STERRENSTOF September 2016 Jaargang 19 – 3

THALES ZWOLLE Vereniging voor weer- en sterrenkunde Home-page: http://www.VWS-Thales.nl

COLOFON Sterrenstof is een uitgave van de Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde Thales en verschijnt 3 maal per jaar. De vereniging heeft als doel het beoefenen en verbreiden van de weer- en sterrenkunde in populair wetenschappelijke zin. Zij is opgericht op 10 oktober 1996 en ingeschreven bij de Kamer van Koophandel te Zwolle onder nummer V62697. De vereniging is tevens een erkende afdeling van de Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde. Het lidmaatschap kan schriftelijk worden aangemeld bij het secretariaat. De contributie bedraagt € 25,-* per jaar, jeugdleden tot 15 jr. € 10,-. Het bedrag kan worden overgemaakt op girorekening NL45INGB0000947676 t.n.v. V.W.S. Thales met vermelding van ‘Contributie 20xx” (jaartal s.v.p. vermelden). *Voor betalingen na 1 maart bedraagt de contributie € 30,00, voor jeugdleden € 12,-. Redactie Sterrenstof: Hoofdredacteur Harry van der Werf, Spui 13, 8032 VK, Zwolle tel. 038-4541466, email: harryvanderwerf@ hotmail.com Redactielid Frans Dijk, Brahmsstraat 6, 8031 DB, Zwolle tel. 038-4540202, email fpdijkzw@tiscali.nl Redactielid Peter Simmering, Rengersdiep 18, 8032 NK, Zwolle tel. 038-4526628, email: petersimmering1@gmail.com Bestuur Thales: Voorzitter Gert Schooten, Holtmate 14, 8014 HA, Zwolle tel. 038-4652159 email: gertschooten@gmail.com Secretaris Francien Bunge, Hoefblad 28, 8265 GM, Kampen tel. 038-3318963 email: thalessecretariaat@outlook.com Penningmeester Theo van Deursen, Tolgaarderstraat 66, 8043 CJ Zwolle tel. 06-22814271 email: deursent@gmail.com Bestuurslid Peter Simmering, Rengersdiep 18, 8032 NK, Zwolle tel. 038-4526628, email: petersimmering1@gmail.com Bestuurslid Harry van der Werf, Spui 13, 8032 VK, Zwolle tel. 038-4541466, email: harryvanderwerf@hotmail.com Bestuurslid Wim de Ruiter Zwin 9, 8032 EL, Zwolle tel. 038-4541311 email: wim.deruiter@home.nl

01

INHOUDSOPGAVE Colofon 01 Van de voorzitter 02 Lezingen herfst 2016 03 Basiscursus Sterrenkunde 04 Thales Agenda Najaar 2016 04 Lezingen 2016 Triangulum Apeldoorn 04 Excursie naar het KNMI 05 20 jaar SOHO 06+07 Sportieve astrofotograaf 07 Exoplaneet Proxima Centauri b 08 Wat bracht ons de zomer van 2016 ? 09 Cryovulkanisme op Ceres! 11 NASA wil met drone Mars verkennen 11 Ontstaan zonnevlekken verloopt trager dan gedacht 11 Noordpool Jupiter voor het eerst gefotografeerd 12 Oudste fossielen op aarde gevonden 13+14 Van de voorzitter

Een mooie zomer gewenst! Gert Schooten 02

Beste leden, In het begin van de avond zat ik nog heerlijk ontspannen buiten, maar het koelde behoorlijk snel af. Het licht van de volle Maan valt in mijn werkkamer terwijl ik dit type. Het belooft een heldere frisse nacht te worden. We hebben een paar heerlijke zomerse dagen achter de rug en wie weet wat er nog komen gaat. De zomer was overigens niet al te best. Het hangt er natuurlijk vanaf waar je van houdt, maar velen vinden het jammer dat er meer regen en minder zon was dan gemiddeld. Sommigen van ons hebben onlangs misschien de Perseïden kunnen waarnemen of er zelfs foto’s van gemaakt. Anderen hebben misschien genoten van prachtige zonsondergangen, hevige onweersbuien op afstand, laaghangende bewolking in de bergen of, al iets langer geleden, de Mercuriusovergang. Hopelijk geen schade opgelopen door extreme weersomstandigheden zoals hagelpartijen, storm of onweer. Maar goed, genoeg teruggeblikt. Voor u ligt een nieuw nummer Sterrenstof met de informatie voor de eerste helft van ons winterseizoen. Het programma ziet er goed en vertrouwd uit. Zoals gewoonlijk komt de Waarneemgroep bijeen op de eerste dinsdagavond in de maand. Er zal, bij voldoende belangstelling, weer een basiscursus Sterrenkunde worden aangeboden op de woensdagavonden. En tenslotte is er weer een viertal interessante lezingen op specifieke donderdagavonden. We hopen er gezamenlijk een mooi winterseizoen 2016-2017 van te maken en ik wens ons veel plezier bij het beoefenen van onze hobby. Hopelijk komen we elkaar tegen op een van de bijeenkomsten. Gert Schooten

Lezingen herfst 2016

Alle lezingen beginnen om 19.30 uur, Locatie Doepark Nooterhof, Goertjesweg 1, 8013 PA Zwolle 22 september

Dr. Paul Wesselius, Tunguska, wat was dat? In de zomer van 1908 lijkt het op 30 juni maar niet donker te willen worden. Een ooggetuige in Groningen meldt dat de avondhemel op 30 juni heel rood was. Buiten de stad gekomen, zag hij dat de hele noordelijke horizon fel gekleurd was. Seismometers slaan uit, luchtdrukmeters veranderen sterk en magnetometers geven een afwijkend signaal. In het dunbevolkte Siberië wordt een enorme explosie hoog in de lucht waargenomen en er verschijnen ooggetuigenverslagen. Pas in 1921 wordt de interesse van een zekere Leonid Kulik gewekt. Hij onderneemt een eerste expeditie in 1927. Nu denkt men dat een brok steen van 30 meter diameter in onze dampkring op een hoogte van 8-10 km uiteen is gespat en tot atomen verdampt. De enorme schokgolf die dit veroorzaakte, vergelijkbaar met het effect van een flinke waterstofbom, deed alle bomen van 2200 km2 bos omvallen. 27 oktober

Prof. Dr. L. G. Evers, Infrageluid in de atmosfeer Geluid dat zo laag is dat je het niet kunt horen, wordt infrageluid genoemd. Het wordt op veel manieren geproduceerd. Bijvoorbeeld bij vulkaanuitbarstingen en stormen. Maar ook vliegtuigen die door de geluidsbarrière schieten en grote ontploffingen produceren de onhoorbare klanken. Enkele diersoorten zoals walvissen en olifanten produceren ook infrageluid om te communiceren. De lage tonen van infrageluid zijn moeilijk te detecteren, maar zijn wel tot heel ver van de bron terug te vinden dankzij de grote golflengte.

24 november

15 december

R. Wielinga, De hemel in kaart; oude hemelkaarten en de naamgeving Dankzij het sterrenkundig onderwijs en onderzoek in Utrecht heeft deze universiteit in de afgelopen eeuwen een grote collectie sterrenkundige kaarten verzameld, die tot één van de omvangrijkste en meest volledige van Nederland gerekend mag worden. Deze rijke collectie vormt het uitgangspunt van deze lezing. Aan de hand van oude hemelkaarten ontdekken we wie de naamgevers waren van de sterrenbeelden. We gaan op zoek op oude maankaarten naar het vrouwengezicht in de maan. En pamfletten van bijzondere hemelverschijnselen, zoals zonsverduisteringen, blijken informatief voor zowel de astronoom als voor de leek. Voor deze lezing zijn de afspraken nog niet afgerond. Nader bericht volgt.

Basiscursus Sterrenkunde Email: thalessecretariaat@outlook.com.

Dit najaar organiseert Thales opnieuw een Basiscursus Sterrenkunde. In de cursus wordt de sterrenkunde op een populair wetenschappelijke wijze uitgelegd. De cursus wordt op 10 woensdagavonden in het najaar gegeven door ervaren leraren uit eigen gelederen. In de voorgaande jaren is voor deze cursus altijd ruime belangstelling geweest. Over kosten, data en tijden is op dit moment nog onvoldoende informatie. Vanaf nu kunnen leden zich wel al vrijblijvend opgeven bij het secretariaat. Op een later tijdstip wordt iedereen per mail benaderd Thales Agenda Najaar 2016 Zaterdag 29 oktober Locatie: Doepark Nooterhof, Goertjesweg 1, 8013 PA Zwolle.

De Nacht van de nacht. Aan het programma wordt nog gewerkt. Wel proberen we net als de andere jaren met een aantal kijkers van leden aanwezig te zijn in de tuin van de Nooterhof. Alle leden krijgen nog per mail bericht en volg onze website: www.Thales 1 ste week januari 2017 De nieuwe Sterrenstof Lezingen 2016 Triangulum Apeldoorn De lezingen zijn op donderdagavond, aanvang 19.30u. Locaties 8 september Expeditie naar Spitsbergen door dr. Peter Kuipers Munneke Het Hart van Eefde 13 oktober De kosmische achtergrondstraling door Prof. dr. Bram Achterberg ’t Kristal te Apeldoorn 17 november Multiversum door Prof. dr. John Heise Het Hart van Eefde 8 december <in voorbereiding> ’t Kristal te Apeldoorn Raadpleeg altijd vooraf de website voor eventuele wijzigingen http://www.triangulum.nl/ Afsluitdijk donker In de afgelopen maand is Thales benaderd door Rob Walrecht voor ondersteuning van een handtekeningenactie, die tegen de belichting is van kunstwerken op de afsluitdijk. Het bestuur ziet geen aanleiding om hier als vereniging voor in actie te komen. Ook de KNVWS, neemt hier een neutraal standpunt in. Leden kunnen zich individueel aanmelden op de site: https://afsluitdijkdonker.petities.nl. De actie sluit op 11 oktober 2016. 04

Excursie naar het KNMI Theo van Deursen Het bestuur heeft het voornemen om in het voorjaar 2017 voor de leden van Thales een excursie naar het KNMI in De Bilt te organiseren.

Vooruitlopend op de excursie is prof. dr. L. G. Evers, onder meer werkzaam bij het KNMI, bereid gevonden om donderdagavond 27 oktober om 19.30u een lezing te geven met de titel “Infrageluid in de atmosfeer”. Meer informatie hierover vind u elders in Sterrenstof. Deze rondleidingen, die steeds op een woensdag van 10:00 tot 14:30 uur plaatsvinden, zijn bedoeld voor groepen belangstellenden in de KNMI-vakgebieden: meteorologie, klimatologie en seismologie. Ze worden verzorgd door voormalig medewerkers. De bezoeker krijgt een presentatie over het instituut met uitleg over zijn geschiedenis, de totstandkoming van de weersverwachting en het werk van de seismoloog. In het historisch kabinet wordt de verzameling van zowel oude als nieuwe instrumenten getoond, en wanneer het weer het toelaat, wordt op het meetterrein uitleg gegeven over waarneemapparatuur. In dat geval bestaat de kans dat wij aanwezig kunnen zijn bij het oplaten van een weerballon. U reist op eigen gelegenheid naar De Bilt, bij voorkeur carpoolend. Dit omdat op het KNMI-terrein een beperkte parkeermogelijkheid is. Het seismologiegebouw en het museum zijn niet toegankelijk voor rolstoelgebruikers. Voor slechthorenden zijn er geen faciliteiten Een vooraf te boeken lunch kost €7,50 per persoon. Verder zijn er geen kosten verbonden aan het bezoek. De groepsgrootte is minimaal 15 en maximaal 30 personen, de minimumleeftijd bedraagt 16 jaar. Het KNMI-gebouw gezien vanaf het meetterrein In verband met de groepsgrootte willen wij weten of er voldoende belangstelling is voor deze excursie. Indien u belangstelling heeft, kunt u dit kenbaar maken door een email te sturen naar deursent@gmail.com. Dit is vrijblijvend, maar bij over-intekening heeft u straks wel voorrang. 05

20 jaar SOHO Gert Schooten Ruim een half jaar geleden vierde de SOHO, Solar and Heliosperic Observatory, zijn verjaardag en er was flink wat te vieren. Deze gemeenschappelijke missie van de ESA en NASA heeft in de afgelopen jaren ongelofelijk veel nieuwe inzichten gegeven in de eigenschappen en werking van de Zon. En dan te bedenken dat de missie oorspronkelijk bedoeld was voor ongeveer twee jaar. Vervolg op blad 07 06

In dit artikel een paar voorbeelden van bijzondere ontdekkingen. En dat begint natuurlijk met het gezicht van de Zon. Met behulp van diverse filters kunnen daar buitengewoon mooie plaatjes van gemaakt worden. Als voorbeeld een afbeelding van de corona van de Zon in deze missietijd. Het laat het toe- en afname van de zonneactiviteit zien gedurende de 11-jarige zonnecyclus. Ook over het binnenste van de Zon is ondertussen veel meer bekend geworden en dan vooral door de techniek die helioseismologie genoemd wordt. Op vergelijkbare wijze als het bestuderen van het binnenste van de Aarde wordt de Zon onder de loep genomen en zijn er zonbevingen gedetecteerd. En verder een schat aan informatie over allerlei fysische grootheden als temperatuur, druk, abundantie etc. SOHO heeft ook haar licht laten schijnen over het bekende zonneneutrinoprobleem. Er was een groot probleem met de verhouding van de drie soorten neutrino’s die voorspeld werden door het theoretisch natuurkundige “Standaard Model” en de verhouding die op Aarde werd waargenomen. Samen met behulp van observatoria op Aarde heeft de SOHO data aangeleverd waaruit bleek dat het Standaard Model de aantallen goed beschrijft, maar dat neutrino’s zulke bijzondere deeltjes zijn dat er overgangen tussen soorten plaats kunnen vinden. Deze ontdekking heeft overigens in 2015 de Nobelprijs opgeleverd voor de Japanner Kajita en de Canadees McDonald. Verder heeft SOHO onderzoek gedaan naar de vraag waardoor de corona zo heet kan worden (1-2 miljoen graden), terwijl de oppervlaktetemperatuur van de Zon “slechts” een kleine 6000 graden is. Er blijkt een ingewikkeld proces (solar braiding) gaande te zijn, veroorzaakt door variatie in het magnetisme in en rond de Zon. Grote verstrikte magnetisch veldlijnen die als het ware een soort tornado’s zijn, kunnen worden verbonden met het zonsoppervlak. Vanuit het binnenste van de Zon wordt dan energie van het magnetisch veld aangevoerd die overgedragen wordt aan de dynamische magnetische corona en zorgt voor de verhitting van de corona.

Vervolg van blad 06

20 jaar SOHO Gert Schooten

Verder is de zonnewind, de stroom geladen deeltjes die door de Zon het Heelal wordt ingeblazen, onderzocht. Een belangrijke bijdrage wordt ook geleverd voor het zogenaamde “space weather”. Grote uitbarstingen op het zonsoppervlak (coronal mass ejections) kunnen grote negatieve gevolgen voor de Aarde hebben. Tot slot nog de vermelding van de vele ontdekkingen van kometen die SOHO gedaan heeft: meer dan 3000. Er zijn prachtige beelden van het verdwijnen van een aantal van die kometen in de Zon. Klik rustig nog eens rond op de site en bekijk hoeveel kennis, mooie plaatjes en filmpjes er ondertussen beschikbaar zijn. Bron: http://soho.nascom.nasa.gov Sportieve astrofotograaf

Gert Schooten Zie voor meer info: www.darkskywalker.com en www.apod.nl. 07

In deze zomer is er veel aandacht voor sport. Allerlei professionele wedstrijden op diverse niveaus. De winnaar van het prestigieuze golftoernooi voor professionals in de Verenigde Staten was dit jaar Jimmy Walker. Hij heeft nog een grote passie en dat is het fotograferen van sterren, kosmische wolken, nevels, supernova’s en sterrenstelsels. En dat doet hij bepaald niet onverdienstelijk, want NASA gebruikte al een paar van zijn foto’s voor de rubriek Astronomy Picture of the Day. Zie bijvoorbeeld hiernaast. Walker won met het golftoernooi op de beroemde baan van de Baltusrol Golf Club dicht bij New York overigens een slordige 1,8 miljoen. Een astronomisch bedrag voor vele sterrenkundeamateurs. Dan kun je waarschijnlijk ook wel geschikte apparatuur aanschaffen om je hobby uit te oefenen. Wat trouwens niet wegneemt dat je natuurlijk ook over de nodige expertise moet beschikken om die prachtige beelden te maken. Daar kunnen de amateurs van Thales over mee praten.

Exoplaneet Proxima Centauri b Dichterbij kan niet ! Op 24 augustus jl. werd officieel bekend gemaakt dat bij de ster Proxima Centauri, de ster die zich het dichtst bij ons zonnestelsel bevindt, een exoplaneet ontdekt is. De planeet wordt voorlopig Proxima b genoemd. In het eerste kwartaal van 2016 ontdekte men deze exoplaneet met telescopen van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht in Chili. Kleine schommelingen in de snelheid van de rode dwergster Proxima Centauri, duiden op de aanwezigheid van de planeet. Harry van der Werf

Foto’s NASA 08

Deze planeet zou ongeveer 10% groter zijn dan onze aarde. Uitgaande van een rotsachtige samenstelling is de massa van Proxima b + 1,3 keer de massa van de aarde. Vermoedelijk is de planeet omgeven door een dichte atmosfeer. Proxima b draait in 11,2 dagen om haar ster Proxima Centauri en bevindt op 4,27 lichtjaren van ons zonnestelsel. De planeet moet zich in een bewoonbare zone van de ster bevinden, waardoor vloeibaar water aanwezig kan zijn op Proxima b. Een belangrijke voor-waarde voor leven zoals wij dat kennen. Proxima b is relatief gezien dicht genoeg bij de Aarde voor toekomstige gedetailleerde studies met de huidige en toekomstige observatoria. Een vraag die iedereen graag zo spoedig mogelijk beantwoord wil zien is: Kan er “leven” zijn op Proxima b. Dat leven kan ook een andere vorm zijn, dan zoals hier op de Aarde. Het type ster waar omheen de planeet zijn baantjes draait is geen ster zoals onze Zon, maar een rode dwerg. Dat is een kleine, zwakke, lichte en relatief koele ster. Proxima Centauri heeft vermoedelijk een oppervlaktetemperatuur van 2780 graden. Onze Zon heeft daar een temperatuur van ongeveer 5500 graden Celsius. Door een lagere oppervlaktetemperatuur van de ster moet de planeet behoorlijk dichtbij staan, wil hij warm genoeg zijn om bijv. water in vloeibare vorm te houden. Daar komt bij dat zo ver men kan nagaan de meeste exoplaneten die op korte afstand van hun rode dwergster staan niet om hun as draaien. Ze staan bijna allemaal altijd met dezelfde kant naar de ster gericht, net als onze Maan naar de Aarde. De voorzijde te warm en de achterkant te koud. Vermoed wordt dat een vaste dampkring en/of water in ondiepe zeeën eventueel de warmte/koude -uitwisseling gunstig kunnen beïnvloeden. En dan willen we er naar toe. Onze naaste buurster Proxima Centauri staat op een afstand van 40,565 biljoen kilometer (40.565.000.000.000 km). Een afstand waar zelfs het licht ruim 4,27 jaar over doet. Ga daar maar aanstaan. Over pakweg 100 jaar reizen we waarschijnlijk niet meer in kilometers, maar in de tijd! Iets voor onze kinderen die tussen nu en twintig jaar geboren worden. Ik ben te oud, ik blijf met beide benen op de grond staan.

Wat bracht ons de zomer van 2016 ? Wim de Ruiter

Een zonsondergang in juni 2016 Belterwiede - Giethoorn.

De zomer van 2016 laat plaatselijk grote verschillen zien. In juni was het over ons hele land gemiddeld genomen zeer nat, somber en warm. Vooral in het zuidoosten viel veel regen. In IJsselstein (Limburg) viel 277mm, de meeste neerslag sinds het begin van de metingen in 1910. Het landelijke gemiddelde lag op 115mm, terwijl er normaal gemiddeld 68mm valt. In 1998 was het record 138mm neerslag. In de eerste 10 dagen van juni waren er grote verschillen in Nederland land. In de meeste gebieden was het droog door een hoogdrukgebied in Noord Europa maar in het zuidoosten plensde het af en toe met als gevolg, in de middag zware onweersbuien van een laagdruk- gebied in Midden Europa. De rest van juni lag Nederland in de invloedssfeer van laagdruk-gebieden. Dit leverde veel regen op. Vanaf 22 juni was het heel kort zeer warm wat resulteerde in zware onweersbuien. Ook kwam hagel voor, zo groot als tennisballen. De gemiddelde temperatuur in De Bilt lag op 16,8 graden Celsius (normaal 15,6 graden Celsius). De Bilt noteerde in juni 5 zomerse dagen. De kust kende normale temperaturen terwijl het land-inwaarts warmer was. De laagste temperatuur was op 10 juni in Woensdrecht, 5,6 graden Celsius. De hoogste temperatuur 32,6 graden Celsius, in Arcen op 23 juni. Er waren slechts 162 uren zon (normaal 201 uren). Dus de maand juni was somber vooral in het zuiden van het land. De zonnepanelen die nu 4 jaren op ons dak liggen, leverden dit jaar in juni en juli minimaal op. Volgens het KNMI was juli: "een vrij warme en droge maand, maar lokaal waren er ook nu grote verschillen in Nederland." De kust en het noorden waren vrij droog, terwijl in het zuiden en oosten de meeste neerslag viel. De gemiddelde neerslag was 55mm en dat is vrij droog. Er was lokaal veel wateroverlast. Het werd een wisselvallige maand wat de temperatuur betreft. De tweede helft van de maand was warm met één landelijk tropische dag. Op 20 juli werd het 32,9 graden in De Bilt en 35,2 graden in Eindhoven. De kust had met 245 zonuren de meeste zon. In het oosten was minder zon, maar was het wel warmer. Konden we deze zomer nog een hittegolf verwachten? De maand augustus begon somber met gemiddeld 87 zonuren, Maar de tweede helft kende drie zonovergoten periodes waarvan een met twee tropische dagen. Helaas net geen hittegolf. Nu afwachten wat de herfst ons gaat brengen. Wat is een hittegolf ? De KNMI hanteert de volgende definitie voor een hittegolf: "Ten minste vijf dagen achtereen waarop de maximumtemperatuur 25,0 °C of meer bedraagt (zomerse dagen); waarbij ten minste op drie dagen de maximumtemperatuur 30,0 °C of meer bedraagt (tropische dagen). Deze temperaturen worden op anderhalve meter boven het maaiveld gemeten in een zogenaamde weerhut." 09

Cryovulkanisme op Ceres! Heeft deze dwergplaneet een warm hart? Harry van der Werf

Foto NASA Ceres, met een diameter van slechts 974,6 kilometer, is in ons Zonnestelsel de kleinst bekende dwergplaneet en de enige in de planetoïdengordel. Bron: www.scientias.nl/ en Wikipedia 10

Ahuna Mons is een vulkaan die vier kilometer boven het oppervlak van de dwergplaneet Ceres uitsteekt. Bizar feitje: deze vulkaan is niet opgebouwd uit lava – zoals aardse vulkanen – maar uit ijs. Volgens Prof. David Williams van de staatsuniversiteit van Arizona, is Ahuna de enige echte berg op Ceres. “Deze koepel is waarschijnlijk ont-staan door cryo- of ijsvulkanisme.” zegt hij. Deze vorm van vulkanisme komt ook voor op sommige ijsmanen, zoals Europa, Ganymedes, Titan en Enceladus. Deze manen bestaan niet uit gesteenten, maar voor een groot deel uit waterijs. Foto NASA Cryovulkanisme produceert geen magma in de vorm van vloeibaar gesteente, maar ijsmagma: vloeibaar gesmolten ijsmateriaal. De grote berg Ahuna is dus groot geworden door uitbarstingen met gesmolten ijsmateriaal. Het bestaat niet alleen uit water, maar ook uit zouten en ammonia. Eenmaal boven het oppervlak van Ceres vriest dit materiaal vast aan de berg, waardoor Ahuna Mons steeds groter wordt. De vulkaan is ongeveer 3840 meter hoog. “Dit is de enige cryovulkaan die is ontstaan uit een zoutige modderige mix”, vertelt Dawn-wetenschapper Ottaviano Ruesch. “Daarnaast is deze vulkaan zeer recent ontstaan.” Op de berg zijn namelijk maar een paar kraters te zien, die niet ouder zijn dan een paar honderd miljoen jaar. In vergelijking: Ceres is ouder dan 4,5 miljard jaar. Het feit dat Ahuna Mons een vulkaan is, kan grote gevolgen hebben voor hoe astronomen Ceres gaan beoordelen. De dwergplaneet is geen bevroren wereld, maar is van binnen warm genoeg om vloeibaar water of pekel lange tijd vast te houden. Dit verklaart waarom er zeer recentelijk nog uitbarstingen plaatsvonden. “We moeten de data nog beter bestuderen om meer te leren over het hart van Ceres”, zegt Williams. NASA is van plan om de Dawn-ruimtesonde nog een jaar om Ceres te laten draaien. De dwergplaneet gaat namelijk naar de zon toe, waardoor er wellicht het één en ander verandert op het oppervlak. Misschien zien we wel vulkanische activiteit? “Dat zou een prachtig einde van de missie zijn”, aldus Williams.

NASA wil met drone Mars verkennen Harry van der Werf NASA werkt aan een helikopterdrone die Mars moet gaan verkennen vanuit de lucht. Door de Rode Planeet vanuit de lucht te observeren zou men tot interessante nieuwe inzichten kunnen komen. Bron: nu.nl

De drone wordt momenteel nog ontwikkeld door NASA ’s JPL, Jet Propulsion Laboratory, dat zich bezighoudt met het maken van onbemande robots. De drone zal ongeveer een kilo zwaar en 1,1 meter breed zijn. JPL vergelijkt het uiterlijk van de drone met een 'kubusvormige tissuedoos' van middelmatige grootte. Op Mars hebben tot op heden alleen nog maar voertuigen, zoals de Curiosity, rondgereden. Maar het zicht van deze Marsrovers is beperkt tot de camera's aan boord. Dan zijn er nog de beelden van ruimtevoertuigen die op afstand om Mars heen draaien. De drone zal niet zelfstandig rondvliegen boven Mars. Het idee is dat de drone de buurt rondom rijdende voertuigen verkent, zodat er sneller kan worden bepaald welke plekken op de Rode Planeet het onderzoeken waard zijn. Zo kunnen er snellere en efficiëntere routes worden uitgestippeld. Hierdoor kunnen de afstand die Marsrovers per dag afleggen worden verdrievoudigd, aldus de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie. NASA experimenteert met verschillende manieren om het onderzoek op Mars te verbeteren. Zo zal zij ook Microsofts holografische bril Hololens gaan gebruiken om virtueel rond te lopen op de planeet. Ontstaan zonnevlekken verloopt trager dan gedacht

Harry van der Werf Bron: astronieuws.nl

11

Zonnevlekken, (relatief) donkere, koele plekken op de Zon, ontstaan door het opstijgen van bundels van magnetische veldlijnen vanuit het inwendige van de Zon. Onderzoek door Duitse en Amerikaanse wetenschappers toont nu aan dat het opstijgen van deze ‘magnetische fluxcon-centraties’ veel langzamer verloopt dan voorspeld. Een duidelijk teken dat een magnetische fluxconcentratie het zonneoppervlak heeft bereikt, is het ontstaan van gebieden van tegengestelde magnetische polariteit. Deze polariteiten zijn goed te zien op de magnetische kaarten die worden afgeven door de Helioseismic and Magnetic Imager (HMI). Een instrument van de Amerikaanse zonnesatelliet Solar Dynamics Observatory. De wetenschappers hebben deze kaarten gebruikt om zonnevlekken in wording op te sporen en het moment van hun verschijning vast te stellen. Behalve magnetische kaarten maakt de HMI ook foto’s van het zonneoppervlak. Deze gegevens zijn gebruikt om de horizontale stromingen rond de opgespoorde magnetisch actieve gebieden te meten. Eén van de teamleden voerde omvangrijke computersimulaties uit van opstijgende magnetische fluxconcentraties en hun interacties met turbulenties in het plasma (heet geïoniseerd gas) onder het zonneoppervlak. Deze simulaties lieten zien dat de sterkte van de horizontale stromingen afhankelijk is van de opwaartse snelheid van de fluxconcentraties. Door de uitkomsten van de computersimulaties te vergelijken met de waarnemingen, konden de wetenschappers aantonen dat de fluxbuizen met een snelheid van hooguit 150 meter per seconde opstijgen. Dat is ruim driemaal zo langzaam als de bestaande modellen aangeven voor het ontstaan van magnetisch actieve gebieden op de zon. Deze modellen zullen dus moeten worden bijgesteld.

Noordpool van Jupiter Voor het eerst gefotografeerd

De Noordpool van de planeet Jupiter is stormachtiger dan verwacht en lijkt ook blauwer dan de rest van de planeet. Ruimtesonde Juno van de NASA heeft verschillende foto’s gemaakt van de Noordpool van Jupiter. Het is de eerste keer dat een ruimtesonde het noordpoolgebied van deze planeet zo goed in kaart brengt. Bewerkt door: Harry van der Werf

Bronnen: www.scientias.nl en "Jupiter’s North Pole Unlike Anything Encountered in Solar System" - NASA

Op 27 augustus voerde Juno de eerste scheervlucht uit langs Jupiter. De minimale afstand tussen de wolkentoppen en het ruimtevaartuig bedroeg op het moment suprême slechts 4.200 kilometer. In totaal staan er nog 35 scheervluchten gepland. “We hebben voor het eerst een glimp opgevangen van Jupiters Noordpool en dit gebied is absoluut uniek”, zegt hoofdonderzoeker Scott Bolton van de Juno-missie. “Het is er blauwer dan op de rest van de planeet. Ook zijn er veel stormen op de Noordpool. We zien ook geen bekende wolken-banden, zoals we gewend zijn van Jupiter. Wie deze foto voor het eerst ziet, zal Jupiter niet direct herkennen.” Juno kiekt hier de Noordpool en de wolkenbanden “Jupiter heeft geen soortgelijke hexagoon”, vervolgt . Bolton. “De grootste planeet van ons zonnestelsel is buitengewoon. We hebben gelukkig nog veel meer scheervluchten op het programma staan om te ontdekken hoe uniek Jupiter is.” (Hexagoon = regelmatige zeshoek) “De wolken werpen een schaduw op lagere delen van de atmosfeer. Dit is een teken dat deze wolken zich veel hoger bevinden”, aldus Bolton. De Cassini-ruimtesonde heeft al regelmatig foto’s gemaakt van de polen van Saturnus. Op de Noordpool van de ringenplaneet is een zeshoek te zien. Dit is een blijvend wolkenpatroon dat twee keer zo groot is als de diameter van de aarde. Juno heeft ook infraroodbeelden gemaakt van actieve gebieden op Jupiter, zoals van het poollicht nabij de Zuidpool. Dit soort foto’s kunnen niet gemaakt worden vanaf de aarde. “Nu met de Jovian Infrared Auroral Mapper (JIRAM) kan dit gelukkig wel”, zegt onderzoeker Alberto Adriani van het Istituto di Astrofisica e Planetologia Spaziali in Rome. “De beelden zijn zeer gedetailleerd, waardoor we veel kunnen leren over de vorm en dynamiek van aurora’s.” De komende tijd kunnen we nog veel meer mooie foto’s verwachten van Juno. Sterker nog: vanaf november mag jij bepalen waar de JunoCam op wordt gericht. Zie hiervoor de website https:// www.scientias.nl/ 12

Oudste fossielen op aarde gevonden Op Groenland zijn de oudste fossielen op Aarde ontdekt. De Aarde was toen nog maar 0,8 miljard jaar oud. Het zijn mogelijk de oudste tekenen van leven die op Aarde te vinden zijn. Bewerkt door: Harry van der Werf Bronnen: Wikipedia, NRC.NL Vervolg op blad 14 13

De fossielen zijn resten van een laagje bacteriën dat 3,7 miljard jaar geleden in een ondiepe zee groeide. Tot nog toe waren de oudste resten van leven 3,48 miljard jaar oud, gevonden in Australië. De nieuwe vindplaats in Groenland is het enige bekende gesteente op aarde dat nog ouder is én fossielen kan bevatten. Het ligt op de ‘Isua Greenstone Belt’ in het zuidoosten van Groenland, een gebied kleiner dan 15 bij 15 kilometer. Door het opwarmen van het klimaat verdwijnen er op Groenland vlaktes met eeuwige sneeuw. In 2014 legde een regenbui een rotsformatie bloot. Daar zagen de Australische geologen Allen Nutman en Vickie Bennett een sedimentlaag die eruit zag als een laagje bacteriën dat groeide in een ondiepe zee, een zogeheten ‘stromatoliet’. Ademnood De jonge aarde was een prachtige planeet, zegt Martin Van Kranendonk, (Canadees/ Australische geoloog met Nederlandse ouders) over de aarde van 3,7 miljard jaar geleden. Een groene zee onder een oranje lucht was het kleurenpalet. Er was geen zuurstof en de atmosfeer bestond uit methaan (aardgas), zwaveldioxide, stikstof en veel kooldioxide. De combinatie van kooldioxide en gebrek aan zuurstof kleurde de lucht oranje. Ademhalen was onmogelijk. In zee was veel ijzer uit gesteenten opgelost, waardoor het water groen kleurde. Die kleur verdween 2,5 miljard jaar geleden, toen bacteriën zuurstof gingen produceren. Het ijzer oxideerde en sloeg neer. Er was ook al land, dat vergelijkbaar is met kale vulkanische rotsen zoals op Hawaï of de Galapagoseilanden. Daar leefde niets. De zon scheen 30 procent minder fel dan nu. Maar koud was het niet, vanwege de grotere hitte van de aardmantel en door de vele broeikasgassen in de atmosfeer. Het Australische team vond drie rotsen met stromatolieten op één helling in Isua. De fossielen zijn gesteentelagen van één of twee meter lang. Er zijn geen cellen of andere organische resten overgebleven. Er zijn „belangrijke aanwijzingen” dat hier microben aan het werk zijn geweest, oordeelt vakgenoot Abigail Allwood, van het Jet Propulsion Lab van de NASA.

Vervolg van blad 13 Oudste fossielen op aarde gevonden Zij ontdekte van de nu een-na-oudste stromatolieten op aarde, uit Australië. Een analyse liet zien dat het gesteente is gevormd in een zee. Het heeft nog de oorspronkelijke samenstelling als bijna vier miljard jaar geleden. Dat is uitzonderlijk. Als de ontdekking stand houdt, is dit bijna de oudst mogelijke tastbare herinnering aan de begintijd van het leven. Uit de genetische stamboom van het leven op aarde is af te leiden dat de eerste levende organismen ongeveer 4 miljard jaar geleden ontstonden. Het is bijna onwaarschijnlijk om fossielen te vinden die ouder zijn dan 3,8 miljard jaar. Deze fossielen zullen nog lang een referentiepunt blijven. We kennen geen geschikte rotsen die ouder zijn. In de aardmantel verzonken, weggeslagen door meteorieten of extreem vervormd door verhitting.

De Groenlandse rotsen waarin de fossielen gevonden zijn, zijn in de geschiedenis van de Aarde wel bedolven geraakt en verhit, maar zijn niet heter geweest dan 550 graden. Daardoor is het gesteente (dolomiet) en de structuur bewaard gebleven. Een oerzee vol leven De fossielen tonen dus aan dát er leven was, maar ze suggereert ook dat het leven al wijd verspreid was. De oerzee waarin de fossielen zijn gevormd, lijkt qua koolstof-samenstelling op die van moderne zeeën. Dat is een aanwijzing dat er in die zee van 3,7 miljard jaar geleden al evenveel organismen leefden als nu. Een oerzee vol leven. Dat lijkt niet bepaald op een weifelend begin van het leven op een onherbergzame aarde. Daar zal nog veel over gediscussieerd worden. Niemand weet overigens hoe die organismen eruit zagen, behalve dat ze klein en simpel waren zoals bacteriën. Uit de fossielen is nauwelijks iets over hun stofwisseling af te leiden. „Misschien deden ze aan fotosynthese”, zegt Van Kranendonk. „Je zou uit de kegelvorm van de bultjes kunnen afleiden dat de organismen naar het zonlicht toe groeiden.” Abigail Allwood van NASA zet in haar commentaar een andere grote stap. Deze ontdekking, suggereert ze, vergroot de kans dat er op Mars ook ooit leven is geweest. Als er zó snel na het begin van de aarde leven verscheen, is het ontstaan van leven dus niet lastig. „Dan is het leven geen veeleisend, aarzelend, onwaarschijnlijk iets. Geef het leven één kansje, en het gaat ermee aan de haal.” Overzicht van de evolutie van het leven op de Aarde in jaren geleden: 4,5 miljard: ontstaan van de aarde. 4 miljard: ontstaan van leven. Geschat via genetische stambomen moderne organismen. 3,8 miljard: oudste teken van leven. Blijkt uit samenstelling van Groenlandse rots. 3,7 miljard: oudste fossielen in Groenland. Het zijn ‘Stromatolieten’ matten van bacteriën. 2,4 miljard: bacteriën brengen zuurstof in de atmosfeer. 2 miljard: ontstaan van cellen met kern. De voorlopers van planten, dieren en schimmels. 1,2 miljard: oudste onomstreden meercellig leven: de alg Bangiomorpha. 600 miljoen: eerste fossielen van dieren. 425 miljoen: eerste leven op het land: dieren (een miljoenpoot) en nietige plantjes. 66 miljoen: dinosaurussen stierven uit. Vogels en moderne zoogdieren werden divers. 14