sjabloon leerplannen 2001 - GOpro.g-o.be/blog/documents/2002-338.pdf · TV Toegepaste...

SECUNDAIR ONDERWIJS

Onderwijsvorm: TSO

Graad: Derde graad

Jaar: eerste en tweede leerjaar

Studiegebied: Personenzorg

FUNDAMENTEEL GEDEELTE

Optie(s): Gezondheids- en welzijnswetenschappen

Vak(ken): TV Toegepaste biologie / verzorging 3 lt/w

Vakkencode: WW-l

Leerplannummer: 2002/338 (nieuw) Nummer Inspectie: 2002/235//1/I/SG/1/III/ /D/

TSO – 3de graad – optie: Gezondheids- en welzijnswetenschappen 1 TV Toegepaste biologie/verzorging (1ste leerjaar: 3 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week)

INHOUD

Visie ..........................................................................................................................................................2

Beginsituatie .............................................................................................................................................3

Algemene doelstellingen ..........................................................................................................................4

Leerplandoelstellingen / Leerinhouden / Specifieke wenken ...................................................................5

deelvak: Algemene biologie .....................................................................................................................5

deelvak: Anatomie ..................................................................................................................................14

deelvak: Microbiologie ............................................................................................................................21

Algemene pedagogisch-didactische wenken .........................................................................................26

Minimale materiële vereisten..................................................................................................................28

Evaluatie .................................................................................................................................................30

Bibliografie..............................................................................................................................................33


VISIE

Het vak toegepaste biologie dient vooral als ondersteunend vak binnen de specificiteit van deze optie gezien te worden, zodat de opgedane kennis rechtstreeks benut kan worden.

In Toegepaste biologie komen het belang van hygiëne en aspecten van microbiologie aan bod. Leerlingen krijgen inzicht in anatomie en fysiologie. Ziekteleer zelf komt niet aan bod in deze studierichting. Het uitgangspunt is steeds de gezonde mens.

Voor het uitwerken van de verschillende hoofdstukken uit de theorie wordt vooral op de zelfwerkzaamheid van de leerlingen een beroep gedaan, zowel voor het opzoeken als voor het verwerken van gegevens. Uiteraard zal ICT hierbij een belangrijke rol spelen.

Waar mogelijk zullen de leerlingen zelf experimenten uitvoeren.

Toegepaste biologie zal er bovendien toe bijdragen dat de relatie tussen denken en doen, tussen zuivere en toegepaste kennis beklemtoond wordt.

Door een goede wetenschappelijke basis zal men in staat zijn om misopvattingen en pseudo-wetenschappelijke theorieën zoals macrobiotiek, homeopathie, enz. in een juist kader te plaatsen.


BEGINSITUATIE

Bepaling van de leerlingengroep Dit leerplan is bestemd voor de studierichting Gezondheids- en welzijnswetenschappen van de derde graad TSO.

Voor de Algemene biologie is het samen zetten met leerlingen uit de studierichting Farmaceutisch-technisch assistent mogelijk.

Voor de Anatomie is het samen zetten met leerlingen uit de studierichting Jeugd- en gehandicaptenzorg mogelijk.

Voor de Microbiologie is het samen zetten met leerlingen uit de studierichting Farmaceutisch-technisch assistent mogelijk.

Om de veiligheid bij het uitvoeren van leerlingenproeven niet in het gedrang te brengen is het aangewezen dat het aantal leerlingen niet meer dan 16 bedraagt.

De leraar oordeelt of hij, rekening houdend met het aantal leerlingen, met de uitrusting van zijn laboratorium en de aard van de te gebruiken toestellen en producten, de door het leerplan voorgeschreven experimenten zonder gevaar kan uitvoeren of laten uitvoeren.

Indien hij oordeelt dat de voorhanden zijnde uitrusting gevaar voor hemzelf of voor de leerlingen oplevert, verwittigt hij onmiddellijk het instellingshoofd, die de nodige maatregelen treft om de activiteiten in normale omstandigheden te laten doorgaan.

Beginsituatie Er wordt uitgegaan van het feit dat de leerlingen die deze studierichting in de derde graad aanvatten de minimumdoelstellingen voor het vak biologie van de tweede graad ASO of TSO hebben bereikt.

Een beknopte herhaling van sommige begrippen kan noodzakelijk zijn, zeker voor leerlingen die uit studierichtingen komen met weinig uren Biologie of Toegepaste biologie.

De leerlingen zijn in staat om nauwkeurig en met zorg te werken. Zij bezitten ook het nodige verantwoordelijkheidsbesef en zijn sociaal vaardig.


ALGEMENE DOELSTELLINGEN

In de studierichting Gezondheids- en welzijnswetenschappen bezit het leervak Toegepaste biologie een dubbele doelstelling: het moet in de eerste plaats bijdragen tot de algemene vorming van de leerlingen, door hen nauwkeurig te laten observeren, en hun waarnemingen in een eenvoudige schets en/of in een korte, overzichtelijke tekst te laten vastleggen. Zij zullen verder eenvoudige proeven of onderzoekingen uitvoeren en hiervan een beknopt, duidelijk verslag maken. In de tweede plaats dient de Toegepaste biologie een steunvak te zijn voor hun meer beroepsgerichte vakken.

Tijdens beide leerjaren wordt een wekelijkse lestijd gewijd aan:

- de anatomie van het menselijk lichaam;

- de microbiologie;

Tijdens het eerste leerjaar wordt in de algemene biologie een overzicht van het dierenrijk gegeven, met bijzondere aandacht voor de parasieten van de mens en diersoorten of groepen met toxische eigenschappen voor de mens.

In het tweede leerjaar wordt een wekelijkse lestijd algemene biologie besteed aan voortplanting, erfelijkheid en evolutie (telkens bij de mens).

In het kader van deze optie wordt aandacht besteed aan een biologisch-sociaal thema naar keuze.

Na een les of een lessenreeks kunnen de leerlingen: - met hun eigen woorden uitleggen welke het gestelde probleem is en in welke mate een experiment

daarop een antwoord kan geven;

- gericht waarnemen;

- de waargenomen feiten mondeling en/of schriftelijk weergeven;

- bij het uitvoeren van experimenten gevoel voor nauwkeurigheid, zorg en handvaardigheid vertonen;

- het juiste materiaal kiezen en het op de geschikte manier gebruiken;

- met behulp van ICT, wetenschappelijke gegevens opzoeken en verwerken;

- de veiligheidsvoorschriften toepassen en zin voor hygiëne vertonen;

- het belang van veiligheid en hygiëne aangeven;

- in groepsverband werken;

- de principes van wetenschappelijke methode geven.

Omwille van de leesbaarheid worden de leerplandoelstellingen, de leerinhouden en de methodologische wenken in afzonderlijke cellen geplaatst per hoofdstuk.

Binnen deze cellen werd getracht de horizontale lezing zo veel als mogelijk door te trekken. Daarom dient elk blok als een geheel te worden beschouwd.

De niet-verplichte uitbreidingsdoelstellingen zijn cursief gezet en met de letter ‘U’ aangeduid.

TSO – 3de graad – optie: Gezondheids- en welzijnswetenschappen 5 TV Toegepaste biologie/verzorging (1ste leerjaar: 3 lestijden/week, 2de leerjaar: 3: lestijden/week)

LEERPLANDOELSTELLINGEN / LEERINHOUDEN / SPECIFIEKE WENKEN

DEELVAK: ALGEMENE BIOLOGIE Eerste leerjaar: overzicht van het dierenrijk, met bijzonder aandacht voor de parasieten van de mens symptomen, preventie, behandeling, epidemiologie en diersoorten of groepen met toxische eigenschappen voor de mens.

LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN SPECIFIEKE WENKEN

De leerlingen kunnen: - eenvoudige kenmerken van de eencelligen

geven;

- bouw, levenswijze en voortplanting van wortelpotigen beschrijven;

- symptomen, preventie en behandeling van ziekten, veroorzaakt door wortelpotigen, kenschetsen;

1 Stam van de eencelligen

1.1 Klasse wortelpotigen

De leerlingen zullen de diersoorten indelen in hun stammen en klassen, aan de hand van enkele eenvoudige kenmerken.

Per klasse zal een typevoorbeeld, van belang voor deze studierichting, behandeld worden. Bij de wortelpotigen kan dit bv. Entamoebe zijn. De Entamoebe-homepage: www.lshtm.ac.uk/mp/bcu/enta/homef.htm

De Landelijke Coördinatiestructuur Infectieziekten-bestrijding geeft Nederlandstalige richtlijnen: www.lci.lcr.nl/

- bouw, levenswijze en voortplanting van trilhaardiertjes beschrijven;

- symptomen, preventie en behandeling van ziekten, veroorzaakt door trilhaardiertjes, kenschetsen;

1.2 Klasse trilhaardiertjes De leerlingen leren de begrippen vrijlevend, parasiet, gastheer, hoofdgastheer, tussengastheer op een directe manier gebruiken.

Veel afbeeldingen en de ‘biologie’ van parasieten: www.biosci.ohio-state.edu/~parasite/home.html

- bouw, levenswijze en voortplanting van geseldiertjes beschrijven;

- symptomen, preventie en behandeling van ziekten, veroorzaakt door geseldiertjes, kenschetsen;

1.3 Klasse geseldiertjes Als typevoorbeeld, van belang voor deze studierichting, kan Trypanosoma behandeld worden.

Ook de hier voorkomende Trichomonas vaginalis kan besproken worden.

Een andere website over infectieziekten en vaccinaties: www.xs4all.nl/~ritanila/infectieziekten-vaccinaties.html



- bouw, levenswijze en voortplanting van sporendiertjes beschrijven;

- symptomen, preventie en behandeling van ziekten, veroorzaakt door geseldiertjes, kenschetsen;

1.4 Klasse sporendiertjes Als typevoorbeeld kan Plasmodium of de verwekker van malaria behandeld worden.

De hier voorkomende infectie Toxoplasmose zal besproken worden: www.toxoplasma-gondii.de/Toxoplasmose-Information.html#Wie%20infiziere%20ich%20mich

- een overzicht en kenmerken van de Holtedieren

geven;

- de invloed van netelcellen op de mens aangeven;

2 Stam van de Holtedieren

Een goede website over Holtedieren (Coelenterata): http://home.planet.nl/~ronoffer/duiken/html/biologie/holtedieren.htm

- bouw, levenswijze en voortplanting van trilhaarwormen beschrijven;

- symptomen, preventie en behandeling van ziekten, veroorzaakt door trilhaarwormen kenschetsen;

3 Stam van de Platwormen

3.1 Klasse trilhaarwormen

Een goede website over Platwormen (Plathelminthes) http://users.skynet.be/yds/biologie/dierenrijk/k_platwormen.htm

- bouw, levenswijze en voortplanting van

zuigwormen beschrijven;

- symptomen, preventie en behandeling van ziekten, veroorzaakt door zuigwormen kenschetsen;

3.2 Klasse zuigwormen

Als typevoorbeeld kan Schistosoma behandeld worden.

Op de website van de WHO is veel nuttige informatie te vinden, o.a. over schistosomiasis: www.who.int/ctd/schisto/index.html


lintwormen beschrijven;

- symptomen, preventie en behandeling van ziekten, veroorzaakt door lintwormen kenschetsen;

3.3 Klasse lintwormen

Als typevoorbeeld, van belang voor deze studierichting, kan Taenia behandeld worden.

http://home.planet.nl/~ronoffer/duiken/html/biologie/holtedieren.htm

http://home.planet.nl/~ronoffer/duiken/html/biologie/holtedieren.htm

http://users.skynet.be/yds/biologie/dierenrijk/k_platwormen.htm

http://users.skynet.be/yds/biologie/dierenrijk/k_platwormen.htm




spoelwormen beschrijven;

- symptomen, preventie en behandeling van ziekten, veroorzaakt door spoelwormen kenschetsen;

4 Stam van de Rondwormen

4.1 Klasse spoelwormen

Als typevoorbeelden van Rondwormen (Nematoda), van belang voor deze studierichting, kunnen Ascaris, Ancylostoma duodenale, Oxiuris, behandeld worden.

- bouw, levenswijze en voortplanting van bloedzuigers beschrijven (U);

- het gebruik van bloedzuigers in de geneeskunde aangeven;

5 Stam van de Gelede wormen

Informatie over bloedzuigers (Hirudinea) is te vinden op: http://members.tripod.lycos.nl/IVNAlphen/ba1-2001/bloedzuigers.htm

- bouw, levenswijze en voortplanting van de

zwanenmossel beschrijven (U);

- intoxicatieverschijnselen na consumptie van schelpdieren beschrijven;

6 Stam van de Weekdieren 6.1 Klasse tweekleppigen

Een website met informatie over weekdieren (onder ander):http://home.wxs.nl/~ronoffer/duiken/html/biologie/weekdieren.htm

- bouw, levenswijze en voortplanting van de

wijngaardslak beschrijven (U);

- het belang van slakken voor de menselijke consumptie aangeven (U);

6.2 Klasse buikpotigen

Een website van leerlingen over slakken: www.ako.be/slakken.htm

- bouw, levenswijze en voortplanting van de inktvis

beschrijven (U);

6.3 Klasse inktvissen

Een biologische steekkaart van de zeekat (Sepia): www.seamasters.be/bio/steekkaart/sepia.htm

http://members.tripod.lycos.nl/IVNAlphen/ba1-2001/bloedzuigers.htm

http://members.tripod.lycos.nl/IVNAlphen/ba1-2001/bloedzuigers.htm

http://home.wxs.nl/~ronoffer/duiken/html/biologie/weekdieren.htm

http://home.wxs.nl/~ronoffer/duiken/html/biologie/weekdieren.htm



- de lichaamsbouw van de spin beschrijven (U);

- mogelijke gevolgen van beten van teken geven;

- huidschurft beschrijven;

7 Stam van de Geleedpotigen

7.1 Klasse spinachtigen

Alle Belgische spinnen: http://users.skynet.be/sky37864/index2.htm

Informatie over teken en de ziekte van Lyme: www.iph.fgov.be/epidemio/epinl/plabnl/lyme.htm en over schurft (Scabiës): www.wvc.vlaanderen.be/epibul/27/scterug.htm

- de lichaamsbouw van een insect beschrijven (U);

- insecten als vector voor belangrijke infectieziekten kenschetsen;

- de bestrijding van hoofdluis uitleggen;

7.2 Klasse insecten

Een uitgebreid dossier over insectenbeten is te raadplegen op: www.gezondheid.be/ Je kan er ook inschrijven op de gratis gezondheids-nieuwsbrief.

Hoe de luis te lijf gaan?: www.luistelijf.nl/

- de lichaamsbouw van een kreeft beschrijven (U);

- het belang van schaaldieren voor de menselijke consumptie geven (U);

7.3 Klasse schaaldieren

Informatie met foto’s van kreeften, krabben en garnalen: http://home.planet.nl/~ronoffer/duiken/html/biologie/geleedpotigen.htm

- de lichaamsbouw van een zeester beschrijven (U);

8 Stam van de Stekelhuidigen

Informatie met foto’s van zeesterren en zee-egels: http://home.planet.nl/~ronoffer/duiken/html/biologie/stekelhuidigen.htm

- de kenmerken van de gewervelden kenschetsen;

- risico’s, verschijnselen en behandeling van toxische vissen, amfibieën en reptielen beschrijven.

9 Stam van de Gewervelden

Ongevallen, veroorzaakt door zeedieren: http://home.worldonline.be/~gali0001/zeediere.htm#top

Alle slangen op een rijtje: www.embl-heidelberg.de/~uetz/families/Viperidae.html

http://users.skynet.be/sky37864/index2.htm

http://home.planet.nl/~ronoffer/duiken/html/biologie/geleedpotigen.htm

http://home.planet.nl/~ronoffer/duiken/html/biologie/geleedpotigen.htm

http://home.planet.nl/~ronoffer/duiken/html/biologie/stekelhuidigen.htm

http://home.planet.nl/~ronoffer/duiken/html/biologie/stekelhuidigen.htm

http://home.worldonline.be/~gali0001/zeediere.htm


Tweede leerjaar


De leerlingen kunnen: - een overzicht geven van de ontdekkingen van de bouw en functie van de cel;

1 Celbiologie

1.1 Historiek

A. Van Leeuwenhoek: www.ucmp.berkeley.edu/history/leeuwenhoek.html

- het lichtmicroscopisch onderzoek van cellen

uitvoeren;

- de algemene bouw van de cel aangeven;

- de elektronenmicroscopische bouw van de eukaryote cel beschrijven;

1.2 Bouw van de cel

Aan de hand van een lichtmicroscopisch practicum wordt de reeds vroeger opgedane kennis over de cel en haar structuren uitgebreid. Men zal ernaar streven om de leerlingen zoveel mogelijk zelf de preparaten te laten maken. Van de onderzochte preparaten worden door de leerlingen duidelijke tekeningen gemaakt waarop de onderdelen met de juiste wetenschappelijke term worden aangeduid.

- de uitwisseling vaan stoffen tussen de cel en haar omgeving beschrijven;

- uitleggen hoe de groei van een organisme gebeurt (U);

1.3 Uitwisseling van stoffen

Komen aan bod: diffusie, osmose en actief transport.

Een praktische opdracht is te vinden op: www.cito.nl/vo/havovwo/se/prakopdr/netwerk-po/vakken/biologie/diffusie/diffusie.htm

- de celademhaling beschrijven;

- het fotosyntheseproces uitleggen en het belang ervan aangeven (U);

- aangeven hoe de eiwitsynthese gebeurt;

- een overzicht van het celmetabolisme geven;

1.4 Celmetabolisme

Afbeeldingen, animaties, practicumopdrachten, enz. over heel wat biologie-onderwerpen zijn te vinden op: www.bioplek.org/



- met behulp van figuren het verloop van de mitose

beschrijven;

- met behulp van figuren het verloop van de meiose beschrijven;

- mitose en meiose vergelijken;

1.5 Celdeling

Het verschil tussen mitose en meiose: www.abi00.de/dennis2/genetik/miomeiount.html

- de betekenis van het karyotype van de menselijke cel omschrijven;

1.6 Karyotype van de menselijke cel Voorbeeldchromosomenkaart en een handleiding karyotypering: http://coo.med.rug.nl/colleges/bos/practicumc3mh/practicumc3mh.html#OPDRACHTA

- de bouw en werking van de mannelijke voortplan-

tingsorganen beschrijven;

- de bouw en werking van de vrouwelijke voortplantingsorganen beschrijven;

- het mechanisme van de hormonale regeling van de menstruatiecyclus uitleggen;

2 Voortplanting

2.1 Voortplantingsorganen

De anatomie en de fysiologie van de voortplantingsorganen en veel andere gegevens: www.hildevanderploeg.nl/index.html

Een Nederlandstalige site over (on)vruchtbaarheid: www.vruchtbaarheid.org/

Menstruatieklachten: www.kring-apotheek.nl/zz/mainzz27.html

- het verloop van de spermatogenese beschrijven;

- het verloop van de ovogenese beschrijven;

2.2 Spermato- en ovogenese

Via een schematische voorstelling kan de spermato-genese uitgelegd en vergeleken worden met de ovogenese.

http://coo.med.rug.nl/colleges/bos/practicumc3mh/practicumc3mh.html

http://coo.med.rug.nl/colleges/bos/practicumc3mh/practicumc3mh.html



- het mechanisme van de bevruchting uitleggen;

- de opeenvolgende stadia in de kiembladvorming aangeven;

- de opeenvolgende stadia in de embryonale ontwikkeling kenschetsen;

2.3 Bevruchting en embryonale ontwikkeling

Hoe verloopt de zwangerschap van week tot week?: www.vruchtbaarheid.org/zwanger/weekzwangerschap.html

De begrippen ééneiige en twee-eiige tweeling kunnen hier aan bod komen.

- het verloop van de zwangerschap beschrijven; - negatieve factoren op de zwangerschap

aangeven (U);

- het mechanisme van de bevalling uitleggen; - het mechanisme van de lactatie beschrijven (U); - de meest voorkomende prenatale, perinatale en

postnatale complicaties en de preventie ervan aangeven;

2.4 Zwangerschap en bevalling

De begrippen spontane abortus en abortus provocatus kunnen hier aan bod komen.

De verschillende manieren van bevalling worden uitgelegd op: www.babypret.net/bevalling.htm

Prenatale en postnatale begeleiding komen hier aan bod: www.ggd.nl/ggdinfo/

- methoden van anticonceptie beschrijven en de

betrouwbaarheid ervan aangeven;

2.5 Anticonceptie

Het voorkómen van ongewenste zwangerschap: www.anticonceptie.nl/consument/

- de belangrijkste kunstmatige fertilisatietechnieken uitleggen;

2.6 Kunstmatige fertilisatietechnieken

Een duidelijk verhaal over reageerbuisbevruchting: http://gallery.uunet.be/birthfv/Info-tekst.htm

http://gallery.uunet.be/birthfv/Info-tekst.htm



- het begrip soort uitleggen;

- de wetten van Mendel uitleggen en met voorbeelden illustreren;

- het verschil tussen feno- en genotype kenschetsen en met voorbeelden illustreren;

- de chromosomentheorie gebruiken om de erfelijkheid te verklaren;

3 Erfelijkheid

3.1 Mendelwetten

De erfelijkheidsleer wordt, steunend op de leerstof die hierover in de tweede graad aan bod kwam, herhaald en uitgebreid. Illustratie gebeurt, zo veel als mogelijk, met voorbeelden van de mens. Het belang van tweelingonderzoek en toepassingen van de erfelijkheid in de geneeskunde komen aan bod.

De MendelWebsite is te vinden op: www.netspace.org/MendelWeb/MWref.html#dictionaries

- het mechanisme van de overerving van het

geslacht beschrijven;

- het begrip seksratio uitleggen(U);

- voorbeelden van geslachtsgebonden kenmerken aangeven;

3.2 Erfelijkheid van het geslacht

Over erfelijkheid bij de mens en over erfelijkheidsadvies: www.nav-vkgn.nl/brochure/erfelijk1.html

- met voorbeelden uitleggen wat modificaties zijn;

- met voorbeelden uitleggen wat mutaties zijn;

- enkele voorbeelden van genmutatie bij de mens aangeven (U);

3.3 Modificaties en mutaties

Enkele belangrijke afwijkingen ten gevolge van gen-mutatie kunnen besproken worden, o.a.: hemofilie, fenylalaninemetabolisme, vetmetabolisme (Tay-Sach), mucoviscidose, spierdystrofie van Duchenne, ziekte van Huntington, daltonisme, psoriasis, nagelpatella.

- uitleggen wat mutagenese, teratogenese en

carcinogenese is; - processen en mechanismen die kunnen leiden tot kanker aangeven (U);

3.4 Mutagenese, teratogenese en carcinogenese

Bijzondere aandacht gaat naar de invloed van ‘chemische ‘stoffen.

Aangeven dat de belangrijkste oorzaak van kanker ‘herhaling’ is.



- aanwijzingen voor evolutie geven;

4 Evolutie

4.1 Aanwijzigen

Inleiding tot het mechanisme van de evolutie: www.howstuffworks.com/evolution.htm

- het verloop van de evolutie aangeven;

4.2 Verloop

- het darwinisme uitleggen en met voorbeelden illustreren;

- de meest recente evolutietheorie uitleggen;

4.3 Evolutietheorieën

Het ontstaan van de soorten, volledig te raadplegen op: www.literature.org/authors/darwin-charles/the-origin-of-species/index.html

- de verwantschap tussen de mens en de andere primaten aangeven (U);

- de bijzondere kenmerken van de mens opsommen (U);

- een vereenvoudigde stamboom van de mens geven en uitleggen;

- evolutietendensen in de fossiele mensvormen aangeven (U).

4.4 Evolutie van de mens

Een zeer uitgebreide, Nederlandstalige website over de evolutie van de mens, met talrijke afbeeldingen en herhalingsvragen: http://library.thinkquest.org/26070/data/dut/

http://library.thinkquest.org/26070/data/dut/


DEELVAK: ANATOMIE


De leerlingen kunnen:

- de verschillende organisatieniveaus van het menselijk lichaam omschrijven;

1 Inleiding

1.1 Organisatie van het menselijk lichaam

Enkel het meest noodzakelijke begrippen zullen vooraf behandeld worden. Het overige zal, waar nodig, aan bod komen.

Verschillende organisatieniveaus: cel, weefsel, orgaan, orgaanstelsel, organisme.

- zich bedienen van de veel gebruikte statische richtingaanduidingen uit de anatomie;

1.2 Statische richtingaanduidingen

De veel gebruikte statische richtingaanduidingen uit de anatomie worden aangeleerd om het menselijk lichaam en zijn onderdelen te beschrijven.

- microscopische beelden van de voornaamste

typen van bind- en steunweefsel herkennen (U);

- de voornaamste delen van de verschillende typen van bind- en steunweefsel met de juiste terminologie beschrijven en kort hun belang aangeven (U);

2 Beenderstelsel

2.1 Bind- en steunweefsel

Het herkennen van microscopische beelden van de voornaamste typen van bind- en steunweefsel gebeurt in de microscoop, eventueel op foto of tekening.

Zeer veel lesmateriaal, o.a. afbeeldingen en animaties is te vinden op: www.bioplek.org/index.html

- de verschillende beensoorten herkennen en hun bouw beschrijven;

2.2 Soorten beenderen en hun bouw

Een diareeks over het menselijk skelet met opgaven is binnen te halen op: www.carolus.a1.nl/vakken/biologie/sld001.htm

- het groeiproces van beenderen uitleggen;

2.3 Groei van beenderen

De normale evolutie van lengte, gewicht en schedelomtrek (met de fontanellen) komen hier aan bod.



- de belangrijkste beenderen van het skelet aanduiden;

2.4 Voornaamste beenderen van het skelet

Het aanduiden van de belangrijkste beenderen van het skelet gebeurt op een model en/of op een tekening van het skelet.

- de verschillende soorten beenverbindingen herkennen en aanduiden;

- de bouw en de werking van een gewricht aangeven;

2.5 Beenverbindingen en gewrichten

Het aanduiden van de verschillende soorten beenverbindingen gebeurt op een model en/of op een figuur van het skelet.

In overleg met de leerkracht verzorging kan hier de hygiëne van het beenderstelsel behandeld worden: houding, voeding, …

- enkele voorbeelden van aandoeningen van beenderen en gewrichten geven (U);

2.6 Aandoeningen van beenderen en gewrichten

Het al dan niet uitwerken van deze aandoeningen gebeurt in overleg met de leerkracht verzorging.

Voorbeelden: artrose, reuma, osteoporose.

- microscopische beelden van glad en van

dwarsgestreept spierweefsel herkennen;

- de voornaamste delen van glad en van dwarsgestreept spierweefsel met de juiste terminologie beschrijven en kort hun belang aangeven;

- van dwarsgestreept spierweefsel de submicroscopische structuur beschrijven;

3 Spierstelsel

3.1 Spierweefsel

Het herkennen van microscopische beelden van glad en van dwarsgestreept spierweefsel gebeurt in de microscoop, eventueel op foto of tekening.

- de specifieke terminologie om een spier te beschrijven, gebruiken;

3.2 Algemene bouw van de spieren

Naast de Nederlandse namen (waar ze bestaan) zullen ook de wetenschappelijke namen gehanteerd worden.



- de energievoorziening van een spier schematisch weergeven;

- de werking van een spier beschrijven, en hierbij de specifieke terminologie gebruiken;

3.3 Fysiologie van de spieren

Aangeven dat elke skeletspier geïnnerveerd wordt.

Om de werking van een spier te beschrijven zullen de termen drempelwaarde, latente periode, contractie, relaxatie, tetanus, tonus, wet alles of niets, gebruikt worden.

De ontwikkeling van de grove en van de fijne motoriek bij het kind komen hier aan bod.

- de voornaamste spieren herkennen en aanduiden;

- van de voornaamste spieren de ligging beschrijven, aan de hand van de oorsprong en van de aanhechtingsplaats;

- de functie van de voornaamste spieren geven;

3.4 Voornaamste skeletspieren

De leerlingen herkennen de voornaamste spieren (ca. 20) op een model en/of op een figuur en kunnen ze er op aanduiden.

Een reeks opdrachten over spieren met mooie functionele afbeeldingen is te vinden op: http://ontwikkel.thinkquest.nl/~kla006/sTEvIgheID01.htm.

Het belang van lichamelijke opvoeding en sport komen hier aan bod.

- enkele voorbeelden van spierletsels geven (U);

3.5 Letsels van de spieren

Het al dan niet uitwerken van deze letsels gebeurt in overleg met de leerkracht verzorging.

- de spijsverteringsorganen aanduiden;

- de spijsverteringsorganen onderling in het lichaam situeren en beschrijven;

4 Spijsverteringsstelsel

4.1 Anatomie

De spijsverteringsorganen op een anatomisch model of figuur aanduiden.

http://ontwikkel.thinkquest.nl/~kla006/sTEvIgheID01.htm



- aangeven welke verteringstaken door de verschillende organen worden uitgevoerd;

- de verschillende voedingsbestanddelen en hun bewerkingen in de loop van het spijsverteringsstelsel volgen;

4.2 Functie van de verschillende organen

Het belang van een evenwichtige voeding kan hier aan bod komen.

De voeding van zuigeling tot peuter (in on overleg met de leerkracht verzorging) wordt behandeld.

- enkele voorbeelden van ziekten van het spijsverteringsstelsel geven (U);

4.3 Ziekten van het spijsverteringsstelsel

Het al dan niet uitwerken van deze ziekten gebeurt in overleg met de leerkracht verzorging.

- de verschillende organen die tot het ademhalingsstelsel behoren, aanduiden;

- de ademhalingsorganen onderling in het lichaam situeren en beschrijven;

5 Ademhalingsstelsel

5.1 Anatomie

De organen die tot het ademhalingsstelsel behoren op een anatomisch model of figuur aanduiden.

- de taken van gasuitwisseling zoals ze uitgevoerd worden door het ademhalingsstelsel beschrijven;

5.2 Functie van het ademhalingsstelsel

Om de adembewegingen te verduidelijken wordt best gebruik gemaakt van modellen, transparanten, of videofilms.

De normale frequentie van ademhalen en het belang van lichamelijke opvoeding en sport komen aan bod.

- enkele voorbeelden van ziekten van het ademhalingsstelsel geven (U);

5.3 Ziekten van het ademhalingsstelsel

Het al dan niet uitwerken van deze ziekten gebeurt in overleg met de leerkracht verzorging.



- de verschillende bestanddelen van het bloed en hun functies beschrijven;

- het microscopisch beeld van rode en witte bloedlichaampjes herkennen;

6 Bloed en bloedvatenstelsel

6.1 Samenstelling van het bloed

Er op wijzen dat het geen bloedcellen, maar bloedlichaampjes zijn: rode bloedlichaampjes (erytrocyten) en witte (eigenlijk kleurloze) bloedlichaampjes (leukocyten). De cel waaruit de leukocyt zich ontwikkelt is de leukoblast.

- de verschillende bloedvattypen herkennen en beschrijven;

- de voornaamste bijzondere vaatstelsels beschrijven;

6.2 Bouw van de bloedvaten

Bijzondere vaatstelsels

Van de bijzondere vaatstelsels o.a. anastomosen (verbindingen van bloedvaten) aangeven.

- de bouw van het hart beschrijven en de verschillende delen benoemen;

- de werking van het hart beschrijven;

6.3 Bouw en werking van het hart

De delen van het hart op een anatomisch model of figuur aanduiden.

- aan de hand van een schema de gewone bloedsomloop beschrijven;

- aan de hand van een schema de foetale bloedsomloop beschrijven;

- de uitwisseling van stoffen tussen moeder en kind aangeven;

6.4 Bloedsomloop

Over bloed en bloedsomloop zijn interessante lessen te vinden in de leerhoek van de website van het Rode Kruis: www.rodekruis.be/leerhoek/leerhoek.htm

De rol van de placenta bij de uitwisseling van stoffen tussen moeder en kind geven.



- aangeven wat bloeddruk is;

- beschrijven hoe de bloeddruk gemeten wordt;

6.5 Bloeddruk

Het onderscheid tussen de maximale (systolische) en de minimale (diastolische ) bloeddruk maken. Het verschil tussen beide noemt men de polsdruk.

- enkele voorbeelden van hart- en vaatziekten en de preventie ervan aangeven (U);

6.6 Ziekten

Het al dan niet uitwerken van deze ziekten gebeurt in overleg met de leerkracht verzorging. Het belang van lichamelijke opvoeding en sport komen hier aan bod.

- de functie van het lymfevatenstelsel geven;

6.7 Lymfevatenstelsel

Over lymfe, een onmisbaar vocht in ons lichaam: www.webfit.nl/gezond/leven/lymfe01.htm

- de bouw van het urinestelsel uitleggen;

7 Urinestelsel

7.1 Anatomie

De bouw van het urinestelsel (urinair is geen Nederlands woord!) wordt aan de hand van figuren en/of modellen aangegeven.

- de belangrijkste fysiologische functies van het urinestelsel beschrijven;

7.2 Fysiologie

Kunnen aan bod komen (in overleg met de leerkracht verzorging): de samenstelling van urine, aandoeningen van het urinestelsel, zindelijkheidstraining bij het kind, incontinentie en behandeling: www.sosincontinence.org.

- de bouw van het zenuwstelsel uitleggen;

8 Zenuwstelsel

8.1 Anatomie

Herhaling en uitbreiding van de leerstof van de tweede graad. Het centrale zenuwstelsel in diabeelden: http://alpha.luc.ac.be/research/groups/morfo/centraal_zenuwstelsel/sld001.htm.

- de belangrijkste fysiologische functies van het zenuwstelsel beschrijven;

8.2 Fysiologie

In overleg met de leerkracht verzorging wordt de gezondheidszorg van het zenuwstelsel behandeld: hersenvliesontsteking, beroerte, stress, depressie, …

http://alpha.luc.ac.be/research/groups/morfo/centraal_zenuwstelsel/sld001.htm

http://alpha.luc.ac.be/research/groups/morfo/centraal_zenuwstelsel/sld001.htm



- de anatomie van de zintuigen uitleggen; 9 Zintuigen

9.1 Anatomie De zintuigen die worden behandeld zijn: het gezicht, het gehoor, de smaak, de geur, het evenwicht, de tastzin en de pijngewaarwording.

- de werking van de zintuigen uitleggen;

- afwijkingen van het gezicht en het gehoor aangeven (U);

9.2 Fysiologie

Meer over ruiken, voelen, zien, proeven en horen: www.iselinge.nl/scholenplein/pabolessen/99002dontdek-lichaam/index.htm. De evolutie van de zintuiglijke waarneming van pasgeborene tot kleuter kan hier behandeld worden..

- de bouw van het endocrien stelsel uitleggen; 10 Endocrien stelsel

10.1 Anatomie Herhaling en uitbreiding van de leerstof van de tweede graad.

- de belangrijkste fysiologische functies van het endocrien stelsel beschrijven;

- endocriene stoornissen beschrijven (U);

10.2 Fysiologie

De ligging van volgende endocriene klieren situeren: hypothalamus, hypofyse, schildklier, eilandjes van Langerhans, bijnieren en gonaden. Endocriene stoornissen zoals suikerziekte, schildklieraandoeningen kunnen aan bod komen.

- de bouw en de belangrijkste fysiologische functies van de huid beschrijven;

- huidaandoeningen beschrijven (U);

11 De huid

Huidtypes, huidirritatie, allergieën, eczeem, decubitus, intertrigo en brandwonden. Een atlas met duizenden foto’s van huidziekten is te vinden op: www.dermis.net

- de temperatuurregeling bij de mens uitleggen;

- het verschijnsel koorts beschrijven (U);

12 Temperatuurregeling

Behandeling van koorts, onderkoeling en stuipen kunnen hier aan bod komen.

- de belangrijkste levensritmen beschrijven. 13 Levensritmen

De belangrijkste levensritmen zijn: waak- en slaapritme, actie- en rustritme. Kunnen aan bod komen (in overleg met de leerkracht verzorging): belang van voldoende slaap, wiegendood en preventie.


DEELVAK: MICROBIOLOGIE


De leerlingen kunnen:

- een beknopt overzicht van de geschiedenis van de microbiologie geven (U);

1 Inleiding

1.1 Historiek van de microbiologie

Een uitgebreide syllabus met tekeningen en foto’s: www.bio.uva.nl/Propedeuse/core/00/06/F1.HTML

- de plaats van micro-organismen in de natuur beschrijven;

1.2 Plaats van micro-organismen in de natuur

- het belang van micro-organismen aangeven;

1.3 Belang van micro-organismen

Bacteriën en virussen kwamen in de tweede graad al aan bod. Hier op steunend zal gezorgd worden voor een uitbreiding en een uitdieping, in functie van deze studierichting.

- de morfologie van bacteriën beschrijven;

2 Bacteriologie

2.1 Morfologie

Komen o.a. aan bod: flagellen, kapsel, celwand, bacterieel genoom, ribosomen, endosporen. Flagel (flagellum) wordt best, gezien de submicro-scopische bouw, voorbehouden voor de prokaryoten. De bewegingsorganellen voor eukaryote organismen heten dan wimpers, gesels of zweepharen.

- levensvoorwaarden van bacteriën geven en verklaren;

- aangeven hoe bacteriën zich voortplanten;

2.2 Bacteriële groei

Factoren die de bacteriële groei beïnvloeden: temperatuur, vochtigheid, licht, zuurstofgas, pH.



- de samenstelling van een voedingsbodem aangeven;

- vaste voedingsbodems gieten;

3 Bacteriologisch practicum

3.1 Voedingsbodems maken

Er wordt vanaf het begin van het schooljaar veel tijd en aandacht besteed aan het practicum.

Aan de leerlingen wordt een laboreglement bezorgd.

- aangeven hoe het nodige materiaal gesteriliseerd wordt;

- steriel werken;

3.2 Steriliseren

Bij elke proef moet rekening gehouden worden met de nodige veiligheidsmaatregelen.

Voor praktische tips rond ‘Veiligheid in de school- laboratoria’: www.gemeenschapsonderwijs.be/pbd/

- steriel overenten;

3.3 Het enten

- zelfstandig bacterieculturen aanleggen;

3.4 Aanleggen van culturen

De ontwikkeling gebeurt best in een broedstoof (36° C).

- uitstrijkpreparaten maken en kleuren;

3.5 Microscopie

Enkelvoudige kleuringen, gramkleuring, negatiefkleuring.

- eenvoudige proeven met bacteriën uitvoeren (U);

3.6 Proeven met bacteriën

De aanwezigheid van bacteriën in de omgeving (bv. water, vingers, muntstukken) onderzoeken.

De invloed van temperatuur, pH, antibiotica.

Opstellen van een verdunningsreeks.

http://www.gemeenschapsonderwijs.be/pbd/



- infecties van de huid beschrijven;

4 Bacteriologische infecties

4.1 Huidinfecties

De leerlingen kennen de voornaamste bacteriële infecties bij de mens, zij herkennen deze infecties aan hun symptomen. Zij zijn in staat om eenvoudige richtlijnen i.v.m. preventie en bestrijding te verwoorden.

- infecties van het ademhalingsstelsel beschrijven;

4.2 Ademhalingsinfecties

Voorbeelden: tuberculose (tbc), longontsteking, miltvuur (anthrax). Naast respiratoire of ademhalings-anthrax komen ook andere vormen voor, nl. de cutane (huid) en gastro-intestinale (maag-darm) anthrax.

- maag-darminfecties beschrijven;

4.3 Gastro-intestinale infecties

In de dossiers van www.gezondheid.be zijn zeer veel infectie- en andere ziekten uitvoerig beschreven.

- infecties van bloed en lymfe beschrijven;

4.4 Infecties van bloed en lymfe

- infecties van het urogenitaal stelsel beschrijven;

4.5 Infecties van het urogenitaal stelsel

Voorbeelden: syfilis, druiper.

- infecties van het zenuwstelsel beschrijven;

4.6 Infecties van het zenuwstelsel

- de morfologie van virussen beschrijven;

5 Virologie

5.1 Bouw van virussen

Aangeven dat de systematische plaats van virussen omstreden is.

http://www.gezondheid.be/



- de interactie van een virus met een gastheercel uitleggen;

5.2 Interactie met gastheercel

Een Nederlandstalige website met informatie op het niveau van het secundair onderwijs: http://dwp.fcroc.nl/microbiologie/virussen.htm

- criteria van indeling van virussen geven;

5.3 Indeling van virussen

Hier zal ook de nodige aandacht naar bacteriofagen gaan.

- een overzicht geven van de belangrijkste virologische infecties bij de mens;

- symptomen, behandeling en preventie van de belangrijkste virusziekten beschrijven;

5.4 Virussen als ziekteverwekkers

Voorbeelden: aids, geelzucht, influenza (griep), kinderverlamming, pokken, mazelen, verkoudheid, waterpokken.

- kenmerken van zwammen geven;

- criteria van indeling van de zwammen geven (U);

6 Zwammen

6.1 Kenmerkenen indeling

Vooral schimmels (zwammen, afdeling Fungi of Mycophyta) worden behandeld. Meer informatie over systematiek is te vinden op: www.vob-ond.be/systematiek.html

- voorkomen, behandeling en preventie van schimmels beschrijven;

6.2 Schimmels In overleg met de leerkracht verzorging zullen van verschillende soorten huidschimmels de levenswijze, behandeling en preventie behandeld worden.

- aangeven hoe schimmels zich voortplanten;

6.3 Vermenigvuldiging Geslachtelijke en ongeslachtelijke voortplanting worden beknopt behandeld.

- de betekenis van schimmels met voorbeelden illustreren;

6.4 Belang Sommige schimmels worden gebruikt bij de bereiding van o.a. brood en bier (gisten), andere bij de productie van geneesmiddelen (penicilline), weer andere veroorzaken ziekten bij plant, mens en dier.

http://dwp.fcroc.nl/microbiologie/virussen.htm



- omschrijven wat immunologie is;

- het door bepaalde cellen ontwikkeld specifiek immunologisch reactievermogen beschrijven;

7 Immunologie

7.1 Cellulaire immuniteit

De afweer vanuit lichaamscellen vindt plaats door o.m. de activiteit van T- en B-lymfocyten en leukocyten (macrofagen).

- de humorale immuniteit beschrijven; 7.2 Humorale immuniteit Humorale (in de lichaamsvloeistoffen aanwezige) immuniteit berust op de productie van antilichamen, die voornamelijk in het bloedplasma terecht komen.

- de principes van vaccinatie en serumbehandeling uitleggen.

7.3 Toepassingen

Ook auto-immuunziekten en allergie zullen hier behandeld worden.


ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN

1 Voorgesteld jaarplan Het aantal lestijden op weekbasis is vastgelegd op 25 uur per jaar.

Eerste leerjaar: Tweede leerjaar:

Algemene biologie: 1 lestijd/week Algemene biologie: 1 lestijd/week

Microbiologie: 1 lestijd/week Microbiologie: 1 lestijd/week

Anatomie: 1 lestijd/week Anatomie: 1 lestijd/week

Gedurende het tweede leerjaar kan de uitwerking van een biologisch-sociaal thema als opdracht gegeven worden, of deel uitmaken van een GIP-opdracht, in coördinatie met Verzorging of PV Praktijk/stages.

2 Leerlingenproeven Experimenten en zelfstandig werk spelen een belangrijke rol bij het verwezenlijken van de cognitieve affectieve en psychomotorische doelstellingen van dit leerplan, omdat ze bijdragen tot de ontwikkeling van een groot aantal attitudes

- De leerlingen zullen, bij voorkeur in groepjes van twee, met eenvoudig materiaal, experimenten veilig uitvoeren. Zorg dat alles klaar staat, en vraag, indien nodig, via de directie hulp voor het klaarzetten en opruimen.

- De leerlingenproeven worden evenwichtig over het schooljaar en over de leerstof verdeeld. Ze moeten aansluiten bij de theorie, die in dezelfde periode wordt behandeld.

- Elke oefening wordt ingeleid met een duidelijke probleemstelling, die aansluit bij de voorkennis van de leerlingen. Geef precies geformuleerde uitvoerings- en waarnemingsopdrachten, heldere aanwijzingen voor het noteren van waarnemingen en conclusies, met het oog op het opstellen van het verslag (1 per leerlingengroep).

- De oefening wordt best afgesloten met een korte nabespreking van resultaten en conclusie, in het licht van de eerder geformuleerde probleemstelling. Op basis hiervan corrigeren de leerlingen het verslag of vullen het aan.

- Experimenten worden bij voorkeur aangewend om een, in samenwerking met de leerlingen ontwikkelde, hypothese (verwachting) te weerleggen, te versterken of aan te passen. Dit vereist uiteraard dat elk experiment in een voor de leerlingen relevant en door hen begrepen kader wordt geplaatst.

- Het formuleren van een hypothese, de uitvoering van het experiment en de confrontatie van de door de hypothese gecreëerde verwachting met de experimentele resultaten, gebeuren in de mate van het mogelijke in één en dezelfde les.

- Uiteraard dienen bij het uitvoeren van experimenten door leraar of leerlingen steeds de veiligheidsvoorschriften in acht te worden genomen. Vanaf het begin wordt gewezen op de nodige veiligheids- en milieuaspecten.

- Voor de ter zake geldende onderrichtingen is er een samenvatting te raadplegen op de website: www.gemeenschapsonderwijs.be/pbd/veiligheid.

3 ICT

De leerlingen krijgen opdrachten om zelfstandig informatie op te zoeken en te verwerken. De onderwerpen zullen zo veel als mogelijk aansluiten bij de theorie van het vak Toegepaste chemie en bij de leerlingenproeven. Door een werkstuk op de computer te maken of een spreekbeurt te houden met behulp van digitale beelden, leren de leerlingen de nieuwe kennis presenteren.

Om scholen verder te ondersteunen bij de invoering en gebruik van ICT publiceerde het departement Onderwijs de brochure ICT.onderwijs@vlaanderen. Informatie is te vinden op de ICT-website: www.ond.vlaanderen.be/ict/.

http://www.ond.vlaanderen.be/ict/


4 Vakoverschrijdend leren

De leraar TV Toegepaste biologie levert ook zijn bijdrage tot de realisatie van de vakoverschrijdende eindtermen. Vakoverschrijdende eindtermen (VOET) zijn minimumdoelen die niet specifiek tot een vakgebied behoren, maar onder meer door middel van meerdere vakken of onderwijsprojecten kunnen worden gerealiseerd. Ze zijn in eerste instantie een opdracht voor het hele schoolteam. Om uit te maken hoe alle vakoverschrijdende eindtermen op schoolniveau kunnen gerealiseerd worden, zijn afspraken tussen de collega’s van alle vakken nodig. Het is aangewezen om deze afspraken formeel vast te leggen in het schoolwerkplan.

In sommige vakken kunnen bepaalde VOET uitdrukkelijker aan de orde komen dan in andere. Leerplannen kunnen dan ook verwijzingen naar VOET bevatten als de binding tussen de vakgebonden doelstellingen en de VOET evident is. Indien de vakgroep nog andere VOET realiseerbaar acht binnen een vak, wordt dit vastgelegd in een verslag waarin zowel de visie en de planning zijn opgenomen.

Heel wat VOET die behoren tot de domeinen Leren leren en Sociale vaardigheden zitten reeds verweven in de uitwerking van verschillende vakgebonden doelstellingen in dit leerplan. Door een doordachte keuze van thema’s, teksten en lesonderwerpen kunnen andere VOET (Opvoeden tot burgerzin, Gezondheids-educatie, Milieueducatie, Muzisch-creatieve vorming) ook in de lessen TV Toegepaste biologie aan bod komen.

Bij de aanvang van het schooljaar maakt de leraar een oordeelkundige keuze van de leerinhouden waarmee hij de vakgebonden en vakoverschrijdende doelstellingen wil realiseren (bij voorkeur na overleg met de vakgroep) en stelt een jaar(vorderings)plan op waarin hij de leerstof op een evenwichtige wijze verdeelt over het beschikbare aantal lestijden.

5 Didactische middelen Om het zelfstandig werken door de leerlingen mogelijk te maken kan o.a. gebruik gemaakt worden van:

• een goed uitgeruste bibliotheek met allerlei naslagwerken, tijdschriften, brochures, enz.

• doe-pakketten

ICT-project: Science Across Europe (Part of Science Across the World), http://www.bp.com/saw

Elke van de units bevat kopieerbaar leerlingenmateriaal, een uitwisselingsformulier en een handleiding voor de leraar.

Gezondheid! - activiteiten voor het secundair onderwijs:, o.a. alcohol, voeding, tabak, verslaving: Rode Kruis van België;

Biotechnologie (gratis lespakket), VIB, Rijvisschestraat 120, 9052 Zwijnaarde


MINIMALE MATERIËLE VEREISTEN

Vaklokaal De lessen worden steeds gegeven in het daartoe bestemde biologielokaal, voorzien van een goed uitgeruste leraarstafel en leerlingentafels met water, gas en elektriciteit. In of naast het lokaal moet er opbergruimte voorzien zijn.

Het lokaal moet demonstratie- en leerlingenproeven toelaten en is uitgerust voor projecties (met tv, video en/of cd-rom, overhead- en diaprojector). Er moet dus kunnen verduisterd worden.

Didactisch materiaal: voor het uitvoeren van demonstraties, proeven en observaties, vereist om de doelstellingen te bereiken, dient de volgende basisuitrusting aanwezig te zijn:

Hulpmiddelen bij observatie

micropreparaten modellen en/of transparanten

leverkwabjes skelet en torso mens

nierlichaampjes huid

doorsnede dunne darm nier

doorsnede long nierlichaampje

doorsnede huid luchtpijp

bloed van mens mannelijke en vrouwelijke voortplantingsorganen

celdelingen doorsnede hoofd

delingsfasen dierencel

oog en oor

hersenen

neuron

Hulpmiddelen bij experimenten

materiaal per groepje van twee leerlingen

microscoop

draag- en dekglaasjes

dissectieteil of fotobak

driepikkel, pijpensteeldriehoek, gloeikroesje, brandtang

bunsenbrander

statief, ring, vuurvast gaas, 2 klemmen, 2 noten

glaswerk, stoppenassortiment

ofwel kwikthermometers (max. 50 °C op 0,1 °C) ofwel elektronische thermometers (digitaal)

petrischalen

glaswerk

materiaal voor demonstratieproeven

koelkast

PEC-papiertjes

centrifuge en toebehoren

digitale balans (op 0,1 g)


elektronische pH-meter

microscoop

incubatieoven

drukpan

chemicaliën: agar-agar, amylase, antibioticaschijfjes, clinistix, detergent, fenolftaleïne, formaldehyd(40%), gentiaanviolet, glaswol, glucose, glycerol, keukenzout, lugol, NaOH-pastilles, mangaandioxide, norvanol, peptoon, proteïnase, methyleenblauw, saffranine, universeelindicator-papier (en/of vloeibaar), vleesextract, waterstofperoxide, zetmeel.

Om overbodige uitgaven te vermijden kan de leraar biologie nagaan of minder courant gebruikte toestellen en voorwerpen aanwezig zijn in andere laboratoria van de school. Gemeenschappelijke aankoop en gebruik van dergelijk materiaal kan het best gecoördineerd worden op niveau van de vakgroep wetenschappen.

Integratie van ICT Het lokaal is voorzien van ten minste één goed uitgeruste multimediacomputer met printer, uitgerust voor projecties en met liefst een internetaansluiting.

Veiligheid Om aan de nodige veiligheidsvoorschriften te voldoen dienen o.a. aanwezig te zijn: veiligheidskast voor de opslag van gevaarlijke producten (voorzien van de overeenkomstige gevarensymbolen), blustoestel, emmer met zand, branddeken, metalen vuilnisbak, veiligheidsbrillen, oogdouche of oogwasfles, handschoenen

Inzake veiligheid is de volgende wetgeving van toepassing: - Codex - ARAB - AREI - Vlarem. Deze wetgeving bevat de technische voorschriften die in acht moeten genomen worden m.b.t.: - de uitrusting en inrichting van de lokalen; - de aankoop en het gebruik van toestellen, materiaal en materieel. Ze schrijven voor dat: - duidelijke Nederlandstalige handleidingen en een technisch dossier aanwezig moeten zijn; - alle gebruikers de werkinstructies en onderhoudsvoorschriften dienen te kennen en correct kunnen

toepassen; - de collectieve veiligheidsvoorschriften nooit mogen gemanipuleerd worden; - de persoonlijke beschermingsmiddelen aanwezig moeten zijn en gedragen worden, daar waar de

wetgeving het vereist.


EVALUATIE

Algemene schikkingen i.v.m. evaluatie zijn vastgelegd door de Vlaamse Regering en te raadplegen onder: www.ond.vlaanderen.be/secundair/. Netgebonden schikkingen worden door de inrichtende macht van het Gemeenschapsonderwijs uitgevaardigd.

1. De evaluatie heeft een tweevoudig doel

De evaluatie dient aan de leerling informatie te geven over de mate waarin hij of zij er in geslaagd is om zowel de kennis als de vaardigheden te beheersen die mogen verwacht worden na het leerproces.

De evaluatie moet aan de leraar de feedback geven om vast te stellen of hij of zij de meest aangepaste methode hanteert om de gestelde doelen te bereiken.

Een evaluatie is meer dan een getal om een rapportcijfer te berekenen. Het is een werkinstrument waarbij permanent en wederzijds (leerling-leraar) besluiten dienen getrokken te worden over het onderwijs- en leerproces.

In het kader van het Schoolreglement en het Schoolwerkplan is het aangewezen om ouders en leerlingen tijdig over de wijze van evalueren in te lichten.

2. Evaluatie van praktijkvaardigheden

Praktijk- en gedragsvaardigheden, het uitwerken van thema’s, het maken van verslagen, het uitvoeren van labotechnieken kunnen we alleen met beoordelingsschema’s effectief beoordelen. Die lijsten moeten doelen criteriumgericht, betrouwbaar, doorzichtig, spaarzaam en efficiënt zijn.

In het beoordelingsproces kunnen drie stappen onderscheiden worden:

- registreren (door middel van een beoordelingsschema),

- interpreteren (door middel van een vierpuntenschaal),

- rapporteren.

2.1 Registreren

Een beoordelingsschema is een instrument om zo objectief mogelijk te registreren. Het wordt voor iedere opdracht opgesteld.

Zo’n schema of controlelijst bevat alle doelstellingen, subdoelstellingen, deeltaken en deelvaardigheden.

Er dient in het beoordelingsschema een onderscheid gemaakt te worden tussen objectief meetbare aspecten (bijvoorbeeld een 5,3 gram afwegen) en subjectief waarneembare aspecten (bijvoorbeeld een geschikte scheidingsmethode kiezen).

De mate waarin een objectief meetbare doelstelling bereikt werd, kan in het schema aangeduid worden door middel van een tweepuntenschaal:

+ : doelstelling bereikt

- : doelstelling niet bereikt

Voor subjectief meetbare doelstellingen wordt geadviseerd om te werken met een drie puntenschaal:

+ : doelstelling bereikt

± : doelstelling niet helemaal bereikt

- : doelstelling niet bereikt

Wanneer het beoordelingsschema samen met de opgave ter beschikking van de leerling gesteld wordt, kan de zelfevaluatie bij de leerling sterk aangemoedigd worden.


2.2 Interpreteren

Door middel van het beoordelingsschema controleert de leraar in welke mate de leerling de vooropgestelde doelstellingen bereikte.

Aan de registraties in het beoordelingsschema kunnen verschillende interpretaties gegeven worden.

Enkele voorbeelden:

+

(doel bereikt) ∀

(doel niet helemaal bereikt)

!

(doel niet bereikt)

niveau is voldoende voldoende maar leemten

voor verbetering vatbaar

niveau onvoldoende

onaanvaardbaar niveau

nagenoeg foutloos

nagenoeg correct

aanvaardbare tekorten

aanvaardbaar aantal lichte of detailfouten of leerproces fouten

schadelijke fouten

onvergeeflijke fouten

zware inbreuken

volledig kleine tekorten onvolledig

zware tekorten

behoorlijk, zinvol storingen, fragmentarisch onlogische uitvoering

kan het en doet het vrijwel altijd, spontaan en zonder aarzelen

kan het en doet het af en toe, zonder overtuiging, wisselvalling

kan het niet, doet het niet of nooit, afwijzend en met tegenzin

2.3 Rapporteren

Er wordt aanbevolen om - voor elk criterium afzonderlijk - te rapporteren met een vierpuntenschaal die aangeeft of het resultaat beoordeeld wordt als ‘heel goed’, ‘goed’, ‘zwak’ of als ‘onvoldoende’ (het gebruik van cijfers wordt afgeraden).

De omzetting van de (eventueel gewogen) beoordelingen kan op verschillende manieren gebeuren. Hoe de omzetting zal gebeuren moet in ieder geval vooraf vastgelegd worden.

Dit kan bijvoorbeeld als volgt gebeuren.

Heel goed

- meer dan 80% van de subvaardigheden, subdoelstellingen zijn bereikt

- (nagenoeg) foutloos, uitstekend

- enkel + codes

- volledig zelfstandig uitgevoerd

- vlotte uitvoering, met overtuiging, belangstelling, …

Goed

- 60 à 80 % van de onmisbare vaardigheden of doelstellingen zijn bereikt

- veel + en weinig ∀ codes

- aanvaardbare kwaliteitsverschillen

- aanvaardbare proces-leerfouten

- geen schadelijke fouten

- zichtbare vorderingen


Zwak

- 50 à 60 % van de onmisbare vaardigheden of doelstellingen zijn bereikt

- alleen een deel van de subdoelen zijn bereikt

- weinig + en veel ∀ codes

- veel onnodige leerfouten

- soms zware schadelijke fouten

- geen zichtbare vorderingen

Niet goed

- minder dan 50% van de onmisbare vaardigheden of doelstellingen zijn bereikt

- veel ∀ codes of alleen maar ∀ codes en - codes

- veel schadelijke of onvergeeflijke fouten, onlogisch handelingen

Remedieer de tekorten en de leemten: je taak of labo-oefening ………………………………..

- kan je nog verbeteren als je …………………………………………………………………..…

- zal aan de minimumeisen voldoen als je volgende punten verbetert…………………..……


BIBLIOGRAFIE

Pedagogisch-didactische naslagwerken ASPERGES, M., e.a., Didactiek van de biologie, De Sikkel, Oostmalle

BLIECK, A. e.a., Instrumentarium voor leraren en schoolteams, Vakoverschrijdende thema's in het secundair onderwijs: gezondheidsopvoeding, milieueducatie en relationele vorming, Uitgeverij Garant, Leuven-Apeldoorn, 1994

BOEKAERTS, M., SIMONS, P., Leren en instructie, Psychologie van de leerling en het leerproces, Van Gorcum, Assen, 1995

CORNELIS, G.C., Zoeken naar oplossingen, Inleiding tot het probleemgericht denken, VUBPRESS, Brussel, 1999, ISBN 90 5487 240 3 / NUGI 619

HARGRAVES, A., e.a., International Handbook of Educational Change, Kluwer, 1998

KIEFER D., Barron’s Regents Exams and Answers, ‘Chemistry’, Barron’s Educational Series Inc., New York, ISBN 0-8120-3163-6

TIELEMANS, J., Psychodidactiek, Uitg. Garant, Leuven, 1993, ISBN 90-5350-151-7

Naslagwerken biologie

Online Biology Book, een zeer uitgebreid elektronisch handboek, met veel duidelijke afbeeldingen: http://gened.emc.maricopa.edu/bio/bio181/BIOBK/BioBookTOC.html

ALGERA, M., Mens en medicijn (Geschiedenis van het geneesmiddel), Meulenhoff, Amsterdam, 2001, 558 blz., ISBN 90 290 6760 8 ANDERSON, J., Grant's Atlas of Anatomy, Willams & Wilkins, Baltimore (USA)

ANDERSON, J., Grant's Atlas of Anatomy, Willams & Wilkins, Baltimore (USA) BANNINK, G.B., VAN RUITEN Th.M., BioData, Nijgh Versluys, Baarn, 1999, 1ste druk, (ISBN 90 425 1226 1), 240 p., (figuren schema’s, tabellen, .)

BACKX, F.J.G., BOL, E., VAN MECHELEN, W. (red), Epidemiologie van sport en gezondheid, Polygon, Antwerpen, 1997, 231 p., (ISBN 90-352-1705-5)

BROEK (VAN DE), J., Over sneeuwballen en glaasjes melk, ( 100 alledaagse onderwerpen chemisch ontmaskerd), Uitg. ten Hagen & Stam, Den Haag, 2000

CHALMERS, A.F., Wat heet Wetenschap?, Boom, Amsterdam, 1994

COKELAERE, M., Gezondheidsleer: beter voorkomen dan genezen, Aurelia Pedagogica, Gent

COKELAERE, M., Functionele anatomie, Aurelia Books, Gent

COKELAERE, M., Menselijke biologie, Aureliae Paramedica, Aurelia Books, Gent

COKELAERE, M. en FRYNS, J.P., Menselijke erfelijkheid, Aureliae Materia Medica, Aurelia Books, Gent

DEJAERE, R., Celmetabolism: basisfuncties, VUBPRESS, Brussel, 1999, ISBN 90 5487 237 3

DEMEDTS, M. en YERNAULT, J.-Cl., COPD en astma: van de kliniek tot de spirometrie, Uitg. Garant, 2001, ISBN 90-441-1141-8; 71 pag.

DOBZHANSKY, T., De biologische en culturele evolutie van de mens, Aula nr. 217, Antwerpen

DUVE, C (de): De levende cel - rondreis in een microscopische wereld, deel 1 en 2, Wetenschappelijke Bibliotheek Natuur & Techniek

FULLICK, A., Human Health and Disease, Heinemann Educational, Oxford, 1998

GIEBENS, e.a., Cytologie en voortplanting, CBL-UIA-Wilrijk, 1988.

GOUBAU P., VAN GOMPEL A., Wegwijzer in Microbiologie, editie 2000, Uitgeverij Garant, Leuven, ISBN 90-44441-1001-4, 383 p.

GOULD, S.J., Wonderlijk leven: over toeval en evolutie, Uitgeverij Contact, Amsterdam, 1990, 368 p.

http://gened.emc.maricopa.edu/bio/bio181/BIOBK/BioBookTOC.html


GREGOIRE, L., Functionele anatomie van de mens, Spruyt, Van Mantegem en De Boes b.v., Leiden, 1996

GUYTON, A.C., Textbook of medical physiology, W.B. Sauders Company, Philadelphia, London, Toronto, ISBN 0-7216-4393-0

HENS, L., e.a., Milieu en genetisch risico, De Nederlandse Boekhandel, Antwerpen

HOEKSTRA, W.P.M., Een wereld vol bacteriën, Nieuwezijds, Amsterdam,1999, (ISBN 9057120496)

JUNQUEIRA, L.C. e.a., Functionele histologie, Wetenschappelijke uitg., Bunge, Utrecht

KAHLE W., LEONHARDT H. en PLATZER W., Sesam Atlas van de anatomie 1, 2 en 3, Westland, telkens ca. 400 p. (ISBN 90-246-69-162, -170, -180)

KEETON, W. T., Biological Science, W. W. Norton & Company, London, ISBN 0-393-95021-2

KEETON & Mc FADDEN (bewerkt door Dr. G.M.N. Verschuuren, Drs. H. de Bruin, M.W. Halsema): Grondslagen van de biologie, deel I en II, H. E. Stenfort Kroese B. V., Leiden/Antwerpen ISBN 90 207 1373 6 SISI 573 UDC 574.2

KESSEL R.G., KARDON R.H., Cellen, weefsels en organen - een scanning- elektronenmicroscopische studie-atlas, Natuur & Techniek

KIRSCHMAN, L.-L., Anatomie, fysiologie en enige pathologie, De tijdstroom, Lochem

LEWONTIN, R.C., Menselijke verscheidenheid - Het spel van erfelijkheid, milieu en toeval, Wetenschappelijke bibliotheek van Natuur en Techniek

MONTAGU, A., Erfelijkheid bij de mens, Aula nr. 156, Antwerpen

NILSSON, L., Het grote wonder, Uitgeverij Ploegsma, Amsterdam, 1978

PASSARGE, G., Color Atlas of Genetics, Uitgeverij Thieme, 1995, (ISBN 0-86577-587-7)

RIETJE C. E. (red.), Eten en weten, Wolters-Noordhoff Open Universiteit (Natuurwetenschappelijke reeks) ISBN 90-01-66013-4 NUGI 821

SCHELLEKENS, H., Bouwstenen van de erfelijkheid, Meulenhoff informatief, 1985.

SILBERNAGL S. en DESPOPOULOS A., Sesam Atlas van de fysiologie, Westland, 336 p. (ISBN 90-246-7032-2)

SOMPRAYRAC, L., How the immune system works, Blackwell Science, Oxford, 1999, 111 blz., 13,95 , (ISBN 0-632-04413-6)

STRENGERS, P.F.W., e.a., Bloed - Van magie tot wetenschap, Wetenschappelijke bibliotheek van Natuur en Techniek, Amsterdam, 1994

SUZANNE, C., Menselijke genetica, De Sikkel, Oostmalle, 1987. ISBN 90 260 3203

THEUNISSEN B. en VISSER R.P.W., De wettten van het leven. Historische grondslagen van de biologie 1750-1950, Ambo, 278 p. (ISBN 90-263-1214-8)

TJORDJMAN, G. e.a., Gezinsencyclopedie voor seksuele voorlichting, 17 tot 19 jaar, Zuid-Nederlandse uitgeverij, Antwerpen.

VAN CRANENBURGH, B., Schema's fysiologie, De tijdstroom, Lochem-Poperinge, ISBN 90-6078-181-2

VAN DEN BERGHE H, e.a., Jongeren en erfelijkheid: hun beeldvorming over erfelijke ziekten, erfelijke risico's en genetische tests, Uitgeverij Garant Leuven-Apeldoorn, 1996, 133 p. (ISBN 90-5350-531-8)

VERMEERSCH, R., Leerboek over biologie, anatomie, fysiologie van de mens, Uitgeverij Plantijn,

D. & J.G. VOET, Biochemistry. John Wiley & Sons, 1990, 1222 p.

WRIGHT, D., Human Biology, Heinemann Educational, Oxford

ZEISS, F., Natuurlijke historiën - Geschiedenis van de biologie van Aristoteles tot Darwin, Uitg. Boom, Amsterdam, 272 blz., ISBN 90-5352-232-8


Tijdschriften Natuur & Techniek, NL -1000 BM Amsterdam

NVOX, Tijdschrift voor natuurwetenschappen op school, Uitgave van NVON, de Nederlandse vereniging voor het onderwijs in de natuurwetenschappen, http://home.svm.nl/natwet/nvox/index.htm

MENS (Milieu-Educatie, Natuur & Samenleving), driemaandelijks tijdschrift, Groeneborgerlaan 171, 2020 Antwerpen, www.2mens.com

EOS-Magazine, Wetenschap en Technologie voor Mens en Maatschappij, Uitg. Cascade, www.eos.be

Velewe, Vereniging Leraars Wetenschappen, Zichem

MASSART, D. L., Farmaceutisch instituut, Vrije Universiteit Brussel, Nascholing voor leraren biologie- scheikunde, 1994

POPPE, M. en BILMEYER, K., Zijn er grenzen aan de geneeskunde? Milieurama, jrg 1990, nr. 7/8 p. 26-30.

UITGAVEN "Cahiers Biowetenschappen en Maatschappij", Postbus 617, 2300 AP Leiden, NL.:

Tijdschrift voor geneeskunde (o.a. Genetische aandoeningen: hun herhalingsrisico in theorie en praktijk)

Jaarboeken van de Vereniging voor het onderwijs in de Biologie: De Sikkel, Oostmalle, ISSN 0250-7714.

In de Dienst Medische Genetica van elk universitair ziekenhuis zijn brochures i.v.m. genetisch advies verkrijgbaar en kan gespecialiseerde literatuur geraadpleegd worden in de bibliotheek.

Cd-rom’s

Het Digitale Archief - Natuur & Techniek, Deel 1 en 2

De Grote Encyclopedie '98, ISBN: 90-5167-655

Science Interactive Encyclopedie, Hachette Multimedia

Encarta Encyclopedie, Winkler Prins Editie, Microsoft

(W)eet je alles? Een educatieve cd-rom met activiteiten en info rond gezonde voeding voor 12-18 jarigen, Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie, Brussel, 2001

Atlas van de menselijke anatomie, Sobotta, Kluwer, Diegem, ISBN: 30-313-2558-9

Dermatologische atlas (gratis cd-rom), UCB Pharma, Lennikse Baan 437, 1070 Brussel, fax 02-559.92.10

Microbiologie, Digitale Wetenschappelijke Bibliotheek van Natuur & Techniek, Amsterdam, 1997

De rijkdom van bloed, Digitale Wetenschappelijke Bibliotheek van Natuur & Techniek, Amsterdam, 1998

Het lichaam van de mens, Nova Zembla, Stichting Edupro (NL), tel. 0180-461065, (Interactieve encyclopedie over het functioneren van het lichaam)

Nederlandstalige Encyclopedie, SoftKey, Amsterdam, ISBN: 90-5432-168-7

Medische encyclopedie, Philips Interactive Media Benelux BV 1996 cat nr. 814 5063

Mosby's Medical Encyclopedia, Softkey 1995

Bodyworks, Multimediagids van het menselijk lichaam, Nederlandstalige versie, TLC Domus

Interactive Physiology Complete: muscular, cardiovascular, respiratory, nervous, urinary systems", E. N. Marieb, Uitgeverij: Benjamin/Cummings PC- 2000

Your Pregnancy, Ed. Lippincot Raven Software

Volle longen zonder rook,Belgische Vereniging voor Kankerbestrijding, wetenschappelijk departement, Leuvensesteenweg 479, 1030 Brussel

De Mens 3D, Encyclopedie over het menselijk lichaam, cd-rom verkooppunten

Atlas of Human Anatomy, Sobotta, Uitg. Kluwer, 1999, Taal: Engels, Latijn, Duits

EHBO-diskette "Eerstehulpflop", Rode Kruis, Brussel.

http://home.svm.nl/natwet/nvox/index.htm


Brochures en repertoria Wel thuis - het voorkomen van vergiftigingen’ en ‘ Wie ons wil bellen, verliest beter geen tijd’ gratis brochures, Antigifcentrum, p/a Militair Hospitaal Koningin Astrid, Bruynstraat 1120 Brussel

Dr. Lic BERTELS, G., e.a., "Zoönosen - Ziekten en besmettingen die van dieren op mensen kunnen over-gaan", gratis brochure, Provinciale Landbouwdienst, Herkenrodestraat 20, 3600 Genk

U gaat op reis naar een warm land of gaat er wonen (Praktische Gezondheidswenken), een uitgave van het Instituut voor Tropische geneeskunde te Antwerpen door Prof. Dr. L. EYCKMANS en Dr. A. VAN GOMPEL, 109 bladz.

Patient Advice for Health and Fitness (Informatieve Nederlandstalige steekkaarten in klare en bevattelijke taal over uiteenlopende onderwerpen gratis te krijgen bij uw arts): cholesterol, astma, allergische rinitis, onychomycosen, veneuze pathologie, hypertensie, enz.

Nuttige adressen: Antigifcentrum (Tel. 070- 245 245), www.poisoncentre.be, p/a Militair Hospitaal Koningin Astrid, Bruynstraat 1, 1120 Brussel Belgisch Federatie Tegen Kanker, www.kanker.ben, Leuvensesteenweg 479, 1030 Brussel Centra voor Geboorteregeling en Seksuele Opvoeding, www.cgso.be, Meersstraat 138 B, 9000 Gent De Dopinglijn, www.wvc.vlaanderen.be/dopinglijn, Markiesstraat 1, 1000 Brussel Europees Initiatief voor Biotechnologie Educatief, www.eibe.org, Universiteitsplein 1, 2610 Antwerpen Federatie van de Voedingsindustrie, www.fevia.be, Kortenberglaan 172, 1000 Brussel Het Vlaamse Kruis, www.hvk.be, Kronenburgstraat 41D, 2000 Antwerpen Instituut voor Tropische Geneeskunde, www.itg.be, Nationalestraat 155, 2000 Antwerpen Jeugd en Seksualiteit, www.jeugdwerknet.be/jeugd.en.seksualiteit, K. Astridlaan 106, 2800 Mechelen Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen, www.kbinirsnb.be, Vautierstraat 29, 1040 Brussel Koördinatiekomitee Algemene Tabakspreventie (K.K.A.T.), G. Schildknechtstraat 9, 1020 Brussel www.ihe.be/epidemio/morbidat/NL/STYL/TABA10.htm Museum voor de Geschiedenis van de Wetenschap, Krijgslaan 281, Gebouw S30, 9000 Gent Natuur & Techniek, www.natutech.nl, Postbus 3144, 4800 DC Breda Nederlands Instituut voor Biologie, www.nibi.nl, Nicolaas Beetsstraat 222, 3503 RP Utrecht Nederlandse vereniging voor het onderwijs in de natuurwetenschappen, www.nvon.nl, Westerse Drift, 4841 CA Prinsenbeek Nutriënten België, www.nubel.com, Esplanadegebouw, lokaal 11.04, 1010 Brussel Nutrition Information Center, www.nicevzw.be, Treurenberg 16, 1000 Brussel Omtrent Gezondheid vzw, Sans Soucistraat 65, 1050 Brussel Onderzoeks- en informatiecentrum van de Verbruikersorganisaties, www.oivo-crioc.org/ Riddersstraat 18, 1050 Brussel Projekt Farmaka vzw, www.farmaka.be, J. Vervaenestraat 14, 9050 Gent

http://www.poisoncentre.be/

http://www.fevia.be/

http://www.kbinirsnb.be/

http://www.natutech.nl/

http://www.nvon.nl/

http://www.nubel.com/

http://www.nicevzw.be/


Provinciaal Instituut voor Hygiëne, www.provant.be/pih, Kronenburgstraat 45, 2000 Antwerpen Rode Kruis Vlaanderen (RKV), Dienst Gezondheidspromotie, www.redcross.be, Vleurgatsesteenweg 98, 1050 Brussel Secretariaat van de Hoge Gezondheidsraad, www.health.fgov.be/CSH_HGR, Pachecolaan 19 Bus 5, 1010 Brussel Teleac/NOT SchoolTV, www.teleacnot.nl, Uitgeverij EPO, Lange Pastoorstraat 25-27, 2600 Berchem Vereniging voor Alcohol- en andere Drugproblemen, www.vad.be, E. Tollenaerestraat 15, 1020 Brussel/ Laken Vereniging van Leraars Wetenschappen, www.fys.kuleuven.ac.be/velewe/index.html, Mollenveldwijk 30, 3271 Zichem Vereniging voor het Onderwijs in de Biologie, de Milieuleer en de Gezondheidseducatie (VOB vzw), http://vob.homepage.com, Hoge weg 234, 8200 Brugge Vlaams Aidscoördinaat, www.ipac.be, Marnixplaats 16/17, 2000 Antwerpen Vlaamse Diabetes Vereniging, www.diabetes-vdv.be, Ottergemsesteenweg 456, 9000 Gent Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie, www.vig.be, G. Schildknechtstraat 9, 1020 Brussel Vlaams Interuniversitair Instituut voor Biotechnologie, www.vib.be, Rijvisschestraat 20, 9052 Gent Vlaamse Liga tegen Kanker, www.kanker.net, Koningsstraat 217, 1210 Brussel Vlaamse Vereniging voor Respiratoire Gezondheidszorg & Tuberculosebestrijding (VRGT), Eendrachtstraat 56, 1050 Brussel Vlaamse Werkgroep Gezonde Tanden vzw, www.belgiandentalsite.com, Koning Albertstraat 115, 1080 Brussel Vlaamse Wetenschappelijke Vereniging voor Jeugdgezondheidszorg

http://www.teleacnot.nl/

http://www.ipac.be/

http://www.diabetes-vdv.be/

http://www.vig.be/

http://www.vib.be/

http://www.belgiandentalsite.com/

sjabloon leerplannen 2001 - GOpro.g-o.be/blog/documents/2002-338.pdf · TV Toegepaste...

Documents

Transcript of sjabloon leerplannen 2001 - GOpro.g-o.be/blog/documents/2002-338.pdf · TV Toegepaste...