemarken. De Baardvleermuis komt niet voor in Zuid-Europa.

Lichaamsbouw en sonar� De Baardvleermuis is wat kleiner dan de Brandt’s vleermuis.

Spanwijdte 19-22.5 cm tegen 19-24 cm. Voor het overige isde lichaamsbouw zeer gelijkaardig. Ze hebben een kleinlichaamsgewicht (4-8 gram) en redelijk brede vleugels metafgeronde tip. De vlucht is traag en wendbaar maar devleermuizen zijn niet in staat om tussen dichte vegetatie tefoerageren. De Baardvleermuis kan beter manoeuvreren ineen nauwe ruimte dan de Brandt’s vleermuis.

� Op basis van de sonar zijn de twee soorten niet teonderscheiden. Het is een typische FM-sonar.

Winterverblijfplaatsen� Baard- en Brandt’s vleermuizen worden tijdens de winter aangetroffen in allerlei grotachtige

constructies zoals mergelgroeven, forten, ijskelders, bunkers, enz. Ze zoeken koelere plekjes op (3-4°C) en worden dikwijls waargenomen dicht bij de ingang.

� Beide soorten leggen afstanden af van 20-30 km tussen winter- en zomerverblijfplaats. DeBaardvleermuis zal bij voorkeur dicht bij de zomergebieden overwinteren.

Zomerverblijfplaatsen� De Baard en Brandt’s vleermuizen gebruiken allebei zeer uiteenlopende types van

zomerverblijfplaatsen. Ze komen zowel in gebouwen, bomen als vleermuiskasten voor.Boomkolonies zijn gehuisvest achter losse schors en in scheuren maar zelden in spechtenholen.Gebouwbewonende kolonies treft men aan op kerkzolders maar vooral in gewone huizen en anderegebouwen. De dieren verblijven bijna altijd in nauwe ruimtes tussen het daktimmerwerk, achtergevelbekleding, enz. In Duitsland wordt de soort vaak aangetroffen in platte vleermuiskasten.

Foerageergebieden � De afstand tussen de kolonieplaats en de foerageergebieden is opvallend klein. In de meeste

gevallen is dit minder dan 1 km. De verplaatsingen verlopen langs landschapselementen.� De foerageergebieden liggen altijd in bosachtig landschap. De Baardvleermuis is iets toleranter ten

overstaan van menselijke aanwezigheid en wordt ook wel aangetroffen in parken en residentiële

Soortenfiches108

woonwijken. De Brandt’s vleermuis is strikt aan bos gebonden. De vleermuizen worden vaakwaargenomen foeragerend langs bospaden en bosranden. Vochtige bosbestanden krijgen devoorkeur.

� Het dieet van de Baardvleermuis bestaat uit voor een groot deel uit langpootmuggen (Tipulidae),aangevuld met dansmuggen (Chironomidae) en andere muggen en vliegen (Diptera). Dezeinsecten zijn sterk gebonden aan vochtige bossen. De Brandt’s vleermuis heeft een gelijkaardigdieet maar vangt ook een behoorlijk aantal dagactieve vliegen.


Wettelijke status in Vlaanderen en Internationaal

Rode lijst van de zoogdieren in VlaanderenBern conventieBonn conventieHabitat richtlijn EUIUCN rode lijst

Baardvleermuis

Vermoedelijk bedreigdappendix 2appendix 2

annex 4niet opgenomen

Brandt’s vleermuis

Bedreigdappendix 2appendix 2


Populatietoestand� Op basis van de wintertellingen kan men aannemen dat de laatste jaren de aantallen zijn

toegenomen. Vermits geen onderscheid wordt gemaakt, is het niet mogelijk om uit te maken ofdeze positieve trend voor beide soorten geld of op rekening kan geschreven worden van slechts 1soort. Uit metingen van dode exemplaren blijkt dat in België (voornamelijk gegevens uit Wallonië)85,5% van de dieren Baardvleermuis waren en slechts 14,5% Brandt’s vleermuizen. Specifiek voorVlaanderen zijn geen gegevens bekend.

� Ondanks het feit dat er tijdens de winterslaap veel Baard/Brandt’s vleermuizen worden geteld zijner slechts enkele zomerkolonies gekend. De meeste zijn in huizen en werden “ontdekt” na eentelefoontje van ongeruste bewoners. Vermoedelijk zijn de meeste kolonies in bomen gevestigd. InNederland werden gedurende het atlas-project eveneens slechts 19 kolonies ontdekt; 12 in bomenen de rest in huizen. Het klein aantal gevonden kolonies heeft te maken met de onopvallendelevenswijze en geringe grootte van de koloniegroep.

Voornaamste bedreigingen� De voornaamste bedreiging is het verdwijnen en verarming van het bos in Vlaanderen. Gezien de

gebondenheid aan vochtige bosbestanden vormt drainage van bosbestanden en de algemene dalingvan de grondwatertafel een bijzonder probleem.

� Het lage holteaanbod vormt een ernstige bedreiging� Deze soorten gebruiken regelmatig woonhuizen en worden door de bewoners verjaagd of gedood.

Belangrijkste beschermingsmaatregelen� Baard/Brandt’s vleermuizen zijn ongetwijfeld gebaat met een natuurgetrouw bosbeheer. Het

bewust laten vernatten van percelen is aan te bevelen. Dode bomen met losse schors en hollebomen moeten gespaard worden

� De bevolking moet voorgelicht worden over het nut en de kwetsbaarheid van vleermuizen. Hetaanduiden van een officiële instantie voor het informeren en adviseren van (ongeruste) bewonersvormt hierin een belangrijke stap.

� Verblijfplaatsen kunnen gecreëerd worden door het aanbrengen van houten gevelbekleding metaangepaste invliegopeningen of eventueel door het ophangen van vleermuiskasten.

Soortenfiches 109

Franjestaart Myotis nattereri (Kuhl, 1817)

AreaalDe Franjestaart komt bijna in alle landen in de gematigdeklimaatzone voor.

Lichaamsbouw en sonar� Het is een middelgrote soort met een lichaamsbouw die

volledig is aangepast voor een trage en wendbare vlucht. Despanwijdte is redelijk groot (24,5-28 cm), het gewicht is inverhouding laag (5-12 gram).

� De sonar is van het FM-type.

Winterverblijfplaatsen� De Franjestaart overwintert in mergelgroeven, forten, bunkers,

ijskelders en kelders van woningen. De temperatuur varieert tussen 3 en 7°C. De dieren kruipenvaak weg in spleten.

� Het is een korte afstandstrekker die op kleine afstanden van de zomergebieden overwintert. Delangste afstand ooit waargenomen is 90 km.

ZomerverblijfplaatsenEr zijn regionale verschillen in de aard van de verblijfplaatsen van de Franjestaart. In Groot-Brittanniëzijn kolonies gevestigd in gebouwen en onder bruggen. In Vlaanderen en de rest van West-Europa ishet een typische bewoner van bomen, die ook regelmatig in vleermuiskasten wordt aangetroffen. Alzijn er in Wallonië ook twee kolonies op kerkzolders waargenomen. In Nederland en Vlaanderenvertonen de vleermuizen een voorkeur voor oude spechtenholen. In andere regio’s worden ook spletenen scheuren in bomen als kolonieplaats gebruikt. Boombewonende Franjestaarten verhuizen zeerregelmatig en de groepsgrootte en -samenstelling varieert continu. Enkel op het ogenblik dat dejongen geboren worden, verzamelen al de vrouwtjes in één grote groep.

Foerageergebieden� De foerageergebieden liggen op korte afstand van de kolonieplaats. Op de route naar de jachtplaats

volgen ze landschapselementen maar ze vliegen ook dwars door het bos. � Het foerageergedrag van de Franjestaart is bijzonder moeilijk te onderzoeken. Algemeen wordt

aangenomen dat de soort gebonden is aan oude, structuurrijke en vochtige bossen enparklandschappen. Op basis van het dieet kon men ook afleiden dat de soort een sterke bindingheeft met waterrijke habitats. Franjestaarten worden zelden waargenomen boven open water enfoerageren bij voorkeur in vochtige bosbestanden en kleine beekjes. Uit telemetrie (onderzoekwaar dieren met een zendertje worden uitgerust) blijkt dat, naast oude loofbossen, ook weilandenen hooilanden deel uitmaken van het jachtgebied. Desondanks houdt de Franjestaart niet van groteopen vlaktes. De voorkeur gaat uit naar kleine weilanden omgeven door bos of houtkanten.Nogmaals blijkt hoe belangrijk voor vleermuizen de band is tussen bos en weiland.

� De Franjestaart is een gleaner die zijn prooien van de vegetatie plukt. Dit kan zowel van bomen ofstruiken zijn als van grasstengels. Het dieet is zeer uiteenlopend en afhankelijk van de plaats waarde dieren leven. Het bestaat steeds voor een groot gedeelte uit dag-actieve, niet vliegendeinsecten. Zo werden onder andere Spinnen, Loopkevers, Bladhaantjes en Snuitkevers gevonden(Araneidae, Carabidae, Chrysomelidae en Scolytidae). Bij kolonies die in de buurt van waterverblijven treft men in hoofdzaak kokerjuffers (Trichoptera), langpootmuggen (Tipulidae) endansmuggen (Chironomidae) aan.

Soortenfiches110


Wettelijke status in Vlaanderen en InternationaalRode lijst van de zoogdieren in Vlaanderen: vermoedelijk bedreigdBern conventie, Appendix 2Bonn conventie, appendix 2Habitatrichtlijn EU, annex 4IUCN rode lijst: niet opgenomen

Populatietoestand� De Franjestaart wordt in Vlaanderen vooral tijdens de winterslaap waargenomen. Dat wil niet

zeggen dat de soort hier in de zomer niet voorkomt maar dat ze dan minder gemakkelijk op tesporen is. Dat maakt het zeer moeilijk om de populatietoestand te beoordelen. Enkel na eenuitgebreide studie van 2 jaar in een bosgebied kon de aanwezigheid van een boombewonendekolonie worden vastgesteld. Verdere waarnemingen van kolonies zijn er niet voor Vlaanderen. Deaantallen in de winterverblijfplaatsen zijn de afgelopen jaren gestegen.

� Ook in Nederland lijkt de soort een lichte stijging in aantallen te vertonen. De soort is in grotedelen van Europa verspreid maar haalt nergens hoge dichtheden.

Voornaamste bedreigingen� Het verdwijnen en drainage van oude loofbossen vormen een ernstige bedreiging. � De Franjestaart heeft nood aan een landschap waar bos en weilanden met elkaar verweven zijn. De

omzetting van weilanden naar akkers heeft ongetwijfeld een negatieve invloed.� Het ontbreken van voldoende holle bomen. Doordat de kolonies vaak opsplitsen hebben ze

behoefte aan een groot aantal kolonieplaatsen.

Belangrijkste beschermingsmaatregelen� Als typische bosbewoner is de Franjestaart, zowel betreffende kolonieplaatsen als

foerageergebieden, gebaat bij natuurgetrouwe bosbouw. Het behoud van holle bomen, latenvernatten van percelen en het aanleggen van open plaatsen in het bos zijn voor deze soort vanbelang.

� Weilanden en hooilanden in de omgeving van oude loofbossen moeten als dusdanig behoudenworden. Omzetting naar akkers moet vermeden worden. Om de aanwezige weilandenaantrekkelijker te maken, kunnen ze omzoomd worden met hagen en houtkanten.

Bijkomend onderzoek

De zomerverspreiding en de kolonieplaatsselectie van de Franjestaart zijn slecht gekend en moetenverder onderzocht worden.

Soortenfiches 111

Bechsteins vleermuis Myotis bechsteinii (Kuhl, 1817)

Areaal: De Bechsteins vleermuis komt voor in de gematigde zonesvan Europa. De grens van het verspreidingsgebied loopt doorheen hetzuiden van België. De soort is dikwijls slechts lokaal aanwezig enkomt nergens in grote aantallen voor.

Lichaamsbouw en sonar� De Bechsteins vleermuis heeft korte, brede vleugels. De

lichaamsbouw is aangepast aan een trage en wendbare vluchttypisch voor vleermuizen die hun prooien van de vegetatieplukken.

� De sonar is van het FM-type maar is zeer zacht (fluistersonar).Mogelijk vangen de dieren ook prooien door passief te luisteren.

Voortplanting� Het is niet geweten op welke leeftijd de dieren sexueel actief worden� De geboorte van de jongen is omstreeks eind juni. In augustus verdwijnen de kraamkolonies. � De paringen vinden plaats in de herfst en mogelijk ook nog in de lente.

Winterverblijfplaatsen� Deze soort wordt in gans Europa slechts in kleine aantallen in winterverblijfplaatsen aangetroffen.

Enkel in grotten en groeven worden, meestal solitaire, dieren aangetroffen. Ook in Vlaanderenbeperken de zeldzame waarnemingen zich tot de mergelgroeven. Ze prefereren plaatsen met eenhoge luchtvochtigheid en een temperatuur tussen 3 en 7 °C. De dieren kruipen zelden weg inspleten maar hangen vrij aan het plafond of tegen de muur. Het vermoeden bestaat dat een grootdeel van de populaties in holle bomen overwintert.

� Het is een zeer plaatstrouwe soort die geen grote afstanden aflegt tussen winterverblijfplaats enzomergebied. De langste afstand ooit waargenomen bedraagt 35 km.

ZomerverblijfplaatsenDe Bechsteins vleermuis is een strikt bosgebonden soort die enkel in holle bomen en invleermuiskasten wordt aangetroffen. Over selectie van natuurlijke holtes zijn weinig of geen gegevensbeschikbaar. Op basis van het feit dat vlakke vleermuiskasten worden vermeden kan verondersteldworden dat de soort normaal in spechtenholen en rottingsholen verblijft. De kraamkolonies bestaan uitkleine groepjes die regelmatig verhuizen. In een kolonie zijn de dieren nauw aan elkaar verwant langsde vrouwelijke lijn. Mannetjes migreren weg van het geboortegebied en zorgen voor verspreiding vande genen.

Foerageergebieden� Het jachtgebied is klein en ligt in een straal van 1 à 2 km rond de kolonie. De Bechsteins vleermuis

verlaat het bos niet als ze zich verplaatst tussen jachtgebieden en kolonie. � Het is een strikt bosgebonden soort die foerageert in structuurrijke bossen met een weelderige

ondergroei. Ze worden voornamelijk aangetroffen in oude loofbossen die perceelsgewijze ofindividueel gemengd zijn met naaldhout. Er lijkt eveneens een voorkeur te bestaan voor gebiedenmet reliëf.

� Het dieet bestaat enerzijds uit insecten die van de vegetatie en van de bodem worden geplukt zoalsspinnen, dag-actieve vliegen, loopkevers,... (Araneidae, Diptera, Carabidae), maar anderzijdsvoor een groot percentage uit nachtvlinders (Noctuidae) die in de vlucht worden gevangen.

Soortenfiches112



Rode lijst van de zoogdieren in Vlaanderen: Ernstig bedreigdBern conventie, appendix 2Bonn conventie, appendix 2Habitatrichtlijn EU, annex 2 en annex 4IUCN rode lijst, kwetsbaar

PopulatietoestandVlaanderen ligt op de grens van het verspreidingsareaal van deze soort. Er zijn enkel waarnemingenbekend in de mergelgroeven. De aantallen die tijdens de winter worden waargenomen zijn bijzonderlaag maar dat geldt voor alle overwinteringsplaatsen in Europa. Tijdens het najaar worden jaarlijksechter meerdere dieren waargenomen die tijdens de nacht de groeve in en uit vliegen. Het is zeer goedmogelijk dat de groeven eerder belangrijk zijn als voortplantingsplaats dan wel alsoverwinteringsplaats. De aanwezigheid van deze dieren wijst er op dat zich in de omgeving van degroeven een zomerkolonie moet bevinden (rekening houdend met de korte migratieafstanden). In dezomer van 1999 werd in Wallonië, net over de taalgrens een kolonie gesignaleerd.

Voornaamste bedreigingen� Het is een soort die overal in lage densiteiten voorkomt en daardoor zeer kwetsbaar is. De

voornaamste bedreiging is het verdwijnen van oude bosgebieden en de algemene achteruitgang vande natuurwaarde in het bos.

� De binding van deze soort met de mergelgroeven is niet duidelijk. Maar het ontbreken vanverbindingselementen naar de mergelgroeven vormt ongetwijfeld een hinderpaal voor deze, striktbosgebonden soort.

Belangrijkste beschermingsmaatregelen� Natuurgetrouwe bosbouw is voor deze soort extreem belangrijk. Oude loofbestanden met veel

ondergroei (natuurlijke verjonging) gemengd met kleine naaldhoutbestanden verdienen devoorkeur. Voor kolonieplaatsen moeten holle bomen behouden blijven.

� Naar de mergelgroeven moeten verbindingselementen worden aangelegd. Om de groevenaantrekkelijk te maken als najaarshabitat kan bos worden aangeplant in de nabije omgeving.

� Opnieuw dringt grensoverschrijdende samenwerking zich op. De grensstreek rond demergelgroeven is voor vleermuizen van uitzonderlijk belang en er moet een coherent beleidgevoerd worden in de verschillende gewesten.

Bijkomend onderzoekEr moet onderzocht worden waar zich zomerkolonies bevinden en in hoeverre de dieren zichverplaatsen tussen Wallonië, Nederland en Vlaanderen. Verder onderzoek naar de functie van demergelgroeven is eveneens aangewezen.

Soortenfiches 113

Meervleermuis Myotis dasycneme (Boie, 1825)

AreaalDe Meervleermuis is een soort uit Noord en Oost-Europa.Kraamkolonies liggen in de noordelijk gelegen delen van hetverspreidingsgebied (o.a. Nederland, Noord-Duitsland,Denemarken, Zuid-Zweden). In de winter trekken de dierengedeeltelijk naar het zuiden (België, Centraal- en Zuid-Duitsland,...).

Lichaamsbouw en sonar� De Meervleermuis heeft een gelijkaardige lichaamsbouw als de

Watervleermuis maar is een behoorlijk stuk groter (spanwijdte20-30cm). Enkel de vleugels zijn in verhouding nog iets smaller.De vlucht is dan ook snel en rechtlijnig, meestal 0,5 tot 1 m boven het wateroppervlak.

� De sonar is van het FM-type maar boven grote open wateroppervlakken vlakt het signaal af tot eenFM-qcf signaal.

Voortplanting� De vrouwtjes worden slechts na 2 jaar geslachtrijp.� De jongen worden geboren rond 15 juni en zijn zelfstandig omstreeks 15 juli. � De paringen vinden plaats vanaf augustus. De mannetjes nemen een territorium in en vormen een

harem. Deze kleine groepjes bestaande uit 1 mannetje met verschillende vrouwtjes verblijven opuiteenlopende plaatsen, o.a. in vleermuiskasten en spouwmuren. Ook in de winterverblijfplaatsenworden nog paringen waargenomen.

Winterverblijfplaatsen� De Meervleermuis is een lange-afstandtrekker. Uit ringonderzoek bleek dat dieren uit Noord-

Nederland in de Ardennen in grotten en Belgische en Nederlands mergelgroeven kwamenoverwinteren. Ook vanuit Noord-Duitsland is er een duidelijk trek naar meer zuidelijke gebieden.De afstanden die hierbij worden afgelegd variëren van 100 tot 330 km.

� De Meervleermuis wordt tijdens de winter waargenomen in grotten, groeven en kleine objecten. InBelgië vindt men ze bijna uitsluitend in forten en mergelgroeven. De afgelopen jaren worden inNederland een toenemend aantal dieren in bunkers waargenomen terwijl de aantallen in deBelgische groeven en grotten afnemen. Dit gegeven samen met het feit dat het aantal dieren dat inde zomerkolonies wordt geteld beduidend hoger is dan de aantallen in de winterverblijfplaatsendoet vermoeden dat het trekgedrag van de dieren de laatste decennia is gewijzigd. Menveronderstelt dat een groot deel van de dieren nu in de omgeving van de zomergebieden inspouwmuren overwintert.

ZomerverblijfplaatsenHet is een gebouwbewonende soort die in twee types van verblijfplaatsen wordt aangetroffen. Grotegroepen verblijven in kerken. In tegenstelling tot de meeste soorten verblijven ze niet op de zoldermaar in de torenspits. In Noord-Nederland verblijft het overgrote deel van de kolonies in spouwmurenvan gewone huizen. De kraamkolonies zijn algemeen zeer groot, in Nederland gemiddeld 150vrouwtjes. In Nederland neemt het aantal kolonies in kerken af en worden steeds meer kolonies ingewone huizen gevonden. Mogelijk heeft zich ook hier een gedragswijziging voorgedaan.

Foerageergebieden

Soortenfiches114

� De Meervleermuis foerageert op grote afstand van de kolonie. Verplaatsingen van 10 km en meerzijn geen zeldzaamheid. Kanalen en rivieren vormen de belangrijkste verbindingsroutes maar ookbomenrijen en houtwallen worden gebruikt.

� De dieren foerageren voornamelijk boven grote open waterplassen, rivieren en kanalen. Zevermijden plaatsen met veel waterplanten. Poldergebieden met grote brede kanalen vormen inNederland een geliefkoosd habitat. In andere gebieden worden de dieren vooral aangetroffen opgrote plassen en meren (bv. zandwinningsputten en kreken).

� Het dieet van de Meervleermuis werd nog niet onderzocht. Uit het jachtgedrag valt af te leiden datde soort vooral watergebonden insecten eet. De Meervleermuis vangt voornamelijk insecten diehoger boven het water vliegen maar ze is ook in staat om insecten van het wateroppervlak teplukken.



� Rode lijst van de zoogdieren in Vlaanderen: Bedreigd� Bern conventie, appendix 2� Bonn conventie, appendix 2� Habitatrichtlijn EU, annex 2 en annex 4� IUCN rode lijst: kwetsbaar

Populatietoestand� Van de Meervleermuis werd verondersteld dat ze enkel in de winterperiode in Vlaanderen

voorkwam. Er waren gegevens bekend uit de Mergelgroeven en enkele forten. De aantallen zijnsterk afgenomen in de periode tussen 1950 en 1980. Momenteel is de populatie in de forten zeerlaag en het is onmogelijk om vast te stellen of ze positief dan wel negatief evolueert. In demergelgroeven lijkt er een voorzichtige stijging in de aantallen waarneembaar maar ook hier zijnde aantallen klein.

� Er werden, vooral in het najaar ook wel eens waarnemingen verricht van foeragerende vleermuizenwaarvan verondersteld werd dat het trekkende dieren waren. Tijdens de zomer van 1998 werden inde omgeving van Ieper een kleine groep (ca. 10 dieren) Meervleermuizen opgemerkt. Ondertussenstaat vast dat de dieren de ganse zomer aanwezig zijn. De vliegroute en een deel van dejachtgebieden konden gelokaliseerd worden maar de exacte kolonieplaats is voorlopig nogonbekend. Ook in Zeeuws-Vlaanderen zijn niet ver van de grens twee kleine kolonie bekend (Sluisen Oostburg). De foerageergebied van deze kolonie strekt zich uit tot in Vlaanderen. Zo werden erdieren waargenomen boven het kanaal Gent-Terneuzen en boven diverse kreken in de omgeving.Mogelijk zijn in het Vlaamse krekengebied eveneens zomerkolonies aanwezig. Ook op anderplaatsen (Assenede, Knokke-Heist, Ranst, Brasschaat) werden afgelopen jaar Meervleermuizenwaargenomen. Mogelijk is de soort in de zomer meer verspreid dan algemeen werd aangenomenen zal door het gebruik van opname-apparatuur en betere bat-detectors het aantal waarnemingennog toenemen.

� Het is niet geheel duidelijk hoe de Europese populatie de afgelopen jaren is geevolueerd. Erworden in de klassieke winterverblijfplaatsen nog weinig dieren waargenomen maar mogelijkheeft dit te maken met verschuivingen in het overwinteringsgedrag.

Voornaamste bedreigingen� Er is weinig geweten over populatieverandering en het is bijgevolg ook niet duidelijk welke

factoren voor de Meervleermuis een bedreiging vormen. In de tweede helft van de eeuw zijn welverschillende kerkbewonende kolonies zwaar getroffen door het gebruik van toxischehoutconserveringsmiddelen.

� Verstoring in de winterverblijfplaatsen is ook een negatieve factor.

Soortenfiches 115

Belangrijkste beschermingsmaatregelen� De winterverblijfplaatsen (mergelgroeven en forten moeten beschermd worden).� Over de aanwezigheid van zomerkolonies in Vlaanderen is weinig of geen informatie beschikbaar.

De jachtgebieden die gebruikt worden door de kolonies wettelijke beschermd moeten worden.

Bijkomend onderzoekHet is zeer goed mogelijk dat in Vlaanderen nog zomerkolonies voorkomen. Om dit na te gaan zoueen uitgebreide inventarisatie van potentiele foerageergebieden met behulp van bat-detectors moetenworden georganiseerd. Van de reeds gekende kolonie moeten de exacte kolonieplaatsen opgespoordworden zodat bescherming mogelijk wordt.

Soortenfiches116

Ingekorven vleermuis Myotis emarginatus (Geoffroy, 1806)

AreaalDe Ingekorven vleermuis is een zuidelijke soort. Vlaanderen ligt opde bovengrens van het verspreidingsgebied.

Lichaamsbouw en sonar� De Ingekorven vleermuis is een middelgrote vleermuis. Alhoewel

het een soort is die dicht tegen de vegetatie jaagt heeft ze een hooglichaamsgewicht en niet zo brede vleugels. Er zijn weinigwaarnemingen van het vlieggedrag maar die wijzen erop dat devlucht over het algemeen sneller is dan bij andere gleaners.

� De sonar is van het FM-type. Zoals de meeste soorten die dicht tegen de vegetatie jagen gebruiktze zeer zwakke geluiden (fluistersonar), die met een bat-detector niet of nauwelijks hoorbaar zijn.

Voortplanting� De dieren worden seksueel actief in hun 2de levensjaar.� De jongen worden geboren tussen 15 juni en 15 juli. De geboortedatum is, zoals voor andere

zuidelijke soorten, afhankelijk van de weersomstandigheden. De jongen zijn vliegvlug na ongeveer4 weken. In Vlaanderen vliegen de jongen voor het eerst uit rond 1 augustus.

� De paringen vinden plaats tijdens het najaar. Het is niet duidelijk of hiervoor gebruik wordtgemaakt van tijdelijke verblijfplaatsen. De waarnemingen in Frankrijk, van kleine groepjes dierendie overdag net onder de dakrand tegen de buitengevel van gewone huizen verblijven, wijstmogelijk in die richting. Ook in de winterverblijfplaatsen worden paringen waargenomen.

Winterverblijfplaatsen� De Ingekorven vleermuis is een warmteminnende soort die tijdens de winter enkel in de diepste,

warme gedeeltes van grotten, groeven en grote forten wordt aangetroffen. Ze geven de voorkeuraan omgevingstemperaturen tussen 5o en 9oC. De soort wordt meestal vrij hangend aangetroffen,vaak in kleine clusters. Het is een zeer verstoringsgevoelige soort. De vleermuizen arriveren reedsvroeg in de winterverblijfplaatsen (september-oktober) en blijven ook tot zeer laat in het voorjaar(half april)

� Het is een middellange afstandstrekker die afstanden tot 40 km aflegt tussen zomergebied enwinterverblijfplaats. De maximale afstand ooit waargenomen is 160 km.

Zomerverblijfplaatsen� In het zuiden van het verspreidingsgebied is het een typische grotbewoner. In het Noorden (o.a.

België) zijn kolonies gevestigd op warme, grote zolders. De soort wordt ook aangetroffen in detorenspitsen. Het is een soort met een bijzondere plaatstrouw die jaar na jaar naar dezelfdeplaatsen terugkeert. In Frankrijk zijn verschillende kolonies bekend in gebouwen die druk gebruiktworden, zonder dat de dieren zich daar aan lijken te storen (scholen, opslagruimtes,...). Ervaringenin eigen land wijzen er dan weer op dat soort snel verstoord is bij het betreden van dekolonieplaats.

� De Ingekorven vleermuis gebruik bij voorkeur grote invliegopeningen die een directe vluchttoelaten maar ook kleinere toegangen worden gebruikt.

� Nu en dan gebruiken ingekorven vleermuizen tijdelijke verblijfplaatsen dichter bij hetfoerageergebied, op 2,5 tot 10 kilometer afstand van de eigenlijke kolonieplaats. Solitaire dierenverblijven soms in holle bomen en andere secundaire verblijfplaatsen zoals bunkers en forten.

Foerageergebieden

Soortenfiches 117

� Er is nog slechts weinig onderzoek verricht naar het jachtgedrag van de Ingekorven vleermuis. Uiteen studie in Beieren blijkt dat de dieren verder dan 10 km van de kolonieplaats gaan jagen, maarmogelijk is dit omdat in de nabije omgeving geen geschikte jachthabitats meer voorhanden zijn.De vliegroutes verlopen langs dreven, bosranden en houtkanten.

� Als jachtgebied verkiest de Ingekoven vleermuis bossen, riviertjes omgeven door bomen enparklandschappen. Hier jagen ze vooral in en rond de boomkruinen. Uit voedselanalyse blijkt dateveneens veel mestvliegen worden gegeten maar het is niet duidelijk of die worden gevangenboven weilanden dan wel in stallen en veeschutplaatsen zoals werd vastgesteld in Beieren. Ookboomgaarden worden vaak als jachtgebied benut. In Frankrijk werd vastgesteld dat notelaars eenbijzondere aantrekking hebben op de Ingekorven vleermuis. Dit heeft mogelijk te maken met hetgrote aantal spinnen dat op deze boomsoort verblijft.

� De Ingekorven vleermuis is een echte voedselspecialist. Het dieet bestaat uitsluitend uit spinnen(Araneidae) en mestvliegen (Calliphoridae). Vlinders en gaasvliegen (Lepidoptera en Neuroptera)worden slecht occasioneel aangetroffen. Tijdens telemetrie-onderzoek in Duitsland kon menwaarnemen hoe de vleermuizen in een koeienstal mestvliegen van het plafond plukten. De spinnenzijn bijna allemaal webbouwende soorten en het vermoeden bestaat dat de vleermuizen de spinnenniet vangen door ze van de bladeren te plukken maar door in volle vlucht door het spinnenweb tevliegen. Hierover bestaat echter nog geen uitsluitsel.



� Rode lijst van de zoogdieren in Vlaanderen: Ernstig bedreigd� Bern conventie, appendix 2� Bonn conventie, appendix 2� Habitatrichtlijn EU, annex 2 en annex 4� IUCN rode lijst: kwetsbaar

Populatietoestand� De Ingekorven vleermuis is één van de soorten die in de loop van deze eeuw een sterke

achteruitgang heeft gekend, vooral aan de randen van zijn verspreidingsgebied. De achteruitgangin onze streken is vooral gedocumenteerd aan de hand van wintertellingen. Tijdens de jaren ‘50werd de soort in grote aantallen aangetroffen in de Nederlandse en Belgische mergelgroeven. In deNederlandse groeven heeft men berekend dat de aantallen met een factor 10 zijn afgenomen. Vanafde jaren ‘80 wordt in Nederland een lichte stijging waargenomen. Ook in Vlaanderen kent de soortde laatste 20 jaar opnieuw een lichte stijging, vooral in de forten. Opvallend is dat de soort enkeloverwintert in forten en groeven die volledig zijn afgesloten voor het publiek en waar verstoringals dusdanig totaal ontbreekt. Alhoewel de soort lichtjes herstelt, liggen de aantallen nog steedseen heel stuk lager dan de oorspronkelijke aantallen.

� Er bestaan geen historische gegevens over zomerkolonies van Ingekorven vleermuizen inVlaanderen, uitgezonderd een kolonie in de mergelgroeve van Sint-Pietersberg (gemengd metKleine- en Grote hoefijzerneus). Deze kolonie is thans volledig verdwenen. Er zijn momenteel ingans Vlaanderen slechts 6 kolonies gekend, allemaal op kerkzolders (2 in de Voerstreek, 2 in hetHageland in Brabant en 2 in West-Vlaanderen). Uit gesprekken met de plaatselijke bevolkingblijkt dat de kolonies die nu gekend zijn, reeds gebruikt worden door vleermuizen zo lang men zichkan herinneren. Eén van de kolonies in Brabant, die nu nog bestaat uit enkele vleermuizen, isvolgens plaatselijke bronnen minstens sinds 1930 aanwezig zijn. De kolonie bestond toen uitverschillende tientallen vleermuizen.

Voornaamste bedreigingenDe Ingekoven vleermuis is een kwetsbare soort die nog steeds op verschillende manieren bedreigdwordt. Onder andere door:

Soortenfiches118

� Verstoring in de winterverblijfplaatsen. Het is een soort die bijzonder gevoelig is voor verstoringen die bovendien een zeer lange winterslaap houdt. Absolute rust is voor de dieren noodzakelijk.

� Aangezien het een gebouwbewonende soort is, vormen renovatiewerken en houtbehandeling eenernstige bedreiging.

� De Ingekorven vleermuis maakt bij voorkeur gebruik van grote invliegopeningen. Die zijn echterop de meeste kerken afgesloten tegen duiven. Alhoewel de vleermuizen ook gebruik maken vankleine vliegopeningen is niet geweten welke impact het afsluiten van de normale vliegopeningheeft op jonge dieren die pas leren vliegen.

� De Ingekorven vleermuis is bijzonder gevoelig voor verlichting van de vliegopening en devliegroute. Grote spots die op de kerk zijn gericht veroorzaken een afwijkend uitvlieggedrag.

� Het verdwijnen van bossen en hoogstamboomgaarden en van de verbindingselementen tussen dezebiotopen naar de kolonieplaats betekent een afname van de geschikte jachthabitats.

� Aangezien de Ingekorven vleermuis een hoog percentage mestvliegen vangt is deze soortafhankelijk van extensieve veeteelt. Omschakeling naar industriële veeteelt én het gebruik vananti-parasitaire middelen in het dierenvoeder hebben een negatieve impact.

Belangrijkste beschermingsmaatregelenDe Ingekorven vleermuis komt, zowel tijdens de winter als tijdens de zomer, slechts op een beperktaantal plaatsen voor. Het beleid moet dan ook in eerste instantie gericht zijn op die gebieden.Bijkomend kan ook op andere plaatsen een beheer gevoerd worden zodat de populatie de kans krijgtzich uit te breiden. � De gekende winterverblijfplaatsen, waarvan enkele nu een onzeker statuut hebben, moeten

wettelijk beschermd worden. Praktische beheersmaatregelen moeten absolute rust waarborgen.Ook nabijgelegen winterverblijfplaatsen moeten ook worden beschermd en ingericht.

� De gekende kolonieplaatsen moeten eveneens een beschermd statuut krijgen. Dit kan inhouden dathoutbehandeling verboden wordt en dat renovatiewerken enkel tijdens de winter mogen wordenuitgevoerd. Omdat niet duidelijk is in hoeverre de kraamkolonies gevoelig zijn aan verstoring zoude zolder moeten worden afgesloten, liefst met een hek want de dieren migreren vaak tussen dezolder en de kerktoren.

� De uitvliegopeningen, die nu vaak met gaas zijn afgesloten, moeten worden aangepast voorvleermuizen.

� Verlichtingsspots gericht op de uitvliegopening of op de vliegroute zouden verplaatst moetenworden zodat minstens 1 zijde van de kerk duister blijft.

� De kolonieplaatsen moeten door verbindingselementen verbonden worden met de bossen in deomgeving. Ook tussen de, vaak gefragmenteerde bosgebieden, moeten houtwallen en drevenworden aangelegd.

� In een straal van minstens 5 km rond de kolonie zou het gebruik van anti-parasietmiddelen in hetveevoeder streng gelimiteerd moeten worden (eventueel alleen in de winter toestaan) en hetbehoud van extensieve veeteelt bevorderd worden.

Bijkomend onderzoekHet is mogelijk dat er nog andere zomerkolonies in Vlaanderen aanwezig zijn. In het bijzonder inWest-Vlaanderen en het Hageland zouden kerkzolders, kloosters en kastelen verder geïnventariseerdmoeten worden. Onderzoek van het jachtgedrag zou moeten nagaan of de mestvliegen bovenweilanden dan wel in stallen en schuren worden gevangen. Afhankelijk van de jachtmethode moetimmers een totaal ander beheer gevoerd worden.

Soortenfiches 119

Gewone dwergvleermuis Pipistrellus pipistrellus (Schreber, 1774)Kleine dwergvleermuis Pipistrellus pygmaeus

Tijdens bat-detector onderzoek in Groot-Brittanië tijdens de jaren ‘90viel het op dat er twee types van sonar voorkwamen bij de Gewonedwergvleermuis. Sommige dieren hadden een piekfrequentie rond 45kHz, anderen rond 55 kHz. Uit recent, genetisch onderzoek isgebleken dat het eigenlijk om 2 soorten gaat, respectievelijk deGewone dwergvleermuis, Pipistrellus pipistrellus en de Kleinedwergvleermuis Pipistrellus pygmaeus. Het voorkomen van P.pygmaeus in Vlaanderen is nog niet grondig onderzocht. Uitvoorlopige analyses blijkt wel dat de soort hier voorkomt.Onderstaande gegevens hebben betrekking op beide soorten, bij deecologische studies die tot dusver werden uitgevoerd werd immersgeen onderscheid gemaakt.

AreaalDe dwergvleermuis komt vrijwel overal in Europa voor, oostelijk tot Afghanistan, zuidelijk totNoord-Afrika en ontbreekt enkel in het Noorden van Scandinavië. In België is het de meest algemenesoort die wordt aangetroffen in een grote verscheidenheid aan biotopen.

Lichaamsbouw en sonar� De dwergvleermuis is de kleinste Europese vleermuissoort (spanwijdte 18-24 cm). De vleugels

zijn redelijk smal maar door zijn klein lichaamsgewicht is de vleugelbelasting. De dwergvleermuisis daardoor in staat om redelijk traag en wendbaar te vliegen.

� De sonar is van het fm-QCF type, met de piekfequentie rond 45 kHz (P. Pipistrellus) of rond 55kHz (P. Pygmaeus).

Voortplanting� Wijfjes en een klein deel van de mannetjes zijn na één jaar geslachtsrijp. De meeste mannetjes

worden sexueel actief na 2 jaar.� De jongen worden vanaf begin juni geboren en zijn vliegvlug na 4 weken. In het Zuiden en het

Oosten van het verspreidingsgebied krijgen de vrouwtjes vaak 2 twee jongen. � De paring vind plaats tijdens de herfst. De mannetjes nemen een territorium in en trachten door

baltsroepen zoveel mogelijk vrouwtjes aan te lokken. Territoriale mannetjes en hun haremverblijven in gebouwen, vleermuiskasten en holle bomen.

Winterverblijfplaatsen� In Oost- en Noord-Europa overwinteren de dieren in grote groepen in kerken, kelders en grotten. In

onze streken overwinteren de dieren vermoedelijk in gewone huizen in de spouwmuren en tussendaktimmerwerk. Een klein percentage wordt teruggevonden in de forten waar ze meestal tussenhouten deurstijlen wegkruipen. Ze verdragen zeer goed koude temperaturen (2-6 °C). De soortvertoont gedurende de gehele winterperiode een zekere mate van activiteit welke door het weerwordt gereguleerd. Dwergvleermuizen nemen tijdens de winter de temperatuur van de omgevingaan. Op zachte winterdagen is het voor de dwergvleermuis voordeliger om te gaan foerageren i.p.v.in winterslaap te blijven en hun vetreserves te verbruiken

� Over trekafstanden tussen zomergebied en winterverblijfplaats zijn voor onze streken geengegevens bekend. Vermoedelijk overwinteren ze in de nabije omgeving van de zomerkolonie,mogelijk zelfs in dezelfde gebouwen.

Soortenfiches120

ZomerverblijfplaatsenDe Gewone dwergvleermuis is een gebouwbewonende soort die vooral in gewone huizen wordtaangetroffen. Ze komt zowel voor in landelijke bebouwing als in grote stadscentra. De koloniesverblijven in de spouwmuur, tussen twee verdiepingen, in rolluikkasten, achter houten betimmering,enz. Om de kolonieplaats te bereiken hebben de vleermuizen slechts een spleetje nodig van 1cmbreed. Een kolonie gebruikt een aantal kolonieplaatsen waartussen zij regelmatig verhuist.

Foerageergebieden� De afstand tussen kolonieplaats en foerageergebieden bedraagt maximum 5 km. De vliegroutes

lopen langs allerlei landschapselementen. Zowel natuurlijke elementen (dreven, hagen enbosranden) als antropogene structuren (muren en huizenrijen) worden gebruikt.

� De dwergvleermuis is een echte opportunist die zich sterk heeft aangepast aan de menselijkeaanwezigheid. De dieren foerageren bij voorkeur in halfopen ruimtes en worden aangetroffen inzeer uiteenlopende biotopen (bos, park, tuinen, boven vijvers,...). De soort wordt vaak aangetroffenin de buurt van straatverlichting. Water vormt een belangrijk habitat, vermoedelijk vooral in delente en de herfst.

� Het dieet is zeer uiteenlopend en sterk afhankelijk van het plaatselijk insectenaanbod.Dwergvleermuizen vangen vooral kleine vliegende insecten (1-12 mm groot). Muggen,dansmuggen, gaasvliegen, vlinders (Nematocera, Chironomidae, Neuroptera en Lepidoptera) enverscheidene andere insectengroepen werden in de uitwerpselen teruggevonden.



Populatietoestand� De gewone dwergvleermuis is in gans Europa de meest algemene soort en lijkt niet bedreigd te zijn

. In kraamkolonies in Groot-Brittannië werd de afgelopen 20 jaar toch een daling vastgesteld vande aantallen. Ook in Vlaanderen is de dwergvleermuis de meest algemene soort die tot in de grotesteden wordt waargenomen.

� Tijdens de wintertellingen worden steeds meer dwergvleermuizen waargenomen. Dit heeftvermoedelijk niet te maken met een stijging in de aantallen maar is het eerder een weerspiegelingvan het feit dat de tellingen grondiger worden uitgevoerd.

Voornaamste bedreigingenEr zijn, althans voor Vlaanderen, geen redenen om aan te nemen dat de soort in zijn geheel bedreigdwordt. Individuele kolonies worden dikwijls wel bedreigd doordat de eigenaars van het huis waar dekolonie verblijft de dieren wenst te verdrijven of te doden. De vliegopening wordt door verontrustebewoners vaak dichtgestopt waardoor dieren in de kolonieplaats opgesloten geraken. Of anderemiddelen (tot en met besproeien met insecticiden) worden toegepast om de vleermuizen teverwijderen.

Belangrijkste beschermingsmaatregelenGezien zijn status is het voor de gewone dwergvleermuis niet noodzakelijk een soortspecifiekbeschermingsbeleid uit te werken. Om kolonies in huizen te beschermen moet de bevolkingvoorgelicht worden over het nut en de kwetsbaarheid van vleermuizen. Het aanduiden van eenofficiële instantie die kan instaan voor het informeren en adviseren van (ongeruste) bewoners ishierbij zeer belangrijk.

Bijkomend onderzoekHet voorkomen en de populatiestatus van de Kleine dwergvleermuis zou moeten onderzocht worden.

Soortenfiches 121

Ruige dwergvleermuis Pipistrellus nathusii (Keyserling &Blasius, 1839)

AreaalDe kern van het verspreidingsgebied van de Ruigedwergvleermuis ligt in Centraal en Oostelijk Europa. In de winteris het areaal groter door de seizoenale trek. Zomerkolonies liggenhoofdzakelijk in het noorden.

Lichaamsbouw en sonar� De Ruige dwergvleermuis is iets groter dan de Gewone

dwergvleermuis. De vleugels zijn iets breder en de vlucht isiets sneller en rechtlijniger.

� De sonar is eveneens van het fm-QCF type. In gesloten habitatsevolueert dit naar een FM-qcf signaal.

Voortplanting� Wijfjes worden in het eerste jaar seksueel actief, mannetjes na 2 jaar.� De jongen worden geboren in de tweede helft van juni. De geboorte van tweelingen wordt zeer

regelmatig waargenomen. Na ongeveer 4 weken zijn de jongen vliegvlug.� De paringsperiode is sterk gebiedsgebonden. In het noorden van het verspreidingsgebied vinden de

paringen plaats tijdens augustus, in Duitsland in augustus-september. De dieren trekken in hetnajaar naar het Zuiden om te overwinteren en te paren. In Nederland komen de mannetjes eerst aan(rond half augustus) en de vrouwtjes ongeveer een maand later. Tijdens de paartijd nemen demannetjes een territorium in en trachten ze vrouwtjes te lokken met een baltsroep.Paargezelschappen verblijven in holle bomen, achter losse schors en in platte vleermuiskasten.

Winterverblijfplaatsen� Over winterverblijfplaatsen van de Ruige dwergvleermuis is weinig geweten. Tijdens milde

winters werden kleine groepjes in vleermuiskasten aangetroffen. Vermoedelijk overwintert eengroot deel van de dieren in holle bomen. Ook tussen houtstapels worden wel eens Ruigedwergvleermuizen gevonden.

� Zoals hoger reeds aangehaald trekken de vleermuizen tijdens het najaar zuidwaarts. Trekafstandenvan 1000 km en meer zijn niet uitzonderlijk. Het maximum ooit waargenomen is 1600 km.

ZomerverblijfplaatsenDe Ruige dwergvleermuis gebruikt vooral holle bomen en ook wel vleermuiskasten alszomerverblijfplaats. In Oost-Europa komt ze ook voor in gebouwen. In Nederland en waarschijnlijkook in België worden in de zomer bijna enkel mannetjes waargenomen. Toch is het mogelijk dat ookhier kraamkolonies voorkomen. Boombewonende vleermuizen worden vooral aangetroffen achterlosse schors en in spleten en scheuren. In Nederland worden vaak dieren gevonden in oude Grovedennen (Pinus sylvaticus).

Foerageergebieden�� De vleermuizen foerageren meestal in de nabije omgeving van hun kolonie. De afstanden die

hierbij worden afgelegd zijn niet gekend. Verplaatsingen tussen bosgebieden verlopen langsverbindingselementen.

� Ruige dwergvleermuizen worden hoofdzakelijk aangetroffen in waterrijke bosgebieden. Hunverspreiding blijkt in sterke mate gebonden te zijn aan riviervalleien met oude loofbossen. In dezegebieden kunnen hoge densiteiten bereikt worden, terwijl enkele kilometers verder geen enkel dier

Soortenfiches122

meer wordt waargenomen. Ze worden regelmatig waargenomen in dennenbossen maar dit heeftmogelijk meer te maken met hun voorkeur voor dennen als verblijfplaats.

� Over het dieet is weinig gekend maar waarschijnlijk eten ze vooral dansmuggen (Chironomidae).


Wettelijke status in Vlaanderen en Internationaal� Rode lijst van de zoogdieren in Vlaanderen: vermoedelijk bedreigd� Bern conventie, appendix 2� Bonn conventie, appendix 2� Habitatrichtlijn EU, annex 4

PopulatietoestandDe Ruige dwergvleermuis is zeer abundant in het Oosten en Noorden van Europa en uit monitoringblijkt dat de aantallen stabiel zijn. De populatietoestand in West-Europa is minder goed gekend.Vooral in het najaar worden in Nederland en Duitsland grote aantallen aangetroffen invleermuiskasten. In de zomer worden ook vleermuizen waargenomen maar vermoedelijk zijn datvoornamelijk mannetjes. In West-Europa kent de Ruige dwergvleermuis een vleksgewijze distributie.Op sommige plaatsen, vooral in de buurt van rivieren en kanalen, wordt de soort regelmatigaangetroffen en enkele kilometers verder zijn ze totaal afwezig. De situatie in Vlaanderen is zeerslecht gekend. Van de weinige waarnemingen is het niet duidelijk of het gaat om solitaire mannetjes,vrouwtjes of paargezelschappen.

Voornaamste bedreigingenOver de ecologie van deze soort is onvoldoende informatie beschikbaar om exact aan te duiden waarde mogelijke bedreigingen liggen. In onze streken is de afwezigheid van oude bomen met spleten enscheuren ongetwijfeld het grootste probleem.

Belangrijkste beschermingsmaatregelen� Het behoud van holle bomen is belangrijk. In het bijzonder het behoud van oude dennen (>150

jaar) kan positief zijn voor het behoud van deze soort.

Bijkomend onderzoekDe verspreiding van deze soort moet verder onderzocht worden. Het is niet duidelijk in hoeverreVlaanderen een rol speelt in als voortplantingsgebied of als overwinteringsgebied. Bat-detectorsstudies en eventueel onderzoek met behulp van vleermuiskasten moeten hierover meerduidelijkheid verschaffen.

Soortenfiches 123

Laatvlieger Eptesicus serotinus (Schreber, 1774)

AreaalDe Laatvlieger komt voor in bijna heel Europa. De soort ontbreektin Ierland en in het grootste deel van de Scandinavische landen.

Lichaamsbouw en sonar�� De Laatvlieger is één van de grootste inheemse soorten

(spanwijdte 31,5-38 cm) met zeer brede vleugels. De vlucht issnel en wendbaar.

� De sonar is van het fm-QCF signaal met piekfrequentie rond 30kHz.

Voortplanting� Wijfjes zijn geslachtsrijp na 1 jaar. Voor mannetjes is dit niet

geweten.� De jongen worden geboren in de tweede helft van juni en zijn na 4-5 weken (vanaf 15 juli)

vliegvlug. � Over het tijdstip van de voortplanting is weinig informatie beschikbaar. Waarschijnlijk vinden de

paringen plaats tijdens het najaar.

Winterverblijfplaatsen� De Laatvlieger overwintert op vrij droge plaatsen in gebouwen (kerkzolders, spouwmuren van

huizen). Mogelijk brengen ze de winter door in dezelfde gebouwen waar ze gedurende de zomerverblijven. Alhoewel het in de zomer een algemene soort is, zijn er weinig winterverblijfplaatsengekend. In de klassieke winterverblijfplaatsen worden af en toe enkele dieren waargenomen.

� Doordat weinig winterverblijfplaatsen gekend zijn, is ook over het trekgedrag weinig informatie.Er wordt verondersteld dat het een korte afstandstrekker is die in de zomergebieden overwintert.Toch zijn er verplaatsingen van meer dan 100 km waargenomen. De maximale afstand ooitwaargenomen bedraagt 330 km.

ZomerverblijfplaatsenDe Laatvlieger wordt als een cultuurvolger beschouwd omdat de kolonies in gebouwen gevestigd zijn.De soort wordt vooral aangetroffen op (kerk)zolders maar er zijn ook kolonies gekend in spouwmurenvan gewone huizen. Kolonies op zolders zitten over het algemeen goed verborgen tussen hettimmerwerk en de dakpannen. De vleermuizen gebruiken vooral spleetvormige toegangen om in degebouwen te geraken, maar ze maken ook gebruik van grotere vliegopeningen.

Foerageergebieden� Het is een stevig gebouwde soort die niet aarzelt om open vlaktes over te steken en daardoor ook

minder gebonden is aan landschapselementen voor zijn vliegroutes. De dieren foerageren meestalbinnen een straal van 1km, en maximaal tot 4 km van de verblijfplaatsen.

� De Laatvlieger foerageert in open en halfopen landschappen. Het is een soort die sterk gebonden isaan kleinschalige landbouwgebieden, met veel landschapselementen en extensieve veeteelt. Debinding met de dreven en bosranden is opmerkelijk omdat de Laatvlieger boven de weilandenfoerageert en de landschapselementen als dusdanig niet benut als vliegroute noch als jachtgebied.De aanwezigheid van deze landschapselementen is echter noodzakelijk voor de insecten waar deLaatvlieger op jaagt. Indirect zijn ze daarom ook voor de vleermuizen van groot belang. Natteweilanden of polders doorsneden met kleine beekjes behoren eveneens tot de favorietejachtgebieden. Laatvliegers jagen eveneens in parkachtige landschappen, moerassige gebieden en

Soortenfiches124

worden wel eens opgemerkt in de buurt van straatverlichting. In sommige seizoenen worden ookveel laatvliegers waargenomen in brede bosdreven.

� Het dieet bestaat hoofdzakelijk uit kevers en nachtvlinders. In het voorjaar specialiseren ze zich opmeikevers (Melolontha melolontha), in augustus op mestkevers (Geotrupidae). De vlinders die zevangen zijn voor het grootste deel van het geslacht van de Noctuidae. Daarnaast worden ooklangpootmuggen (Tipulidae), dansmuggen (Chironomidae) en ander muggen en vliegen (Diptera)gegeten.


Wettelijke status in Vlaanderen en Internationaal� Rode lijst van de zoogdieren in Vlaanderen: niet opgenomen� Bern conventie, appendix 2� Bonn conventie, appendix 2� Habitatrichtlijn EU, annex 4� IUCN rode lijst: niet opgenomenPopulatietoestand� Er zijn geen monitoringgegevens beschikbaar voor deze soort. In de meeste Europese regio’s lijken

de aantallen stabiel te zijn, maar het is zeer moeilijk hierover een objectieve beoordeling te maken.Ook voor Vlaanderen is het, bij aan gebrek gegevens, onmogelijk een uitspraak te doen over depopulatietoestand.

� De verspreidingsgegevens die momenteel beschikbaar zijn laten niet toe gefundeerde uitspraken tedoen over de verspreiding in Vlaanderen. Maar het lijkt erop dat de kernen van deLaatvliegerpopulatie zich in de Antwerpse Noorderkempen en in de West-Vlaamse poldersbevinden. In Brabant is de Laatvlieger eerder zeldzaam.

Voornaamste bedreigingen� Renovatiewerken en houtbehandeling vormen een ernstige bedreiging. Kolonieplaatsen worden

vaak onbereikbaar doordat de toegangen volledig worden afgesloten.� Het verdwijnen van kleinschalige landschappen in de nabije omgeving van de kolonieplaats.� Drainage van weilanden en omzetting naar akkers.� Door het gebruik van pesticiden en door het gebruik van anti-parasitaire geneesmiddelen in het

dierenvoeder is de insectendiversiteit en in het bijzonder het aantal mestkevers sterk gedaald. Dezevormen een belangrijk aandeel in het dieet van de Laatvlieger.

Belangrijkste beschermingsmaatregelen� De gekende kolonieplaatsen moeten eveneens een beschermd statuut krijgen. Omdat het mogelijk

is dat de dieren ook tijdens de winter aanwezig zijn moet men voorzichtig zijn methoutbehandeling en/of renovatie tijdens de winter. De herfst of lente zijn hier meer aangewezen.

� Bij renovatie moeten vliegopeningen voor vleermuizen voorzien worden.� In een straal van minstens 5 km rond de kolonie zou het gebruik van anti-parasitaire middelen in

het veevoeder streng gelimiteerd moeten worden (eventueel alleen in de winter toestaan) en hetbehoud van extensieve veeteelt bevorderd worden.

� In de omgeving van de kolonieplaatsen moeten landschapselementen behouden of heraangelegdworden.

Soortenfiches 125

Rosse vleermuis Nyctalus noctula (Schreber, 1774)

AreaalDe Rosse vleermuis komt voor in heel Europa met uitzondering vanIerland en het noordelijk deel van de Scandinavische landen. Op hetIberisch schiereiland worden een aantal geïsoleerde populatiesaangetroffen.

Lichaamsbouw en sonar� De Rosse vleermuis is één van de grootste vleermuissoorten in

Vlaanderen (spanwijdte 32 -40 cm). De vleugels zijn lang ensmal en bij uitstek geschikt voor een snelle, rechtlijnige vlucht.

� De sonar is van het fm-QCF type.

Voortplanting� Wijfjes worden na 1 jaar seksueel actief, mannetjes na 2 jaar.� De jongen worden geboren tussen begin juni en 15 juli. In midden- en Oost-Europa worden

regelmatig tweelingen geboren. De jongen zijn vliegvlug na 4 weken.� De paringen vinden plaats in het najaar. De mannetjes nemen een territorium in rond een holle

boom. Vanuit de boomholte trachtten ze met baltsroepen zoveel mogelijk wijfjes aan te trekken.

Winterverblijfplaatsen� De winterslaap wordt in onze streken uitsluitend in holle bomen doorgebracht. Meestal worden ze

in grote groepen bijeen aangetroffen. In Duitsland is een groep boombewonende dieren van >700individuen gekend. Voor het overige weet men zeer weinig over winterverblijfplaatsen in bomen.De meeste waarnemingen zijn dieren die werden gevonden nadat een holle boom geveld was. InOost-Europa gebruiken ze ook gebouwen. Vaak zijn dat grote appartementsgebouwen opgebouwduit prefab betonplaten waartussen de dieren een ideale schuilplaats vinden.

� De Rosse vleermuis is gekend als een lange afstandtrekker die tot 1600 km aflegt (langste afstandooit waargenomen). Vanaf september trekken dieren van Noord- en Oost-Europa naar het zuiden.In West-Europa is de trek veel minder uitgesproken en zijn de dieren eerder sedentair.

ZomerverblijfplaatsenIn West-Europa zijn zomerkolonies enkel in bomen gevestigd. In Oost- en Centraal Europa ook ingebouwen, vleermuiskasten en in rotsspleten. Kolonies in bomen zijn meestal klein (enkele tientallendieren), kolonies in gebouwen kunnen tot meer dan 100 individuen tellen. Boombewonende koloniesprefereren oude spechtenholen die naar boven toe zijn uitgerot. Kolonies worden in Vlaanderenvoornamelijk aangetroffen in Eik, Amerikaanse eik en Beuk. In het voorjaar hebben de dieren soms telijden onder competitie met holtebroedende vogels (spreeuwen en kauwen). De kolonie verhuist zeerregelmatig in de loop van het zomerseizoen maar ze blijven over de jaren heen zeer trouw aan hunkolonieplaatsen.

Foerageergebieden� De afstand tussen verblijfplaats en foerageergebied is zeer variabel. Als in de omgeving van de

kolonie een geschikt jachtgebied aanwezig is dan blijven de dieren binnen een straal van ongeveer6 km. Maar er zijn ook verplaatsingen van 20 km en meer gekend. Dit heeft waarschijnlijk temaken met de schaarste aan verblijfplaatsen die de dieren noodzaakt om ver van de jachtgebiedeneen kolonieplaats te zoeken. De afstand tussen kolonie en foerageergebied wordt afgelegd dooropen habitats maar soms ook langs vaste verbindingsroutes zoals kanalen.

Soortenfiches126

� De Rosse vleermuis jaagt bij voorkeur in waterrijke gebieden. Grote vijvers, meren en moerassenmaken vormen een groot gedeelte van het jachtgebied. Daarnaast wordt ook gefoerageerd bovennatte weilanden en akkers. De vleermuizen vliegen hoog, gemiddeld 5 tot 20 meter maar vaak tot50 m hoog.

� Het dieet bestaat uit kevers (Carabidae) zoals de Meikever, vlinders (Lepidoptera),langpootmuggen (Tipulidae) en dansmuggen (Chironmidae). Alhoewel de Rosse vleermuis bijvoorkeur in waterrijke gebieden jaagt is ze niet afhankelijk van strikt watergebonden soorten.



Populatietoestand� Dit is opnieuw een soort waar weinig of geen gegevens beschikbaar zijn om de status te

beoordelen. Men gaat ervan uit dat de soort, ondanks zijn algemene verspreiding toch lichtjesachteruitgaat. In Nederland werd door middel van monitoring inderdaad aangetoond dat deaantallen dalen (zie figuur***).

Voornaamste bedreigingen� De belangrijkste oorzaak van achteruitgang is ongetwijfeld het verdwijnen van waterrijke gebieden

en moerassen en het draineren van weilanden.� Ook het tekort aan holle bomen is een probleem, zowel voor zomerkolonies als voor

winterverblijfplaatsen.� Overwinterende vleermuizen zijn bijzonder kwetsbaar en sterven vaak doordat de kolonieboom

wordt omgehakt. Aangezien de dieren in grote groepen bijeenkomen wordt in 1 klap de populatieuit een grote regio getroffen.

Belangrijkste beschermingsmaatregelen� Er moet een coherent, integraal waterbeheer worden gevoerd dat ruimte laat voor natuurlijke

meandering, overstromingsgebieden en moerassige zones. Bestaande moerasgebieden enwaterrijke habitats moeten behouden worden.

� In het kader van een natuurgetrouw bosbeheer moeten holle bomen gespaard worden.� In vleermuisrijke bosgebieden en natuurreservaten moeten holle bomen bij voorkeur in de herfst

geveld worden om te vermijden dat winterslapende vleermuizen worden gedood. Als eraanwijzingen zijn dat er kolonies van Rosse vleermuizen voorkomen dan moet men extravoorzichtig zijn. Dit geld ook voor exoten zoals de Amerikaanse eik, die vaak als verblijfplaatswordt gebruikt door Rosse vleermuizen.

� Voor de bosarbeiders van AMINAL en de onderaannemers die vellingen uitvoeren indomeinbossen zou een richtlijn moeten worden uitgewerkt. In het geval dat vleermuizen wordenaangetroffen bij een velling moet zo snel mogelijk een vleermuisdeskundige gecontacteerdworden.

Bijkomend onderzoekEr is weinig of niets geweten over de vereisten die gesteld worden aan overwinteringsplaatsen en netzo min iets over hun voorkomen en verspreiding in Vlaanderen. In eerste instantie zou hiervoor metbehulp van bat-detectors moeten worden nagegaan waar in het najaar grote concentraties Rossevleermuizen voorkomen. In een volgende stap kunnen de exacte bomen worden opgespoord.

Soortenfiches 127

Bosvleermuis Nyctalus leisleri (Kuhl, 1817)

AreaalDe Bosvleermuis is een onopvallende soort en de verspreiding isonvolledig gekend. Ze komt in het ganse verspreidingsgebied inkleine aantallen voor, uitgezonderd in Ierland waar grote koloniesgekend zijn. Voor het overige wordt deze soort vooral waargenomenin Oost- en Centraal-Europa.

Lichaamsbouw en sonar� De Bosvleermuis is van lichaamsbouw zeer gelijkend op de Rosse

vleermuis, enkel iets kleiner (26-32cm). De vleugels zijn nogsmaller en meer aangepast aan een snelle vlucht.

� De sonar is van het fm-QCF type.

Voortplanting� Het is niet geweten wanneer de dieren seksueel actief worden� De geboorte van de jongen ligt tussen 15 juni en 15 juli. Vaak worden tweelingen geboren.� De paring vindt plaats in het najaar. De dieren vertonen een territoriaal gedrag dat zeer

gelijkaardig is met dat van de Rosse vleermuis. Mannetjes trachten zoveel mogelijk vrouwtjes aante lokken naar hun boomholte of vleermuiskast.

Winterverblijfplaatsen� Over de winterecologie is weinig gekend. Deze soort overwintert in holle bomen en in rotsspleten,

soms in gebouwen. Zoals de Rosse vleermuis vormen ze soms zeer grote groepen. � De Bosvleermuis wordt ook beschouwd als een lange afstandstrekker (langste afstand 1245 km)

Dat geldt zeker voor de Centraal-Europese vleermuizen die voor de winter naar het zuid-oostenafzakken. De dieren uit West-Europa zijn waarschijnlijk meer sedentair.

ZomerverblijfplaatsenDe Bosvleermuis gebruikt hoofdzakelijk holle bomen. In Ierland zijn ook kolonies gekend ingebouwen. Kolonies in bomen bestaan uit enkele tientallen dieren, in gebouwen worden ook groterekolonies aangetroffen. Boombewonende kolonies hebben een voorkeur voor oude Eiken. Zeverblijven in grote holtes met een spleet- of scheurvormige ingang. De kolonie verhuist regelmatig.

Foerageergebieden� De vleermuizen vliegen soms tot 10 km van de kolonie om te foerageren. De afstand tussen

kolonie en foerageergebieden wordt in ieder geval gedeeltelijk afgelegd langslandschapselementen.

� Het foerageergedrag lijkt op dat van de Rosse vleermuis. Ze wordt echter minder in grote openstukken aangetroffen maar meer boven afgeschermde weilanden en open plekken in het bos.Waterrijke gebieden en begraasde weilanden zijn de favoriete jachtplaatsen in Ierland. InDuitsland vormen open plekken in het bos en bosranden waarschijnlijk ook een belangrijk habitat.Rond straatverlichting worden eveneens regelmatig Bosvleermuizen waargenomen.

� Het dieet is sterk verschillend tussen kolonies in rurale gebieden en kolonies in bosrijke omgeving.De dieren uit de landbouwgebieden eten vooral (29-55%) mestkevers (Scatofagidae) en anderzijdsinsecten die gebonden zijn aan waterrijke habitats zoals langpootmuggen, kokerjuffers,dansmuggen en steekmuggen (Tipulidae, Trichoptera, Chironomidae en Culidae). Nachtvlindersvormen slechts een miniem deel van het dieet. In bosrijke gebieden vormen nachtvlinders juist hethoofdaandeel (36-63%) van het voedsel.

Soortenfiches128


Wettelijke status in Vlaanderen en Internationaal� Rode lijst van de zoogdieren in Vlaanderen: ernstig bedreigd� Bern conventie, appendix 2� Bonn conventie, appendix 2� Habitatrichtlijn EU, annex 4� IUCN rode lijst: laag risico - bijna bedreigd

Populatietoestand� In Ierland lijkt de populatie stabiel. In West-Europa zijn er slechts zeer sporadische waarnemingen

en is het onmogelijk een uitspraak te doen over aantalsevoluties. In Nederland, België en Frankrijkheeft de soort een zeer lokale verspreiding. In Nederland werden op verschillende plaatsen bat-detectorwaarnemingen verricht. Enkel in Zuid-Limburg werd een kraamkolonie ontdekt.

� In Vlaanderen werd de soort tot nu toe slechts op een beperkt aantal plaatsen waargenomen, o.a. inhet Zoniënwoud rond Brussel. Het beperkt aantal waarnemingen is in grote mate toe te schrijvenaan een gebrekkige inventarisatie. De soort is moeilijk te onderscheiden van de Rosse vleermuis entot voor kort werd er ook weinig aandacht aan besteed omdat men er van uitging dat de soort hiertoch zo goed als niet voorkwam. Het is best mogelijk dat er een klein aantal kolonies voorkomenverspreid over Vlaanderen. De aantallen zijn vermoedelijk erg laag.

Voornaamste bedreigingen� Het verdwijnen van waterrijke gebieden, moerassen en het draineren van weilanden is een

negatieve factor.� Ook het tekort aan holle bomen is een probleem, zowel voor zomerkolonies als voor

winterverblijfplaatsen.� Overwinterende vleermuizen zijn bijzonder kwetsbaar en sterven vaak doordat de kolonieboom

wordt omgehakt. Aangezien de dieren in grote groepen bijeenkomen wordt in 1 klap de populatieuit een grote regio getroffen.

� Door het gebruik van pesticiden en door het gebruik van anti-parasitaire geneesmiddelen in hetdierenvoeder is de insectendiversiteit en in het bijzonder het aantal mestkevers sterk gedaald. Dezevormen een belangrijk aandeel in het dieet. Ook het aantal nachtvlinders is sterk gedaald door hetoverdadig gebruik van pesticiden en het verdwijnen van kleine landschapselementen.

Belangrijkste beschermingsmaatregelenDe ecologie is vergelijkbaar met de Rosse vleermuis en veel van de beschermingsmaatregelen zijndan ook identiek.� Er moet een coherent, integraal waterbeheer worden gevoerd dat ruimte laat voor natuurlijke

meandering, overstromingsgebieden en moerassige zones. Bestaande moerasgebieden enwaterrijke habitats moeten behouden worden.

� In het kader van een natuurgetrouw bosbeheer moeten holle bomen gespaard worden. De aanlegvan kleine open plekken in het bos en van mantel- en zoomvegetaties moet gepromoot worden terbevordering van het aantal nachtvlinders.

� In een straal van minstens 5 km rond de kolonie zou het gebruik van anti-parasitaire middelen inhet veevoeder streng gelimiteerd moeten worden (eventueel alleen in de winter toestaan) en hetbehoud van extensieve veeteelt bevorderd worden.

� In vleermuisrijke bosgebieden en natuurreservaten moeten holle bomen bij voorkeur in de herfstgeveld worden om te vermijden dat winterslapende vleermuizen worden gedood. Als eraanwijzingen zijn dat er kolonies van Bosvleermuizen voorkomen dan moet men extra voorzichtigzijn.

� Voor de bosarbeiders van AMINAL en de onderaannemers die vellingen uitvoeren in dedomeinbossen zou een richtlijn moeten worden uitgewerkt. In het geval dat vleermuizen worden

Soortenfiches 129

aangetroffen bij een velling moet zo snel mogelijk een vleermuisdeskundige gecontacteerdworden.

Bijkomend onderzoekDe actuele verspreiding van de Bosvleermuis moet verder onderzocht worden aan de hand van bat-detectorstudies. Lokalisatie van de bosbestanden waar de kolonies gevestigd zijn kan een enorme hulpbetekenen bij de uitwerking van concrete beschermingsplannen.

Soortenfiches130

Gewonegrootoorvleermuis

Grijzegrootoorvleermuis

Bruine of gewone grootoorvleermuis Plecotus auritus (Linneus, 1758)Grijze grootoorvleermuis Plecotus austriacus (Fischer, 1829)

Voor 1970 werd geen onderscheid gemaakt tussen de Gewonegrootoorvleermuis (Plecotus auritus) en de Grijze grootoorvleermuis(Plecotus austriacus). Een juiste determinatie kan enkel aan de handvan schedelkenmerken (dode exemplaren) of door meting van deduimlengte (bij vangst). Daarom wordt ook nu nog tijdens dewintertellingen en ook bij bat-detectorwaarnemingen geenonderscheid gemaakt tussen beide soorten. Het volgende is vantoepassing op de twee soorten. In Vlaanderen komen beide soortenvoor maar de Gewone grootoor is het meest algemeen.

AreaalDe grootoorvleermuizen komen bijna in heel Europa voor. DeGewone grootoor heeft een meer noordelijke verspreiding invergelijking met de Grijze grootoor.

Lichaamsbouw en sonar� De grootoren hebben brede vleugels waarvan de top zeer flexibel

is. De lichaamsbouw is aangepast aan een trage, fladderende vlucht tussen de vegetatie. De dierenkunnen ter plaatse blijven stilhangen.

� De sonar is van het FM-type maar bijzonder zacht (fluistersonar). Insecten worden vaakgelokaliseerd door passief te luisteren. De grootoor heeft grote oren die geschikt zijn om degeluiden van vliegende en bewegende insecten op te vangen.

Voortplanting� De wijfjes worden in het 2de jaar geslachtsrijp� De jongen worden geboren tussen 15 juni en 15 juli. Na 4 weken zijn de jongen vliegvlug. � De paring vindt plaats tijdens de herfst en winter in de winterverblijfplaatsen.

Winterverblijfplaatsen� Grootoorvleermuizen worden 's winters in allerlei onderaardse verblijven aangetroffen; forten,

bunkers, ijskelders en mergelgroeven. Het aantal dieren in de klassieke winterverblijfplaatsen isweersafhankelijk en vermoedelijk overwintert een groot percentage van de dieren in gewonehuizen en in bomen. Ze overwinteren bij een omgevingstemperatuur van 2o tot 6oC, dit kanevenwel plaatselijk variëren van -2o tot 8.5oC.

� Zowel de Gewone- als de Grijze grootoor zijn korte afstandstrekkers. De afstand tussenwinterverblijfplaats en zomerverblijfplaats ligt tussen 1-5 km. De langste afstanden ooitwaargenomen zijn 42 km (Gewone grootoor) en 62 km (Grijze grootoor).

Zomerverblijfplaatsen� Van de Gewone grootoor zijn er gebouwbewonende kolonies en boombewonende kolonies.

Kolonies in gebouwen (voornamelijk kerkzolders) kiezen voor warme zolders, bestaande uitverschillende compartimenten en langs de binnenzijde afgewerkt met hout. Meestal bestaat dedakbedekking uit leisteen of zwarte dakpannen. Boombewonende kolonies gebruiken bij voorkeurspechtenholen of rottingsholen met een grote ingang. De holte moet wel naar boven zijn uitgerot.Solitaire dieren (vnl. mannetjes) kruipen weg achter losse schors.

Soortenfiches 131

� De Grijze grootoor werd tot nu toe enkel in gebouwen waargenomen. De selectiecriteria zijnwaarschijnlijk zeer gelijkaardig aan deze van de Gewone grootoor. Er komen regelmatig gemengdekolonies voor.

Foerageergebieden� Grootoren foerageren in een maximum straal van 3,5 km rond de kolonieplaats. De meeste

activiteit speelt zich af in een straal van 0,5 km. De grootoor is, als traagvliegende soort, gevoeligvoor predatie en volgt zeer strikt de aanwezige landschapselementen.

� De Gewone grootoor foerageert in bossen en beboste landschappen (parklandschap, tuinen enboomgaarden). In Groot-Brittannië werd een voorkeur voor oude loofbossen vastgesteld.Onderzoek in Duitsland en eigen onderzoek tonen aan dat ook in naaldhoutbestanden(voornamelijk fijnspar), en in het bijzonder op de overgang tussen naaldhout en loofbos een grootdeel van de tijd gefoerageerd wordt. Grootoren foerageren ook in stallen en veeschuilplaatsen waarze vliegen en motten van de muren en het plafond plukken. Dit gedrag werd vooral waargenomenin slechte weersomstandigheden.

� Het dieet van de Gewone grootoor bestaat enerzijds uit nachtvlinders (26-61% Lepidoptera, vnl.Noctuidae) en anderzijds uit dag-actieve of niet vliegende insecten die van de vegetatie wordengeplukt zoals spinnen, kevers, oorwormen en mestvliegen (Araneidae, Coleoptera, Dermaptera enScatofagidae).

� De Grijze grootoor lijkt veel minder strikt bosgebonden te zijn. De vleermuizen wordenwaargenomen in bossen, parken en tuinen maar ook boven open weilanden en rond alleenstaandeloofbomen.

� Het dieet van de Grijze grootoor wordt gedomineerd door nachtvlinders (vnl. Noctuidae); Dezeinsecten maken 72-90% van het dieet uit. Aanvullend werd een klein percentage dag-actieve enniet vliegende insecten in de uitwerpselen aangetroffen.



Rode lijst van de zoogdieren in VlaanderenBern conventieBonn conventieHabitat richtlijn EUIUCN rode lijst

Gewone grootoor

Vermoedelijk bedreigdappendix 2appendix 2


Grijze grootoor

Bedreigdappendix 2appendix 2


Populatietoestand� In de winterverblijfplaatsen werd in Nederland tussen de jaren ‘40 en ‘70 een sterke achteruitgang

vastgesteld. Uit de wintertellingen in Vlaanderen blijkt dat de soort zich maar moeizaam herstelten dat er geen sprake is van een duidelijke aantalsstijging.

� Tijdens de zomer is de grootoor de meest algemene soort op kerkzolders in Vlaanderen. Maar tochlijkt het erop dat de soort in de loop van deze eeuw een sterke achteruitgang heeft gekend.Alhoewel er geen cijfermateriaal is om dit te staven, kunnen we uit verklaringen van plaatselijkebewoners opmaken dat de kolonies vroeger veel meer dieren telden.

Voornaamste bedreigingen� De grootoorvleermuis is bijzonder gevoelig aan vergiftiging door pesticiden. Het is een soort die

als gleaner foerageert. Na een behandeling met insecticide vormen de dode en half-dode insecteneen gemakkelijk prooi waardoor hoge concentraties giftige stoffen worden opgenomen. Ook door

Soortenfiches132

de behandeldeling van de kolonieplaats met toxische houtbehandelingsproducten kunnenvergiftigingen optreden.

� De afname van het bosareaal, het verdwijnen van mantel- en zoomvegetaties en van open plekkenin het bos en de aanplanting van monoculturen zijn allemaal factoren die het aantal vlindersnegatief beïnvloeden en indirect dus ook voor grootoorvleermuizen ongunstig zijn.

� Het verdwijnen van verbindingselementen tussen de kolonieplaats en de foerageergebieden.� De achteruitgang van de natuur in de bebouwde omgeving. Het verdwijnen van oude bomen,

kleine parkjes, enz. Dergelijke groene elementen zijn belangrijk vermits de grootooren foeragerenin de onmiddellijke omgeving van de kolonieplaats.

Belangrijkste beschermingsmaatregelen� Een reglementering en beperking van het gebruik van pesticiden in de landen tuinbouw is

aangewezen. Alsook een verbod om voor zonsondergang te sproeien.� Ter bescherming van de kolonieplaatsen zou een verbod op het gebruik van toxische

houtconserveringsmiddelen van kracht moeten worden. De uitvoering van (renovatie)werken opzolders waar kolonies voorkomen moet eveneens gereglementeerd worden.

� Het behoud en/of de aanleg van landschapselementen tussen kerken en bossen is enorm belangrijk.� Het behoud en/of de aanleg van groenelementen in de bebouwde omgeving, in het bijzonder in de

onmiddellijk omgeving van de kolonieplaats is voor de grootoor eveneens belangrijk.

Soortenfiches 133

Mopsvleermuis Barbastella barbastellus (Schreber, 1774)

AreaalDe Mopsvleermuis (of dwarsoor) komt voor in grote delen vanEuropa. In West-Europa is ze minder algemeen. In het zuiden vanSpanje, Portugal en Ierland is de soort afwezig.

Lichaamsbouw en sonar� De Mopsvleermuis heeft brede voorarmvleugels maar een lange

vleugeltip. Dit wijst op een niet al te snelle maar weinig wendbarevlucht.

� De sonar is van een enigszins afwijkend type. Er is een kort CFdeel gevolgd door een steil FM gedeelte.

Voortplanting� Wijfjes zijn geslachtsrijp in hun 2de levensjaar� De jongen worden geboren rond 15 juni. Veelal krijgt elk vrouwtje 2 jongen. � De paringen vinden plaats tijdens het najaar en de winter. Het is niet bekend of de Mopsvleermuis

speciale paarplaatsen heeft.

Winterverblijfplaatsen� Mopsvleermuizen worden gevonden in grotten, forten, bunkers en ijskelders. Daar prefereren ze de

meer open, vaak tochtige gedeeltes met een lage temperatuur (0-5°C). In Oost en Centraal Europaworden ze veel aangetroffen in grote clusters, tot meer als 1000 dieren. In West-Europa wordt dezesoort slechts zelden in winterverblijven gevonden, meestal in kleine aantallen. De dieren kruipengraag weg in spleten. In de Franse forten die als winterverblijfplaats worden beschermd is men erin geslaagd de aantallen aanzienlijk te verhogen door het aanbrengen van planken evenwijdig metde wand (met een tussenruimte van ongeveer 2 cm).

� Men vermoedt dat het een middellange afstandstrekker is. De maximale gekende trekafstand is 300km. In West-Europa is de soort mogelijk sedentair en overwintert ze in de buurt van of in dezomerverblijfplaats.

ZomerverblijfplaatsenKraamkolonies worden gevonden in daklijsten, achter vensterluiken, in holle bomen en invleermuiskasten. De kolonieplaatsen zijn meestal vrij open. De kraamkolonies zijn niet groot, 5 tot 30individuen. Er is weinig geweten over de vereisten die aan de kolonieplaats worden gesteld.

Foerageergebieden� Er zijn geen literatuurgegevens over de afstand tussen kolonieplaats en foerageergebieden.

Waarnemingen in de omgeving van een kleine kolonie in West-Vlaanderen wijzen erop dat dedieren in de onmiddellijke omgeving van de kolonie foerageren.

� De Mopsvleermuis is een onopvallende soort en er zijn slechts weinig zomerwaarnemingen vangekend. Ze wordt voornamelijk aangetroffen in bosrijke, heuvelachtige gebieden. De soort lijktook sterk gebonden aan moerassige gebieden.

� Het dieet bestaat voor het grootste gedeelte uit nachtvlinders (Lepidoptera). Voor het overigeworden enkel zachte, vliegende insecten gegeten zoals muggen en vliegen (Diptera).

Soortenfiches134


Wettelijke status in Vlaanderen en Internationaal� Rode lijst van de zoogdieren in Vlaanderen: verdwenen� Bern conventie, appendix 2� Bonn conventie, appendix 2� Habitatrichtlijn EU, annex 2 en annex 4� IUCN rode lijst: kwetsbaar

Populatietoestand� Tijdens het ringonderzoek van het KBIN werd de Mopsvleermuis regelmatig aangetroffen in de

winterverblijfplaatsen, maar steeds in lage aantallen. De meeste waarnemingen komen uit deprovincies Brabant en Luik. Na de jaren ‘70 werden slechts sporadisch nog waarnemingen gedaan,o.a. 1 dier in het fort van Borsbeek. In 1981 werd in Sluis, net over de grens in Zeeuws-Vlaanderen, een klein aantal overwinterende dieren aangetroffen in de kelder van een verlatenfabriek. Deze winterverblijfplaats is ondertussen gesloopt en de dieren werden nadien niet meerteruggevonden. In het Zoniënwoud (Wallonië) werd in het begin van de jaren ‘80 een solitair dieraangetroffen. Het was volledig bedekt met houtpulp, hetgeen erop zou kunnen wijzen dat diervoordien in een boomholte had verbleven. In 1998 werd in de omgeving van Beernem (West-Vlaanderen) een overwinterend dier gevonden in een ijskelder. Later bleek dat het om een kleingroepje (3-5 dieren) gaat. De dieren zijn tot nu toe elke winter opnieuw waargenomen. Ook in demeeste andere Europese landen wordt een sterke achteruitgang vastgesteld.

� Er is slechts 1 oude zomerkolonie gekend. In de kerk van Wortel (Antwerpen) zou in de jaren ‘30een kleine kolonie verbleven hebben. Na de vondst van overwinterende dieren in Beernem heeftbat-detectoronderzoek uitgewezen dat de dieren ook in de zomer aanwezig zijn. Ze verblijven in deruïne van een oud kasteel. Het gaat om een kleine groep dieren en het is niet duidelijk of het gaatom een kraamkolonie.

Voornaamste bedreigingenDe ecologie van deze soort is onvoldoende gekend om een gegronde uitspraak te kunnen doen over debedreigingen. Algemeen wordt verondersteld dat het een soort is die gevoelig is voor verstoring envooral wordt bedreigd door het verdwijnen en verstoring in zowel de winterverblijfplaatsen als dezomerverblijfplaatsen. Op basis van het dieet is het logisch om te veronderstellen dat ook deachteruitgang van het aantal vlinders heeft bijgedragen tot de achteruitgang o.a. door het gebruik vanpesticiden en het verdwijnen van mantel- en zoomvegetaties en andere kleine landschapselementen.

Belangrijkste beschermingsmaatregelenHet voorkomen van deze soort is in Vlaanderen onvoldoende gedocumenteerd. Bescherming kan zichmomenteel dan ook enkel richten op de gekende kolonie in Beernem. Voor deze kolonie zou zowel dekolonieplaats (de ruïne) als de winterverblijfplaats (een nabijgelegen ijskelder) en de omgeving (hetkasteelpark) een wettelijke bescherming moeten krijgen.

Bijkomend onderzoekDe verspreiding in Vlaanderen moet verder onderzocht worden. In eerste instantie kan men nagaan ofin de omgeving van de vroegere verblijfplaatsen nog dieren voorkomen.


Kleine hoefijzerneus Rhinolophus hipposideros (Bechstein, 1800) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

Grote hoefijzerneus Rhinolophus ferrumequinum (Schreber, 1774) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

Vale vleermuis Myotis myotis (Borkhausen, 1797) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

Watervleermuis Myotis daubentonii (Kuhl, 1817) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

Baardvleermuis Myotis mystacinus (Kuhl, 1817) Brandts vleermuis Myotis brandtii (Eversmann, 1845) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

Franjestaart Myotis nattereri (Kuhl, 1817) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

Bechsteins vleermuis Myotis bechsteinii (Kuhl, 1817 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

Meervleermuis Myotis dasycneme (Boie, 1825) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

Ingekorven vleermuis Myotis emarginatus (Geoffroy, 1806) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116

Gewone dwergvleermuis Pipistrellus pipistrellus (Schreber, 1774)Kleine dwergvleermuis Pipistrellus pygmaeus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

Ruige dwergvleermuis Pipistrellus nathusii (Keyserling & Blasius, 1839) . . . . . . . . . . . . . . . . 121

Laatvlieger Eptesicus serotinus (Schreber, 1774) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

Rosse vleermuis Nyctalus noctula (Schreber, 1774) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

Bosvleermuis Nyctalus leisleri (Kuhl, 1817) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

Bruine of gewone grootoorvleermuis Plecotus auritus (Linneus, 1758)Grijze grootoorvleermuis Plecotus austriacus (Fischer, 1829) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

Mopsvleermuis Barbastella barbastellus (Schreber, 1774) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

Soortbeschermingsplan Vleermuizen1 Hoofdstuk 1: Inleiding en algemene ecologie 1. Algemene ecologie...

Documents

Transcript of Soortbeschermingsplan Vleermuizen1 Hoofdstuk 1: Inleiding en algemene ecologie 1. Algemene ecologie...