skrttt foar Fryske! aalkunde

Gysbert Japlex os taalbouwer(lêzing hoden yn Bolsert óp 23 augustus 1992by gelegenhyd fon it Monûmint fon de Mwanne Gysbert Japicx).

Tony Feitsma

YnliedingGysbert Japicx wie net ol1inne un dichter mar ek un taalbouwer, neffens Hellinga(1938, 157) sels 'Nederlands grootste taalbouwer in de XVIIe eeuw'. Gysbert hatfwar it frysk un goede, moderne stavering makke, en hy hat de taal smeid ta enbrûkt os Uil modern, Iyterêr ynstrumint fwar olderhonde soarten fon Iyteratuer.Fondotoangeande stie er óp ien hichte mei nederlênske tiidgenoaten lykosHuygens, Hooft, Vondel. Hy hie ek deselde lyterêre oryentaasje óp it sûdden fonEuropa en deselde lyterêre ydéalen. Yn ferlyking mei syn nederlönske kónfratersis syn oeuvre mar beheind, mar yn dot iene bûk fon him, de Rymlerije, wurdtlyteratuer levere dy't kwa genres en taalfwarm modem en by de tiid is.

Yn it neikommende geane wy yn óp Gysbert syn stavering, syn bouwoan de wurdskot, de wurdfwarming en de syntaksis, de skaaimerken fon syntaalgebruk yn hegere en legere genres, de kwesje fon it kómö fon Gysbert synfrysk (ût de stêd of fon it Ion) en syn gebruk fon dyalektfwarmen. Dêrby wurdtwiisd óp oerienkómsten mei it wurk fon Huygens óp it stik fon taalgebruk en1yteratuer.

Lettere krytyk óp de stavering fon GysbertIen fon de ûnderdielen fon Gysbert Japicx syn taalbouw is de stavering dy't er ynde rin fon syn wurk ûntwikkele hat. Mar ot Gysbert don sa'n grut taalbouwer is,hû kómt it don dot benammen yn de 19de ieuw, mar ek letter nog wól, Gysbertsyn stavering sa min beoardiele waard? Dot sit him olderearst yn un prinsypjeelferskil. Begjin 19de ieuw stiene Harmen Sytstra en oaren un stavering foar dy'tmear óp it ödfrysk rjóchte wie. Yn dot ramt waard Gysbert Japicx syn staveringkrytysjerre ómdot dy tefólle óp it hollönsk te seil gie (Sytstra (1854, XI) endêrby ek nog ingelske eleminten brûkte (M. Hettema (oersetting Rask) (1832,xiv):

dat zijn werk, wat de schrijfwijze betreft, zo vol taalkundigefouten is, dat het hier niet, even min als ALTHUIJZEN'S

Tydskrift faar Fryske Taalkunde, jiergong 7 (1992), s. 29-53.

Tony Feitsma

Friesche Rymlarij, in aanmerking kan komen. Het is eenzamenweefsel van Angelsaksische, Hollandsche en Friescheklanken,zonder orde daargesteld; [...]

Fjirder bükte Gysbert Japicx neffens sizzen tefólle oerstollige lettertekens:

Gysbert Japiks nou skreau nei de omslachtige spelwize fen synliid, [...] mar hy brokte döch in omhael fen letters dy netnedichbinne: ck, gh, hwêr me mei in inkelde k ef g folsteankoe, [...] (De Fryske Boekstavering (1879,5-6»

Un tredde punt fon krytyk is it temin oan könsekweensje yn de stavering:ferskillende werjeften fon itselde lûûd, Dy krytyk fyne wy by Epkema yn synGysbert-ûtjefte fon 1821:

In tijds eene volledige Lijst gemaakt hebbende van allewoorden, bij den Dichter voorkomende, heb ik getrachtGIJSBERT JAPICX uit hem zelven te verbeteren, en mij dievrijheid veroorloofd, die elk in mijn geval zich zou hebbenveroorloofd. Algemeen toch is het bekend, dat onzeVoorvaderen in de spelling der woorden zeer onvast enveranderlijk zijn geweest: dit gebrek heeft onzen Dichter ookherhaalde malen aangekleefd. Met dat al, moet men echter nietdenken, dat, wanneer er verandering in spelling wordt bespeurd,zulks altijd aan dit gebrek moet worden toegeschreven. Verrevan daar: men vindt in eene zoo verbazend rijke taal, als deLand-friesche is, gedurig andere dialekten en tongvallen; enmen ontdekt deze ook bij onzen Dichter, wijl dezelve oponderscheidene tijden, misschien ook plaatsen, zijne Gedichtenopgesteld hebbende, van onderscheidene tongvallen gebruikheeft gemaakt. Somtijds niet te min hadden Uitgever,Letterzetter of Correcteur zich schuldig gemaakt aan hetbederven van den tekst, die door den Dichter wel wasgeschreven; gelijk elk oplettende uit mijne Aanteekeningen zalkunnen zien: somtijds was de Dichter zich zelven in despelling niet gelijk. En het zijn vooral deze gebreken, die ikmet alle zorgvuldigheid heb zoeken weg te nemen, om, zooveel doenlijk was, 's Dichters eigen werk te herstellen; mij denbraven man als tegenwoordig voorstellende, en onder deszelfsoog, als het ware, en met zijne toestemming verbeterende, wat

30

Gysbert Japicx os taalbouwer

ve;rbeterd diende te worden. (Epkema (1821, (***)3r), Voorredede-s uitgevers).

Joast Halbeertsna (1840, 131) is it net iens mei Epkema syn ópfettingen en dysyn ferbetcerngen yn de tekst fon Gysbert. Hy wiist óp de mooglikhyd fonferskillend-e ûspraken fon itselde wurd en óp de swirrighyd óm de lûden fon itfrysk yn de lelters fon lis alfabet wer te jaan,

De gelijkvormigheid in de spelling, welke Epkema najoeg, zoumoeten steunen op het denkbeeld, dat hetzelfde woord in dentongval van Gysbert ook steeds dezelfde uitspraak had. Ditdenkbeeld nu houdt geenen steek. Quea en qua,voorbeeld, die zich nu aan twee onderscheidene IrA1!1',,",l!llI

toegeëigend zoodat de qua, en degewcne Landfriezen quea zeggen, wierd in nogdoor elkander par en par, mar en mar in

kindschheid te Grouw, Bovendien de vokaalteekensAlnhabeth te arm, dan dat zich voor ieder der

~ ~ en teedere klankverschillen rener onbedorvenetaal dadelijk het onbepaalde en ontwijfelbare teeken aanbiedt.De dichter wankelt dus dikwerf tusschen y en uw en uy,

en dunkt, moeten die verschillendesoeumzen in onze drukken om tusschen de uitersten eennuddenevenredrge te zoeken, die het raadsel der ware ~Hl;,~r....... ",1r

Halbertsma is mis mei syn ûnderskie tusken y ennet fon tusken twa I->:"!"''',,,.-. (kónsonanten)

yn oare meast un y, mar dotoan, Halbertsma syn is mar hy sit neffensmy wól it lichtst de MeM os oaren Halbertsma eag te hawwenfwar de swirrigheden by it skeppen fon lil stavering, by it fêststellen fonb~~r~~~~~ en ferskillende lûden, Pon dy kont besjoen is de wól gauwris ûtterestelling ût Gysbert Japicx syn tiid dot lID taal dy't net skreon wie, ek net skreonwurde .koe, eins net sa raar. No hûgde Gysbert wól net un stavering ût it neat teskeppen, mar it frysk fon dû hie, dû't er begûn, nog net (of net mear) unsystematysk trógtochte stavering.

31

Tony Peitsrna

Ode en nije staveringMar der isnog wól wot mear oer Gysbert syn stavering te sizzen, Wy kmne ynwot ûs fon Gysbert syn wurk oerlevere is, gronologysk rugwei fjouwer fasenûnderskiede:

. de Tjerne-ûtjefte fon 1640;-de saneamde Juniana: de öskriften fon Junius fon sa'n tsien jier letter;-de Rymlerije-ûtjefte fon 1668 (ûtjûn fon Samuel Haringhouck ynBolsert);

- de Rymlerije-ütjefte fon 1681, desaneamde Gabbema-edysje, dy't ynLjouwert ütjûn is.

Yn de -utjefte-1681 is debiele ynhöd fon de Rymlerije-1668 nogris oerprinte, mardêr is on twadde diel mei 'nije stikken' oan tajekke wylst der yn it fwarwurk unferhonneling fon Gysbert oer syn (nije) stavering stiet, dy't rjöchte is oan deNauw-keurtgen Needer-lander en datjerre óp 4-7-1655.

Rûgwei kinne wy yn de tiid twa staveringen ûnderskiede, De Odestavering is dy fon de Tjeme fon 1640 en fon de Juniana; dy slût lID einhinneoan by de pear fryske stikjes dy't fwar 1640 skreon en/of püblysjerre wiene, Fonde nije stavering binne de bysûndere, fon it nederlönsk mear of minder öwykendelettertekens yn 1655 beskreon fwar de Nauw-keurtgen Needer-lander. Dystavering bie Gysbert Japicx un sin by en dêr bie er nei 'geploeght ende gepooghtals Icarus na 't wieok-wispelen ende Phaëton na 't karre-mennen':

De FRIEZEN zijn (met ootmoedigen verlof-smeking van onsevaderen) eertijds, gelijek alle Nêerlandsche Provincien, watruwelijek ende wan-schickelijck in 't stellen der letterenvervallen geweest, dat haddense met anderen gemeen: mybelangende, soeek mijn grijze moeder- ja beste-moeder-tael insoodanige letter-beelden te beldeeden en beklemmen, datse eenletter-kundigen on-FRIEZE sal kormen (soo waen ick) lezen.(Breuker 1989, I, 277).

It is net wis wêr yn 'e tiid ot krekt de greens leit nisken Ode en nije stavering. Ynmyn dissertaasje (Feitsma 1974, 514) ha ik oannómmen dot dy faaks óm 1653hinne leit. De fernijïng is it düdlikst te sjen yn de ütwreiding fon it gebrûk fonde uw, en fon de oa en ea. De ütwreiding fon de uw óp kosten fon ou (roun), oey(boeyte) en oe (ploege) soe oan ynfloed fon it ödfrysk lizze kinne (en fon deBurmania-sprekwurden fon 1614), wylst it systematysker gebrûk fon de oa en deea (broar.fordearre, pleatsï óp ynfloed ut it ingelsk wize kin (óp oanwizing fonJunius? mar de oa bat yn dy tiid ek ol höd yn de fryske tradysje). It sil Gysbertfaaks wól oansprutsen ha dot gwón wurden no gelykens skreon waarden yn it

32

Gysbert Japicx os taalbouwer

frysk en yo itingelsk (brea, dead, east).Y TIolie gefollen wyke dy tekens ö fon de haadstream yn de ûntjouwing

fon de nederlönske stavering. Dêrütwei is de beskuldiging yn de 19de ieuw dotGysbert syn stavering Uil grjimmank fon hollönsk, ingelsk en frysk wie, wól tebegrypen. Mardon ha se de frönske ynfloed oer de hólle sjoen, wont de dakjes ópa, een 0, dy't fwar Uil part ol yn de Juniana fwarkómme, kinne min oars earneweikömme, ek ol brûkke gwón Hollonners de circumflexus ek ol wól, mar donwól fólle bcheinder.

Wêrörn hat Gysbert de uw sa ütwreide? Hat er de fwarkar jûn oan unoare ütspraakkleur os yn ou en oe werjûn wie en hat er it j-lûûd yn de südhûksteroey net oanhöde wóllen? Hat er de uw-utspraak mwaier fûn? Of hat er itlûûdsysteem wot ünyfwarmer meitsje wóllen ynstee fon olderhondeûtspraakfaryaasjes? Sa'n ünyfwarmer systeem kin er ut ien dyalekt helle ha, marhy kin ek ut ûnderskate dyalekten byenwarhelle ha wot fon syn gading wie. Endon bliuwt nog de fraag wöt er stonderysjerje woe, de ûtspraak of inkeld deskriuwwize, Ynolle gefollen hat er it bûnte gehiel fon syn Ode stavering wotwuarderje wóllen. Dy wuardering, dy systematysjerring fon syn stavering is unbelangryk elemint yn syn taalbouw.

De beide ütjeften fon de Rymlerije dy't ollebeide nei Gysbert syn deaferskynden, höde har oer it olgemien oan dy nije stavering. Mar yn gwón ödereteksten yn de Rymlerije binne nog wól spoaren fon de Ode stavering te fynen dy'tnei olle gedachten dêryn sitten bleon binne by de korreksje. Staveringenbygelyks os roun mei ou ynstee fon uw, en oeyt ynstee fon uwt, Sökkeoerbliuwsels fon Ode stavering ha lettere generaasjes ta de ópfetting brocht dot

syn stavering ynkönsekwint wie. Wa't betinkt dot it jir yn wêzen gietóm twa ferskillende staveringen, of better sein óm twa ferskillende fasen yn deûntjouwing fon Gysbert syn stavering, sil mear eag krije fwar de systematyk ende kwalyteit fon de nije stavering fon Gysbert. Sa goed ot ik it besjen kin, jouwt

stavering de ütspraak fon it frysk fon dû goed wer, gons better os detsjintwurdige stavering dot dógt mei it frysk fon no.

Typografyen staveringDochs binne der wól ferskillen tusken de stavering fon de ûtjefte fon 1668 en dyfon 1681. De yn 1655 beskreone stavering wurdt it kónsekwintst fólge yn denije stikken fon de edysje-Iöê I, wylst de Rymlerije ton 1668 (en de neiprintingedêrfon yn 1681) Uil pear ópfollende öwykingen hat, It düdlikst is dot by de a:­

lygatuer. Yn Gysbert syn staveringstaljochting en yn de nije stikken fon 1681wurdt it wurd ek skreon os axeck, mar yn 1668 - en de werprintinge dêrfon yn1681 - wurdt kónsekwint eaek stavere. Yn oare ea-wurden is de edysje-1668

33

Tony Feitsma

ollyksa gons sünniger mei de ze-Iygatuer. Yn de ode stavering waard de a'

nammers nog faker brûkt os letter, dot it oanwinnen fon de ea óp kosten fon dea' yn de edysje-1668 folt hiel bót óp, Wy matte wól oannimme dot dy edysje ópdot punt nei 1655 mei sin normalysjerre is.

Ik tink dot dy normalysjerring fon de edysje-1668 un hiel praktyskereden hön hat. Wa't net ol te jóng is, hat der weet fon dot it printsjen fonödsbarde mei lead. Pon olle letters sieten un stikmannig eksimplaren yn deletterkost, en men mwast earst óp syn meenst un böge fon it bûk k.lear enöprinte ha, fwardot men dyselde letters óp Ie nij brûkke koe. Dot it tol fondeselde letters dot men öprintsje koe, wie beheind. No wie de ze-lygatuer unbysûndere letter, wont dy waard yn nederlönske teksten hast net brûkt.Haringhouck sil net genög fon dy ze-tekens yn syn letterkost hön ha, en dûruwast der wot óp run wurde, en dot waard dus de ea, wont e's en a's sine der byde rûûs yn syn letterkost sitten ha. De ljouwerter printerij fon 1681 si] betterfersjoen west hawwe. Dy printet ze-Iygatueren dot it un lust is, benammen ynwurden mei ea fwar gutturaal, lykos eag en pleag, wurden dêr't de ea yn deDongeradielen joeddedei nog oltyd os é utsprutsen wurdt ynstee fon os ea.

De edysje-1668 dögt wólris faker lID needspróng mei it eag óp lID tekrappe fwarried yn de letterkost: óp gwón plakken stiet wólris un hiel steal w'synstee fon un w. Gysbert syn stavering hat navenont un soad w's; dêrfondinnedot de fwarried w's wólris óp is by Haringhouck.

It soe wêre kinne dot de praktyk fon de typografy ek un rol spylet by deëa. Fwar de Nauw-keurigen Needer-lander beskriuwt Gysbert de êa en de oa ynien ferbön, Yn de lettere teksten fon 1668 kómt neist de oa sûnder dakje de oamei dakje dochs ek nog olris foar, mar de êa mist yn 1668 olhiel. It soe sa wêzekinne dot de Ó Uil fólle gewoanere letter wie os de ë: inkeld ol fwar de ütróp 0 memen de 0 nedig; faaks kaam de é gewoanwei yn it nederlönsk fólle minder foar.Sadwaande soe don de ë yn de edysje-1668 olhiel misse. Dêr't by sein wurde matdot de êa ek yn 1681 mar un bytsje fwarkómt. Mar wot de êa en de oa oangietkoe de printer him fonsels ek mei de ea en de oa sûnder dakjes rwe, wont dyhiene deselde betsjutting.

De jir neamde typografyske kwesjes binne nammers ol jerder wiidweidigyn TFT behonnele yn Feitsma (1988).

Taalbouw en dyalektUt it ferfangen fon de oey tróg de uw soe men êliede kinne dot Gysbert nei itearste hegjin net mear sa óp it sûdhûksters begien wie (Uil sûdhûkster wurdfwannut syn begjintiid is it wurd Zie fwar 'Iju' yn de Tajekke fon de Tjerneï. Dysûdhûkster kleur is Iykwóls nea ût syn wurk ferdwûn. Bolsert mat dûdestiids

34

Gysbert Japicx os taalbouwer

sawot óp •e greens fon it sûdhûksters en it 'gewoane' frysk lein ha en de dichterbrûkt krekt yn syn lettere wurk düdlik südhûkster fwarmen (bod, trodde, dol, hol,holp, smoltje, not, sot, brat fwar bed, tredde, del, hel, help, smeltje, net, set,bret) en inkeld ek wól fwarmen ut Hylpen: Doayter, Doayt'ren fwar 'Dochter,Dochters' (dot neamt Gysbert sels hylpersk, mar Johannes Hilarides seit dot itdooater wêze mat (Breuker 1989, Il, 88»; wale-bed fwar 'widze' (Breuker 1989, I,138 en Junins yn Feitsma 1956, s. 94). De funksje fon dy sûdhûksterdyalektfwarmen is lyterêr: it dyalektferskaat binnen it frysk jûg Gysbert de könsóm ien fon de Renaissance-ydéalen te fólgjen, nammentlik it brûkken fondyalektfwarmen óm de lyterêre taal te ferrykjen. Ot Gysbert ek fwarmen ut oarefjirderö Iizzende dyalekten brûkt hat, wit ik sa net. By it fermjen fon synstavering hat dot mooglik it gefol west, mar de ferskillen dotoangeande binne ­olteast fwar üs no - minder dûdlik, Wy witte gewoan net hû't de fryske sprektaalen de faryaasjes dêrfon der yn Gysbert syn tiid krekt ûtseagen.

Ot wy bûtten Fryslön óm parallellen fon dot stribjen nei it ferrykjenfon de taal tróg dyalektfwarmen sykje, don is de earste namme dy't wytsjinkómme dy fon de frönske dichter Ronsard (1524-1585). Hy ferdigene itbrûkken fon argayske en dyalektfwarmen en helle dêrby de parallel oan fon itgryksk, dêr't de dichters ek de eigen taal fon har Ion brûkten, yn it bysûnderTheocritus,

It giet jir óm lyterêr gebrûk fon dyalekt os lykweardige taal. De frênskedichters kamen gauwris fon it Ion, en yn it ramt fon de Renaissance wiene sökkedyalektfwarmen un bewiis fon de rykdöm fon de taal. De parallel mei it grykskwie fwar de meensken dû hiel oertsjûûgjend. Dochs wurdt der yn Frankryk olridlik gauw oanwurke öp un frönsk sûnder provinsjalismen (sjóg jiroer fjirderAlexis François I, 172-173, F. Brunot II, 174). En dyselde ûntjouwing sjóggewy ek yn Nederlön. Dot wól fonsels net sizze dot dot stribjen fwörtendalik lID

trogslaand sükses wie. Der wie oant yn de 18de ieuw nog hiel wot stryderaasjeoer de fraag wot no it bêste nederlónsk wie (sjóg dêroer bygelyks Hellinga(1938»).

FerfryskingDer spylet ek un tendeens ta ferfrysking yn it wurk fon Gysbert. Wy kinne dêrbytinke oan staverings- enJof Iûûdferoaringen yn fryske rjóchting, lykos loanje,stoanje mei oa ynstee fon de eu yn leunje, steunje, en it meartol deagen by deymei ea ynstee fon dagen mei a, en faaks ek oan de j yn meytsje (ynstee fonmeytseï. Lykos it mei de sûdhûkster o-fwarmen gie, hat de dichter ek dy fwarmenfaaks wer ut Uil oar frysk dyalekt helle os syn eigen. Hat er de 'nije' fwarmenmwaier en karakteristyker run en hat er dêr syn lyterêre taal mei ferrykje wóllen?

35

Tony Feitsma

Wy wene ek oan de mooglikhyd tinke kinne dot yn it frysk fon de stêd Bolsertde minder fryske fwarmen mei eu en a en sûnder -je-utgóng brûkt waarden, wylstde ütspraak fon dy wurden mei oa en ea en mei -je-utgóng óp it plottelön (of Uil

part dêrfon) gewoan wie. Mar oer de mooglikhyd dot der yn Bolsert dûdestiidsneist it stedfrysk ek nog frysk praten waard, krij ik it aanst nog.

Haantjes (1929,205-206) neamt fwarbylden fon feroaringen fon wurdenyn fryske rjóchting:

Egge, Wyneringh in Goadsfrjuen bezit wel de sprekendstevoorbeelden van deze taalzuivering. Een praeterie noemtGysbert zijn gedicht nog in 1648. In 1668 is het een petteatgeworden. Altijd wordt door het Frieser-klinkende steez-oonvervangen, roting wordt gong-stoack, de geande wordt degonger, het werkwoord strecki wordt bruwcki, tafel wordt ijt­disckï Enkele van deze veranderingen zullen er toe bijgedragenhebben om het werkelik bestaande Fries beter te benaderen.Andere, als gong-stoack en ijt-disck, waren waarschijnlikwoorden, door Gysbert zelf gemaakt, om het vreemde, on-Friesklinkende woord te vermijden. Zij waren dus, van Gysberteigen standpunt bezien, purismen, zelfgemaakte nieuwevormen.

It is net wis ot der yn ol Haantjes syn fwarbylden wöl sprake is fon feroaring ynfryske rjöchting: eet-disch, steeds-aan en gang-stok (ferlykje it fryske gengel­stok) en 'pettear' steane net yn it grutte nederlönske wurdbûk, it WNT, marganger wöl, De feroaringen geane net ollinne yn fryske rjóchting, de nije wurdenbinne ek mear spesyfyk, mear 'markjerre', en minder olgemien. It is sa te sjentagelyk un stribjen nei fryskens en nei poëtyske wurking en lyterêre sier. Dersoene nog wól mem-feroaringen yn fryske rjóchting te neamen wêze, en Haantjesdógt dot ek (bygelyks evenwol en knecht yn de edysje-1668, dy't yn de edysje­1681 lyckewol en feynt wurden binne), fryskere fwarmen bringe - sa'tHaantjes 01 oannimt - de taal fon de dichter wólris tichterby it 'gewoane'meitsje de taal wólris 'fólksaardiger', mar dot lyket net de earste bedoeling tewêzen: ek de ferfryskingen tsjinje de taalbouw, it kulturele, Iyterêre karakter fonit wurk,

GearstcllingenDotselde kulturele, lyterêre karakter wurdt ek befwardere tróg it brûkken fongearstollingen en öliedingen, dy't fwar un grut part lykóprinne mei de

36

Gysbert Japicx os taalbouwer

gearstollirsgei yn de nederlönske lyterêre teksten fon dy tiid, mar don yn un fryskjoske. De dichter fwarmet nei analogy fon dy besteande gearstollingen sels wernijen. Dot: wie óp himsels net ûngewoan, Sels Camphuysen, dy't bekind stietóm syn sobere styl, makke nije gearstollingen. Schenkeveld-Van der Dussen(1986, ISO) neamt: gehertpijnt, wijs-gelampt, wete-blijvigh quaet, Niet­wezemheydt enoaren,

Un pear gearstollingen fon Gysbert ha ik ris ópsocht yn it WNT. Iknim no mar oan dot wurden dy't net yn it WNT steane, ek net yn nederlönsketeksten fori nei 1500 fwarkómm.e. Dot is fensels net hielendol wis, mar men mateame fon ütgeau. Gwón gearstollingen draait Gysbert gewoan óm en don hat erwer un lij wurd (fon de kodjerringen efter de ju fólgjende fwarbylden jouwt itearste syfer de ütjefte oan (5 =Rymlerije 1668 en 7 =Rymlerije 1681), desyfers dêrnei it nûmmer fon de tekst en de fjouwer lêste syfers it rygelnûmmer;sjóg Breuker (1989) en Feitsma (1974»:

g ljoer-agjende (71630005) stiet yn it WNT os gluur-oogen; reg­gleerekjen (71890264) haw ik net run.gloarglanze (51470021) kin ferlyke wurde mei glorieglans yn it WNT;Glanz-gloarjend' (51380004), Glanz-gloarjende (50590033), Glanz­gloarret (50370008) mei met glans en gloor; ferlykje ek: Jon glanz',Jon gloar' (51400024) en myn glanz', myn gloar' (51410025).schamm'-rea (51290027,51450032) stiet yn it WNT os schaamrood;rea-schamme' (51360019) ha ik net run.gruwn'<djiep (50800014) ha ik net yn it WNT fûn; djiep-gruwn'(51320021), djiep-gruwnigh (51080049) stiet yn it WNT os diep­grondig.tinck-quea (50960020) ha ik net yn it WNT fûn; qua-tinsen(71890516); kwaaddenkend stiet yn it WNT.slomm're'-eag-pinck (51270020) eag-pinckjen (51320016) (by pinckjen(50970011» stiet net yn it WNT; wól pink-oogen, oogpink. oogpinker.

Gwón ha ik hielendol net werómfûn yn it WNT, lykos:

oeg-blier-mijlde (50340221) en blier-eage (50160027) steane beide netyn it WNT; mar cf. root-ooghe (= blei (fiskj),moek-lagen (71910135); muik-lagen ha ik net yn it WNT run.

Gwón kómme hielendol oerien mei nederlönske fwarmen:

37

Tony Feitsma

nea-twang (50480091); yn it WNT nooddwang (cf. dwanggareel.toomgareel); ferlykje ek neä-twingd (71890450), nead-twingd(71890576); nead-druwckjenden (71910594».wetter-eegjen (71630007) stiet yn it WNT os water-oogen; cf. oog­water.

De kömbynaasje inckelhertig lyket (nijjfwarme te wêzen os tsjinstelhng ta'dûbbefhertig'.

inckel-hertigh-gol (51400026); enkel-hartig haw ik net yn it WNT run.

Yn gwón gefollen steane de betsjuttingen fon de twa leden fon de gearstollinghiel ticht byenwar sadot it earste lid mear de funksje fon un fersterking krijt. Dotjildt fwar de jirfoar ol neamde fwarbylden mei gloar en glanz en fwar gljoer­iegjende enag-gloerckjen mar ek bygelyks fwar:

schánn-schamm' (51370009).toorn-grijmm' (50960018).

Oare gearstollingen folie óp tróg rym of allyteraasje. Dot jildt fwar de jirfoar olneamde fwarbylden mei gloor en glanz; mar ek fwar bygelyks:

gruwnig-buwnig (50800006).grijm-grouwle (50560003) ha ik net yn it WNT run; (cf. gramgrimmig.heetgrimmig).

Der binne gons gearstollingen mei gruwn en hertsgruwn. Dêr jerre ek by dejirfoar ol neamde fwarbylden mei gruwn' en djiep en de gearstolling gruwnig­buwnig, mar ek nog hiel wot oaren:

on-gruwne (50830002,50900008) kin ferlyke wurde mei ongrond (=grondeloze diepte) yn it WNT;hert-gruwnlijck (50620018); hert-gruwnlijcke (71610001); hert-gruwns(51310001); hert-gruwnz (51470046); herte-gruwn (51020044); herte­gruwn' (50930002, 51350072, 51360003, 61060002); herts-gruwne(51080027); blyhertsgruwne (51110028); herts-njue-gruwnigh(51320014). cf. yn it WNT hartgrondig, hartgrondiglijk. hartgrondelijk;en fjirder: ongrondbaar, ongrondeerbaar, ongrondelijk, ongrondig,grondachtig, grondeeren, grondelijk. grondeling, grondeloos, gronden,grondig, grondigen.

38

Gysbert Japicx os taalbouwer

Gysbert stietbekind óm syn hiel lange en gearstolde wurdkeppelingen. Dot dersteane un bel soad gearstollingen mei mear os twa leden yn syn wurk (jirfoarbinne ol n.e~lInd: slomm're-eag-pinck', ceg-blier-mijlde, blyhertsgruwne, herts­njue-gruwriith, inckel-hertigh-goly:

ecsg-drippvstirt-reyne (51300020).glallr.-op-deagjen (50990012).

Krektlyk os by syn ferfryskingen syket en fynt Gysbert ek jir minder gewoane,mear markjerre en bysûndere wurden. Yn dy sin binne syn gearstollingen, fwarun part oarr ilnederlönsk ûntliend en fwar un part nei analogy fon wot er dêr runeigenoanret, wer un elemint fon syn lyterêre, stylistyske kréatyvyteit, dy't óp ditstik fon sakea benammen óp de hegere genres rjóchte is.

Skaalmer-ken Con de hegere genresMei't de stikken fon de hegere tekstsoarten meastentiids ek fon Dijer datumbinne, kinne wy net oltyd sjen ot un feroaring gearhinget mei un ûntjouwing fonGysbert syn taal en taalbouw yn de tiid of mei un stylistysk skaaimerk fon lID

bepaald tekstsoarte. Wy ha sjoen dot Gysbert yn de geerspraak Egge, Wyneringhin Goadsfrjuen de wurdkar jir en dêr frysker makke hat; dot is dus un kwesje fonlettere ûntjouwing, en itselde jildt fonsels ek fwar de staveringsferoaring fon óm1653 hinne (en nei olle gedachten ek fwar de ferfryskjende feroaring fon eu ta oa

yn loanje, kroanje en fon a ta ea yn deagen). Dot lyket un kwesje fon tiid tewêzen en net fon tekstsoarte.

Oan un ferskil yn tekstsoarte soe faaks te tinken wêze by it sterkerwurden fon de -je-utgóng yn verba os meytselmeytsje. Dy grup mei ynfynytyfóp -tsel-tsje jert kwa bûging by de -je-tiidwurden, en Gysbert wól jir grif degrammatykale struktuer fon dy -je-tiidwurden dûdliker ütkömme litte tróg un -j­ta te jekjen en dêrmei de 'grammatykaal korrekte' -je-utgóng sjen te litten. Trógsa'n feroaring wordt de grammatyka rygelmjittiger, lykefólle ut hökker dyalekt otsókke fwarmen helle wêze meie. Ek de langere wurdkeppelingen jerre tüs yn dehegere tekstsoarten.

It faker brûkken fon de e efter un substantyf is fwar un part grif un kwesje fontaalbouwstribjen yn de tiid, mar de 'ekstra' e yn stam- en bûgingsütgóngen silfwar un oar part te tankjen wêze oan un heger tekstsoarte, seker ot Gysbert neianalogy fon 'gewoane' fwarmen óp -e de wurdfwarmen yn proaza,gelegenhydsfersen en psolmen begjint te systematysjerjen yn ütgóngen mei e's

yn ópienfólgjende syllaben, bygelyks yn:

39

Tony Feitsma

fwarmenóp -ele/-Ze, -eme/-me, -enel-ne, -ere/-re njónken substantiva óp -eZ, -em,-en, -er (oansluttend óp besteande fryske eigennammen lykos Uwble, wurden osjelne en hylper fwarmen os aepley:

ezele, wirtt'le, blixeme, havne, tongre, keamere;

meartcsllen óp -(e)ne (faaks yn oanslütting óp de ütgóng -(e)ne yn genitivuspluralis"];

Heeme', wolckene;

it imperfectum pluralis óp -(e)ne nei analogy fon 'gewoane' fwarmen os wieme,koene, etc. (of wiene dizze fwarmen óp -ene 'gewoaner' os wy no tinke soene,sjoen de skriuwtaalfwarmen oant yn dizze ieuw?):

winsckne', hipplene, wirddene, noamene, mochtene;

wêr't de infinitivus (gerundium) en it participium perfectum óp - (e)ne krekt byoanslütte, is net fwörtendalik dûdlik; faaks dot dot nog wer un fjirderesystematysjerring fon de -se-ûtgöngea is:

wezzene, littene, meitsene;stelne, buwne, smytene, finzene;

de net sa frekwinte -ene-utgóng njónken -ende yn it participium praesens post jirgoed by, mar soe ek wól Uil 'gewoane' njönkenfwarm wêze kinne, sa't se yn itjoeddeiske frysk ek nog wól fwarkómme:

tokommene, Goad-frees'ne

Gwón öliedingsütgöngen óp -e, lykos -me en -tme (sûnder njónkenfwarmensûnder -e) en -domme, -schippe, -heyte, -nisse (mei njónkenfwarmen sûnder -e),jerre ollyksa by it kultürele aspekt fon it taalgebrûk; dy ütgóngen fyne wybygelyks yn:

bruwckme, stiltme, äderdomme, ballingschippe, silligheyte,wijldemisse

De sinbouw is yngewikkelder, de sinnen binne langer, der wurde un soadparticipia praesentis brokt mei Uil soarte fon bysinfunksje (it participium stiet

40

Gysbert Japicx os taalbouwer

faak foareroan yn sa'n 'bysin' dy't dêrtróg un ûnfryske fólgwuarder hat). Detiidwurdlcéastruksjes ha ek oars wólris un ûnfryske fólgwuarder, benammen yn itproaza, dot kwa tekstsoarte it heegst yn te beam sit:

71890143: sonder him ien wird andert to wollenjaen;71910139: in yn alle boazheite to dwaen om-röaljen;71910246: wier trog me sommighe in socken forbiuesteringe siocht

fällen,71910263: jearme tyde gicklyck in onnutlyck det forslytjen.

Dyalekt os skaairnerk fon legereinDyalekt yn de lyteratuer koe ek un hiel oare funksje ha os taalbouw. Rabelais(1494-1553) (sj. Jourda (1962, XXXIX-XUI» brûkt dyalektwurden os ekspressyfmiddel, wêrby't de gefoelswearde fon dyalektwurden os taal fon de legerein en/ofit plottelön sintraal stie. By Bredero karakterysjerret it dyalekt de fölksmeenskenen ek Huygens brûkt dyalektfragminten ot er de legerein sprekkend ynfiert. JacobSmit (1980, 249) is fon betinken dot it dyalekt yn Huygens syn olhiel yndyalekt skreone Trijntje Cornelis (ûntstien yn 1653) autentyk is:

Men mag het Antwerps - en het Zaans, zoals Trijn en Claes enKees dat spreken - danook niet beschouwen als het als grappigbedoelde dialectgebrabbel dat in l Se-eeuwse kluchten of inlatere humoristische schetsjes wordt te pas gebracht. Dedialecten in Trijntje Comelis zijn het echte produkt.

Yn Huygens syn Voorhout (1622) kómt ek dyalekt foar. Dot stik hat grif grutteynfloed óp Gysbert hön; wy jerre dêryn hyltyd wer rygels fon Gysbert Japicxtrógklinken. Oer de leafdespetearen fon de pearkes yn 't Voorhout seit Smit(1966,62):

De hele schets trouwens, waarin Huygens' wantrouwen in deliefde en zijn superioriteitsgevoel tegenover het eenvoudigevolk samenvloeien, is een meesterstuk in het humoristischegenre dat ruim twee eeuwen later populair zou worden.

Dochs is dot süperyoryteitsfielen net it jinnigste aspekt fon it dyalektgebrûk yn't Voorhout en Hofwyck (1653; ûntstien yn 1650-51). Yn de rygels 561-624 yn't Voorhout steane seis leafdespetearkes yn dyalekt en twa mei olderhonde frönsketermen. Huygens hat dy leafdespraatsjes óp harsels ol net sa heeg, mar by de

41

Tony Feitsma

beide f"rênske petearen krije de femame sprekkers un ekstra skimpskoat mei (r.609-10 en 617):

[...] 't gebroedselDatof Pen, of Degen voer':

Ennoch een van sulcke Veeren:

Yn Hofwyck (1653) wurdt it dyalekt fon de leafdespearkes beskreon os unposytyvetsjinstelling ta it frönsk yn de leafdestaal fon de femamen (p. 73):

En, als ick 't overweegh, sy [= de Boeren] wetens' uyt te voeren,De soete vrijery, met aerdiger bestier,Dan wy met all ons Hoofsch gelarm en gesoupir;Wy schamen ons Moers tael, als 't gelden sal met minnen;Verlieft werdt amoureux, [...][...]Als ick een' Vrijster waer, de Vrijer sou my stinckenDie uyt den Lande liep om tokken van sijn hert.

Wy matte ûs net fwarstelle dot Huygens him no fwórt wakker mei dot ienfödigejóngfólk ydentyfysjerre, mar it lyket der dochs óp dot Huygens syn appresjaasjefon it dyalekt óm him hinne minder fier fon Gysbert syn fryske taalydéologyöstiet os wy sa óp it earste gesicht tinke soene. Mar un oare fraag is: koeGysbert syn 'gewoane' meensken. syn boeren, óp deselde - of yn olIe gefollensoartgelykense - wize tróg har taalgebrûk karakterysearje os Huygens dot die?Men soe sizze fon net, ömdot it frysk safólle tichter by de taal fon de gewoanemon stiet en stie, Mar dot is miskjin dochs net hielendol wier.

Fryske boeretaal en fryske stedtaalOmaris wurdt derfon ütgien dot Gysbert syn frysk stamt ut syn wytmarsumer tiidos skwalmaster, fon it fryske plottelön dus. Dot hûgt lykwóls sa net te wêzen. Itis neffens my Uil reële mooglikhyd dot it frysk fon Gysbert ut Bolsert sels kómt.

Yn syn jinnigst nederlönsk brief oan Gabbema dot ûs oerlevere is, geitGysbert dot

d'oude luyden landwards noch hedendaegs seggen. Beauwe hetbaetsen. Beauwe boeck joe-möarne, in da het 'ir 't mey yenbaetsen. 't iz eeren al baetsen dat nu kromle wirt, 't wirt jiette

42

Gysbert Japicx os taalbouwer

haetsen.

De öde rreensken óp it plottelön brûkke mei oare wurden nog un palatalysjerrefwarm mei ts ynstee fon un k yn it mulwurd baetsen (= bakt). Fwar Gysbert jertdy fwarm net by syn eigen taalgebrûk. Yn dot fwarbyldsintsje soe don untsjinstelling rusken syn eigen taalgebruk en dot fon de öderein óp it plottelönbesletten Iizze. Dot faaks hat Gysbert yn de stêd Bolsert ek nog wél frysk jerd enpraten.

Dy riddenjering wurdt stype tróg ütlittingen fon de Frjentsjerter JanAlthuysen dy't un ieuw letter - yn de ópdracht fwaryn syn Rymlerije fon 1755 ­him deroer beklaget dot it frysk un taal is,

dy is for folIe Steedjers fiers toa min, dy is 't lang neet wurdig,om ien der mey op toa hädden, [...], mar for dy ien byttie meerbinne stiet it (: ney har tinken.) bydroefde lilts Boers toasprekken, in zokke, dy dit dwaanne, kinne by folie lang metfor fatzoenlyke lieuw trog geen; [...].

En yn De stûke (in hönskrift fon 1841) seit Joast Halbertsma: yn Frjentsjer

prate de gemiene ljuwe, ja, tsjeppe boargerminsken noch itFrysk, wylst it yn Boalsert, Snits, ik lit stean yn Ljouwert,ûtstoarn is.

Dy ütlittingen wize deróp dot mei it ópkóm.men fon it stedfrysk net fwórt oliefrysk yn te stêden oan 'e kont reage is, en dot wy dermei rekkenje matte dot itfrysk nog frij lang un rol spyle hat os ómgóngstaal yn de stêden, net ollinne byde legerein (dot leit yn 'e reden), mar ek by hegere sosjale lagen. Hû't wy üs dotkrekt fwarstelle matte, is un hiel oare traag, dêr't ik yn dit ferbön net öp yngeankin en dêr't ik ek nog net safólle ydee oer ha. Ik woe ollinne mar sizze dot it hielwól mooglik is dot Gysbert Japicx syn frysk olderearst yn Bolsert ópdien hat,Dot bolserter frysk soe don yn gwón ópsichten (bygelyks op it stik fon depalatalysjerring) minder frysk kleurd west hawwe os it frysk fon it plottelön,benammen dot fon de Odemeensken dêr.

Der binne yn it wurk fon Gysbert Japicx faaks nog wól mear trekjes tefynen dy't yn deselde rjóchting wize. Gysbert brokt eins ollinne de begjinclustertisûnder s oan it wurdbegjin yn gefollen dot wy joeddedei omaris tsj brûkke. Dybegjincluster tZe; (of tsj) kómt by Gysbert Japicx mar hiel inkeld foar, yn dewnrden tjerl en Tjerne, un pear kear yn de Friesche Tjerne (benammen de ütjeftefon 1640) en wot tjerl oangiet ek yn un pear gearspraken, De tj-cluster is de

43

Tony Feitsma

gewoane fwarm, seker yn de Rymlerije.

It wurd tjerl kómt yn de Tjerne-ütjefte fon 1640 Ix foar os tzierl, yn de mûllefon Yntske (yn de paralleltekst yn de Rymlerye tjerîy, en 2x os tzjerl (ek yn deparallelteksten yn de Rymlerye); yn dy beide gefollen sprekt Tjerne de lonjerreoan.

Yn Nyschierige Jolle in Haytse-Yem brokt Haytse-Yem de fwarm trierlot er Jolle oansprekt mei Jonge Tzierl; sa skriuwt Junius it (yn de paralleltekstyn de Rymlerye stiet Jonge Tjierlï. De fwarm Tzierl brûkt Junius ek yn synöskrift fon Egge, Wynering in Goadsfrjuen ot Goadsfrjuen Wynering oansprekt(yn de paralleltekst yn de Rymlerye: Tsjerîï, Tjesck-Moar seit Ix tsierl tsjin Wif(yn de Rymlerye).

Olhiel wis kinne wy der net fon wêze dot fwarmen mei ui of tsilykernög os tsj utsprutsen wurde matte, mar dêr geane wy yn earste ópslag marfon ut. Fwarmen os tsijrll' (yn it fers oan Galama) en tsyrl (yn de Muwze­Booste) sit sa te sjen gjin j yn.

De fwarmen mei tj (tjerl, tjierl, tjirl en sa) kömme, beholven yn de olneamde parallelteksten nog 2x foar yn de psolmen en 5x yn proaza en brievenfon de edysje-1681.

De namme Tjerne soe un sterkere oanwizing wêze kinne fwar de t'lj osplottelêns- of boere-elemint. Yn de Tjerne-ütjefte fon 1640 kómt de namme Ixfoar os Tziernei-maetï yn it ópskrift en Ix os Tzjerneyn de earste herhelling fondy namme bóppeoan syde 5; de fwarm Tjerne kömt nammers fólle faker foar:sa'n stik Os tweintig kear, Yn de paralleltekst fon de Tjeme yn de Rymlerye stietollinne Tjerne (Sx). De fwarmen mei tzj binne yn Junius syn eksimplaren fon deedysje-1640 net feroare yn fwarmen mei tj.

It soe wêze kinne dot de tzj-fwarmen fwar Gysbert Japicx syn besef typyskeplottelönsfwarmen wiene, dy't er yn earste ópslag (benammen yn de Tjerne­ütjefte fon 1640) brûkt hat óm it praat fan de plottelonners - benammen yn deoenspraak - mei te karakterysjerjen. Yn de Rymlerije-edysje fon 1668 is de saakfwar un part - mar net kónsekwint - wer lyklutsen nei de tj-eluster ta.

Mei de medyale cluster -tsj-I-ts- yn tiidwurden os meytsje giet it krektoarsóm: dêr wint de -tsj- oan óp kosten fon de -ts-. Mar jir giet it neffens my ómun stikje grammatykale taalbouw ynstee fon un stikje boerskens.

Yn hûfier't de oa yn loanje en de ea yn it meartol deagen by dey ynlettere teksten plottelönsfwarmen wêze kinne yn tsjinstelling ta leunje en dagenos stedsfwarmen bliuwt spekülaasje: kleurryke en fryskere fwarmen ut itboerelön ta ferryking fon de lyterêre taal?

44

Gysbert Japicx os taalbouwer

Skaaimesken fon Friesehe Tjerne en gearsprakenOare taal trekjes óm it boerske en wot rogge en robûste fon de sprekkendepersoanen oan te tsjutten, soene yn Friesche Tjerne (50070023-4) wêw kinne itwurdgrapke

Hier 's Bjear, Hamme in Taback. Dear most ick den oon 't ijtten,Il1 dat al oon in oon; ick bie my ney bemoddere (= beschijtten),

en de oantsjutting fon de seksûele died yn it bekinde (50070006-7):

[ ...] dit reyts ick ijn 't lid,Az 't Wijv de Wirttel die, [...]

en yn Egge, Wynering in Goadsfrjuen (50460148) de ferfwanning

Olger in Usijck

fon Egge ynstee fon 'orgel en musijck'. Ien en oar soe deróp wize kinne dotGysbert Japicx de taal fon syn boeren jir en dêr dochs wot karakterysjerje kin meiwot öwykende eigenaardigheden.

En is it tafollig dot de namme Beauwe fwarkömt yn it fwarbyld oer itplottelönske frysk en ek os namme fon un soan (tink ik) fon Tjeme? Yn hûfierferskilde yn dy tiid de nammejouwing fon de stedlju fon kwyzekwönsje fon dy byde boeren óp it plottelön? Gysbert brûkt yn Tjerne en yn de gearspraken UIl hielsteal kostlike, byldzjende en reëel fwarkómmende nammen. It soe wêze kinne dotde fryske kleur dêrfon ek de fryske stedsjers fon dû ópfoel os frysk-boersk,

Ek de oerfloed fon ütróppen en flókken dy't gauwris mei de duvel tekrijen ha, wiist yn de rjóchting fon un boer dy't wot rog yn 'e bek is. Dekarakteristyk 'rusticum genus juramenti', un boersk soarte fon flók, yn synoantekeningen by Friesche Tjeme,

o jouw'ren-groot! 0 haver-gort. rusticurn genus juramenti.

sil Junins (1650, 73) óp gesag fon Gysbert ópskreon ha, lykos ek de oareoantekeningen by fryske teksten dy't er nei Ingelön meinömmen hat, Wy kómmeóp sa'n manier UIl einhinne óp 'e hichte mei de bedoelingen dy't de dichter meisyn teksten hön hat.

Ot Tjeme it oer 'tecken-wirck' hat, don tekenet Junius (1650, 72) oan:

45

Tony Feitsma

tecken-wirck, deken-werck, so noemt den boer 't tapijt-werek nae sijnverstand

en by ':fijIje' stiet lID soartgelykense ferkljerring (Junius 1650, 72):

fljlje, vijlen. sic enim ignarus omnium de re ignotä loquitur rusticus.

By syrr kómmentaar óp Jolle in Haytse-yem seit er by de flók 'Deal in wierme'(Juniues 1650, 78):

Deal in wierme, vermi diabolurn assimulant agricolee rudiores,

'In fOOI jacht' krijt yn de oantekeningen fon Junius (1650, 78) dizze taljochtingmei:

in!oól jacht. een veulen-jacht, gelijk de huysluyden somwijlen hungordel met silvere paerdekens opgepronckt hebben'.

Gysbert dógt syn bêst óm syn boeren un sekere conleur locale mei te jaan. Hymakket der gjin karykatuer fon, it bliuwe óm sa te sizzen 'fólweardige'meensken. dy't mei swarg en humor beskreon wurde - de humor is oer itolgemien dochs un sterk punt by Gysbert -, mar ut de behonneling fon de stofblykt ek Uil sekere östön fon de stedsjer ta de boer. En dêr wurde taalkundigesawól os letterkundige middels fwar brûkt,

Wot de syntaksis oangiet, fyne wy fwarbylden fon sprektaalkónstruksjes mei enyn it praat fon de boeren, bygelyks dizze sa lykernög nog besteande fryskekönstruksje yn Egge, Wyneringh en Goadsfrjuen (50460018-19):

o dy so sillig wenje möcht,In dwaene' in binne-hnwsche Neering',

Yn Sjolle Kreamer (50130002 en 50130(42) stiet twa kear Uil 'bysûndere' en­kónstruksje (dot wól sizze nn kónstruksje dy't 'logysk' eins oars wêze mwast);yn it earste gefol is de betsjutting fon de kónstruksje 'leist te fluitsjen', wylst ynit twadde it tiidwurd 'winste' yn de bysin winliken efteroan 'jert' (nei in stiet noUil haadsinfólgwuarder):

Leyste' in floytest' hier dijn liet?

46

Gysbert Japicx os taalbouwer

Az stu doz, by 't Sinne-fjoer,Leyste', in winste naet in stoer?

Yn de Tajekke fon de Friesche Tjerne (50100013-14) kómt yn de bysin nei enollyksa tm haadsinfólgwuarder:

Da dit Pear to gearr' soe ijtte,Ju jee hiene nin gewin,

Yn dese.lde Tajekke (50100023-24) stiet un 'tante Betje'-kónstruksje, dêr'tbóppedot ientol en meartol wikselje by itselde ûnderwerp:

Nu rint elckum az in slet,En bekleye 't: mar to let.

Sókke fwarbylden wize yn de rjóchting fon werjefte fon sprektaal. It is yn dotferbön faaks nuttig óm werris nei Huygens te sjen. Yn un bóndel Huygens­stüdzjes ut 1987, Veelzijdigheid als levensvorm, stiet un artykel fon H.M.Hermkens oer sóksoartige en-kónstruksjes: Syntagma 's uit de omgangstaal bijHuygens, Ik helje twa fwarbylden ut dot artykel:

De Boomen die ick sieVan d'aerd ten hemel gaen met uijtgestreckten armen,Zijn als de Goddeloos' in nood, die opwaert kannen,En weten niet tot Wie.Wij sullen valeken zijn, en hebben Areuts oogen,En seggen, God zij danck ...

Neffens Hermkens kómme ditsoarte kónstruksjes yn 17de ieuwske teksten mearfoar, mar yn Huygens syn gedichten (yn dyalektteksten èn yn olgemiennederlönsk) binne se hiel gewoan. Os parallellen wiist er óp 'volkse gezegden'os:

Hij kan zeven papen doen dansen, en staan zelf niet stil.Benen monnik uit zijne kap praten, en kruipen er zelf in.

'Ik denk, dat [...] de logicistische grammatica ervoor heeft gezorgd dat voor onsde andere variant normaal is'. Tróg de stüdzje fon de grammatyka fon Huygenssyn gedichten soe it neffens Hermkens faaks mooglik wêze óm 'de omgangstaallos te maken uit de humanistische cultuurtaal.' It is grif net tafollig dot un

47

Tony Feitsma

dichter- osHuygens dy't sa'n breed taalrepertwaar hie yn syn lyterêre produksje, ekóp it s1tik fon dyalekt, sprektaal en kultuertaal, sa'n ynfloed óp Gysbert J apicxhön ly:kette hawwen.

Mynprobleem is no dot ik der, mei it artykel fon Hermkens yn 'e hön,net wis fan bin dot itsoarte kónstruksj es dot ik jirbóppe neamd ha oskarakteriayk fwar de werjefte fon de sprektaal fon boeren, net ek yn oarsoartigeteksten fon Gysbert fwarkómme kinne. Hermkens hat de kónstruksjes byHuygens ek yn teksten mei lID net spesyfyk sprektaalkarakter run. Der sil dusnog hiel wot óp Gysbert stûdjerre wurde matte fwar't ik wis fon myn saak wêzekin. W ól mient Hermkens dûdlikernög dot de 'ûnrygelmjittige' en-kónstruksjeswintiken net yn Huygens syn proaza tüsjerre. Mar sjóg yn it proaza fon GysbertJapicx bygelyksdizze sin; dêr kömt de persoansfwarm fwört nei mar yn Uil soartefon 'tarste-Betje'-kónstruksje:

(71910509-71910514:) lek katje hier naet fenne illinde dearjinger dy alle herre libben lang de kapproene neye wijn 80thabbe, om dy mijldheit fenne hoafsche fortuwne to ontfean, injiette naet genietje habbe mogge, mar habbe, mei greatehertswier, oonloaitssje möaten dat it jild ynne hännen fäln ÎZ,

fen ien dy 'er naet om eerbeide het:

Ien en oar dögt nammers neat ö oan myn kónklüzje dot Gysbert yn FriescheTjerne en yn de gearspraken oars skriuwt os yn de psolmen en yn it proaza, Desty1mat - ek neffens de regels fon de retorica - gaadlik wêze fwar it beskreoneûnderwerp.

Petrarca en de boerenIt is net sa dot Gysbert syn taalbouw, syn lyterêr kinnen en syn lyterêrepreteensjes inkeld ta üttering kómme yn de hegere genres. Ek dot hat ermienskiplik mei Huygens, Dy syn leafde-tafrieltsjes yn dyalekt by jûntiid yn 'tVoorhout Biet ek un mear technysk-lyterêr aspekt oan, Smit karakterysjerret dotsa (1966, 63):

Minnende paartjes zijn er op zomeravonden op het Voorhoutnatuurlijk bij de vleet geweest, maar wat Huygens ze laatzeggen had hij uit de literatuur, of tenminste: zijn blik wasgescherpt door de wijzen waarop de diverse perikelen diebeschrijft in de literatuur gestalte hadden gekregen, in klucht,lied en drama.

48

Gysbert Japicx os taalbouwer

Dy dyalektfragminten fon ft Voorhout en de ópmerkingen fon Smit dêroer brmgeûs Friesche Tjerne en Sjolle Kreamer fon Gysbert Japicx yn ft sin.

Tjerne brûkt yn syn barsang mei Ynts gons petrarkistyske ütdrukkingenfwar syn leafde fwar Ynts, dy't fon lID fryske boer min te ferwachtsjen binne, enYnts reagjerret dêr wakkere nochteren óp. Mar ot Tjeme óp it lêst mei de knotteóp 'e lappen kómt, don pakt se ta, Sa'n knotte is ek gons könkreter os olleleafdesbetsjûgingen fon Tjeme. Olhûwól, de knotte wie yn de keunst fon dy tiid,bygelyks óp skilderijen, lID bekind elemint, Yn olle gefollen wurdt der yn debarsang yn Friesche Tjerne bwarte mei it petrarkisme, dot óp lID hiel geastigewize parodyjerre wurdt,

Yn de sang fon Sjolle jerre wy un frijfeint ût it dwarp dy't him yn synleafdesklacht ek ol hiel lyterêr-poëtysk ütdrukt. It petrarkistyske ydyoom isollyksa goed fertsjinwurdige yn Wobbelke, ek ol neamt Douwe Kalma (1938,109) dot fers don Uil model fon fólksdichting.

Ypes (1934, 56, 118ff., 146) rekkent Huygens sawól by de petrarkistenos by de antypetrarkisten. En wot soartgelykens soe men fon Gysbert sizzekinne, Njönken it bwartlike en it geklike hat er yn syn hardersfersen itpetrarkisme ek yn posytyve sin neifólge. It mei don sa wêze dot Gysbert yn derin fon de tiid syn taalbouw fjirder ûntwikkelet en dot er - óm mei Breuker (ynsyn lêzing fwar ditselde monümint fon de mwanne) te sprekken - mearmooglikheden sjógt fwar it brûkken fon it frysk, ot er de Tjerne skriuwt, is erfwórt ol de lyterator dy't syn saakjes kin en de lyterêre preteensjes wiermakket.Hy is fwórtdalik ol un Renaissance-dichter, ek yn de ienfödige genres.

SprekwurdenYn Gysbert syn dichtwurk fyne wy frijwot sprekwurden, Yn de gearspraken, dêr'tmorele kwesjes oan 'e wuarder binne yn mear fólksaardige tront, leit dot yn 'ereden; de sprekwurden jerre by it ienfödiger genre, it genus humile óm mei deretorica te sprekken, Wêr't it yn Friesche Tjerne óptilt fon utróppen entekenjende fólksaardige ütdrukkingen, kómme yn de gearspraken benammen hielwot olgemiene wysheden oan bod, gauwris yn de fwarm fon tradysjonelesprekwurden. Yn dotsoarte fon teksten post it ienfödige, kwarte en klearesprekwurd tige goed.

Mar ek rusken en yn syn godstsjinstige lieten en fersen fyne wysprekwurden (cf. Breuker Il, 380 en 393). Fwar un part binne dot kwarte enkleare ütspraken dy't oanslütte by de tradysjonele sprekwurden, Fwar un oar partbinne se beryme en wot mear bewurke, 'ópsnólke' óm mei Gysbert Japicx tesprekken. Brenker sjógt os funksje fon de sprekwurden yn en tusken de psolmenbewiis en fersiering, Dot lyket by Camphuysen oars te wêzen, Neffens

49

Tony Feitsma

Schenl<eveld-Vander Dussen (1986, 149), dy't it sprekwurd sjógt os un 'kenmerkvan de eenvoudige,docerende stijl', posse de sprekwurden goed by de ienfödigestyl fon Camphuyeen, by it genus humile, dêr't yn prinsype it hiele dichrwurkfon Csmphuysen by jert. Gysbert syn psolmen fertsjinwurdigje un hegerestyllaa.g etldêrfondinne ek de wot dûbbelde funksje fon de sprekwurden by him.

Tróg it fwar un part fólksaardige en fwar Uil oar part gelearde karakterfon de spekwurden en de sprekwurdsamlingen ut dy dagen sieren de sprekwurdensa te sje:n wot tusken de ferskillende genres yn. Gysbert Japicx hat fon beidegebrûk makke, mar de fölksaardige, ienfödige sprekwurden lykje dochs ek by himde grurste rol te spyljen, ek yn de psolmen.

Gysbert Japicx os taalbouwer yn europeesk ramtWot wie deposysje fon Gysbert Japicx os frysk dichter yn syn tiid en fermidden?Wot stelden de fryske taal, de fryske Iyteratuer en de frysksinnigens, de fryskeideology foar yn syn tiid? Yn syn fwaröpwurd ta de Rymlerije kómt de dichtereins oklinne óp Uil fûleinige ferdigening fon de fryske taal en lyteratuer. Hybestriidt dot dy taalnet skreon wurde kin en dot der gjin fersen yn makke wurdekinne. DGtwie yn dy tiid gjin ûngewoan ûnderwerp, Ek minder bedrige talen osit frysk mwast oan bouwd wurde; ek har prestiizje mwast ferhege wurde,

Wyjerre by Gysbert neat oer de bedrige posysje en de tebekgóng fon itfrysk yn de mienskip, dêr't Jan Althuysen un fûûg ieuw letter yn it fwaröpwurdta syn Rymlerije fon 1755 wól oer klaget (ek Meelcke Lasis syn lofdicht ópGysbert yn de Rym1erije fon 1668lyket fondotoangeande ol striidberder te wêzenos Gysbert sels). Wy witte net ot Gysbert dûdestiids ol of net eag hön hat fwarde bedrige posysje fon it frysk yn de maatskippij. dot aspekt fon de saak lit erhim net oer ut. Fwar de dichter Gysbert Japicx wie it frysk óbjekt fon taalbouwen lyteratuerbeûffening, bljo it óm sa te sizzen yn it ramt fon lyteratuer enerüdysje. Hy jûg gjin argewaasje os frysk beweger, mar hy koe mei syn frysklyterêre aktyvyteiten oanslütting fyne by syn tiid en fermidden. Taalbouw en itskeppen fon Uil 'nije' lyteratuer jerde der yn de 16de en 17de ieuw by, ek yn Uil

'ode' taal os it frysk. Wy meie oannimme dot syn fryske wurken appresjerre enlêzen binne, En Gabbema, dy't it wurk fon "dien vlijtigen en arbeidzaamenmeester Gijsbert Jakobs" dy't "uit een eerlijk geslacht gesprooten" wie, yn 1681óp 'e nij utjouwt, hat der ek frysk-ydeologysk belang by (Breuker 1989, I, 252­253).

It is net fonselssprekkend dot der yn de sontjinde ieuw tin dichter ópstietdy't un lyterêr oeuvre yn it frysk skept. Fryslön en it frysk binne üt it sintrumfon de macht rekke, en dêrmei is de fonselssprekkende taal yn it kulturele enoffysjele Iibben yn Fryslên it nederlönsk wurden. Mar it frysk is net ollinne un

50

Gysbert Japicx os taalbouwer

'ode' boeretaal, it hat ek un 'ode' skreone tradysje hön, Fryslön is nog oltyd Uil

selsstonnige polytyke ienheid en de adel hat un seker ydeologysk 'belang' by deode wuarder dû't de posysje fon de adel en fon it frysk nog safólle sterker wie.Sóksoarte fon eleminten ha derta bydrûgen dot der yn Fryslön dochs un lytsplakje kaam fwar it frysk yn de lyteratuer. En dot plakje hat Gysbert Japicxynfóld, en hû,

Sókke taalbouwers os Gysbert wiene der ek by oare mindertollen ynEuropa, dû't de fwar gwón hiel gloryeuze midsieuwske tradysje óphode, de eigentaal nei de marzie skood waard en Uil nije taaltradysje yn kultuer en bestjoerhyltyd sterker waard. Sa'n skieding yn de tradysje hat der oan de ein fon demidsieuwen winliken by olle talen yn Europa west, mar by de grutte talen kaamder un nije tradysje yn de eigen taal fwar yn 't plak, by de minderhydstalen kaamder un nije tradysje yn un oare kultuertaal, Reformaasje, bûkdrukkeunst en mearfon sókke moderne ûntjouwingen wurken yn it fwardiel fon de machtigen; deminderhydstalen hiene der klauwen 0&1 óm yn stön te bliuwen.

Un moaie parallel fon Gysbert Japicx os dichter en taalbouwer is deoksytaanske dichter Pey de Garros (±1527-±1583), dy't 58 psolmen yn itgaskónsk ütjouwt mei Uil neiwurd dêr't er ek de stavering yn behonnelet (Garros1565). Hy bie graag lID stavering brûkt

si certaine que les plus esträge d'Alemagne n'eut peu faillir debiê lire & prononeer Ie Gascon, si ieusse trouué en ce lieu lescharactères à ce necessaires.

Gysbert syn doelstelling mei syn staveringstaljochting fwar de Nauw-keurtgenNeeder-Iander wie ek óm syn stavering 0&1 de net-fryske Nederlonners ut telizzen. Yn 1567 püblysjerre Pey de Garros un bóndel wrödske poëzij, mei ûndermear acht eglogae (sjóg Berry 1953). Ek Pey de Garros beskriuwt yn itvirgiliaanske hardersgenre boeren lykos Gysbert dot yn Friesche Tjerne dógt. Peyde Garros (1567) ferdigenet tige mei sin de eigen taal; ek ol wer mei Uil ferwizingnei de Gryken.

Ie langage specialement apelé Gascon, [...], est beau pardessusles autres ses affins, & comme l'Attique entre les Grecz, [...] sinous faisons conférence de nos Dialectes, si nous enquèronsdiligemment des origines & éthymologies de noz motz, sinous recherchons les liures & documens anciês escriptz demain en nostre langue, si nous retenons ce qu'Horace nousmonstre en son Art Poëtique, & sur tout, si nous auös desMecenas, nous aurons entre nous assès de Vergiles.

51

Tony Feitsma

It kultairele ferlyne fon de Oksytaniërs is aardig wot rómrófter os dot fon deFriezers, dochs lyket de réaksje fon De Garros lID soad óp dy fon Gysbert Japicx.

Lyteratuer

Jan Althuysen (1755), Friesche Rymlery. Liouwerd, Wyger Wygers.André Berry (1953), Les eglogues de Pey de Garros suivies du Chant nuptial.

Texte de 1567 avec une traduction, des notes et lID glossaire. Toulouse,Édouard Privat.

De Fryske Boekstavering (1879), in hantlieding for hwa yn 't Frysk skriuwewolle. Utjown troch it Seiskip for Fryske tael en skriftenkennisse.Hearenfean, N.A. Hingst.

Ph.H. Breuker (1989), It wurk fan Gysbert Japix 1. Tekst yn facsimile. II.Oerlevering en ûntstean, Ljouwert, Fryske Akademy.

Ferdinand Brunot (1922), Histoire de la Langue Française des origines à 1900.TI2. Le Seizième Siècle. Paris, Librairie Armand Colin.

E. Epkema (1821), Gysbert Japicx Friesche RiJmlerye. Ljeauwert, JohannesProost.

A. Feitsma (ed.) (1956), Oude Friesche Spreeck-woorden [. ..J. Estrikken XI.Grins, Frysk Ynstitût R.U.G.

A. Feitsma (1974), De autografemen in het werk van Gysbert Japicx. Eenverkennend grafematisch onderzoek naar de taal van Gysbert Japicx eneen bijdrage tot de friese spellinggeschiedenis. LjouwertiLeeuwarden,Koperative Utjowerij.

A. Feitsma (1988), 'Typografyske tûkkeltjemmen by Gysbert Japicx'. Yn:Tydskrift foar Fryske Taalkunde 4,37-47 en 65.

Alexis François (1959), Histoire de la langue française cultivée des origines ànos jours. I. Genève, Alexandre Julien.

Pey de Garros (1565), 'Psavmes de David viratz en rhythme gascoun per Pey deGarros laytores dedicatz a sa serea maiestat de la regina de Nauarra(Tolosa)'. Yn: Alcée Durrieux, Psaumes de David traduits en versgaseons par Pierrede Garros1. Auch 1895.

Pey de Garros (1567), 'Poesias Gasconas' [... [, Yn: Alcée Durrieux, Poésiesgasconnes de Pierre de Garros. Il. Auch 1895.

52

Gysbert Japicx os taalbouwer

1. Haantjes (1929), Gysbert Japicx. Fries dichter in de zeventiende eeuw.Amsterdam, U.M Holland.

J.H. Halbertsma (1840), Letterkundige Naoogst I. Deventer, J. de Lange.J.H. Halbertsma (1841), 'De stûke'. Yn: J.1. Kalma en Y. Poortinga (OOs.), Fluit

en doedelsek. Unbikend Frysk wurk fan J.H. Halbertsma. Drachten,Utjowerij Laverman, 1971,36-59.

W.G. Hellinga (1938), 'De opbouw van de algemeen beschaafde uitspraak vanhet Nederlands'. Yn: W. Hellinga, Bijdragen tot de geschiedenis van deNederlandse taalcultuur. Arnhem 1968, Gysbers & Van Loon.

H.M. Hermkens (1987), 'Syntagma's uit de omgangstaal bij Huygens'. Yn:A.Th. van Deursen e.a. (eds.), Veelzijdigheid als levensvorm. Deventer,Uitgeverij Sub Rosa, 163-172.

M. Hettema (1832), 'Voorrede van den Vertaler'. Yn: Friesche Spraakleer van R.Rask, met enige veranderingen uit het Deensch vertaald door Mr. M.Hettema. Leeuwarden, H.C. Schetsberg.

Constantijn Huygens (1622), 'Batava Tempe, 't Voorhout Van 's-Gravenhage',Yn: L. Strengholt (ed.), Voorhout, Kostelick Mal en Oogentroost.Zutphen, B.W. Thieme & Cie. 1978, 1-30 (edysje neffensKorenbloemen 1672).

Constantijn Huygens (1653), Yitaulium. Hofwyck. Hofstede Vanden Heere vanZuylichem Onder Voorburgh. 's-Gravenhage, Adrian Vlac.

Pierre Jourda (1962), 'Introduction'. Yn: Rabelais, (Euvres complètes 1. Paris,Éditions Gamier Frères, I-XLVIII.

F. Junius (± 1650), [Oantekeningen by Gysbert Japicx]. Utjûn yn: A. Feitsma(ed.), Frysk ût de 17de ieu. Grins, Frysk Ynstitüt RUG, 1956,69-86.

D. Kalma (1938), Gysbert Japiks. In stûdzje yn dichterskip. Dokkum, Fa. J.Kamminga,

M.A. Schenkeveld - van der Dussen (1986), 'Camphuysen en het genus humile'.Yn: H. Duits e.a. (OOs.), Eer is het Lof des Deuchts. Amsterdam, DeBataafsche Leeuw, 141-153.

Jacob Smit (1966), Driemaal Huygens. Vergelijkende karakteristieken vanConstantijn Huygens' Batava Tempe, 't Cos te lick Mal en deUytlandighe Herder. Assen, Van Gorcum & comp.

Jacob Smit (1980), De grootmeester van woord- en snarenspel. Het leven vanConstantijn Huygens. 's-Gravenhage, Martinus Nijhoff.

H.S. Sytstra (1854), Inleiding tot de Friesche Spraakkunst. Leeuwarden, D.Meindersma, Wz.

Catharina Ypes (1934), Petrarca in de Nederlandse Letterkunde. Amsterdam,Uitgeversbedrijf De Spieghel,

53

JElEi§) PREK

P. Kramer, Ndi Seelter Woudebouk, Neues Saterfriesisches Wörterbuch, NijSealter Wurdboek, New Saterfrisian Dictionary, diel J: A - E (490 siden), EIst1992. Priis: stiif omslach f 111,--, slop omslach f 81,--. Te besetten by P.Kramer, täozartstrjiae 102, NL 6661 BN EIst.

Sa'n bytsje op healwei rusken de Dütske stêd Oldenburg en de Hollänske grinsleit it Sealterlán, dat benammen bestiet ut 'e doarpen Scharrel, Strücklingen enRamsloh, en dêr't noch it Eastfrysk oftewol it Sealtersk praat wurdt. De 1000oant 2000 Sealtersk-praters dy't der noch .oer binne kinne grutsk wêze op itromme omtinken dat har taal yn en troch it earste diel (der komme noch fjouwer)fan it Näi Seelter Woudebouk krijt. It wurdsje näi yn 'e titel slacht op it folleienfäldiger Seelter Woudebouk dat Kramer goed tritich jier lyn gearstald hat1. Meidit nije wordboek hat Kramer wat my oanbelanget foargoed syn namme fêstige asautoriteit op it mêd fan it Sealtersk. De titel fan it boek is nammers wat al tebeskieden. mei't yn dizze publikaasje gauris de betsjnttings ferheldere wurde trochyllustraasjes en ensyklopedyske ynformaasje. Dat lêste is allegear yn it Sealtersk,en it beslacht soms wol mear as in heale side,

Kramer syn earder wurdboek wie eins net mear as in list fan Sealterwurden mei dêr achter in oersetting yn it Dütsk en yn it Westerlauwersk Frysk,De ienichste oerienkomst tusken it älde en it nije wurdboek is dat se beidemeartalich binne, it nije wurdboek is sels fjouwertalich. Njonken it Dütsk en itWesterlauwersk Frysk wurdt yn de wurdboekartikels ek it Ingelsk noch brokt.Fierder binne de ynhäldsopjefte, de ynlieding en de ütlis oer de opbou fan inartikel yn alle fjouwer talen jûn, It fierdere foarwurk, lykas it foaropwurd, inkoarte foarskiednis fan it wurdboek, in ütlis by de boarnelist, in ferklearring fan'e stavering en de Sproakleere, is folslein ientalich Sealtersk.

Kramer is net allinnich de skriuwer, mar ek de ûtjouwer fan itwurdboek. Dat lêste is spitigernöch de ütfiering fan it wurdboek net altyd te'ngoede kaam. De wurdboektekst is ûtdraaid op in moai ienfäldige printer, sadat itûnderskie tusken byg. fet, skean en romein printe tekst net botte düdlik is. Deütdraaien binne kopieard op it nochal ûnhandige A4-formaat. De ferzje mei itstive omslach nimt yn 'e midden fan it boek boppedat fierstefolle fan Ie marzjewei.

1 Der is narnmers noch in moai resint wurdboek fan it Sealtersk: Marron C. Fort,Saterfriesisches Wörterbuch. Hamburg 1980.

Tydskrift foar Fryske Taalkunde, jiergong 7 (1992), s. 54-58.

Besprek: Näi Seelter Woudebouk

111 }läiSeelter Woudebouk giet werom op alle bekende Sealter materiaal.Dêrby giet itom skriftlik materiaal (fan likernöch 1800 of) en lûdbannen (fan1927 of). :In part fan dy lûdbannen is troch Kramer sels opnaam. Kramer jout ynit foarwurk in oersjoch fan alle boamen. Yn it wurdboek sels wurde alle fariantenen foarbylclsnnen ferantwurde troch der in koade foar de byhearrende boarne oan tate heakjerr. Dat makket it wurdboek foar de broker kontrolearber en duswittenskip-lik, en sa hat Kramer it ek bedoeld.

Elk wurdboek heart fansels basearre te wêzen op in sa betroubermooglik k<>rpus teksten en oar materiaal. Wat better (betrouberder) it korpus, watbetter it wurdboek nei alle gedachten ek wêze sil. It is lykwols goed om tebeseffen dat it ideale, folsleine korpus net bestiet. Dat häldt yn dat de leksikograafgoed wach wêze moat op mooglike omisjes yn sjn materiaal, sadat er dyeventueel ut syn eigen kennis fan 'e te beskriuwen taal wei oanfolje kin. Wysjogge soks bygelyks by it Wurdboekfan de Fryske Taal, dêr't de redakteurensomtiden, fietstemin nei myn idee nammers, saneamde poëmen jouwe yn dygefallen dêr't it materiaal tekoartsjit. Kramer hat der foar keazen om him folsleinoan syn korpus te hälden, Dat is te sjen oan wurden ut it foarwurk lykas Biwouden Beegengsutgong dy't misse yn 'e makrostrnktuer. Mar it is ek te sjen oan 'emikrostruktuer, Kramer brûkt op side 5 it wurd Apbau (fon nArtikkel) yn 'ebetsjutting fan struktuer, dy't yn it artikel Apbau net werom te finen is. S.v,Artikkel komt ek net düdlik üt dat dat in wurdboekartikel wêze kin.

Y n 'e beskriuwing fan Ieopbou fan 'e wurdboekartikels makket Kramerûnderskie rusken in foarskriuwend en in beskriuwend part. It earste part falleûnder: it stekwurd, de bûgingsûtgongen, in oantsjutting foar de wurdsoarte en deûtspraak. De termfoarskriuwend wurdt brokt om't hjir, wat stavering. bûging enutspraak oanbelanget, ütgong is fan Ie Roomelster foarmen yn 'e stavering fan1958. It Roomelster dialekt wurdt dus as noarm besköge en Kramer wol hawwedat de Roomelster foarmen ek op skrift brokt wurde, mei't dy de Normoal­Schriuwise (8. 13) jouwe. ft falt op dat Kramer as stekwurd ek kombinaasjes fanwurden opnimt, bygelyks: Aalke-Fokke sin Fugel (Iwetterjsnip) en Blinnerkesloo (aaien slaan (spul).

Nei it stekwurd folget de ynformaasje oer de bûging, By regelmjittigebûging wurdt de ütgong foaröfgong troch in streekje dêr't de stam fan it stekwurdop ynfolle wurde moat. Ik fyn it in grot pluspunt fan dit wurdboek dat de brûkeryn ien eachopslach sjen kin wat de stam krekt is. Dat is nammentlik dat part fanit stekwurd dat fuort foar it teken 11 stiet. Unregelmjittige of sterke bûgingsfoar­men wurde ûtsoarte folüt skreaun,

Dêmei folget de ûtspraak yn it A.P.I.lûdskrift (8.7). Kramer ferklearretdy öfkoarting net, mar ik nim mar oan dat it itselde is as it International

55

Anne Dykstra

Phoneaic Alphabet/Association (LP.A.), is A.P.L dêr soms in Fränskeöfkoasting fan? Misbegryp oer wat A.P.l. ynhäldt is aars net mooglik, mei't opside 24-25 in oersjoch fan 'e (byjlûden jûn wurdt mei de fonetyske tekens derachter. Dat Iiket yndie it LP.A. te wêzen. Kramer hat him net altyd likekonse-kwint oan syn eigen fonetysk systeem hälden (troch de beheindemoogf.ikheden fan syn printer"), Foar de [t)] (sj, side 25) yn bygelyks Ängelsk enblonk brûkt er [ng]: ['eng~lsk] [blongk]. Kramer bringt himsels dêrmei yn 'eproblemen, want hy kin no gjin ûnderskie mear meitsje tusken de ng yn Ängelsk['Engalsk] en dy yn angripen [angripm]. Fierder brokt Kramer it teken 9 lykasyn (Aalke-Fokke sin) Fugel [fu§el], wylst dat teken net yn it rychje fonetysketekens op side 25 werom te finen is.

Yn it foarbyldartikel boank op side 7 sjogge wy dat nei de fonetyskeynforrnaasje de algemiene oersettings Bank/bank/bench (Dritsk/Frysk/Ingelsk)folgje, Dêrnei komme de ferantwurdings fan Ieboarnen, dêr't ek öfwikend staverefoarmen ibanc, baenk, bank, bank, blink, Baank) jûn wurde, Dêrnei folgje twabetsjuttingsskiften, nûmere mei 1 resp. 2. Dy struktuer wurdt lykwols lang netaltyd om fêstholden yn it wurdboek, Under apgunge (= opgean), bygelyks, wurdtnei de ütspraak in trijetalige oersetting jûn, sûnder nûmer, mar wol folge fanfoarbyldsinnen, wylst it earstfolgjende betsjuttingsskift nûmere is mei 2! Ik moatsizze dat soks foar ien dy't trou earst de struktuer fan in wurdboekartikel ut 'egebrûksoanwizing bestudearre hat, wol wat betiizjend wurket, In noch wer oarestruktuer hat in artikel as baaleï (= prate), Dêr wurde nei de boamen, mei deeventuele öfwikende farianten fan it lemma, alle beleine foarmen ut it paradigmajûn, Dêrnei folget it sifer 1, dêr't men in betsjuttingsskift c.qv oersettingsferwachtsje soe, mar dêr't oars net stiet as Vi (= Iykhäldend tiidwurd), folge fan inrige foarbyldsinnen, Dan komt der in ûnderferdieling yn la oant en mei Id.Achter la en 1b stiet resp. & Adv. en & Präp . mei foarbyldsinnen dêr't ittiidwurd baale en resp. in bywurd en in ferhäldingswurd tagelyk yn foarkomme,Dêrby giet it lykwols net altyd om fêste kombinaasjes mei in bywurd of inferháldingswurd,lykas baale uur (prate oer), sa't men ferwachtsje soe, mar derwurde ek sintsjes jûn as [Hi1 kud uk wier beeter balie (hy koe ek wer better prate)en Hi balt trucb de Noose. (hy praat troch de noas).

Barder haw ik it hän oer betsjuttingsskiften, Hielendal korrekt wie datnet, mei't yn dit wurdboek gjin definysjes of omskriuwings brokt wurde om debetsjuttings te ûnderskieden. Soks wurdt dien troch it jaan fan oersettings yn oaretalen. Wy hawwe hjir dus yn wêzen te krijen mei in oersetwurdboek, Lykas seinwurde de algemiene oersettings en de oersettings by de skiften jûn yn it Dütsk, itFrysk en it Ingelsk, Op side 13 warsköget Kramer de brûker dat fan dy trije deFryske trochstrings de meast wisse wêze sil en de Ingelske meastentiids de minstgoede. Dat lêste komt leau 'k wol ut. Net dat de Ingelske oersettings no

56

Besprek: Näi Seelter Woudebouk

fuortendalik ferkeard binne, mar de Ingelsktalige broker fan it wurdboek sil dochsgauris fernimme dat er mei de oersettings de foarbyldsinnen net allegear beneikomme kin. Dat komt yn guon gefallen om't it Dütsk, it Frysk en it Sealterskin moai soad op mekoar lykje, wylst it Ingelsk der dochs wat fierder of stiet.Sadwaande kin Kramer gauris folstean mei ien Dütske en ien Fryske (ambigue)oersetting. mar moat er foar it Ingelsk twa of mear oersettings jam. En dannochbliuwe der foarbyldsinnen oer dy't foar de Ingelsktalige brûker swierrichhedenopsmite. Daach, bygelyks krijt as oersettings: doch/dochs/yet, still, in spite of.De Fryske en de Dütske brûker hawwe dêr genoch oan om it sintsje Stound daachap (stean dochs op) te begripen, mar de Ingelske broker kin gjin ien fan deIngelske oersettings ynpasse, Dat jildt ek foar: deerap ... daraufldêrop; derop/on iten de foarbyldsin Di moaste dêrop paasje, dat .... It feit dat yn ien betsjut­tingsskift foar ien Dïitske en ien Fryske oersetting mear as ien Ingelskeoersetting brokt wurde moat, tsjut der al op dat it semantyske part fan itwurdboek wolris wat te meager is. Der wurdt wolris wat tefolle op ien bultegoaid dat eins ûtinoar helle wurde moatten hie, Dy't net nei it Ingelsk sjocht, ofdy't it Ingelsk net goed (genöch) neikomme kin, moat mei de help fan 'efoarbyldsinnen faak sels de semantyske struktuer oanbringe, Iykas yn ärkläärje,dat as Dütske/Fryske oersetting krijt: erklareniferklearje; de ambiguïteit dêrfanwurdt earst düdlik Ut 'e Ingelske oersettings declare/explain.

De tûke lêzer hat ut it foargeande fansels al begrepen dat de foarbyldsin­nen net oerset wurde, Yn prinsipe net teminsten. It foarbyldartikel op side 7 joutoan dat foarbyldsinnen dy't (neffens Kramer) net oanslute op 'e oersettings woloerset wurde (kinne). Om der dochs foar te soargjen dat de brûker de betsjuttingfan alle foarbyldsinnen neigean kin, binne dy allegear jûn yn 'e normalisearrestavering. Dat jildt nammers net foar de stekwurden, dy wurde yn 'e foarbyldsin­nen jûn neffens de boarnen.

Oan 'e ein fan 'e artikels wurdt ferwiisd nei oare artikels mei mearynformaasje en somtiden ek nei tekeningen. Dêrnei folgje de gearstallings enoanwizings foar de etymology. Wat dat lêste oanbelanget wurde nêst warden ut itäldfrysk benammen wurden jûn ut talen dêr't etymologyske wurdboeken fanbinne, By guon artikels wurdt boppedat in frekwinsjeoantsjutting jûn.

Yn in besprek komt wol gauris de negative krityk it meast nei foaren,dat is yn dit besprek ek wol wer wat sa. Foar in besprekker sit dêr fansels ek itmeaste byt oan, It soe oars ek al raar wêze at der yn sa'n mánsk stik wurk as ditgjin flaters te finen wêze soene, It is krekt as Kramer sels al seit: As alleMoanskene-Oarbeid is uk dit Woudebouk nit fulkeemen (s, 13). Lit der lykwolsgjin misbegryp oer wêze dat Kramer, as net-profesjonele leksikograaf, mei it NäiSeelter Woudebouk in geweldige prestaasje levere hat. Hy hat in prachtich

57

Anne Dykstra

helpmiddel gearstald foar de stüdzje fan it Sealtersk, dat fansels ek hiel goed brûktwurde lcin by ferlykjend ûndersyk tusken it Noardfrysk, it Westerlauwersk Frysken it S eatersk. Dêrom heart it Nai Seelter Woudebouk yn te boekekast te steanfan elkenen dy't niget hat oan Ce stüdzje fan) it Frysk en oan wurdboeken. Ikhoopje dat Kramer it drok krije sil mei it bymeitsjen en it ferstjoeren fan synwurdboel en ik hoopje benammen dat it him yn 'e kommende tsien oant fyftjinjier slagje sil om de folgjende fjouwer dielen klear te meitsjen.

Akkrurn,augustus 1992

58

AnneDykstra

H. Bloemhoff, Fonologie en morfologie van het Stellingwerfs: een toetsing vande natuurlijke generatieve fonologie. Proefschrift Rijkuniversiteit Groningen.Groningen: Sasland, 1991. 341 s. (Nedersaksische Studies l...]; 15).

Mear as fjirtich jier lyn skreau H.J. Bergveld dat er hope, dat der immen kommesoe dy't it Stellingwerfsk kieze soe as ûnderwerp foar in dissertaasje (Bergveld1949:6, Bloemhoff ferwiist yn syn Woord vooraf nei dy passaazje). Fiif jierletter wie Bergveld eksplisiter: "[hjwa wit, sil ier of let in akademikus nochrismei dizze stoffe to set gean; sûnt to Grins in learstoel fêstige is yn deNedersaksyske dialekten is myn hope gans greater warden. Mûglik sil Prof.Heeroma ien fan syn studinten ynspirearje kinne om oer it oer-Tsjongersk indissertaesje te skriuwenl n (Bergveld 1954: 127). Mei it ferskinen fan it proefskriftfan Henk Bloemhoff is dy winsk, hast tweintich jier nei it tiidrek Heeroma,(postüm) ferfolle.

Nuansearring oangeande Bergveld syn winsk is lykwols op syn plak.Want nettsjinsteande it feit dat de taaldata ut it Stellingwerfsk (tenei: St.) fanFryslän en Noard-west Oerisel komme! , giet it yn dit gefal net primêr om indissertaasje oer it St.: sinttaal stiet - de neiere omskriuwing fan de ynhäld achterde dûbele punt yn de titel wiist der ek al op - it hifkjen fan de NatuerhkeGenerative Fonology (tenei: NGF) oan de ban fan in analyze fan in korpus St.taalmateriaal.

Wat ynfalshoeke oanbelanget nimt Bloemhoff (tenei: BI.) synproefskrift, mei dat fan Nijen Twilhaar (1990), in apart plak yn yn deNederlänske dialektology. Sawol de lit ûs sizze tradisjonele dialektology as dedialektology op generative grûnslach hiene ommers in sterk deskriptyf karakter(sjoch Nijen Twilhaar 1990:6-7). By harren komt de teory op 't foarste plak. Sawurdt - yn alle gefal foar in part - foarsjoea yn de lakune dat data ut net­staaderttalen hast net aan bod kommen binne yn de teoryfoarming (in laknne dy'tnoch altyd bestiet nettsjinsteande de gongbere opfetting dat it ûnderskie taal­dialekt yn it taalkundige yrrelevant is). BI. folstiet by syn ûndersyk net mei itrelatearjen fan ien taalsysteem oan de teory, mar rjochtet him op ittaalgeografyske aspekt. Utgeande fan de gedachte dat ferskillen yn in geografyskkontinuüm opfette wurde kinne as op inoar folgjende taalstadia, kinne ûtspraken

1 Bloemhoff jout hjir dus - om praktyske reden (:18) - in oare ynfolling oande term Stellingwerfsk as at it gefal is yn sawol de dialekt yndielings kaart fan Daan(1969 - dêr wurdt der ûnder ferstien: de taal fan it grinsgebiet fan Fryslán, Noard-westOerisel en Drinte) as yn it deistige taalgebrûk (sjoch Bloemhoff 1991:129,132 oer determ Stellingwerfsk).

Tydskrift foar Fryske Taalkunde, jiergong 7 (1992) s. 59-63.

Durk H. Veenstra

dien wurde oer de feroaring yn gearhing mei de struktuer en eigenskippen fan deuniversele grammatika (0.2.4). Dy ûtspraken ha neffens BI. it karakter fan(sterkee) oanwizingen, net fan bewiis (s, 49). Soks ropt fansels de fraach op at itnet-mono-dialektaal hifkjen fan de NGF (it giet hjir hieltyd om de ferzje fanHocper (1976» wol goed mooglik is. Hoe't dat ek krekt wêze mei: BI. behelletdêryn de dialektgeografyske sprieding fan wurden en wurdfoarmen.

Haadstik 0 is de ynlieding ta it ûndersyk. Nei't doel en opset ut 'edoeken dien binne (0.1.0.2), wurdt it St. karakterisearre en de kar dêrfan taljochte(0.1.1) enwurde de segminten fan dy taal beskreaun (0.1.2). De ferhälding fan deNGF ta oare streamingen yn de fonology komt oan bod: fan de resintereleksikale fonology wurdt - yn ferhälding ta it yngeand fan de NGF wolhiel flot (s, 41-42) - sein dat dy noch in alternatyf is foar de NGF noch dat mendêr it St. adekwaat mei beskriuwe kin (0.2.2). En fansels wurdt omtinkenoan de wichtichste skaaimerken fan de NGF (0.3). Dêryn is absoluteneutralisaasje ferbean (de True Generalization Condition, hjirnei: TGe):eleminten dy't net yn ien fan de fonetyske represintaasjes ferskine, meie netfoarkomme yn de ûnderlizzende represintaasje, Fierder is allinne it yntrinsykoarderjen fan fonologyske regels tastien (de No-Ordening Condition) en wurdtstrang ûnderskie makke rusken algemiene, folslein fonetysk-fonologyskkondisjonearre regels en morfo(no)logysk enJof syntaktysk bepaalde regels(respektyflik P- en MP-regels). De NGF is op dy punten dus folle mindertolerant as de streaming dêr't er in reaksje op is, de Staadert Generative Fonology(tenei: SGF): dy stiet abstrakte ûnderlizzende segminten en ekstrinsikeregeloardening ta en hat boppedat gjin strange regeltypology, De krityk fan oarenop de NGF wurdt bepraat yn 0.4. Dy paragraaf stiet eins wat op himsels: itfernuvere my wat dat BI. fierderop de ütkomsten fan syn ûndersyk net relatearretoan dy krityske lûden, dus oan it debat (dêr't ik sa'n wnrd om sis) oer de NGF.

Lykas sein behannelet BI. de skaaimerken fan de NGF yn in aparteparagraaf. Op oare plakken hat er dy skaaimerken ek al neamd. Dêrmei kom ikop in karakteristyk punt: de wiidweidigens (dy't grif gearhinget mei it feit dat BI.de literatner goed ken én sa folslein mooglik wêze wol) en it grut talwerhellingen. Mear as ien kear wurdt bygelyks neamd, dat de winsk/needsaakbestiet om de NGF te hifkjen, dat it boek fan Hooper de wiidweidichste/stander­disearre ferzje fan de NGF is, dat de NGF in alternatyf is foar de SGF, dat debelangstelling foar de kontroverze NGF -SGF öfnommen is as gefolch fan itopkommen fan de leksikale fonology, ensafuorthinne, H resultaat fan sokkedoublueres is in grot tal werom- en foarûtferwizings (side 50 bygelyks tilt derfan op) en in soad redundante ynformaasje, Ik fûn dat wolris steurend.nammerstemear omdat it gauris om ynformaasje giet dy't fOM in publyk fanfakgenoaten oerstallich is.

60

Besprek: H. Bloemhoff, Fonologie en Morfologie van het Stellingwerfs

It feitlike ûndersyk wurdt ferslach fan dien yn de baadstikken 1-3.Haadstik 1, it langste (100 siden) fan it boek, is wijd oan in tal

altemänsjes yn it paradigma fan it tiidwurd, Analysearre wurde de fokaalalter­nänsjes yn de tredde persoan inkeltal presens (yn gearhing mei de temafokaal(1.1», fokaalwiksel yn preteritum en participium (1.2 en 1.3), alternänsjes yn depresensfoarmen fan de ferba moatte, kinne, wurde en wêze (l.4) en klisisfor­maasjes (1.5 en 1.6). It docht bliken, dat niisneamde ferkynsels net goedferantwurde wurde kinne yn de NGF. Mei it each op it ûndersochte taalmateriaalseit it himsels dat benammen de MP-regels it belije moatte: dy binneobservasjoneel en deskriptyf net adekwaat. Fierder kinne noch harren arbitrêrfonologysk karakter noch de formele werjefte troch de mesken. BI. joutwithoefolle arguminten tsjin de NGF-distribiisjeregel: de generative, prosesmjit­tige oanpak hat de foarkar. Ek twa oare karakteristike aspekten fan de NGF wurdekritisearre, It ferbod op absolute neutralisaasje kin gjin sprake fan wêw en itekstrinsyk oarderjen fan regels kin it St. net sûnder, De hiele NGF wurdt dus ynbaadstik 1 wjerlein.

Haadstik 2, 'Alternanties in de mechanismen van verkleinwoord- enmeervoudsvorming', set ütein mei in syngroane beskriuwing (yn standert­generative regels) fan diminuearring yn it St. It diagroane aspekt komt oan bodyn 2.2 - in besprek fan eardere stüdzjes oer de skiednis fan it Eastnederlänskediminutyfsuffiks - en 2.3, dêr't de feroarings yn de diminutiva oan 'e oarderkomme. Oan de foarming fan it meartal is ien paragraaf bestege, De konklüzjefan dit haadstik komt oerien mei dy fan it earste haadstik. Regeltypology (itstrange ûnderskie rusken P- en MP-regels) en it ferbean wêzen fan absoluteneutralisaasje en ekstrinsike regeloardering wurde allegearre fersmiten.

In mom grut part fan haadstik 3, 'Syllaben en segmenten' falt bûten itfeitlike ûndersyk, Yn de lêste trije paragrafen ûndersiket BI. utstellen utresinteïre) net-lineêre syllabeteeryen oangeande ambisyllabyske konsonanten, ituniversele rym en in fonologyske parameter foar fokaalynsersje. De paragrafen3.1 (oer de syllabestruktuer en eigenskippen fan segminten yn relaasje ta desyllabe) en 3.2 (oer beheiningen op de sekwinsjestruktuer) komme de resintereteeryen ek wer yn oan 'e oarder, Dy paragrafen slute dus better oan by detaalkundige aktualiteit as it feitlike ûndersyk (al datearje de teeryen dy'tbehannele wurde trochstrings ek al wer üt 'e earste helte fan 'e tachtiger jierren),Ofgeande op it ûnderwerp fan dit haadstik, de syllabe, docht it jin gjin nij dat BI.him net ta de NGF beheint: dy is wat dat oanbelanget ommers feräldere (:234). Itbetsjut wol, dat inkel yn 3.3 en 3.4 sprake is fan it hifkjen fan de NGF. Op grûnfan respektyflik gefallen fan wurdeksterne assimilaasje en fan strengtheningwurdt de TGC op 'en nij wjerlein. Wat my oanbelanget bie BI. him yn dithaadstik beheine kind ta de relevante dielen fan de NGF oer syllabe en segmint

61

Durk H. Veenstra

of, omdat de noasje syllabe yn 'e NGF eins noch yn 'e bemeskuon stiet, it Iittekind by de haadstikken 1 en 2.

Lykas wenst by in dissertaasje folget in gearfetting yn it Nederlánsk,Ingelsk en Dûtsk. Dêmei komme noch in list fan kaarten en skema's, rioaten,bibliografy en in tige handich saakregister en persoaneregister.

Nettsjinsteande de krityske opmerkings dy't ik hjir en dêr makke ha,moat konstatearre wurde dat de doelstelling fan it ûndersyk, it hifkjen fan deNGF, sûnder mear helle wurdt. Wat de ynhäld oangiet is Bl.'s proefskrift dus fanbelang foar de diskusje oer de kontroverze SGF-NGF. Krekt dêrom is it tigespitich, dat dy kontroverze - aktueel yn de tiid dat BI. mei syn ûndersykûteinsette (:6) - op it momint fan ferskinen (neffens BI.: tydlik, s. 10) net mearyn 'e belangstelling stiet-. It feit, dat BI. saken behannelet dy't ûnder oare trochit opkommen fan de leksikale en hiërargyske fonology net ûtiten, mar gewoanlizzen bleaun binne (in legitym ondersyksmotyf, s. 9), feroaret dêr neat oan, DeNGF bestiet eins net mear. Ofgeande op de ûtkomsten fan it ûndersyk fan BI. enop de fûneminte1e krityk dy't al rillegau - ein santiger, hegjin tachtiger jierren ­op de NGF utere waard (ferlykje 0.4), is dat net sa frjemd.

Rekkene neffens de teoretyske ynfalshoeke ûndersiket BI. trouwens insoad taalmateriaal, sadat syn boek ek yn deskriptyf opsicht (dêr't ynearsten deklam op lein wurde soe, S. 21) benammen yn de haadstikken 1 en 2 gansynformaasje jout. Dêr is ferlet fan omdat it St. "slechts incidenteel en zeerfragmentarisch onderwerp is geweest van taalwetenschappelijk onderzoek" (:18).Krekt dêrom bie wat my oanbelanget it beskriuwende e1emint yn haadstik 1 wolwat minder yn 'e teoretyske sköging yntegrearre, dus wat tagonkliker enoersichtliker, presintearre wurde kind", sa't no allinne it gefal is yn de earsteparagrafen fan haadstik 2. Mar faaks is dat oerfreegjen: wy ha hjir ommers net tekrijen mei in grammatika fan it St. Boppedat hat BI. in deskriptive stûdzje fan ittiidwurdsysteem op priemmen (:18) en wurket er oan it wurdboek fan it St.(sjoch Bloemhoff & Niebaum 1991).

De ûtfiering fan it boek is treflik. Moai papier, in noflik lettertype,kreaze fonetyske tekens, in omslach dêr't de fingertaasten net ynlûke. De bogenbinne ynnaaid. It boek wurdt dus gjin skuorkalinder en falt iepen sûnder dat derin knik yn'e rêch komt. It kin dus yntinsyf brûkt wurde. Ofgeande op de tiid fan

2 Mar ek al wie it boek earder ferskynd, dan hie it noch de fraach west at itbydrage kind hie oan 'e diskusje: dêrfoar hie de fiertaal Inge1sk wêze moatten, delingua franca foar taalkundigen (Verkuyl 1990:14).

3 In register fan behanne1e wurden en wurdfoannen hie faaks ek wat west.

62

Besp.rek: H. Bloemhoff, Fonologie en Morfologie van het Stellingwerfs

ferskinen sil dat wat it feitlike ûndersyk oanbelanget net sa hurd fleane, mar neialle gedachten wol wat it beskriuwende part, de ynformaasje oer it St.,oenbelangeet.

Durk H. Veenstra

Blblicgrafy

Bergveld, H.I. (1949), De Stellingwervers en hun dialect. Assen: Van Gorcum[etc.].

Bergveld, Hl. (1954), 'It Stellingwerfsk of Oer-Tsjongersk', It Heitelan 32, 126­127.

Bloemhoff, H. (1991),'Tweetaligheid en de regio Stellingwerf, DriemaandelijkseBladen 43, 129-162.

Bloemhoff, H. & H. Niebaum (1991), 'Nedersaksische lexicografie', Taal enTongval themanummer 4, 39-57.

Daan, 1. (1969), 'Dialekten', yn: J. Daan en D.P. Blok, Van randstad totlandrand. Toelichting bij de kaart: dialecten en naamkunde. Amsterdam:N.V. Noord-Hollandsche Uitgeversmaatschappij, 9-43.

Hooper, J.B., An Introduetion to Natural Generative Phonology. New York:Academie Press.

Nijen Twilhaar, J. (1990), Generatieve fonologie en de studie van Oostneder­landse dialecten, Proefschrift R.U. Utrecht. Amsterdam: P.J. Meerrens­Instituut

Verkuyl, H. (1990), 'The contribution of the Dutch to the development ofIinguistics', yn: F. Aarts & T. van Els (eds.), Contemporary Dutchlinguistics, Washington [...]: Georgetown University Press, 1-22.

63

OP rlf 1MDÊD

Alex Riemersma, Specifiek Frieseuitspraaskenmerken. Levende Talen,I1r. 466, december 1991, s. 530-533.

Riemersma giet nei watfoar ûtspraak­ferskynsels oft swierrichheden jaankinne om ûnderwiisd te wurden (bgl.de begjinkloften mei j, nasalearring,syllabisearring , ûtsprekken einichste-n, ferskil [0] en [ü]), no 't it Fryskaansen yn 'e basisfoarming hieltydmear oan.net-Frysktaligen leard wurdemoat.

(wv)

S. Axtell et al., Frisian...a BasicVocabulary and Grammar SurvivalKit. Central College Pella, Iowa(1991). 51 siden.

Yn 'e simmer fan 1991 hat inploechje studinten ut Pella (FerieneSteaten) yn Eastermar yn Fryslän taho­den om dêr etnografysk en taalkundichfjildûndersyk te dwaan. As produkt fandat lêste is dit boekje (fotokopyen ynringbän) der kommen: in foech ynlie­ding ta it Frysk, En foar dat se it yntrije wiken yninoar joetst ha, is itrisseltaat net iens sa raar. Faaks kin ityn Amearika nochris ien op 'e smaakbringe fan it Frysk. Dat it hjir om'the first short grammatical sketch ofthe Frisian language in English' giet,sa't yn it foaropwurd suggerearrewurdt, is fansels net wier (of de klam

64

moat op 'short' lein wurde). F oar detrochsetter binne der altiten Pieter Sip­ma syn Phonology and Grammar ofModern West Frisian (1913) en PieterTiersma syn Frisian Reference Gram­mar (1985).

(jh)

Kurt Gustav Goblirsch, 'Germanic aiand au in Anglo-Frisian', Amster­damer Beitrage zur älteren Germanistik33 (1991), s. 17-24.

Gjin oar probleem oangeande deAldfryske lûden is nei alle gedachtensa folIe oer skreaun as de ûntjouwingfan Aldgermaansk ai en au (sjoch mynA Bibliographical Guide to Old Fris­ian Studies [Odense 1992]). Yn itAldingelsk en it Aldfrysk is dat twilûdta ienlûd wurden: Ai. a en Afr. a of e.Germ, au is Afr. a wurden, mar dif­tong bleaun Y11 Ai. ea. NeffensGoblirsch binne ea en a (ut pro­soadyske farianten yn it Anglo-Fryskelûdsysteem.

(r.h. bremmer jr)

Ommo Wilts, 'Friesisch - Urspracheder Insel'. Yn: Georg Quedens e.o.,Amrum. Landschaft, Geschichte,Natur. Verlag Jens Quedens, Amrurn(1991), s. 262-282.

It is tsjûker en der steane kleurefoto's

yn, mar ossrsliket dit nije boek oer iteilán Ootrrralll kwa opset frijwat op iteardere 'A:fIDllm - Geschichte und Ge­stalt einer hse!' (ütjûn troch Margoten Nico H;;ansen, 1964). Wie it yn datlêste boek: Nils Árhammar dy't ithaadstik oer lt Frysk fan Oomram op'e noed naalll, diskear nimt OmmoWilts de honneurs waar.

Wilts kGmt nei twa ynliedendeparagrafen oer it komöf fan it Frysken oer it Noadfrysk yn it ginneraal opit Öömrarag sels. Yn paragraaf 3.1.(dat paragraaaûmer mist der oars yn 'etekst) jout er in koarte, mar deeglikebeskriuwing fan dat eilännoardfryskedialekt. Dêr wurdt omtinken yn jûnoan 'e ferskillen tusken it Öömrang ensyn susterdialekt. it Fering, oanstavering en ütspraak en oan 'egrammatika.

Yn it grammatikapart, dat fierderstige ynoarder is, steane in pearformulearringen dy't faaks net sagelokkich binne. Sa is it, tinkt my,net alhiel krekt om bûûren, mearta1fan (a) bûûr 'boer', in ütsûndering teneamen op 'e regel dat zz-wurden inmeartal op -er krije. Wurden op -r,1ikefolle oft it a- of at-wurdenbinne,krije as regel in meartal en (-n nei-er). Ferlykje ek noch (a) klöör 'kleur' ­klöören, (a) haar 'bear' - bäären, (a) her'hear' - heren.

Fierders is de sin Hi sopt ûs en elk'Hy sûpt as in murd' net sa gaadlikom sjen te litten dat it ferlykjendebynwurd nei in eigenskipswurd yn 'eposityf en yn 'e komparatyf ûs is. Yndat foarbyld stiet gjin eigenskipswurd,

Ta beslüt liket my de beneaming

'Infinitiv mit tu' net sa fan pas foar deynfinityf op -en. Dy ynfinityf komtommers ek sûnder tu foar. No krigetmen sokke knoffelige ûtspraken 1ykas:"Infinitiv mit tu steht nach tu sowiein substantivierter Form... "

Yn paragraaf 3.2. komt de Ööm­ranger literatuer op it aljemint. En aldogge wy dêr yn dit blêd oars net oan,it moat my al efkes fan 't hert, dat ikit spitich achtsje dat de manke1yksterigel ut 'e Noardfryske skriftekennisse,So ûs 't hir wees skal, as 't hir loongei muar 'sa't it hjir wêze moat, is 'thjir allang net mear' (ut it fers mei deselde namme fan Karsten Paulsen(1844», dêr sa bryk foar de hearen (endames) kommen is.

Dêrom net, 'Friesisch - Urspracheder Insel' is in tige lêsbere enynformative ynlieding ta de Öömram­ger taal en literatuer.

(jh)

Nordfriesisches lahrbuch 1990/1991.Nordfriisk Instituut, Bräist (1991).

Dizze dûbelde jefte fan it Nordfriesi­sches lahrbuch set yn mei de ynaugu­rele rede fan Nils Árhammar, dy't denij-ynstelde learstoel Frysk oan 'ePedagogische Hochschule yn Flens­burg beset. Yn syn lêzing 'Sterbenund Überleben von Minderheiten­sprachen am Beispiel des Nordfriesis­chen' behannelet Ärhammar it fer­skynsel fan taalwiksel en taalbeháldyn it Noardfryske gebiet.

De twadde bydrage oan dit nûmer isallyksa fan Nils Ärhammar. Yn'Didaktische Aspekte der jüngsten

65

Us Wurk 41 (1992),jefte }-2.

Yn dizze dûbeljefte in artikel fanPieter Breuker oer "Taalkundigeskaaimerken fan normearre Prysk".Breuker giet earst nei wat algeruieneskaaimerken fan standerdisearring fantaal binne en komt op grûn dêrfan tain "earste" typearring fan it Frysk, De"normearre fariant fan it Frysk" is netin standerttaal: it is in markearrefariant en "dêrmei net neutraal foarelke gebrûkssituaasje oer" (s. 11). Debeskiedende faktor de normearrmgis it öfstän nimmen fan it Hotlänsk,Wat de kin dernet of amper fan standerdisearrin

wurde: der is tefollefanaasje dat der urarezrseteksjesoe, Der is m.o.w.disearre op (s.23). Yn 'e skreaune taal is der mear

dat delkomt opseteksje ut it Klaai- enBreuker dan foar 11 fariante-pearen rusken twa dialektenfandele troch K.F, v .d. Veen yn inartikel yn lt Beaken fan 1981) neiwatfoar oft ~

hawwe yn it foar itop 'ehàn­

wurdboek 1984. De is datyn it hänwurdboek mear selektearrewurdt ut 'e fräl itKlaaifrysk, en dat at it fangefolgen is dat der öfstän nommenwurdt fan it Hollänsk.

Men kin wurdearring hawwe foarBreuker syn besykjen om de taalkun­dige skaaimerken fan normearre Frysk

Vereinfadmng des Mooringer Vokal­systemes' viist er op in ferienfäldigingfan it Nooringer lûdsysteem, dy't byjongere sprekkers fierhinne synbeslacts krige hat, Nei Árhammar synbetinkeai soe it ferienfäldige (mak­likere) systeem tenei it ûtgongspuntwêze rnoatte foar it ûnderwiis yn itMoorimg. Hy besjucht ek de konsek­winsjes dy't de ferienfäldiging hamoatte soe foar de Mooringer sta­vering,

Jürgea Pinnow besiket yn 'DieVerbs tammformen des(Sylterfriesischen) in svstemanscnenAnorrmuaz' üt in syngroan eachweid

svstematvske en oersichtlikefan 'e tiidwurden yn

I'.Jn·"'.....rlltnT.<'ir.A dialekt fan it eilän Söl'Dat tiidwurd', mar dan

op syn ....."'-'UL....;:;:;.

Fan taalkundich ennammekundich is noch itartikel aus alter Zeit, II:Einkünfte von Pasterat und Kirche zuWesterland auf nebst anderenNachrichten aus dem 17. Jahrhundert,Mit und namen-kundlichen fan KarlSchmidt en Nils

De oare artikels yn dit Norafnests­ches Jahrbucb lizze op net-taalkundichmêd en hoege hjir dus net neamd tewurden. Der moat al noch efkes wiisdwurde op Anke Joldrichsen har twabibliografyske bydragen: 'NeuesSchriftrum über Nordfriesland (1986­1989)' (dêr't de taalkunde ek yn oanbod komt) en 'Nordfriesische Texte inZeitschriften und Zeitungen (1989)'.

(jh)

66

te isolearjeeu.Mar men häldt ek nochwol in pe8:C fagen.

Breuker giet inkel en allinnich op 'estavering 0 f en dat hat sa syn gefaren.Yn syn skifl BI (s. 36) fan 'e 111fariantepea.rea giet it om gefallen datdistansjear:riJJg (fan it Hollänsk) net inrol spylje lrin, mar dêr't in "min oftemear syscenatyske (fonologyske)tsjinstellin.g lusken (de keam fan) itWäldfrysk; en (de keam fan) itKlaaifrysk yn oan te wizen is" (s. 29).Yn mar leafa 19 fan 'e 33 gefallengiet it om "e tsjinstelling ea (Klaai) ­ë (Wälden) foar gutturalen, bgl. yn itpearneaken . nëken. It Klaaifrysk soeno 'foarlutsen' wurde, omdat (suver)altyd foar de stavering <ea> keazenwurdt. No is it hjir oppassen mei. Ithänwurdboek jout foar dat ienestaveringsteken "konsekwint beideûtspraakfariaaten, sûnder hiërargyskferskil" (s. 19), en slüt dêrmei oan byin earder staveringsstadium, doe't<ea> foar IIol en IE:I stie. It hän­wurdboek, kin men sizze, slüt him byde tradysje oan en kiest yn dit,kwantitatyf wichtige, gefal foar Klaai­noch Wáldfrysk. Dêrom wurde beideütspraken ek oanjûn, in feit dêr'tBreuker op s. 32 it belang fan wei­poetse liket te wollen. At er it op s.54 oer it grutte staverings-zfoarm­ferskaat yn it hänwurdboek hat, is destavering <ea> foar gutturalen "Deiennichste ut sûndering". Men woeoars hawwe, dat bie him oan it tinkensette sillen.

Op 'e siden 49-51 wurdt besecht omoannimlik te meitsjen dat it Klaai­frysk de taalkundich sjoen ûnmar-

kearre fariant fan it Frysk is. Yn Hof(1933) is it Klaaifysk by dialektfer­liking hieltyd it referinsjepunt, Fan itWäldfrysk en it Südhoeksk wurde deöfwikende skaaimerken jûn; itKlaaifrysk is dan wat oerbliuwt. Derbinne m.o.w. wol tsjinstellingenKlaaifrysk + Wäldfrysk - Südhoeksken Klaaifrysk + Südhoeksk - Wäld­frysk, mar netWäldfrysk + Sûdhoeksk ­Klaaifrysk. Men freget jin of oft soksgenoch is om it Klaaifrysk astaalkundich ûnmarkearre te beskögjen,It wol jin ek net rjocht düdlik wurdewat no taalkundich sjoen krekt itneutrale fan it Klaaifrysk ütmakket. ItSûdhoeksk liket tefolle op it Hol­länsk, it Wäldfrysk hat in te lokaalkarakter (s. 50). Dat lykje earder taal­psychologyske faktors te wêzen. DeWäldfryske mouillearring, de re:j-ût­spraak fan it staveringsteken <ei> ende [ij-ütspraak yn guon frekwintewurden soenen dat minder neutralekarakter fersterkje (s. 50). Wêrom oftdy ferskynsels taalkundich sjoen mearmarkearre binne as bgl. de Klaaifryske[Ojj-ütspraak wurdt jin net düdlikmakke. Dat lêste liket ek net mooglikte wêzen: de taalkunde kin hjir gjininkele ûtspraak oer dwaan, It wurdt eknet helderder mei Hoppenbrouwers syn"primaire dialektkenmerken" (s. 51),dy't benammen in taalsosjologyskeynhäld lykje te hawwen, mei de klamop taalferkear en spried. My tinkt, demacht fan it tal en it jild hawwe hjirhar (histoarysk) wurk dien: wat demeaste en de begoedichste lju dogge,telt as (nei te folgjen) noarm, op itstik fan taal like goed as op oare

67

mêders.I"'Jijsgjirrich is Breuker syn

konklûzje dat foar it Frysk instandenlisearringsfaktor der it swiersteyn weaget "dy't yn 'e ANS of byHaugen net foarkomt" (s. 55). Dat isin ekstemen-ien, t.w. (de ynfloed fan)it Hollänsk. Men soe sizze, op grûndêrfan kinne dy teoryen oanpast wurdefoar talen lykas it Frysk. Spitigernöchkomt Breuker dêr yn dit stik noch netoan ta,

Noch ien opmerking, fan net­taalkundich aard, moat jin as lêste fanit hert. Op s. 24 is Breuker wol slimnegatyf oer it tal Friezen dat neffens'Taal yn Fryslän' (1984) it Fryskskriuwe kin. Dat is 10%. Breukerachtet dat persintaazje tige leech, Marjo kinne it mei likefolle rjocht heechachtsje, at jo sjogge nei hoe'n bytsjeFrysk ûnderwiis oft de measte Friezenkrije en nei hoe lyts oft de needsaak isom it te skriuwen. Giet Breuker dermooglik wat tefolle fan ut dat soksfoar it Hollánsk wol sawat op 100%sit? Dat koe wolris smoarch öffalle,

(wv)

H.l T.M. Brok, Enkele bloemnamenin de Nederlandse dialekten. Et­nobotanische nomenclatuur in hetNederlandse taalgebiet. ProefschriftK.U. Nijmegen. Amsterdam: P.J.Meertens-Instituut [...], Amsterdam(1991). 374 siden.

Oanslutend op de - ta de Sûdneder­länske dialekten beheinde - wurdgeo­grafyske stüdzje fan J.L. Pauwels ut

68

1933 giet Brok fan sän planten neihokker na mme dy hawwe yn dedialekten yn it Nederlänske taalgebiet.It Fryske taalgebiet wurdt dêrby netoerslein. (dv)

P.C. Paardekooper, 'Afrikaanse enNederlandse meervouden op -ings',Taal en Tongval 44 (1992), s. 52-66.

Yn dit artikel giet Paardekooper neihoeft it sit mei it meartal fan wurdenop -ing yn it Afrikaansk en yn deNederlänske dialekten. Oan it Fryskjout er ek koart omtinken. It wich­tichste is dat de dialektgeografyskesprieding fan it meartal fan ketting enferiening yn it Fryske taalgebiet optwa kaartsjes werjûn is. Dy litte gjindûdlike skieding nrsken it -8- en it -en­meartal sjen. Miskien hinget dat gearmei it feit dat de faktor äldens by deoanbelangjende enkête net konstanthälden is. At dat al it gefal west bie,bie de tendins dy't it WFT (diel P, s.v.-ing 1) synjalearret - nammentlik dat it-en-meartal westlik en it -s-meartaleastlik is - faaks wat dûdliker te sjenwest.

(dv)

YNHALD

Tony Feitsma, Gysbert Japicx os taalbouwer .•...••.... 29

Besprek

P. Kramer, Näi Seelter Woudebouk (Anne Dykstra) .....• 54

H. Bloemhoff, Fonologie en morfologie van het

Stellingwerfs (Durk H. Veenstra) .••.••........••.. 59

Op i t mêd.•...••.•...•.....•.••................•..... 64

TYDSKRIFT FOAR FRYSKE TAALKUNDE

ferskynt trije kear jiers

Redaksje: Jarich Hoekstra, Durk Veenstra, Willem Visser

Redaksjeskriuwer: Jarich HoekstraBrede ikker 49295 KS Westergeast

Administraasje: Willem VisserBrokmui 269101 EX Dokkum

Abonneminten: f 21,- foar partikulierenf 36,- foar ynstituten en biblioteken