Sectoren in economisch perspectief december 2012

ING Economisch Bureau

Sectoren in economisch perspectief

20 13

2

Inhoudsopgave

Colofon

EindredactieNiek Houterman Maurice van Sante

AuteursStef BaisHenk van den BrinkMax Erich Thijs GeijerMaarten LeenRico LumanFerdinand NijboerMaurice van SanteMirelle de Valk Jurjen Witteveen

Voorwoord 3

1 De Nederlandse economie 4

2 Zakelijke dienstverlening 6

3 Industrie 13

4 Bouw 23

5 Transport en logistiek 30

6 Groothandel 36

7 Detailhandel 43

8 Agrarische sector 54

9 Horeca 61

10 Public en gezondheidszorg 67

Contactpersonen 74

3

Voorwoord

Ondernemen in turbulente tijden is dynamisch en vraagt veel van ondernemers en bedrijven. Resultaten uit het verleden, trends en ontwikkelingen, de stand van de economie, het overheidsbeleid, de ontwikkelingen in de sector, administratieve lastendruk, prestaties van branchegenoten: het zijn allemaal voorbeelden van factoren die van belang zijn voor het succes van de onderneming. Kennis over deze – en andere – omgevingsfactoren is relevante managementinformatie, waarop belangrijke strategische keuzes in de onderneming kunnen worden gemaakt.

ING helpt ondernemers ook in economisch moeilijke tijden, mede door kennis over de markt, de sector en de regio te delen met haar klanten. Voor ondernemend Nederland publiceert het ING Economisch Bureau regelmatig sectoren regiovisies. De kennis die de ING heeft over de markt waarin ondernemingen opereren, delen we ook in grote en kleinere bijeenkomsten, maar ook in een-op-een rapportages, zoals de Conditietest voor bedrijven en instellingen en de Bedrijfsscan voor MKB-bedrijven. Met de Conditietest delen we met de onderneming de strategische en financiële inzichten en bespreken we hoe deze aansluiten op zijn strategische plannen. De Bedrijfsscan biedt de mogelijkheid voor MKB-ers om met de ING-relatiemanager te sparren over kansen in de bedrijfsvoering.

Sectoren in economisch perspectief, richt zich op belangrijke sectoren in Nederland. Het beschrijft de ontwikkeling van de Nederlandse economie en van zestig verschillende branches. Daarbij schetst het rapport de belangrijkste trends voor de betreffende sector en de impact die dat het komend jaar al kan hebben. Ik vertrouw erop dat dit rapport een handvat biedt om nog beter te ondernemen. De relatiemanagers van de ING staan klaar om u hierbij verder te helpen.

Annerie Vreugdenhil Directeur ZakelijkING Nederland

4

1 De Nederlandse economieMaarten Leen

Hoofd macro-economie

1 Economie

5

...en dus ook 2013 weer een moeilijk jaar wordt....waardoor er ook volgend jaar ‘overall’ geen groei zal zijn...

...maar export staat onder druk...Economische groei erg afhankelijk van de export...

Economie: voorlopig nog geen herstel

1 Economie

■ Overheidsmaatregelen om het begrotingstekort te verkleinen gaan ten koste van de koopkracht van burgers.

■ De particuliere consumptie daalt ook volgend jaar weer.■ Ook een verzwakking van de huizenmarkt beïnvloedt de particuliere consumptie

negatief.■ Bedrijfsinvesteringen zullen tegen deze achtergrond verder afnemen.■ Groei moet vooral buiten ons land worden gezocht.

Kerncijfers Nederlandse economie, 2011-2013 (% j.o.j.) 2011 2012 2013

Economische groei (BBP) 1,0 -1,0 -0,5Particuliere consumptie -1,0 -1,5 -0,8Bedrijfsinvesteringen 8,9 -4,6 -2,7Uitvoer 3,9 2,7 1,7Invoer 3,6 2,4 1,0Inflatie 2,3 2,5 2,5Werkloosheid (jaareinde) (in % beroepsbevolking) 5,8 6,8 7,4Huizenprijs (jaargemiddelde) -2,3 -6,2 -7,6Driemaandsrente (euribor, jaareinde 1,3 0,2 0,3Tienjaarsrente (overheid, jaareinde) 2,19 1,75 2,10

Bron: Ecowin, voorspellingen ING

Bron: CBS, ING bewerkingen Index (tweede kwartaal 2009 = 100, voortschrijdend 4-kwartaals gemiddelde) Bron: ING

80

90

100

110

120

130

140

2012201120102009

_ Buitenlandse handel _ Particuliere consumptie _ Bedrijfsinvesteringen _ Overheid

Componenten economische groei Nederland

_ Ondernemersvertrouwen Duitsland, index (L-as) _ Exportgroei Nederland, (% j.o.j. R-as)

75

80

85

90

95

100

105

110

115

-15

-10

-5

0

5

10

15

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

6

Accountancy

Advocatuur

Notariaat

Flexbranche

Assurantietussenpersonen

Reisbureaus

2 Zakelijke dienstverleningSasja van As-Winters Ferdinand Nijboer

SectoreconoomSectormanager

2 Zakelijke dienstverlening

7

...vraagt om aanpassing van het bedrijfsmodel......en een daling van de branche-omzet...

...leidt tot een verdergaande consolidatieslag...De blijvende prijsdruk sinds 2009...

Dalende omzet noodzaakt accountants tot verandering


0

5

10

15

20

25

30

35

40

2012*2011201020092008200720062005

11

17

22

35

1612

24

16

Aantal fusies/overnames en samenwerkingsverbanden

Bron: Accountant.nl, Accountancynieuws, FD, bewerkt door ING Economisch BureauBron: CBS

Bron: CBS * Ramingen ING Economisch Bureau

* t/m oktober

_ Omzetgroei accountantskantoren _ Economische groei

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

2013*2012*20112010200920082007

Omzetontwikkeling accountancy (% j.o.j.)

■ Verdere digitalisering, automatisering en het benutten van de mogelijkheden van Standard Business Reporting.

■ Een grotere focus op advisering op waardecreatie voor de klant.■ Producten en diensten ontwikkelen speciaal voor MKB.

…die verzilverd kunnen worden door…

■ Het vergroten van de kennis in ICT omdat administratie- en samenstelwerk een commodity is geworden.

■ Personeel met advieskwaliteiten aan te trekken al is de beschikbaarheid daarvan beperkt.

■ De aanpassing van het bedrijfsmodel vraagt om een pro-actieve houding van de accountant.

Ontwikkeling uurtarieven (% j.o.j.) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 1e hj

Totaal accountancy enadministratievedienstverlening 5,6 3,6 2,4 0,6 2 1,2Audit en advies 6 1,7 -0,8 -1,8 -2,6 -2,1

8

...wat een uitdaging voor de advocatuur creëert in......en druk op de tarieven zorgt voor een lager groeiperspectief...

...tegelijkertijd is er minder werk in M&A voor topadvocatuur...De verjuridisering zorgt voor meer advocaten en kantoren...

Advocatuur naar structureel lagere groei

Aantal deals _ Waarde deals

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

0

30

60

90

120

150

180

210

240

270

2011201020092008200720062005

Aa

nta

l d

eals

Wa

ard

e d

eals

(x

€ 1

mld

.)

M&A deals

Bron: Overfusies.nl

Bron: CBS, NOvA, bewerking ING Economisch Bureau

Omzetgroei advocatuur Groei aantal advocaten

0%

3%

6%

9%

12%

15%

2010-20202000-20091990-1999

0%

3%

6%

9%

12%

15%■ Klantgericht in plaats van sectiegericht werken bij de grote kantoren.■ Investeren in diversiteit van personeel.■ Investeren in ICT en klantportaal om kennis toegankelijk te maken.

…en kansen biedt in…

■ Ketenregisseurschap voor het juridisch ontzorgen van de klant.■ Producten en diensten ontwikkelen speciaal voor het MKB.■ Aanbieden van alternatieve tariefmodellen.


Aantal advocaten Aantal kantoren

1920 8771960 1.931 1.2071980 3.726 1.3311990 6.3811997 9.252 2.5662002 12.290 2.9442007 14.882 3.7622011 16.808 4.529

Bron: NOvA

9

...en het lastig ondernemen blijft in 2013......waarbij de instroom van notarieel talent afvlakt...

...en ook de familiepraktijk staat onder druk...Aantal woningtransacties blijft op laag niveau...

Zwakke woningmarkt vraagt ondernemerschap notariaat

10

20

30

40

50

60

20122010200820062004200220001998199619941992

_ Aantal verkochte woningen (vrij van seizoenseffecten)

x1.000 per kwartaal

Bron: Kadaster

Bron: CBS

Bron: KNB, Belastingdienst * tot en met september

Onroerendgoed praktijk w.v. hypotheken Familiepraktijk Ondernemingspraktijk

0

200

400

600

800

1000

1200

2012*2011201020092008

Aantal gepasseerde akten

Aantal studenten notarieel recht Aantal afgestudeerden notarieel recht

0

250

500

750

1000

1250

1500

2011/20122010/20112009/20102008/20092007/20082006/20072005/2006

■ Het aantal woningtransacties in 2013 gaat naar verwachting naar 100.000.■ Druk op tarieven door meer concurrentie en transparantie.■ Door de juiste balans te vinden tussen ambtstaken en ondernemen.

…maar er liggen kansen op het gebied van…

■ Het reduceren van kosten door digitalisering en automatisering.■ Meer adviseren en adviesproducten ontwikkelen.■ De rol van de notaris als onafhankelijk en onpartijdig adviseur blijft noodzakelijk.

10

20

30

40

50

60

20122010200820062004200220001998199619941992

_ Aantal verkochte woningen (vrij van seizoenseffecten)

x1.000 per kwartaal


10

...en liggen er bedreigingen bij......stabiliseert de omzet in 2013...

...maar door marginale groei van de grootste afnemers...Na een herstel daalt in 2012 de omzet in de flexmarkt...

Flexmarkt bereikt bodem in 2013

_ Totaal _ Administratief _ Industrie _ Technisch

-40%-35%-30%-25%-20%-15%-10%-5%0%5%10%15%20%25%30%

201220112010200920082007

Omzet uitzendbranche naar type personeel

Bron: ABU

Bron: CBS * Ramingen

Bron: CBS

Industrie

Handel

Bouw

Publieke sector

ZDV

Overig

Verdeling uitzendkrachten naar sectoren (2011)19%

33%

14%8%

8%

17%

Omzetontwikkeling in de NL uitzendmarkt t.o.v. het BBP

Omzetontwikkeling (linkeras) _ Verandering werkloosheid (rechteras)

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

1,6

1,2

0,8

0,4

0

-0,4

-0,8

-1,2

-1,6

2013*2012*20112010200920082007200620052004

■ Te grote flexibilisering van de arbeidsmarkt leidt tot afname van de vraag naar diensten van flexbedrijven.

■ Fluctuerende omzet en margedruk verhogen de financiële risico’s.■ De werving van geschikt personeel is ook voor flexbedrijven een uitdaging.

...en wordt de bodem bereikt.

■ Afnemers werken aan de opbouw van een flexibele schil bij het herstel van de economie.

■ Internationalisering op het vlak van werving en plaatsing.■ Flexibilisering van de arbeidsmarkt betekent hogere arbeidsmobiliteit van ervaren

personeel.


11

...beperkt het omzetverlies per kantoor......maar het dalend aantal assurantietussenpersonen...

...zet de omzetten onder druk...Meer verzekeringen via het directe kanaal...

Provisieverbod bepalend voor omzet assurantietussenpersonen

_ Levensverzekeringen _ Schadeverzekeringen

30

40

50

60

201020082005

58,2

54,7

37,9

43,4

Marktaandeel ATP in %

Bron: GfK/TOF

Bron: CBS

Bron: D & O

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

201120102009

Omzetontwikkeling ATP (% j.o.j.)

Aantal ATP’s _ Ontwikkeling (R-as)

0

1.000

2.000

3.000

4.000

5.000

6.000

7.000

-6%

-5%

-4%

-3%

-2%

-1%

0%

1%

201220112010200920082007

■ Consolidatie: Kleinschalige bedrijven verdwijnen steeds meer.■ De aanscherping van vakbekwaamheidseisen verhoogt de toetredingsdrempel.■ De concurrentie tussen verzekeringsbedrijven neemt toe.■ Het provisieverbod gaat in 2013 in terwijl de verzekeringsmarkt verzadigd is en de

huizenmarkt vastloopt.■ De betalingsbereidheid voor advies moet ontwikkeld worden.■ Premie verzekering & advieskosten zijn ontkoppeld, waardoor wanbetalingsrisico

toeneemt.■ De toegevoegde waarde ligt lager door verkleining van de informatievoorsprong.


12

...waardoor er kansen blijven bestaan......maar op termijn herstelt de vakantiemarkt...

...terwijl het aantal fysieke reiswinkels afneemt...De omzet van de totale vakantiebranche stijgt door hogere prijzen...

Reisorganisaties moeten zich aanpassen aan gedrag klant

_ Prijsindex pakketreizen (2006 = 100, L-ras) _ Omzetontwikkeling reisbranche (% j.o.j. R-ras)

80859095100105110115120125130

-5

0

5

10

15

20

2013*2012*201120102009200820072006

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: ANVR* Ramingen ING Economisch Bureau

* Raming ING Economisch Bureau

* Raming ING Economisch Bureau

0

500

1000

1500

2000

2500

2020*20112000

Aantal reiswinkels

32

33

34

35

36

37

38

39

2020*2015*2012*2011201020052003

Aantal vakanties in mln

■ De groep ouderen met tijd en geld groeit.■ De combinatie van online, fysieke verkoop en distributie is succesvol.■ De rol als reisadviseur, intermediair en ontzorger meer inzetten.

…al komt dit slechts deels ten goede aan reisbureaus.

■ Er zijn branchevreemde toetreders uit de internethoek.■ De informatieachterstand van reizigers is vrijwel verdwenen door internet.■ Airlines en hotelaanbieders zetten direct selling steeds verder door om de schakels

te verminderen.


13

3 IndustrieRindert EkhartBert Woltheus Jurjen Witteveen

SectoreconoomSectormanagerSectormanager

Voedingsmiddelen

Chemie

Rubber en kunststof

Metaal

Elektrotechnische industrie

Machinebouw

Transportmiddelen

Grafimedia

3 Industrie

14

...en de lichte verbetering van de wereldeconomie perspectief biedt....de prijsdruk is afgenomen...

...waarbij de export de schade beperkt...Productiekrimp in 2012, stabiel in 2013...

3 Industrie

Industrie: licht herstel na jaar van krimp

Productie naar branche, 2011-2013 (% j.o.j.) 2011 2012* 2013*

Industrie 3,3% -1% 0%Voedings- en genotmiddelen 1,6% -2% 0,5%Chemie -1,8% 5% -1%Rubber- en kunststof 3% -3% 0,5%Metaalbewerking 5,8% -3% 0%Elektrotechnische industrie 6,4% -1% 1%Machinebouw 7% -5% 2%Transportmiddelenindustrie 22,3% -8% -5%Grafische industrie 1,7% -3% -1%

Bron: CBS * Raming ING Economisch Bureau

■ Industriële groei is sterk afhankelijk van de ontwikkeling van de wereldeconomie.■ Economische groei in Azië en investeringsgroei in de VS bieden groeimogelijkheden

in 2013, in het bijzonder voor de chemie en maakindustrie.■ Voor toeleveranciers biedt ook de Duitse industrie kansen voor groei.■ De binnenlandse consumptie zal nog jaren onder druk staan, bedrijven actief op de

binnenlandse eindmarkt merken dit.

40

45

50

55

60

65

70

201220112010

_ Exportorders_ Orders

Ontwikkeling orders industrie

Bron: CBS Index (50 = geen verandering, > 50 = groei, < 50 = krimp)

Bron: CBS Index (2005 = 100)

_ GSCI-index Industriële Metalen _ GSCI-index Agrarische producten _ GSCI-index Energie

0

50

100

150

200

250

300

’12’11’10’09’08’07

15

...en in 2013 slechts beperkte groei wordt voorzien....terwijl grondstoffenprijzen op hoog niveau blijven...

...en de buitenlandse omzet duikt in de min...Groei valt terug in 2012...

Voedingsmiddelen: gematigd herstel

Productieniveau

voedingsmiddelenindustrie (L-as)

_ Omzet voedingsmiddelenindustrie (R-as, %, j.o.j.)_ Productie voedingsmiddelenindustrie (R-as, %, j.o.j.)

95

100

105

110

115

-8%-5%-2%1%4%7%

10%13%16%

201220112010200920082007

Bron: CBS Bron:

Bron: CBS

_ Ontwikkeling binnenlandse omzet (%, j.o.j.) _ Ontwikkeling buitenlandse omzet (%, j.o.j.)

-20%

-10%

0%

10%

20%

201220112010200920082007

■ De voedingsmiddelenindustrie krimpt met 2% in 2012, gevolgd door een lichte groei van 0,5% in 2013.

■ De binnenlandse omzet weet zich nog staande te houden.■ Bedrijven kampen met hoge grondstofprijzen en prijsdruk vanuit inkooporganisaties

retail.■ Groeimogelijkheden bevinden zich in het buitenland door export van producten en

kennis.

3 Industrie

Index (2005 = 100)

Index (2002-2004 = 100)

_ Vlees _ Zuivel _ Vetten _ Granen

100

200

300

20122011201020092008

16

...terwijl de productiegroei in 2013 wel lager is....en relatief stabiele maar hoge inkoopprijzen...

...met echter wel overcapaciteit...Er is een sterke groei in de chemie...

Chemie: sterke, maar afnemende groei

Productieniveau chemische industrie (L-as)_ Productie chemische industrie (R-as, %, j.o.j.)

_ Omzet chemische industrie (R-as, %, j.o.j.)

60708090100110120130140

-40%-30%-20%-10%

0%10%20%30%40%

201220112010200920082007

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: CBS

Overcapaciteit Ondercapaciteit

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

20122011

_ Olieprijs (North-Sea Brent, (L-as, €) _ Euro-dollarkoers (R-as, $)

€ 0€ 10€ 20€ 30€ 40€ 50€ 60€ 70€ 80€ 90€ 100

$ 1,00$ 1,10$ 1,20$ 1,30$ 1,40$ 1,50$ 1,60$ 1,70$ 1,80$ 1,90$ 2,00

201220112010200920082007

Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven

■ De chemie groeit snel (5% in 2012) na een krimp in 2011. Voor 2013 wordt een krimp verwacht van 1%.

■ Een verwachte afzwakking van de euro in de 1e helft van 2013 biedt echter extra concurrentiekracht.

■ De langetermijnperspectieven zijn gunstig voor de (hoogwaardige) Nederlandse chemie, maar de aansluiting op opkomende economieën moet beter. Nog altijd gaat 70% van de export naar de Europese markt.

3 Industrie

Index (2005 = 100)

17

...die leiden tot aanhoudende margedruk....met hoge, maar relatief stabiele inkoopprijzen...

...en er is een aanzienlijke overcapaciteit...De groei zwakt af...

Rubber en kunststof: beperkt herstel

Productieniveau rubber- en kunststofindustrie (L-as)_ Productie rubber- en kunststofindustrie (R-as, % j.o.j.)

_ Omzet rubber- en kunststofindustrie

(R-as, % j.o.j.)

80

90

100

110

120

130

-30%

-20%

-10%

0%

10%

20%

201220112010200920082007

Index (2005 = 100) Bron: CBSBron: CBS

Bron: Ecowin

Overcapaciteit rubber en kunststof

0%

5%

10%

15%

20%

25%

20122011


_ Olieprijs (North-Sea Brent, (L-as, €) _ Euro-dollarkoers (R-as, $)

€ 20

€ 30

€ 40

€ 50

€ 60

€ 70

€ 80

€ 90

€ 100

$ 1,00

$ 1,10

$ 1,20

$ 1,30

$ 1,40

$ 1,50

$ 1,60

$ 1,70

$ 1,80

201220112010200920082007

■ De rubber- en kunststofindustrie blijft in een situatie van overcapaciteit, wat de bestaande margedruk niet vermindert.

■ Op de binnenlandse markt biedt de voedingsindustrie enige houvast (verpakkingen), maar de verkopen richting de bouw en maakindustrie groeien niet.

■ In 2013 treedt naar verwachting enige verbetering op door een aantrekkende maakindustrie in de 2e helft van 2013. Ook toelevering aan de Duitse maakindustrie biedt nog kansen voor de Nederlandse rubber- en kunststofindustrie.

3 Industrie

18

...wat leidt tot blijvende margedruk....terwijl de inkoopprijzen relatief stabiel, maar hoog blijven...

...en de overcapaciteit groeit...Groei slaat om in krimp...

Metaalbewerking: dalende vraag over brede linie

Productieniveau metaalbewerking (L-as, index) _ Productiegroei metaalbewerking (R-as, % j.o.j.)_ Omzetontwikkeling metaalbewerking (R-as, % j.o.j.)

80

90

100

110

120

130

-30%

-20%

-10%

0%

10%

20%

201220112010200920082007

Index (2005 = 100)Bron: CBS Bron: CBS

Bron: CBS

Prijsindex industriële metalen (L-as, €) Euro-dollarkoers (R-as, $)

€ 0

€ 50

€ 100

€ 150

€ 200

€ 250

€ 300

$ 1,10

$ 1,20

$ 1,30

$ 1,40

$ 1,50

$ 1,60

$ 1,70

201220112010200920082007

■ De metaalbewerking heeft te maken met een dalende vraag bij afnemers over een brede linie. De export van de Nederlandse machinebouwers neemt af wat de metaalbewerking merkt en in de bouw (30% van de omzet) is de situatie al langere tijd niet rooskleurig.

■ De situatie van overcapaciteit en druk op marges zal hierdoor voorlopig niet verminderen.

■ In 2013 treedt naar verwachting enige verbetering op door een aantrekkende maakindustrie in de 2e helft van 2013. Ook toelevering aan de Duitse maakindustrie biedt nog kansen voor de Nederlandse metaalbewerking.

3 Industrie

Overcapaciteit metaalbewerking

0%

5%

10%

15%

20%

25%

20122011


19

...maar de problemen in Europa drukken de groeipotentie....en de groei uit het buitenland moet blijven komen...

...waarbij de ondercapaciteit wel is omgeslagen in overcapaciteit...Groei verdwijnt, maar de krimp blijft beperkt...

Elektrotechnische industrie: sector stabiliseert

Productieniveau elektrotechniek (L-as) Productie elektrotecniek (R-as, % j.o.j.)

Omzet elektrotecniek (R-as, % j.o.j.)

70

80

90

100

110

120

130

140

-40%

-30%

-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

201220112010200920082007

Index (2005 = 100)

Index (50 = geen verandering, > 50 = groei en < 50 = krimp)

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: CBS

Overcapaciteit elektrotechnische industrie Ondercapaciteit elektrotechnische industrie

-30%

-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

20122011

Capaciteit: onvoldoende vraag -/- onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven

_ Orders _ Exportorders

40

45

50

55

60

65

70

201220112010

Ontwikkeling orders elektrotechnische industrie

■ De elektrotechnische industrie in Nederland presteert relatief sterk maar de dalende vraag uit het buitenland krijgt nu zijn weerslag op de branche. 2012 zal hierdoor een lichte productiekrimp geven.

■ In 2013 wordt een kleine verbetering verwacht, maar met name de situatie op de Europese afzetmarkt baart zorgen.

■ Groei zal vooral moeten komen uit de VS en Azië. De markt is echter competitief en in de elektrotechnische industrie heerst prijsdruk. Daarom blijft de omzetontwikkeling achter bij de productieontwikkeling.

3 Industrie

20

...maar de Nederlandse machinebouw is goed gepositioneerd....het herstel moet komen uit het buitenland...

...en er ontstaat overcapaciteit door vraaguitval...Groei slaat om in krimp...

Machinebouw: tijdelijke krimp

Productieniveau machinebouw (L-as) _ Productieontwikkeling machinebouw (R-as, % j.o.j.)_ Omzetontwikkeling machinebouw (R-as, % j.o.j.)

60708090100110120130140150

-40%-30%-20%-10%

0%10%20%30%40%50%

201220112010200920082007

Index (2005 = 100)Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: CBS

Overcapaciteit machinebouw Ondercapaciteit machinebouw

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

20122011



40

45

50

55

60

65

70

201220112010

■ De machinebouw heeft met name sinds het derde kwartaal van 2012 te maken met een duidelijk dalende orderportefeuille. Dit komt terug in een productiedaling van 5% over 2012.

■ De Nederlandse machinebouw is echter een kansrijke branche met een sterke positie in diverse niches. Daarbij is de aansluiting op de opkomende economieën relatief goed.

■ In 2013 groeit de productie met 2% maar de lange termijn groei kan hier zeker boven komen.

3 Industrie

Index (50 = geen verandering)

21

...en is 2013 nog een krimp jaar....maar de export zal wel het herstel moeten trekken...

...door een dalende vraag uit het buitenland...De productiegroei is verdwenen...

Transportmiddelenindustrie: twee krimpjaren na twee topjaren

Productieniveau transportmiddelenindustrie (L-as)_ Productieontwikkeling transportmiddelenindustrie (R-as, % j.o.j.)

_ Omzet transportmiddelenindustrie (R-as, % j.o.j.)

60708090100110120130140150

-40%-30%-20%-10%

0%10%20%30%40%50%

201220112010200920082007

Index (2005 = 100)Bron: CBS Bron:

_ Omzetontwikkeling binnenland (% j.o.j.) _ Omzetontwikkeling buitenland (% j.o.j.)

-60%

-40%

-20%

0%

20%

40%

60%

201220112010200920082007

Omzetontwikkeling transportmiddelenindustrie


40

45

50

55

60

65

70

201220112010

Ontwikkeling orders transportmiddelenindustrie

Index (50 = geen verandering, > 50 = groei en < 50 = krimp)Bron: CBS

■ De transportmiddelenindustrie is snel hersteld na de klap van eind 2008. De groei in 2010 en 2011 kwam boven de 20% uit. Deze groei was echter volledig te danken aan de buitenlandse vraag.

■ Nu de buitenlandse vraag af is genomen, krimpt de productie aanzienlijk, naar verwachting 8% in 2012 en 5% in 2013.

■ De tijdelijke sluiting van NedCar heeft effect op de productiecijfers, maar biedt vanaf medio 2014, wanneer de heropening gepland is, een positieve impuls voor de Nederlandse transportmiddelenindustrie.

3 Industrie

22

...zodat 2013 nog geen herstel laat zien....en de afzetprijzen onder druk staan...

...de overcapaciteit problematisch blijft...De krimp keert terug, waardoor...

Grafisch: aanhoudend zwaar weer

Productieniveau grafische industrie (L-as)_ Productie grafische industrie (R-as, % j.o.j.)

_ Omzet grafische industrie (R-as, % j.o.j.)

90

95

100

105

110

115

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

201220112010200920082007

Index (2005 = 100)

Index (2005 = 100)

Bron: CBS Bron: CBS

Bron: CBS

Overcapaciteit grafische industrie

0%

10%

20%

30%

40%

50%

20122011


_ Prijsontwikkeling papier/karton_ Afzetprijzen grafische industrie _ Prijsontwikkeling drukinkt

90

100

110

120

2012201120102009

■ Aanhoudende krimp in de vraag naar drukwerk.■ Sterke afhankelijkheid van binnenlandse markt, waarbij voor veel afnemers de

vooruitzichten nog niet op groei duiden.■ Overcapaciteit leidt vooral tot afname van het aantal MKB-bedrijven, het aantal

zelfstandigen neemt toe.■ Mogelijkheden om weer mee te denken in klantoplossingen door aanverwante

activiteiten te integreren.

3 Industrie

23

4 Bouw

4 Bouw

Woningbouw

Utiliteitsbouw

Infrasector

Onderhoudsmarkt

Installatiebranche

Jan van der Doelen Maurice van Sante


24

…maar de bodem lijkt in 2013 bereikt......en daalt het vertrouwen bij aannemers tot een dieptepunt...

Door een flink dalende productie…

4 Bouw

Bouw: Bodem volgend jaar bereikt

■ Aantal faillissementen blijft hoog door overcapaciteit en bijbehorende prijsdruk.■ Aantal gebouwde nieuwe woningen daalt in 2013 tot 49.000.■ Renovatie blijft een stabiele markt.

...al zal de groei daarna nog jaren zeer gematigd zijn.

■ Dalende koopkracht geeft minder fnanciële ruimte aan potentiële kopers van nieuwbouw.

■ Lage economische groei leidt tot lage investeringen in gebouwen.■ Beperkte budgetten van overheden voor investeringen in infrastructuur door

bezuinigingen.

Bouwproductie naar deelsectoren, 2012-2014 (% j.o.j.) 2012 2013 2014

Woningbouw Nieuwbouw -9,5% -3,5% 2,0% Verbouw -7,5% -3,0% 1,0% Onderhoud -3,0% 1,0% 2,0% Aantal woningen gereed 53.000 49.000 50.000 Utiliteitsbouw Nieuwbouw -8,5% -2,5% 2,5% Verbouw -7,5% -1,5% 2,0% Onderhoud -2,5% 0,5% 2,0%Infrasector Nieuwbouw & verbouw -8,0% -3,0% 1,0% Onderhoud -4,0% -2,5% 1,0%

Totaal bouw -7,3% -1,0% 2,0%

Bron: Ramingen ING Economisch Bureau

-50

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

20122010200820062004200220001998199619941992199019981986

_ Vertrouwensindicator bouw _ Beoordeling orderboeken bouw

Vertrouwensindicator blijftop historisch laag niveau

Bron: Ecowin

Bron: MNW

40

30

20

10

0

-10

-20

-30

-40

-50

2012201020082006200420022000199819961994

-80

-60

-40

-20

0

20

40

60

80

100

Overcapaciteit Ondercapaciteit _ Faillissementen (R-as)

Capaciteit en faillissementen bouw

…kampt de bouwsector met overcapaciteit...

25

De vastgelopen woningmarkt… …laat de verkoop van nieuwbouw dalen...

...waardoor ook in 2013 minder woningen gebouwd worden... …waarna de woningbouw licht herstelt.

4 Bouw

Woningbouw blijft onder druk staan

■ Blijvend verlaagde overdrachtsbelasting en verhoogde BTW maken nieuwbouw relatief duurder t.o.v. bestaande bouw.

■ Nieuwe beperkende maatregelen voor de hypotheekrenteaftrek leiden tot vraagdaling nieuwbouwwoningen.

■ Woningcorporaties krijgen steeds minder fnanciële ruimte voor investeringen in woningbouw.

...maar op lange termijn is er wel uitbreidingsvraag.■ Jaarlijkse groei van 55.000 huishoudens waarvoor woonruimte benodigd is.■ Gemiddeld worden er ieder jaar 15.000 woningen gesloopt waarvoor ook

vervangende woonruimte gebouwd moet worden.■ Beperkte budgetten van overheden voor investeringen in infrastructuur door

bezuinigingen.■ Door de huurverhogingen uit het regeerakkoord voor scheefhuurders zal de

doorstroming naar nieuwbouwwoningen op termijn verbeteren.

30.000

40.000

50.000

60.000

70.000

80.000

90.000

100.000

110.000

20122010200820062004200220001998

_ Vergunningen _ Gereedmeldingen

12-mnds voortschrijdend gemiddelde

Aantal gereedmeldingen en afgegeven vergunningen

Bron: Ecowin, ING

Bron: MNWBron: CBS

0

2.000

4.000

6.000

8.000

10.000

12.000

II2011 IIVIIIII2010 IIVIIIII2009 IIVIIIII2008 IIVIIIII2007 I

Aantal verkopen nieuwbouwwoningen

25.000

30.000

35.000

40.000

45.000

50.000

55.000

20122010200820062004200220001998

-88

-85

-82

-79

-76

-73

-70

_ Saldo respondenten (wel -/- niet van plan om een huis te kopen) _ Aantal verkochte woningen (rechter as)

Koopintenties en aantal transacties

ligt op historisch laag niveau

26

…waardoor ook in 2013 de productie nog krimpt...…en een tekort aan opdrachten bij U-bouwers...

…leidt tot enorme daling van het aantal vergunningen… Minder investeringen door lagere economische groei…

Utiliteitsbouw op lager niveau verder

■ Lage groei bij gebruikers van bedrijfsruimten zoals logistiek en groothandel zorgen voor weinig uitbreidingsvraag.

■ De hoge leegstand in kantoren (14%) zal verder stijgen (o.m. door HNW) waardoor het overaanbod toeneemt.

■ Ook winkelvoorraad is groot en leegstand stijgt (o.m. door on-line shopping).

…mogelijkheden voor verduurzaming en transformatie.

■ Leegstaande kantoorpanden transformeren tot andere bestemmingen.■ Het verduurzamen van bestaande bedrijfsgebouwen biedt nog veel kansen.

4 Bouw

-20%

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

20122011201020092008200720062005200420032002200120001999

Bedrijfsgebouwen _ Overige bedrijfsinvesteringen

Ontwikkeling investeringen en overige investeringen

Investeringen in bedrijfsgebouwen lopen steeds minder achter op andere bedrijfsinvesteringen

Voortschrijdend gemiddelde per kwartaal (% j.o.j.)

Bron: CBS, ING

Bron: EIB

Bron: CBS * In € miljoenen, voortschrijdend jaargemiddelde.

_ Hallen en Loodsen _ Kantoren _ Winkels _ Scholen_ Combinatie

bedrijfshallen

0

100

200

300

400

500

600*

201220102008200620042002200019981996

Afgifte vergunningen bedrijfsgebouwen

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

2012201120102009200820072006

% U-bouwers met te weining opdrachten als belangrijkstebelemmering voor werkzaamheden

27

…duiden ook voor 2013 nog op een krimp...…en een daling van omzetten bij ingenieursbureaus…

…waardoor het vertrouwen bij infrabedrijven sterk daalt…Investeringen in infra nemen af door overheidsbezuinigingen…

Gematigde krimp in infrasector

■ Vooral lagere overheden bezuinigen op uitgaven infrastructuur door kortingen op het gemeentefonds en lagere opbrengsten uit het eigen grondbedrijf.

■ Malaise in de utiliteits- en woningbouw zorgt er ook in de infrasector voor dat minder gronden bouw- en woonrijp gemaakt moeten worden.

■ Flinke bezuinigingen op infrastructuur in het regeerakkoord.

...op lange termijn zijn er nog veel uitdagingen.

■ Nederland beschermen tegen een hogere zeespiegel door het nieuwe waterwerken.■ Infrastructurele knelpunten verder oplossen.

4 Bouw

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

201220112010200920082007200620052004200320022001

Ontwikkeling % j.o.j.

Investeringen infrastructuur

-60-50-40-30-20-10010203040

2012201120102009200820072006200520042003200220012000

_ B & U _ Infrasector

Vertrouwensindicator

Bron: Ecowin

Bron: CBS

Bron: EC

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

2012 H1201120102009200820072006

Omzetontwikkeling % j.o.j.

Omzetten ingenieursbureaus (% j.o.j.)

28

…waarvoor in 2013 een lichte groei wordt verwacht...…waar vooral kleinere bedrijven van profteren…

…maar minder conjunctuurgevoelig…De onderhoudsmarkt woningen is net zo groot als de nieuwbouw

Lichte groei in stabiele onderhoudsmarkt

■ Beëindiging laag BTW-tarief laat omzet in 2012 van kleine bedrijven in de onderhoudsmarkt dalen.

■ Lichte groei in 2013 in de onderhoudssector van 1% verwacht.■ Toetreding van nieuwbouwbedrijven tot de onderhoudsmarkt zet de prijzen

onder druk.

...op lange termijn nog veel uitdagingen.

■ Eigenaren van gebouwen zetten in op behoud.■ Nog veel kansen op het gebied van het energiezuiniger maken van woningen

en utiliteitsgebouwen.■ Veel behoefte aan nieuwe en innovatieve renovatieconcepten.

4 Bouw

Verdeling bouwproductie, 2011

Nieuwbouw woningen

Verbouw woningen

Woningen onderhoud

Overig bouw

15%

7%

7%

70%

_ Nieuwbouw _ Onderhoud

-20%

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

2014201220102008200620042002200019981996

Productieontwikkeling (% j.o.j.)

Onderhoudssector veel constanterdan nieuwbouw

% j.o.j.

Bron: CBS, VROM en ING

Bron: CBS, ING

Bron: VROM en ING

_ 1 - 10 werknemers _ 10 - 100 werknemers _ > werknemers

80

90

100

110

120

130

140

150

160

2012201120102009200820072006

Tijdelijk lager BTW tarief laatduidelijk sporen na bij kleine bedrijven

Omzetontwikkeling kleine bouwbedrijvenveel beter dan (middel)grote bouwbedrijven

(Index 2005 = 100)

Omzetontwikkeling bouwbedrijven naar grootte

29

…al daalt de omzet van installateurs nog in 2013...…waarbij vooral kansen zijn voor duurzaamheid…

...en is een substantieel deel van de bouw…De installatiebranche volgt de bouwconjunctuur……

Installatie: focus op stabiele onderhoudsmarkt

■ De afhankelijkheid van de bouwsector zorgt ervoor dat de omzet van installateurs in 2013 krimpt.

■ Het grote aantal installatiebedrijven zorgt nog steeds voor overcapaciteit.

...het belang van de installatiebranche neemt op lange termijn toe.

■ Het belang van installateurs in het bouwproces neemt toe door steeds meer technische installaties in gebouwen.

■ Nog veel kansen op het gebied van het energiezuiniger maken van woningen en bedrijfspanden.

■ Ook het aanpassen van woningen voor het toenemend aantal ouderen biedt installateurs mogelijkheden.

4 Bouw

_ Installateurs _ B & U

-25%-20%-15%-10%-5%0%5%10%15%20%

20122011201020092008200720062005

Omzetontwikkeling (% j.o.j.)

Bron: CBS

Bron: ING

Bron: Ecowin

Verdeling bouwproductie, 2011

Bouwinstallatie

Overig bouw

21%

79%

Resultaten van enquêteonder installateurs

Duurzaamheid is bij veruit debelangrijkste verwachte groeimarkt

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

AndersInfratechniekTele-communicatie

DuurzaamheidVerlichtingVeiligheidDomotica

Belangrijke groeimarkt volgens installateurs

30

5 Transport en logistiek Machiel Bode Rico Luman


Wegtransport

Binnenvaart

Luchtvervoer

Logistieke dienstverlening

5 Transport en logistiek

31

...en de focus ligt op kostenbesparing, maar ook op heroriëntatie....waarbij het herstel nog even te gaan heeft...

...door vooral een zwak presterend wegvervoer...Totale volume blijft stabiel in 2013...

Transport en logistiek stabiliseert in 2013

Aandeel deelsectoren, 2011

Vervoer over land

Vervoer over water

Vervoer door de lucht

Logistieke dienstverlening39%

36%

14% 11%

Omzet€ 74 mrd.

Wegtransport 71%/Personenvervoer 29%

Binnenvaart 29%/Zeevaart 71%

Omzet Volume

90

100

110

120

2013F2012F2011201020092008200720062005

Ontwikkeling transport en logistiek


Bron: CBSBron: ING Economisch Bureau * Inclusief Post en koeriers * Bewerkt en raming ING Economisch Bureau


2012 2013 2014

VolumeontwikkelingWegtransport -1,0 -0,5 1,1Vervoer over water 0,4 0,3 2,3Luchtvervoer 0,4 1,0 1,7Logistieke dienstverlening 0,6 0,9 2,5Transport en logistiek (totaal)* -0,5 0,0 1,5OmzetontwikkelingTransport en logistiek (totaal) 2,5 2,5 3,0

■ De transport- en logistieksector is conjunctuurgevoelig en beweegt mee met de kwakkelende economie. Per saldo krimpt het volume licht en volgt volgend jaar stabilisatie.

■ In gemiddeld 40% van de gevallen heeft de sector een buitenlandse opdrachtgever; sectoren die internationaal actief zijn presteren beter.

■ Transport en logistiek is traditioneel een kostengerichte sector, efficiëntieverbetering blijft daarmee volgend jaar voorop staan.

■ De sector bevindt zich in een transitie naar hoogwaardiger dienstverlening en aanbieden van diensten met een hogere toegevoegde waarde.

32

...het wegtransport toch onder druk komt....en exporteurs beter presteren, maar door de felle concurrentie...

...waardoor prijzen licht stijgen, maar de winst blijft dalen...Hogere kosten stuwen de transportomzet...

Detailhandel en bouw houden wegtransport in het rood

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

2012F201120102009200820072006

Omzet wegtransport op jaarbasis (% j.o.j.)

Bron: CBS/ING Economisch Bureau Bron: CBS, NEA, bewerkt en raming ING Economisch Bureau

_ Vervoersprijs _ Winstgevendheid

80

85

90

95

100

105

110

115

2012F2011201020092008200720062005

Prijs en winstgevendheid wegtransport


■ Het wegtransport ondervindt druk van twee fronten; het internationaal marktaandeel van het Nederlandse wegvervoer daalt en de sector heeft veel last van de krimpende bouw (25% van het vervoer) en detailhandel.

■ De kosten stijgen (o.a. door dure brandstof), maar door versnippering en internationale concurrentie kan de sector dit niet volledig doorberekenen.

■ Gevolg is dat de winstgevendheid een dal heeft bereikt in 2012.■ De dalende koopkracht houdt het binnenlandse vervoer in 2013 onder druk.■ De vraag naar internationaal wegvervoer ontwikkelt zich beter door de licht stijgende

export.■ Het leggen van focus op slim organiseren van activiteiten en monitoren van

belangrijke indicatoren (zoals opbrengsten en kosten per km) leidt tot betere prestaties.

■ Kansen zijn er voor uitbreiding met aanvullende dienstverlening zoals warehousing.

_ Bouw _ Detailhandel _ Industrie _ Export

90

100

110

120

130

2012F2011201020092008200720062005

Ontwikkeling volume sectoren

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Index (2005 = 100)

33

...maar er toch nog vooral problemen op de korte termijn zijn....terwijl containers en minerale oliën wel een groeimarkt zijn...

...waarvan de oorzaak ligt in overcapaciteit...Lage vervoersprijzen drukken binnenvaartomzet...

Binnenvaart: volume groeit licht, overcapaciteit blijft


■ Door overinvesteringen in de periode 2006-2008 kampt de binnenvaart de komende jaren nog met een grote overcapaciteit.

■ De overcapaciteit leidt tot ongezond lage vrachtprijzen met in 2013 aanhoudende gevolgen voor de tarieven en winstgevendheid.

■ Het volume is na de terugslag van 2009 met dank aan de overslag in de Rotterdamse haven en de export naar Duitsland weer terug op niveau en groeit in 2013 marginaal.

■ De lage bouwproductie drukt het vervoer van bouwstoffen als zand en grind.

…maar er zijn kansen op de lange termijn.

■ Containers zijn de belangrijkste groeimarkt, het vervoer van droge lading (o.a. erts, agribulk) krimpt.

■ Door aandacht voor duurzaam en multimodaal vervoer en inzet op de kortere afstanden zal het binnenvaartvolume blijven groeien.

Omzet vervoer en opslag totaal Omzetontwikkeling Binnenvaart

-25%-20%-15%-10%-5%0%5%10%15%20%25%

2012201120102009

Omzet binnenvaart per kwartaal j.o.j.

Laag water stuwde omzet in 2011

Motorvrachtschepen Motortankschepen Vrachtduwbakken

0

50

100

150

200

250

2011*20102009200820072006200520042003200220012000

Aantallen nieuwe schepen per jaar

_ Agribulk _ Kolen _ Erts en schroot _ Ruwe olie _ Containers_ Minerale oliën / vloeibare brandstof

50

100

150

200

250

300

350

2012F201120102009200820072006200520042003200220012000

Overslag Rotterdamse haven naar categorie

Bron: CBS/ING Economisch Bureau

Bron: Havenbedrijf Rotterdam, bewerkt ING Economisch Bureau Index (2000 = 100)

Bron: IVR, bewerkt ING Economisch Bureau

34

...die het luchtvervoer in een vroeg stadium kan stimuleren....en wacht op de aantrekkende handel met Azië...

...maar vrachtvervoer door de lucht blijft daarentegen duidelijk achter...Passagiers stuwen de omzet van het luchtvervoer...

Luchtvracht wacht op tekenen van herstel


■ Het vrachtvervoer is traditioneel een vroege indicator van herstel, maar blijft kwakkelen.

■ Het passagiersvervoer blijft goed overeind.■ Het verwacht toeristisch topjaar 2013 steunt de Nederlandse luchtvaart.■ De belangrijkste landen voor passagiers zijn: VK, VS, Spanje, Duitsland en Italië.■ Het vervoer van goederen door de lucht ondervindt hinder van containerisatie en

verschuiving naar zee.■ Een economische verbetering vanaf de tweede helft van 2013 kan het luchtvervoer

in de kaart spelen.

Bron: CBS, ING Economisch Bureau Bron: Schiphol, bewerkt ING Economisch Bureau

Bron:

_ Omzet _ Volume

90

100

110

120

130

2012F2011201020092008200720062005

Ontwikkeling omzet en volume luchtvervoer

Passagiers (L-as) _ Cargo in ton (R-as)

40.000.000

45.000.000

50.000.000

55.000.000

1.200.000

1.400.000

1.600.000

1.800.000

2012F2011201020092008200720062005

Aantal passagiers en vracht in ton

Europa Noord-Amerika Latijns-Amerika Afrika Midden-Oosten Azië

0%

20%

40%

60%

80%

100%

CargoPassagiers

Herkomst en bestemming vracht en passagiers op Schiphol

Index (2005 = 100)

35

...en de sector is kansrijk voor de toekomst....toch is de volumeontwikkeling en prijs bovengemiddeld...

...maar expediteurs hebben te maken met een zwakke markt...Logistieke omzet en volume hebben zich relatief goed hersteld...

Logistieke dienstverlening: gematigde groeimotor


■ Uitbesteding van logistieke diensten door verladers maakt van logistieke dienstverlening een groeimarkt.

■ Volume en winstgevendheid ontwikkelen zich positiever dan gemiddeld in de transport en logistieksector.

■ Het gaat bij logistieke diensten naast expeditie ook om value added logistics en services (VAL/VAS).

■ Logistieke dienstverleners hebben meestal een zeer internationaal werkveld en profiteren daarmee van de export.

■ Het nationale topteam logistiek zet in op ketenregie. Hierbij is een hoofdrol weggelegd voor de inzet van Nederlandse logistieke expertise.

_ Omzet _ Volume

100

110

120

130

2012F2011201020092008200720062005

Ontwikkeling omzet en volume logistieke dienstverlening



Bron: Danske BankIndex (2005 = 100)

Verwachte marktsituatie _ Werkelijke marktsituatie

25

50

75

100

2012-12011-12010-1

Vertrouwensindex Europese expediteurs

Prijs T&L totaal Prijs Logistiek _ Volume T&L totaal _ Volume Logistiek

-10%

-5%

0%

5%

10%

2012F2011201020092008200720062005

Ontwikkeling prijs en volume transport en logistiek

36

Agrarische producten

Voedingsmiddelen

Non-food

Kapitaalgoederen

Intermediaire goederen

6 GroothandelMarinus van der MeerDirk Mulder Max Erich


6 Groothandel

37

...en er hierdoor de mogelijkheid tot diversificatie voordoet....waarbij kansen vooral over de grens liggen...

...uit twee werelden - want er zijn grote verschillen...De gematigde omzetgroei in de groothandel bestaat...

Groothandel: kansen in diversificatie

■ De omzetgroei is fors minder, maar nog wel aanwezig. ■ De binnenlandse markt heeft het moeilijk maar de handel met het buitenland

blijft kansrijk. ■ Diversificatie is mogelijk door geografische spreiding, bewerking

opkomende markten en verbreding van de dienstverlening.

-10%

-5%

0%

5%

10%

2013*2012*201120102009

-9,6%

8,9%7,1%

1,8%1,5%

Groei omzet groothandel (% j.o.j.)

Bron: CBS * Ramingen ING Economisch Bureau Bron: CBS

_ Consumptie binnenland _ Uitvoer

80

90

100

110

120

130

140

2011201020092008200720062005

Ontwikkeling index groothandel volume (2005 = 100)

Export gerichte groothandel profiteertGroothandel gericht op binnenland ziet lastige situatie

Populariteit landen bij ondernemingen die in 2011 nieuwe exportmarkten hebben betreden en ondernemingen die het voornemen hebben dit in 2012 te doen.

Bron: Fenedex/Atradius Trends in Export

Gerealiseerd 2011 Voornemen 2012

India 11% Rusland 9%Rusland 9% Brazilie 9%Turkije 8% India 9%Brazilie 6% VS 5%Oekraine 6% Frankrijk 5%

6 Groothandel

38

...en een opleving van de omzet....waarbij de groei van de wereldbevolking leidt tot opwaartse prijstrend...

...wordt gepusht door hogere prijzen in de akkerbouw...Een forse stijging van de omzet...

Groothandel agrarische producten*: hogere prijzen en groeiende wereldbevolking

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

2013*2012*201120102009

-10%

9%

12%10%

6%

Groei omzet groothandel agrarische producten (% j.o.j.)

Bron: CBS * Ramingen ING Economisch Bureau Bron: CBS, Ramingen ING Economisch Bureau Index (2005 = 100)

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

K2-12K1-12K4-11K3-11K2-11K1-11K4-10K3-10K2-10K1-10K4-09K3-09K2-09K1-09K4-08K3-08K2-08K1-08

Omzetindex groothandel akkerbouw producten

0

50

100

150

200

250

1/20121/20111/20101/20091/20081/20071/20061/20051/20041/20031/20021/20011/2000

FAO Food Index

Bron: FAO

■ Een krap aanbod in combinatie met een stabiele vraag…■ …leidt tot een opwaartse prijsdruk voor diverse producten.■ Er is een continue stimulans vanuit de toename van de wereldbevolking.■ De ontwikkeling van nieuwe markten (buiten Europa) zijn kansrijk.■ Er is een blik op alternatieve toepassingen van grondstoffen.■ Samenwerking met de chemische- en farmaceutische industrie leidt tot innovatie

* Deze branche bevat onder meer groothandels in granen, ruwe tabak, oliën, zaden, veevoer, bloemen en planten, levende dieren, huiden, vellen, leer

6 Groothandel

39

...en de afhankelijkheid van de Europese markt groot is....waarbij er nog veel potentiële markten zijn buiten Europa...

...is vooral gedreven door prijsherstel...Een stabiele omzetgroei in 2012 en 2013...

Groothandel voedingsmiddelen*: op zoek naar nieuwe markten

-10%

-5%

0%

5%

10%

2013*2012*201120102009

Groei omzet groothandel voedingsmiddelen (% j.o.j.)

-1%

5%1% 3% 3%

Bron: CBS * Ramingen ING Economisch Bureau Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau

Duitsland

Verenigd Koninkrijk

Frankrijk

België

Zweden

Italië

Polen

Overig Europa

Afrika

Amerika

Azië

31%

14%

9%8%

4%

3%

3%

21%

2%2% 3%

0% Nederlandse AGF export naar markt

Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau

■ Er is een forse groei van de groothandel dranken (niet zuivel) door prijsherstel en assortimentsverbreding.

■ Tegelijkertijd heeft de traditionele drankengroothandel het echter moeilijk en wordt door de algemene foodgroothandel verdrongen (one stop shopping)

■ De overproductie van AGF leidt tot druk op de prijzen evenals een gebrek aan onderscheidend vermogen.

■ Een grote afhankelijkheid van de Europese retail maakt de sector kwetsbaar.■ In de consumentenmarkt voor voeding winnen supermarkt en to-go formules

marktaandeel ten koste van speciaalzaken en horeca. De dienstverlening van groothandels verandert mee.

■ Kansen liggen er vooral door markten buiten Europa aan te boren.■ De opkomst van online boodschappen bestellen biedt kansen voor logistieke

diensten.

* Voornamelijk groothandel AGF en dranken.

-20%

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

Q2 12Q1 12Q4 11Q3 11Q2 11Q1 11Q4 10Q3 10Q2 10Q1 10Q4 09Q3 09Q2 09Q1 09

Omzetontwikkeling AGF handel (% j.o.j.)

6 Groothandel

40

...en de kansen vooral online liggen....waardoor non-food bestedingen hard worden geraakt...

...komt doordat de consument genoodzaakt is te bezuinigen...De stilstand in de omzet van de groothandel non-food...

Groothandel non-food: zoeken naar samenwerking

-10%

-5%

0%

5%

10%

2013*2012*201120102009

-3%

5%4%

-1%0%

Groei omzet groothandel non-food (% j.o.j.)


_ Financiële situatie laatste 12 maanden _ Gunstige tijd voor grote aankopen

-30

-25

-20

-15

-10

-5

0

5

10

juli-12jan-12juli-11jan-11juli-10jan-10juli-09jan-09juli-08jan-08

Deelvragen consumentenvertrouwen

95

100

105

110

115

2013*2012*2011201020092008200720062005

Detailhandel non-food omzet

Bron: CBS * Ramingen ING Economisch Bureau

■ De omzet en de marge zal in 2013 nog verder dalen. ■ De groothandel kan een belangrijke rol leveren in de efficiency in de keten en van

de logistiek.■ De online omzet blijft wel groeien en de E-fulfilment behoefte zal meegroeien.■ De mogelijkheden van uitbreiding van de dienstverlening ligt vooral op het gebied

van de ondersteuning van het online retailkanaal.■ Partnerships tussen groothandel en retail worden steeds belangrijker, waaronder het

‘meedenken met retail’.■ Verplaatsing productie naar landen met kortere leadtimes, waardoor men korter op

de markt kan zitten.

6 Groothandel

Index (2005 = 100)

41

...ondanks de lastige omstandigheden....is de hoop op de uitvoer gevestigd...

...terwijl de bedrijfsinvesteringen op een laag niveau liggen...Er is een lichte groei voor de groothandel kapitaalgoederen...

Groothandel kapitaalgoederen: dynamiek sectoren belangrijk

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

2013*2012*201120102009

-13%

11%

5%2% 3%

Groei omzet groothandel kapitaalgoederen (% j.o.j.)

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

jul'12mei'12mrt'12jan'12nov'11sep'11jul'11mei'11mrt'11jan'11

Ontwikkeling bedrijfsinvesteringen (% j.o.j.)

-25%

-15%

-5%

5%

15%

25%

jan-aug 2012201120102009

-17,8%

20,6%

5% 0,3%

Uitvoer machines en vervoermaterieel (% j.o.j.)


Bron: KvK, ING Economisch Bureau

■ Bedrijven stellen investeringen uit door de slechte economische omstandigheden. ■ De uitvoer van kapitaalgoederen is de afgelopen jaren wel gegroeid.■ Ondernemingen gericht op het buitenland profiteren wel van groei.■ De dynamiek van de economie zorgt ook in mindere tijden voor starters.

6 Groothandel

42

...is er een verminderde vraag naar grondstoffen....en het producentenvertrouwen daalt...

...doordat de wereldhandel vertraagt...De omzet van grondstoffen staat onder druk...

Groothandel intermediaire goederen: vertraging wereldhandel drukt omzet

-20%

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

2013*2012*201120102009

-17%

15% 14%

0%

-1%

Groei omzet intermediaire goederen (% j.o.j.)

100

110

120

130

140

150

160

170

180

juli-12jan-12juli-11jan-11juli-10jan-10juli-09jan-09

Ontwikkeling wereldhandelsvolume (in biljoen USD)

-10

-9

-8

-7

-6

-5

-4

-3

-2

-1

0

okt-12sept-12aug-12juli-12juni-12mei-12apr-12mrt-12feb-12jan-12

Producentenvertrouwen

Bron: CBS * Ramingen ING Economisch Bureau Bron: CPB Wereldhandelsmonitor

Bron: CBS

■ De zwakke economische situatie in Europa en tragere groei in de opkomende markten (China) leiden tot beperkte vraag naar grondstoffen.

…maar op de lange termijn herstel.

■ De aanhoudende groei van de wereldbevolking creëert een toenemende vraag naar grondstoffen.

6 Groothandel

* Intemediaire goederen is o.a. bouwmaterialen, brandstoffen en chemische producten.

43

Supermarkten

Foodspeciaalzaken

Kleding

Schoenen

Woninginrichting

Doe-het-zelf

Electronica

Persoonlijke verzorging

Automotive

7 DetailhandelDirk Mulder Max Erich Thijs Geijer

SectoreconoomSectoreconoomSectormanager

7 Detailhandel

44

...leidt in combinatie met bezuinigingen tot een verdere terugval......en een daling van de koopkracht...

...door een gebrek aan vertrouwen bij consumenten...De detailhandel blijft krimpen...

Detailhandel: consument trapt op de rem

-5%

-4%

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2013*2012*201120102009

-3,9%

-0,2%

0,2%

-1,1%-0,5%

Groei omzet detailhandel (% j.o.j.)

-30

-25

-20

-15

-10

-5

0

sep-12jul-12mei-12mrt-12jan-12nov-11sep-11jul-11mei-11mrt-11jan-11

_ Koopbereidheid _ Verwachting financële situatie

Koopbereidheid en verwachting financiële situatie komende 12 mnd.

_ Prijsstijging _ Loonstijging

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

3,5

4,0

12 K212 K111 K411 K311 K211 K110 K410 K310 K210 K109 K409 K309 K209 K1

Ontwikkeling (in % j.o.j.) prijzen vs. lonen

Bron: CBS * Raming ING Economisch Bureau Bron: CBS consumentenvertrouwen (seizoensgecorrigeerd)

Bron: CBS consumentenvertrouwen (seizoensgecorrigeerd)

■ De consument ziet zich genoodzaakt te bezuinigen wat leidt tot een terugval in de huidige en toekomstige bestedingen.

■ De foodsector groeit licht, maar non-food heeft het zwaar mede door de ontwikkeling van internetverkopen.

…wat mogelijkheden biedt in een nieuwe realiteit.

■ Ondernemers zullen het businessmodel moeten aanpassen op een lagere marge en omzet.

■ Een heldere en consistente positionering in combinatie met het zoeken naar samenwerking in de keten zal een uitkomst bieden.

■ Juiste afstemming van de marketingsmix (de vier P’s: prijs, product, promotie en plaats) op kritische consument.

7 Detailhandel

45

...maken dat de supermarkten het relatief goed doen....in combinatie met de gevoeligheid van de consument voor prijs...

...en de voortdurende schaalvergroting...De geleidelijke omzetgroei...

Supermarkten behouden omzetgroei

0,0%

0,5%

1,0%

1,5%

2,0%

2,5%

26

28

30

32

34

36

2013*2012*201120102009

Omzetgroei (L-as) _ Omzet (R-as, in mld. euro’s)

1,3%

1,8% 2,1% 2,0%1,8%

Omzetontwikkeling supermarkten

40%

10%

18%

12%

20%

Op basis waarvan kiest de consument zijn supermarkt?

Prijs

Kwaliteit producten

Locatie

Assortiment

Prettig winkelen

Bron: CBS * Raming ING Economisch Bureau Bron: Locatus, bewerking ING Economisch Bureau

Bron: ING Vraag van vandaag 31 oktober

■ Er is een verschuiving van omzet uit out-of-home (o.a. horeca, benzinestations en dergelijke) naar supermarkten.

■ De groei wordt gevoed door prijsstijgingen.■ De consument wijkt uit naar goedkopere producten en formules.■ Er is margedruk door stijgende grondstof- en personeelskosten.

…waarbij goed ondernemerschap het verschil maakt.

■ De positionering van formules op prijs en lokaal ondernemerschap neemt aan belang toe.

■ Er zal meer op derving en personeelskosten gestuurd moeten worden.■ Het benutten van de online mogelijkheden is de voornaamste uitdaging.

2005 2011 Ontwikkeling

Aantal supermarktenGroot (>1200 m2) 683 885 29,6%Middelgroot (600-1200 m2) 2.095 2.273 8,5%Klein (<600 m2) 1.740 1.227 -29,5%Totaal 4.518 4.385 -2,9%

Gemiddelde oppervlakte (m2) 769 877 14,0%

7 Detailhandel

46

...zetten deze structurele ontwikkelingen de omzet onder druk......terwijl winkeliers vergrijzen...

...en het aantal winkels daalt...De omzet van speciaalzaken loopt terug...

Speciaalzaak opereert in krimpende markt

Omzetontwikkeling _ Totale omzet (in mrd. euro) (R-as)

-5,0%

-2,5%

0,0%

2,5%

4,0

4,5

5,0

5,5

2013*2012*201120102009

Omzet speciaalzaken

t/m 30 jaar 31 t/m 50 jaar > 50 jaar

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

Kaas 2010Kaas '94AGF 2010AGF '94Brood- enbanket 2010

Brood- enbanket '94

Slagerijen2010

Slagerijen'94

Leeftijdsopbouw ondernemers

Bron: CBS * Raming ING Economisch Bureau Bron: HBD

Bron: HBD

■ Speciaalzaken verliezen terrein voor de dagelijkse boodschappen. ■ Het aantal winkels daalt verder mede door gebrek aan opvolging.

…waardoor focus op onderscheid en zichtbaarheid belangrijk is.

■ Onderscheid op het assortiment kan geboden worden door een focus op bijvoorbeeld fair trade, regionale en biologische producten.

■ Het inspelen op kant en klaar en gemak draagt ook bij aan het onderscheidend vermogen van de speciaalzaak.

■ Winkeliers die de samenwerking met horeca opzoeken en hun online aanwezigheid vergroten putten hier een voordeel uit.

7 Detailhandel

2007 2011 Ontwikkeling

Aantal speciaalzakenKaas en delicatessen 1.110 1.080 -3%Groentezaken 1.440 1.150 -20%Bakkers 4.190 3.980 -5%Slagers 2.480 2.100 -15%

47

...waardoor kledingwinkels het moeilijk krijgen......maar de online omzet groeit wel...

... vooral in het middensegment...De kledingverkoop daalt...

Detailhandel kleding: crisis en online groei vragen om flexibilisering business model

-5%

-4%

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2013*2012*201120102009

-4,3%

0,2%

-1,3%

-3,0%

-2,0%

Omzet kledingwinkels (% j.o.j.)

_ Oude situatie _ Nieuwe situatie

Omzet

SegmentLaag

Midden PremiumValue

Hoog

0 50 100 150 200 250 300 350 400

H1'12

H1'11

Online omzet kleding 1e helft 2012 vs. 1e helft 2011

300

345

Bron: CBS * Raming ING Economisch Bureau Bron: ING Economisch Bureau

Bron: Thuiswinkel.org / Blauw Research

■ De terugloop van het vertrouwen en inkomen van de consument remmen de kledingverkoop.

■ De marge staat onder druk door hogere inkoopkosten, de zwakke euro en prijsdruk.

…maar het inspelen op de veranderende markten geeft wel kansen.

■ Nieuwe concepten vanuit de onderkant van de markt zijn wel succesvol.■ De online verkopen blijven wel in hoog tempo groeien.■ Vasthouden aan het concept, rekening houdend met gewijzigde

marktomstandigheden geeft een goede strategie voor 2013.■ Samenwerking in de keten, sturing op cijfers en excellente logistiek blijven

belangrijk.

7 Detailhandel

48

...wat vraagt om actie van schoenenwinkels....en het aandeel van online groeit snel...

...want de consument koopt prijsgericht...Het herstel van de schoenenomzet is van korte duur...

Detailhandel schoenen: winkelstraat moet uit ander vaatje tappen

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

2013*2012*201120102009

-1,9%-2,3%

-2,0%

-2,0% -2,0%

Omzet schoenenwinkels (% j.o.j.)

-2,5%

-2,0%

-1,5%

-1,0%

-0,5%

0,0%

0,5%

1,0%

1,5%

sep-12aug-12jul-12jun-12mei-12apr-12mrt-12feb-12jan-12

Prijzen schoenen per maand vs. 2011

-0,2%

0,6%

1,2%

-1,4%

-1,9%

-0,8%

-0,1%

-0,7%

-1,2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

H1'122011201020092008

3,5%4,5%

5,6%

8,8%

11,0%

Aandeel online kanaal in totale omzet schoenen

Bron: CBS * Raming ING Economisch Bureau Bron: CBS

Bron: GfK

■ De markt is in korte tijd veranderd door een snelle groei van online partijen. ■ Ook hier speelt dat er sprake is van een moeilijke periode door een zuinige

consument.■ Door een professionaliseringsslag van webshops vereist het online gaan een steeds

forser wordende investering en wordt het lastiger om online nog aan te haken.■ Winkelstraten kunnen beter worden ingericht op vraag door gebieden aan te passen

op functionele gemaksshopper.■ Een andere mogelijkheid is om te kiezen voor fun en beleving, waarbij creativiteit,

innovatie en out-of-the box denken belangrijk zijn.

7 Detailhandel

49

...vragen om herstructurering....in combinatie met een verdere daling van het omzetniveau...

...en een bijna gehalveerde woningverkoop...Nog steeds krimp...

Detailhandel woninginrichting: zwakke woningverkoop geselt woninginrichting

-10%

-8%

-6%

-4%

-2%

0%

2013*2012*201120102009

-8,9%

-4,3%

-2,8%

-7,0%

-3,0%

Omzet woninginrichting (% j.o.j.)

0

50.000

100.000

150.000

200.000

250.000

20112010200920082007

Woningverkopen 2007-11, jan-sep 2012: -8%

80

85

90

95

100

105

110

115

120

2013*2012*201120102009200820072006200520042003200220012000

Omzetindex winkels in woninginrichting

Bron: CBS * Raming ING Economisch Bureau Bron: CBS/Kadaster


■ Bereidheid voor het doen van grote aankopen is sterk teruggelopen. ■ De woningverkoop is nog steeds niet uit het slob.■ De omzet in de woninginrichting is sterk teruggelopen.■ Een herstructurering van het winkellandschap woninginrichting is onvermijdelijk.■ Goed inspelen op de prijskritische consument kan door middel van het aanpassen

van concepten.■ Het zoeken naar een combinatie van online en offline van de winkel biedt

mogelijkheden.■ Intensievere samenwerking met leveranciers en het ontwikkelen van kleinere winkels

met een hogere omzet per vierkante meter geeft uitkomst voor 2013.

7 Detailhandel

50

...zorgt dat de doe-het-zelf branche niet ontsnapt aan de malaise......in combinatie met de terugval van omzet onder het niveau 2000...

...en een drastische daling van de nieuwbouw...De terugslag in 2012...

Detailhandel doe-het-zelf: concurreren op alle vlakken

7 Detailhandel

-10%

-8%

-6%

-4%

-2%

0%

2%

2013*2012*201120102009

-7,9%

-4,1%

0,2%

-5,0%

-2,5%

Omzet doe-het-zelf zaken (% j.o.j.)



Bron: CBS

0

10.000

20.000

30.000

40.000

50.000

60.000

70.000

80.000

90.000

100.000

H1'12H1'1120112010200920082007

Verleende bouwvergunningen

80

85

90

95

100

105

110

2013*2012*201120102009200820072006200520042003200220012000

Omzetindex doe-het-zelf winkels

■ De daling in de woningmarkt en nieuwbouw treffen doe-het-zelf.■ Een lagere koopkracht geeft consumenten ook minder mogelijkheden voor het

aangaan van een verbouwing.■ De relatief goede kwaliteit van huidige woningen en afnemende klusbereidheid zorgt

voor een daling in de vraag naar doe-het-zelfproducten.■ Er treedt sterke concurrentie op door een overlap met woninginrichting, tuincentra en

dergelijke.

…maar schaalvergroting en positionering bieden uitkomst.

■ Schaalvergroting geeft een voordeel in de concurrentiestrijd.■ Sanering aan de onderkant van de markt. Maar er blijft ruimte voor kleine service en

lokaal gerichte formules.■ Een duidelijke positioneren en de ontwikkeling van een private label bieden kansen.

51

...wat resulteert in een erosie van marge......en is voortdurende innovatie belangrijk...

...gaat het prijsgevecht om volume...Om grote verliezen te beperken...

Detailhandel consumentenelektronica: vraag naar innovatie

7 Detailhandel

-12%

-10%

-8%

-6%

-4%

-2%

0%

2%

2013*2012*201120102009

-10,9%

0,3%

-2,9%-2,0%

-3,5%

Omzet elektronicazaken (% j.o.j.)


Bron: Intomart GfK

Bron: CBS

Prijs Volume

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

20112010200920082007200620052004200320022001

Ontwikkeling prijs en volume elektronicazaken j.o.j. in %

0

1

2

3

jun'12dec'11

1,7

2,8

Aantal tablet gebruikers (x 1 miljoen) in Nederland

■ Prijstransparantie zorgt voor felle concurrentie.■ De omloopsnelheid stijgt door een kortere levensduur van producten. Voorraadrisico

neemt toe.■ Nieuwe producten moeten kooplust aanwakkeren.

…en het onderscheiden van concurrentie mogelijkheden geeft.

■ Hoog volume en schaalgrootte compenseren de lage marge. Flexibiliteit in kostenstructuur is belangrijk.

■ Het combineren van fysieke winkels en internet en het terugbrengen van voorraad en winkeloppervlak.

■ Advies aanbieden aan consumenten is een goede manier om onderscheidend te blijven ten opzichte van de concurrentie.

52

...met een uitschieter in 2012......en de groei zet online door...

...en blijft constant in de omzet van non-food...Ook in 2012 en 2013 groei omzet persoonlijke verzorging...

Detailhandel persoonlijke verzorging: groei tegen de storm in

7 Detailhandel

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

2013*2012*201120102009

-1,0%

1,4%1,1%

3,0%

1,5%

Omzet persoonlijke verzorging (% j.o.j.)


Bron: thuiswinkel.org / Blauw research


100

103

106

109

112

115

2011201020092008200720062005

_ non-food _ Persoonlijke verzorging

Omzetindex non-food totaal en pers. verzorging

0

50

100

150

200

250

300

20112010200920082007

Online omzet levensmiddelen en persoonlijke verzorging (x € miljoen)

■ Producten worden gezien als een eerste levensbehoefte en voorzien in gevoel wellbeing.

■ De forse groei in 2012 wordt mede mogelijk door een toename in zelfzorgmiddelen.■ In de branche is sprake van branchevervaging. Parfumerieën breiden uit richting

personal care en drogisterijen verkopen steeds meer via internet en steeds vaker branchevreemde artikelen om extra omzet te generen.

■ Door de vergrijzing - ouderen hebben meer behoefte aan advies - biedt de deskundigheid en de service van het personeel perspectief in de branche.

…en focus op online.

■ Webshops breiden uit naar persoonlijke verzorging.■ De gewenning van de consument om online aankopen te doen zal toenemen.

53

...zetten omzet en rendement onder druk......in combinatie met belangrijker wordende aftersales...

...en meer aankopen van kleinere auto’s...Een daling in registraties van nieuwe personenauto’s...

Automotive: koerswijziging gevraagd

7 Detailhandel

0

100

200

300

400

500

600

20132012201120102009

388

483

555

485450

(x 1.000) Aantal registraties nieuwe personenauto’s

Bron: VWE voertuiginformatie- en documentatie, raming en trends ING Economisch Bureau Bron: VWE voertuiginformatie- en documentatie, raming en Trends ING Economisch Bureau

Bron: GfK / BOVAG

Aantal registraties 505.319 555.325

Aandeel kleine auto's* 33,5% 50,9%

Gemiddelde prijs** Eur 28.331 Eur 24.176

Omzet markt** Eur 14,31 miljard Eur 13,43 miljard

2007 2011

Merkdealer Onafhankelijk Fastfitter Particulier Overig

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Totaal

0-3 jr

4-6 jr

7-10 jr

>10 jr ■ Particuliere en zakelijke markt worden gekenmerkt door bezuinigingen.■ Verdere daling verkopen zet rendement onder druk.■ Aftersales omzet loopt terug, maar concurrentie neemt toe.

…wat vraagt om een koerswijziging.

■ …van zowel dealers als fabrikanten en importeurs.■ Meer ambitie zal helpen in de herstructurering van het dealernetwerk.■ Dealer standards moeten zich richten op low-cost, efficiency en duurzaamheid.■ Benutten van kennis en sturen op cijfers.■ Ondernemerschap in (universele) aftersales en occasions.

54

8 Agrarische sectorCor BrunsKees van Vliet Henk van den Brink


Akkerbouw

Sierteelt

Groenten en fruit

Zuivel

Intensieve veehouderij

8 Agrarische sector

55

…waarbij kansen liggen bij duurzaamheid, export en technologie…...terwijl de hoge voerprijzen de rendementen drukken...

...en een gemiddeld lagere euro in 2013 ondersteunt de export...De volumegroei daalt in 2013 van 1,1% naar 0,7%...

Agrarische sector: licht lagere volumegroei

8 Agrarische sector

-8% -7% -6% -5% -4% -3% -2% -1% 0% 1% 2%-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

2012

2013

MelkPlanten

Akkerbouw

Vleespluimvee

VarkensKalveren

Eieren

Bloemen

Groenten

Fruit

Agrarischesector

Volumegroei in 2012 en 2013

Bron: LEI en ING Economisch Bureau


Bron: CBS en ING Economisch Bureau

■ De wereldmarkt (BRICS, Turkije e.d.) lijkt op termijn een kansrijkere exportmarkt dan Europa.

■ In de rol als distributeur van agrokennis zit nog meer groeipotentieel dan in de export van landen tuinbouwproducten.

■ Omdat rendementen onder druk blijven, zijn aanpassingen in het verdienmodel nodig. Een keuze voor bulkproductie of lokale productie is noodzakelijk. Inzetten op inkomsten uit energieproductie geeft de benodigde ondersteuning.

… maar de concurrentie zit niet stil, dus nog meer ondernemerschap en flexibiliteit zijn vereist.

■ De concurrentie vanuit andere productielanden neemt toe.■ Het nieuwe Europese Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) leidt tot afbouw

van toeslagen en zal een geleidelijke verschuiving tussen en in sectoren met zich meebrengen.

1,1

1,2

1,3

1,4

1,5

1,6

Jan/13Jan/12Jan/11Jan/10Jan/09Jan/08

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1,0

_ EUR/USD (L-as) Voorspelling _ EUR/GBP (R-as) Voorspelling

_ Tarwe _ Raming _ Ruwe olie _ Raming

50

100

150

200

250

300

350

2012 2013201120102009200820072006

Prijsindex

56

…zijn er risico’s voor akkerbouwers……terwijl agrarische grondprijzen hoog blijven…

…en Afrika is nu groter als exportbestemming van uien dan de E.U…De productie van uien steekt pootgoed naar de kroon…

Akkerbouw: stabiele groeier

8 Agrarische sector

Bron: CBS

Bron: Kadaster

Bron: Productschap Tuinbouw

_ Productie pootaardappelen (in ton) _ Productie zaai-uien (in ton)

0

200.000

400.000

600.000

800.000

1.000.000

1.200.000

1.400.000

1.600.000

1.800.000

2012*201020082006200420022000199819961994

Productie pootaardappelen en zaai-uien (in ton)

EU 27 (huidig marktaandeel 35%) Afrika (37%)

-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

2012(tm Q3)

201120102009200820072006

Groei volume export (% j.o.j.)

■ De focus van ondernemers lijkt vaker te liggen op volume dan op kwaliteit.■ De trend naar extremere weersomstandigheden beïnvloedt de productkwaliteit,

de bedrijfsvoering en het rendement in ongunstige zin.

…en liggen de kansen vooral in het buitenland.

■ Er zijn volop exportkansen voor aardappelen en uien: de wereldbevolking groeit met bijna 200 miljoen mensen per jaar.

■ Telers kunnen zich onderscheiden op het gebied van voedselveiligheid door 100% controle.

■ Akkerbouwers blijven ook de komende tijd profiteren van hoge graanprijzen. Graan krijgt belangrijkere plek in het bouwplan.

■ De kracht van de Nederlandse uienketen is de combinatie van de hoogste hectareopbrengst en de laagste teelt-, verwerking- en transportkosten ter wereld.

27.000

29.000

31.000

33.000

35.000

37.000

39.000

41.000

43.000

2012201120102009200820072006

Gemiddelde prijs akkerbouwland (per ha) in euro’s;4 kwartaals voortschrijdend gemiddelde

57

…en de markt en externe factoren even tegen zitten……daarnaast daalt het aantal telers tot 2020 met minstens 25%...

…omdat de uitvoer conjunctuur- en valutakoersgevoelig is…Door de crisis daalt de exportwaarde van snijbloemen in 2013…

Sierteelt: 2013 beter voor potplanten

8 Agrarische sector

Exportwaarde snijbloemen (% j.o.j.) Exportwaarde potplanten (% j.o.j.)

-10%

-8%

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

20132012201120102009200820072006

+4,0%

-2,5%

Volume +1,5% (meer Phalaenopsis en hogere m2 productie)Prijs +2,5% (hogere verkoopwaarde t.o.v. andere producten)

Volume -2,5% (lager areaal door stoppers)Prijs 0% (laag consumentenvertrouwen)

Bron: HBAG, raming ING Economisch Bureau

Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

Bron: HBAG

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35%Marktaandeel

GriekenlandV.S.

TsjechiëSpanje

PolenZweden

OostenrijkZwitserland

BelgiëRusland

ItaliëFrankrijk

V.K.Duitsland +6%

+9%-2%

-4%+34%

0%

9%+2%

+15%-6%-8%

-13%+19%

-17%

% j.o.j. groei 2012 (t/m Q3):- Export VK, VS en Rusland profiteert van goedkope Euro.- Zuid- en rest Oost-Europa in de min.- Duitstalige landen en Scandinavië in de plus.

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

BloembollenPotplantenSnijbloemen

2000 2011 2020

1100

550

1350

Aantal telers ■ Onder druk van de economische crises daalt de vraag en de prijs.■ Het Nederlandse innovatieklimaat staat ondanks het topsectorenbeleid onder druk.■ Overheids- en Europees beleid (o.a. hogere BTW en assurantie- en energiebelasting, lagere

energiesubsidies en strengere wetgeving bestrijdingsmiddelen) beïnvloedt rendementen en bedrijfsvoering.

…maar er volop kansen zijn voor innovatieve ondernemers.■ Ondernemers focussen op verdere uitbreiding van verkooppunten binnen een aantal

afzetmarkten en spelen in op concepten zoals webshops, een breder of dieper assortiment, boeketvormen en dergelijke.

■ In productieverhoging per m2 (bijvoorbeeld hogere belichting) en arbeidsbesparende maatregelen (mechanisering/automatisering) wordt continu geïnvesteerd.

■ De daghandel via de klok loop terug, de termijnhandel neemt toe; producten worden steeds vaker rechtstreeks naar de handelaar of aan het distributiecentrum geleverd.

■ Duurzame oplossingen bestaan in het toepassen van technologie zoals bijvoorbeeld ICT, e-selling, en social media.

58

...waarbij vooral kansen liggen in innovaties.…en een lager aanbod door productieuitval is goed voor de prijzen…

…maar de exportgroei vindt vooral buiten de E.U. plaats…De totale export in 2012 blijft stabiel, met fruit in de plus…

Groenten en fruit: gemengd beeld

8 Agrarische sector

_ Totaal G&F _ Appels _ Peren _ Tomaat _ Komkommer _ Paprika

-50%-40%-30%-20%-10%0%10%20%30%40%50%

septemberaugustusjulijunimeiaprilmaart

Volume % j.o.j. 2012 t.o.v. 2011

12%7%6%0%

-3%-8%


Bron: CBS


EU 27 (aandeel 88%) niet EU (aandeel 12%)

-9%

-6%

-3%

0%

3%

6%

9%

12%

201220112010200920082007

Volume exportgroei % j.o.j.

_ Fruit _ Groenten en aardappelen

-10

-5

0

5

10

15

20

201220112010

Consumentenprijzen % j.o.j.

■ Prijzen van vooral peren kunnen ook in 2013 oplopen door lagere voorraden vanwege misoogsten en mogelijk langdurige aantasting van fruitbomen.

■ Het slechte paprikajaar 2012 kan leiden tot minder areaal, lager aanbod en mogelijk in 2013 wat betere prijsvorming. Het goede komkommerjaar 2012 kan leiden tot uitbreiding areaal, hoger aanbod en lagere prijzen. Beeld voor tomaten is stabieler. Prijsvorming wordt vooral sterk bepaald door de (oogst)ontwikkeling in Spanje en Marokko.

■ Steeds meer fruitproductie uit het zuidelijk halfrond gaat naar Azië in plaats van Europa. Dit is gunstig voor de prijsvorming van het Nederlandse fruit.

■ Innovatieve telers blijven zich richten op verdere aanscherping teelttechnieken, maar ook op nieuwe rassen en merken en spelen in op de opkomst van stadsgroente- en fruit (inclusief teelt op daken).

59

…en er kansen na 2015 zijn door afschaffing van melkquota……maar de kaasexport op peil blijft, op Duitsland en Spanje na…

…terwijl de totale Nederlandse uitvoerwaarde onder druk staat…Een lagere mondiale melkaanvoer is gunstig voor de prijzen…

Zuivel sorteert voor op periode na 2015

8 Agrarische sector

_ Interne markt _ Wereldmarkt _ Basisprijs

10

20

30

40

50

2012201120102009200820072006

Prijzen in € per 100 kg melk

Bron: Productschap Zuivel



0

200

400

600

800

1.000

1.200

1.400

1.600

Magermelkpoeder

Gecondenseerdemelk

Niet-magermelkpoeder

Boter(olie)Kaas

Uitvoerwaarde en groei t.o.v. 2011

0%

-10% -5%+11%

-12%

t/m

au

g. 2

012;

in

€ m

ln.

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35%

Algerije

V.S.

Zweden

Spanje

Italië

Griekenland

Rusland

België

Frankrijk

Duitsland -6%

+6%

+33%

+0%

+20%

+5%

+2%

-35%

+11%

+67%

Exportontwikkeling en -aandeel kaas (t/m aug. % j.o.j.)■ Door de afschaffing van het melkquotum stijgt de melkproductie na 2015 met circa 10%.■ De grootste kans op succes is er voor bedrijven waar de managementdiscipline

meegroeit met de schaalvergroting.■ Duurzame productie en afstemming met de omgeving bieden groeimogelijkheden.

… maar rendementen komen onder druk, concurrentie ligt op de loer en bedrijsovernames zijn lastiger.

■ Vanwege aanhoudende schaarste blijven voerkosten ook de komende jaren hoog en bovendien zullen melkprijzen meer fluctueren door afschaffing van de melkquota. Gevolg is dat de rendementen onder druk blijven liggen.

■ Het melkveehoudersbestand vergrijst. Opvolgers en hun familie stellen zich zakelijker op en banken gaan korter financieren, zodat bedrijfsovernames steeds moeilijker realiseerbaar zijn.

60

...kansen zijn er vooral op langere termijn...…in combinatie met duur voer blijven in 2013 rendementen drukken...

…evenals lagere eierprijzen…Bovengemiddelde, maar lagere varkensprijzen...

Intensieve veehouderij: 2013 minder sterk jaar

8 Agrarische sector8 Agrarische sector

_ 2011 _ 2012 _ 2013 _ gem. 2007-2010

1,2

1,3

1,4

1,5

1,6

1,7

1,8

1,9

2,0

51494745434139373533312927252321191715131197531

Prijs Vion per week (€ per kg geslacht gewicht)

Bron: PVV, raming ING Economisch Bureau

Bron: LEI

Bron: PVV, raming ING Economisch Bureau

_ 2011 _ 2012 _ 2013 _ gem. 2005-2010

0

3

6

9

12

15

51494745434139373533312927252321191715131197531

Aanbiedingsprijs per week van consmptie-eieren in €per 100 stuks, excl. BTW, klasse L (63-73 gram)

_ Mais _ Tarwe _ Soja _ Varkensbrok (rechter-as)

0

100

200

300

400

500

0

10

20

30

40

50

20122011201020092008

Euro per ton Euro per 100 kgPrijzen van voer ■ Als de economische crisis voorbij is, gaat duurzaamheid in het retailschap echt

doorbreken: meer productconcepten, samenwerkingsverbanden en merken. Hiermee ontstaan ook kansen op de internationale markt.

■ Ketensamenwerking blijft hierbij een must voor de gehele intensieve veehouderij.■ De kalfsvleessector kan inspelen op duurzaamheid vanwege de gunstiger footprint.

Bovendien komen er door de afschaffing van het melkquota ook meer kalveren.

…en bedreigingen op de korte termijn.

■ In het nieuwe Gemeenschappelijke Landbouwbeleid (GLB) worden de toeslagrechten afgebouwd, wat ongunstig is voor de kalversector.

■ De discussie over dierwelzijn en milieu belemmert de bedrijfsvoering en werkt vertragend voor investeringsplannen. Zo lijkt het opgelegde tempo voor verplichte mestverwerking te hoog.

■ De volatiliteit in prijsvorming zet handelsbedrijven in de keten onder druk.

61

Hotels

Restaurants

Cafés

Cafetaria’s

9 HorecaJan van der Doelen Thijs Geijer


9 Horeca

62

…en 2013 nog weinig soelaas biedt...…waardoor ondernemers nog geen verbetering verwachten...

...en het vertrouwen van de consument is zwak…De horeca is gevoelig voor het stagneren van de economie…

Horeca valt terug

9 Horeca

■ De binnenlandse consument ziet zich genoodzaakt te bezuinigen, maar de buitenlandse gast geeft een positieve impuls.

■ Daardoor is er een gemengd beeld in de horecaresultaten al naar gelang doelgroep en regio.

■ Het aantal faillissementen in de horeca blijft hoog.■ Het herstel van het consumentenvertrouwen is van groot belang voor een toename

van de horecabestedingen.

…maar er zijn wel kansen voor ondernemers.

■ De concurrentie met de food-detailhandel voor de consumenteneuro kan worden aangegaan.

■ Het verblijfstoerisme kent een trendmatige groei door de globalisering van de welvaart.


Bron: CBS Conjunctuurenquête Nederland

Bron: CBS consumentenvertrouwen (seizoensgecorrigeerd)

-30

-25

-20

-15

-10

-5

0

sep-12jul-12mei-12mrt-12jan-12nov-11sep-11jul-11mei-11mrt-11jan-11

_ Koopbereidheid _ Verwachting financële situatie

Koopbereidheid en verwachting financiële situatie komende 12 mnd.

_ Zal verbeteren _ Zal verslechteren _ Zal gelijk blijven

0

5

10

15

20

25

30

35

40

0

10

20

30

40

50

60

70

80

2012 - oktober2012 - juli2012 - april2012 - januari2011 - oktober

Verwachting horeca economisch klimaat komende 3 maanden

Volume ontwikkeling Horeca (j.o.j) Horeca Hotels Restaurants Cafés Cafetaria's

2011 2,2% 3,0% 2,6% -1,1% 4,6%2012* -0,3% 2,0% -0,9% -2,7% -0,1%2013* -1,0% 0,5% -1,8% -2,5% -0,1%

63

…wat vraagt om divers en gevarieerd aanbod……waarbij de helft van de gasten uit de buurlanden komt…

…en vraag en aanbod nemen weer toe…De hotellerie komt de dip gaandeweg te boven...

Hotels zien herstel

9 Horeca

■ Het aantal overnachtingen van Nederlandse gasten tot en met juli 2012 is 2,3% hoger, van buitenlandse gasten 3,3% hoger dan in 2011.

■ De buurlanden genereren de bulk aan overnachtingen, maar de grootste groei komt uit niet-Europese landen.

■ Er is een toename van het aantal kamers in de regio Amsterdam, onder andere door de omvorming van voormalige kantoorpanden.

… dat consumenten de keuze biedt tussen de zekerheid van ketens en een unieke ervaring.

■ De ketengebondenheid van hotels ligt in Nederland boven het Europees gemiddelde.■ De recreatieve markt ondervindt concurrentie van particulieren die woonruimte

onderverhuren.

Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau Bron: CBS

Bron: NBTC

Afzetontwikkeling (%, j.o.j.) _ Ontwikkeling kamerprijs (rechter-as)

-12,5-10,0-7,5-5,0-2,50,02,55,07,510,012,5

75,079,584,088,593,097,5

102,0106,5111,0115,5120,0

201220112010200920082007

Overnachtingen _ Kamers (rechter-as index)

29.000

30.000

31.000

32.000

33.000

34.000

35.000

90

95

100

105

110

115

120

201220112010200920082007

34.159

32.619

31.481

33.708

34.576

Overnachtingen x 1.000

Herkomst van hotelgasten

Duitsland

België

Groot-Brittanië

Frankrijk

Overig Europa

Verenigde Staten

Overig Amerika

Azië

Australië en Oceanië

Afrika

26%

1% 1%

13%6%

8%

3%

12%22%

6%

64

….waardoor er ook in 2013 krimp wordt verwacht...…en de groeiende concurrentie zet het bedrijfsresultaat onder druk…

…maar de consument geeft minder uit per bezoek…Restaurants zien een korte opleving…

Restaurants kampen met overcapaciteit

9 Horeca

-12,5

-10,0

-7,5

-5,0

-2,5

0,0

2,5

5,0

7,5

10,0

12,5

201220112010200920082007

Afzetontwikkeling restaurants, j.o.j.

Bron: CBS, bewerkt door ING Economisch Bureau

Bron: Kenniscentrum Horeca

Bron: Kenniscentrum Horeca, bewerkt door ING Economisch Bureau

■ De koopkracht gaat verder achteruit en de bestedingen aan uit eten staan onder druk.

■ De afzet daalt in 2013 naar verwachting met 1,8% na een daling van bijna 1% in 2012.■ De groei van het aantal restaurants leidt tot overcapaciteit.

…en creatieve oplossingen mogelijkheden bieden.

■ Inspelen op het sentiment bij de consument, bijvoorbeeld met prijzen of menukeuze.■ Sturen op personeelsinzet en beheersen van kosten.■ Een sterke focus op een herkenbare doelgroep en dit combineren met een online

community.

Bestedingen per gast _ % bezoekers (rechter-as)

5

10

15

20

25

25

30

35

40

45

20122011201020092008

Bestedingen en horecabezoek (jan-okt)

8.500

9.000

9.500

10.000

10.500

11.000

11.500

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

201120102009200820072006200520042003200220012000

Bedrijfsresultaat _ Aantal restaurants (R-as)

65

..maar er geen voortekenen voor een trendbreuk in 2013 zijn……terwijl het bedrijfsresultaat nog op peil blijft door saneringen…

…en consumenten besteden minder tijdens een cafebezoek…De afzet van cafés blijft dalen…

Cafés hebben het zwaar

9 Horeca

-15,0%-12,5%-10,0%-7,5%-5,0%-2,5%0,0%2,5%5,0%7,5%10,0%

201220112010200920082007

2,02,32,62,93,23,53,84,14,44,75,0

Afzetontwikkeling _ Prijsontwikkeling

Afzet- en prijsontwikkeling cafés, j.o.j.

Bestedingen per gast _ % bezoekers (R-as)

5

10

15

20

25

20%

25%

30%

35%

40%

20122011201020092008

Bestedingen en horecabezoek (jan-okt)(in €)

Bedrijfsresultaat _ Aantal Cafés (R-as)

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

14%

16%

18%

201120102009200820072006200520042003200220012000

15.000

16.000

17.000

18.000

19.000

20.000

Bron: CBS



■ Consumentensectoren krijgen rekening gepresenteerd van dalende koopkracht.■ Overheidsmaatregelen (btw- en accijnsverhoging, verhoging alcoholleeftijd) zorgen

voor blijvende druk op bestedingen in cafés.■ Sterke afhankelijkheid bij groothandels van brouwerijen aan inkoopkant.

…en een goede positionering belangrijk is voor de langere termijn.

■ Gebruiken van kennis van brouwerij en/of groothandel om het eigen business model aan te scherpen. Bij succes levert dit een win-win situatie op.

■ Rekening houden met groei alleenstaande en oudere consumenten.■ Binding met de klant versterken door een online community te creëren.

66

…zorgen naar verwachting voor een stabiel 2013……en een groei en verschuiving in aanbod…

…want consumenten weten branche te vinden…Cafetaria’s en fastfoodrestaurants tonen veerkracht…

Cafetaria's houden klanten vast

9 Horeca

Bron: CBS, VROM en ING


■ De volumeontwikkeling van cafetaria’s in 2012 en 2013 is om en nabij de 0%.■ De bestedingen in cafetaria's zijn licht gestegen sinds 2008.

…en dit creëert kansen voor de lange termijn.

■ Inspelen op de to-go behoefte van de consument en op de prijs-kwaliteit verhouding.■ Schaalvoordelen zoeken door samenwerking.■ Waarborgen van de voedselkwaliteit en van het imago door een grotere

organisatiegraad.

Aantal vestigingen 2007 2012 Groei 2007-2012

Cafetaria 5016 4814 -4,0%Lunchroom 2188 2484 13,5%Shoarmazaak 1357 1403 3,4%IJssalon 386 386 0,0%Fastservice 354 372 5,1%Pannenkoeken 321 343 6,9%Overig (bijvoorbeeld afhaal) 344 477 38,7%Totaal 9966 10279 3,1%

Afzetontwikkeling cafetaria's, j.o.j.

-12,5

-10,0

-7,5

-5,0

-2,5

0,0

2,5

5,0

7,5

10,0

12,5

201220112010200920082007 Bestedingen per gast _ % van de Nederlandse bevolking (15-65 jr) die inbetreffende periode een cafetaria hebben bezocht. (R-as)

Bestedingen en horecabezoek (jan-okt)

€ 0,0

€ 2,5

€ 5,0

€ 7,5

20122011201020092008

0%

20%

40%

60%


67

Langdurige zorg

Curatieve zorg

Onderwijs

Woningcorporaties

Overheid

Goede doelen

10 Public en gezondheidszorgCeel ElemansErwin Winkel Mirelle de Valk


10 Public en gezondheidszorg

68

…verandert de langdurige zorg ingrijpend…..waarbij de kosten voor langdurige zorg sterk stijgen...

…en de levensverwachting neemt gestaag toe…De vraag naar langdurige zorg blijft groeien door o.a. de vergrijzing…

Langdurige zorgvraag blijft intact maar het risico op leegstand neemt toe


Bron: CBS, 2012

Bron: ING Economisch Bureau en RIVM, 2012

Bron: CBS, 2012 levensverwachting bij geboorte (in jaren)

■ De extramuralisering (streven om meer zorg aan huis aan te bieden in plaats van in een instelling) van de lichtste ZZP indicaties per 2013 leidt tot een sterke toename van het risico op leegstand.

■ De decentralisatie van AWBZ-taken naar de gemeenten (periode 2014-2015) gaat gepaard met bezuinigingen en navenante druk op de budgetten. Voor 2014 betreft dit 290 mln.

■ Door het ongedaan maken van de regeling voor extra geld voor opleidingen en extra arbeidskrachten in de GGZ- en gehandicaptenzorgsector zal er in 2013 een bedrag van totaal € 280 miljoen in mindering worden gebracht in deze sectoren.

…maar de zorgvraag blijft intact.■ Door demografische ontwikkelingen blijft de vraag naar langdurige zorg stijgen.■ De extramuralisering van de lichtere zorgzwaartepakketten biedt kansen voor

vernieuwende innovatieve zorg en woonconcepten.■ De ontwikkelingen op het gebied van technologie bieden volop kansen voor de

langdurige zorg. Dit maakt het mogelijk om meer zorg te verlenen met minder mensen.

65-79 jaar 80 jaar en ouder

x miljoen

0

1

2

3

4

5

206020502040203020202009

Ontwikkeling aantal ouderen

_ Vrouwen _ Mannen

7072747678808284868890

2060205020402030202020102000199019801970

Levensverwachting bij geboorte

_ Curatieve zorg (kortdurige zorg) _ AWBZ (langdurige zorg)

0

5.000

10.000

15.000

20.000

25.000

30.000

35.000

40.000

45.000

95+85-8975-7965-6955-5945-4935-3925-2915-195-90

Babyboomers

Zorgkosten naar leeftijd in €

69

…en de inkomstenonzekerheid neemt toe……maar patiënten worden flexibeler in hun ziekenhuiskeuze…

…en in 2011 was de uitgavengroei het sterkst in de huisartsenzorg...De curatieve zorguitgaven blijven stijgen…

Curatieve zorg verschuift van tweede- naar eerstelijnszorg

Bron: VWS, 2012, Zvw-uitgaven ontwerpbegroting 2013

Bron: NZa, 2012, op basis van MDS data

Bron: CBS, 2012 en IEB 2012 Index (2004 = 100)

■ Vanaf 2013 zal het minder zeker worden dat patiënten uit het werkgebied van het ziekenhuis daadwerkelijke naar dit ziekenhuis gaan. Dit wordt o.a. veroorzaakt door de selectieve inkoop van zorgverzekeraars. Nu gaat nog 80% van de patiënten uit het werkgebied naar het desbetreffende ziekenhuis.

■ Per 1 januari 2013 geldt de BTW-vrijstelling niet meer voor de alternatieve gezondheidszorg (pedagogen, osteopaten, acupuncturisten en chiropractors).

… maar veranderende marktomstandigheden bieden nog steeds kansen voor zorgaanbieders.■ Door druk van externe stakeholders biedt een focus op samenwerking binnen de

curatieve zorgsector kansen.■ De laagcomplexe en veelvoorkomende zorg verschuift van de tweede lijn

(ziekenhuizen) naar de eerste lijn.■ De scherpe zorginkoop door zorgverzekeraars leidt tot focus op specialisatie en een

strategische portfoliokeuze wat nieuwe kansen biedt voor ziekenhuizen.

30.000

35.000

40.000

45.000

50.000

55.000

2017201620152014201320122011

Zvw-uitgaven (x € 1 miljoen)

_ Ziekenhuizen _ Huisartsen _ Paramedici _ Gehandicaptenzorg _ GGZ _ Tandartsen _ Ouderenzorg

95

115

135

155

175

20112010200920082007200620052004

Uitgavengroei deelsectoren curatieve zorg

0

1/2

1/4

1/6

1/8

1/10

1/12

100%80%60%40%20%

Dee

l p

ati

ënte

n d

at

kie

st v

oor

ziek

enh

uis

bu

iten

wer

kg

ebie

d

Ziekenhuizen

Marktconcentratie 2010

Nu gaat bij 90% van de ziekenhuizen slechts 1op de 5 patiënten uit het werkgebied naar een ander ziekenhuis.


70

…dit stelt de onderwijssector voor forse uitdagingen……waarbij de bevolkingsontwikkeling sterk varieert tussen regio’s…

…en slaat de vergrijzing toe in het lerarenbestand…Door demografische ontwikkelingen neemt het aantal leerlingen af…

Vernieuwende onderwijsconcepten bij krimpende budgetten

Bron: OCW, Trends in Beeld 2012 Index (1995 = 100)

Bron: Kenniscentrum voor bevolkingsdaling en beleid, verwachte bevolkingsdaling gemeenten tussen 2009 en 2015

Bron: OCW, DUO, HBO-raad en VSNU, 2012

■ Met name in het mbo en vo is het lerarenbestand vergrijst en neemt het aantal pabo-afgestudeerden af.

■ De leerlingenaantallen nemen in de krimpregio’s af.■ Overheidsmaatregelen hebben een grote impact op de budgetten en de

deelnemeraantallen (o.a. door de prestatiebekostiging en het sociale leenstelsel).

…maar 2013 biedt ook volop kansen.

■ Er is een verwachte extra toestroom in het hoger onderwijs in 2013 door de invoering van het sociaal leenstelsel in 2014 voor nieuwe studenten.

■ Er is een sterke behoefte aan mbo techniek, met name in de vorm van korte opleidings- en omscholingsprogramma’s;

■ Door de huidige arbeidsmarktontwikkelingen blijven jongeren langer studeren.

_ po _ vo _ mbo _ hbo _ wo

80

100

120

140

160

180

20302025202020152010200520001995

Ontwikkeling deelnemeraantallen

_ po 2011 _ vo 2011 _ mbo 2011 _ hbo 2010 _ wo 2011

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

65+60-6455-5950-5445-4940-4435-3930-3425-29<20-24

Leeftijdsopbouw docenten

Actuele daling

Aankomende daling

Mogelijke daling

Waarschijnlijk geen daling

Geen daling


Verwachte bevolkingsontwikkeling gemeten tussen 2009 en 2015

71

…waardoor de mutatiegraad bij corporaties laag blijft.…door onder andere ook te weinig goedkope koopwoningen…

…brengen de doorstroming in 2013 nog niet op gang…De voorgestelde huurverhogingen uit het regeerakkoord...

Woningcorporaties blijven krap bij kas

Bron: CBS & Ecowin

Bron: Funda, CBS, bewerkt door ING Economisch Bureau

Bron: CBS & Ecowin

■ Door eerdere overheidsmaatregelen en een beperkt aantal verkopen van woningen blijven corporaties krap bij kas zitten.

■ De nieuwe maximale grondslag voor huren (4,5% van de WOZ) zorgt in sommige regio’s juist voor een huurdaling.

■ De huurverhogingen worden door een heffing bij de corporaties weer afgeroomd.■ De beperktere financiële middelen bij corporaties maken strategische

investeringskeuzes noodzakelijk.■ De vraag naar (sociale) huurwoningen blijft de komende jaren hoog door

flexibilisering van de inkomens en de dalende koopkracht.■ Corporaties kunnen hun maatschappelijke rol oppakken door te investeren in

duurzaamheid en seniorenhuisvesting.

Huurverhoging Inflatie

0%

2%

4%

6%

8%

10%

> € 43.000€ 33.000 - € 43.000< € 33.000,-

Voorgestelde huurverhogingen naar inkomen

201220112010200920082007200620052004200320022001200019991998

Aantal verkochte woningen (R-as) _ Saldo respondenten (wel -/- niet van plan om een huis te kopen)

25000

30000

35000

40000

45000

50000

55000

-88

-85

-82

-79

-76

-73

-70

Koopintenties en aantal transacties ligt op historisch laag niveau

Koopintenties en aantal transacties bestaande woningen (per kwartaal)

≤ 2 kamers 3 kamers 4 kamers 5+ kamers

Aantal te koop aangeboden woningen onder de € 200.000,- als percentage van aantal huishoudens in een huurwoning met een inkomen boven € 33.000,-

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

LimburgN-BrabantZeelandZ-HollandN-HollandUtrechtGelderlandFlevolandOverijsselDrentheFrieslandGroningen


72

…gelijktijdig worden overheden geconfronteerd met ingrijpende maatregelen.…ook het aantal gemeenten daalt en dwingt verdere schaalvergroting af…

…wat geleidt heeft tot een ontgroening en daling van het aantal ambtenaren…De financiën van decentrale overheden staan onder druk…

Decentrale overheden: optimaliseer kansen middels strategische samenwerking

Bron: Rijksbegroting 2013 miljoenennota en ING EB

Bron: CBS, 2012

Bron: Arbeid en overheid, 2012

■ Schatkistbankieren wordt per 2013 verplicht gesteld. Dit beperkt de autonomie en vermindert de rente-inkomsten.

■ Het ambtenarenbestand is sterk vergrijsd en door de vacaturestop ontstaat er een groot instroomprobleem.

■ De huidige arbeidsmarkt maakt dat decentrale overheden volop keuze hebben uit hoog gekwalificeerde werknemers. Dit vraagt wel om een betere externe profilering.

■ Door overheidsbezuinigingen in combinatie met de komende decentralisaties zullen lagere overheden meer verantwoordelijkheden op zich af zien komen, met minder beschikbaar personeel en minder financiële middelen.

■ Door begrotingsdruk liggen er kansen bij intergemeentelijke samenwerking en t.a.v. weloverwogen aanbestedingen.

_ EMU-saldo decentrale overheden

-1,0%-0,8%-0,6%-0,4%-0,2%0,0%0,2%0,4%0,6%0,8%1,0%

201320112009200720052003200119991997199519931991198919871985

EMU-saldo decentrale overheden

< 25 jaar 25-35 jaar 35-45 jaar 45-55 jaar 55 >

0%

20%

40%

60%

80%

100%

201120102009200820072006200520042003

Leeftijdsverdeling ambtenaren

_ Aantal gemeenten

400

420

440

460

480

500

20132012201120102009200820072006200520042003

Ontwikkeling aantal gemeenten


73

…terwijl traditionale inkomsten onder druk staan……en social media bieden nieuwe inkomstenbronnen…

…maar alle leeftijdsgroepen kopen in toenemende mate online…De inkomsten uit eigen fondsenwerving zijn conjunctuur-gevoelig…

Inkomsten goede doelen onder druk maar online biedt kansen

Bron: CBS, CBF * Raming ING Economisch Bureau

Bron: Marketingfacts 2012 naar het aantal unieke bezoekers x 1.000

Bron: CBS, 2012

■ De overheid treedt terug als financier. Hierdoor wordt de sector meer afhankelijk van de eigen inkomsten, die ook onder druk staan.

■ De giftenaftrek wordt mogelijk afgeschaft naar aanleiding van het advies van de Commissie Van Dijkhuizen.

■ Donateurs zijn steeds moeilijker aan de organisatie te binden.

…bieden online ontwikkelingen volop kansen.

■ Het aantal online aankopen neemt toe onder alle doelgroepen, met name onder de leeftijdsgroep 45-65 jaar.

■ Social media gebruik neemt sterk toe onder de bevolking.■ Nederlanders blijken zeer geefbereid. Driekwart van de Nederlanders is betrokken

bij één of meer goede doelen.

_ Particuliere consumptie _ Baten eigen fondsenwerving

-6%

0%

6%

12%

18%

2014*2013*2012*20112010200920082007

Ontwikkeling fondsenwerving en particuliere consumptie (% j.o.j.)

2011 2006

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%

16- 25 jaar

25-45 jaar

45-65 jaar

65-75 jaar

Totaal

_ Facebook _ Hyves _ Linkedin _ Twitter

2.000

3.000

4.000

5.000

6000

7.000

8.000

9.000

apr-12feb-12dec-11okt-11aug-11jun-11apr-11feb-11dec-10

Aantal bezoekers social media (x 1.000)


74

Contactpersonen

Sector ING Sectormanagement ING Economisch Bureau

Industrie Bert Woltheus 06 27 00 66 24 Jurjen Witteveen 020 563 44 39 Rindert Ekhart 06 15 06 61 04 Zakelijke dienstverlening Sasja van As 06 30 28 41 63 Ferdinand Nijboer 020 652 34 50 Agrarische sector Cor Bruns 06 54 31 33 14 Henk van den Brink 020 563 95 06 Kees van Vliet 06 55 79 88 31

Groot- en detailhandel Dirk Mulder 06 11 38 09 71 Max Erich 020 564 70 46 Marinus van der Meer 06 50 69 25 95 Thijs Geijer 020 563 48 75

Bouw en onroerend goed & Horeca Jan van der Doelen 06 55 81 22 15 Maurice van Sante 020 576 85 47 Transport en Logistiek Machiel Bode 06 54 22 77 30 Rico Luman 020 563 98 93

Public en gezondheidszorg Ceel Elemans 06 54 78 82 83 Mirelle de Valk 020 563 44 98 Erwin Winkel 06 83 64 24 27

75

DisclaimerDe informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uit oefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijke zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten.

De tekst is afgesloten op 13 december 2012.

Sectoren in economisch perspectief december 2012

Documents

Transcript of Sectoren in economisch perspectief december 2012