Satellietgroep review stellingname 2013

82
REVIEW 'Stellingname water, land en innoverend erfgoed’ 7/4 t.m 23/6 2013 www.kunstfort.nl www.satellietgroep.nl

description

 

Transcript of Satellietgroep review stellingname 2013

Page 1: Satellietgroep review stellingname 2013

REVIEW    'Stellingname  -­‐  water,  land  en  innoverend  erfgoed’  7/4  t.m  23/6  2013  www.kunstfort.nl  www.satellietgroep.nl                    

 

Page 2: Satellietgroep review stellingname 2013

 2  

REVIEW    'Stellingname  –  water,  land  en  innoverend  erfgoed’  7/4  t.m  23/6  2013  www.kunstfort.nl  www.satellietgroep.nl      Inhoud:  Review  –  pagina  3  Review  door  Jacqueline  Heerema/Satellietgroep,  gastcurator  van  ‘Stellingname’  voor  Kunstfort  bij  Vijfhuizen:  over  water,  land  en  innoverend  erfgoed,  de  Haarlemmermeerpolder,  de  projecten,  community  of  interpretation  en  subjectieve  cartografie.    Na  Stellingname  -­‐  het  vervolg  in  de  polder  en  daarbuiten  van  het  project  –  pagina  9    Communicatie  –  pagina  11    Over  de  tentoonstelling  en  de  stratgeische  ruimte  –  pagina  17    Opening  op  7  april:  'Veldbedden  in  de  polder'  door  kunstenaar/publicist  Sjaak  Langenberg  –  pagina  28    Projecten:  installatie  'Vloei  1'  door  Bram  Vreven  –  pagina  31  ‘Mind  your  step.  Dwaaltochten  rond  Schiphol’  door  filosoof  Bram  Esser  –  pagina  33  ‘Ik  Wil  De  Polder  In!’  door  ontwerper  Francois  Lombarts  –  pagina  43  ‘Grenslandschappen  -­‐  een  verkenning  op  het  kruispunt  van  de  getrainde  tred  en  het  geschoolde  oog'    door  stedenbouwkundigen  Jan  de  Graaf  &  Robert  Schütte  –  pagina  49  ‘Brak  Water,  Zilt  Land.  Zoutbelasting  of  de  prijs  van  het  inpolderen’  door  landschapsarchitect  Ronald  Boer  &  kunstenaar  Valerie  Dempsey  (Schotland)  –  pagina  58  ‘Vloeibaar  Land’  door  kunstenaar  Jacqueline  Verhaagen  –  pagina  65  ‘Mapping  Delta-­‐Land’  door  kunstenaar  Marjolijn  Boterenbrood  –  pagina  68    Finissage  op  22  &  23  juni  tijdens  de  Dag  van  de  Architectuur  –  pagina  75  Kamperen  rond  het  Kunstfort  en  filmavond  'Bordescape'  –  pagina  76  Excursies  en  expertmeeting  met  presentaties  van  de  onderzoeksprojecten  en  gastsprekers  –  pagina  79  fotograaf  Kadir  van  Lohuizen  over  Delta's  architect  Charlotte  Geldof  over  gemeenschap  van  denken  en  ruimtegebruik  op  zee  'The  Future  Commons  2070'  Ine  Gevers,  curator  'Ja  Natuurlijk'  -­‐  Can  art  change  the  world?  museoloog  Peter  van  Mensch  over  'bestaat  innoverend  erfgoed?              Met  dank  aan  de  makers  en  co-­‐makers,  het  Kunstfort  met  alle  Fortgenoten,  VSBfonds,  SNS  Reaal  Fonds,  Gemeente  Haarlemmermeer,  Studio  Duel,  Jonmar  van  Vlijmen/Studio  ICW,  Rob  te  Riet  en  vele  anderen  die  deel  waren  van  de  onderzoeken  en  presentaties.  

Page 3: Satellietgroep review stellingname 2013

 3  

Review  Stellingname  Gastcurator  Jacqueline  Heerema  over  een  interpretatieve  gemeenschap,  subjectieve  cartografie  en  innoverend  erfgoed:    Gaan  we  in  verzet,  passen  we  ons  aan  of  ontwikkelen  we  nieuwe  zienswijzen?    Onze  relatie  met  water  en  land  in  verleden,  heden  en  toekomst  is  een  zaak  van  iedereen.    Stellingname  gaat  over  deze  anthropogene  relatie  met  water,  land  en  innoverend  erfgoed.    Hoe  kunnen  we  die  relatie  onderzoeken,  wat  kunnen  we  ontdekken,  en  op  welke  wijze  kunnen  deze  ontdekkingen  bijdragen  aan  beter  begrip  van  onze  dagelijkse  omgeving?      Stellingname  gaat  over  het  bevragen  van  onze  relatie  met  land  en  water  in  een  door  erfgoed  gereguleerd  landschap,  vol  dijken,  gemalen  en  forten.  Een  op  het  oog  veilige  leefomgeving,  maar  het  waterpeil  verandert,  zo  ook  moet  onze  blik  en  houding  veranderen.    Een  parallel  dringt  zich  op  tussen  deze  polder  en  het  koraaleiland  Tuvalu,  waar  de  zee  door  de  bodem  prikt  en  leven  en  voedselproductie  onmogelijk  maakt.  Tuvalu  is  een  van  de  eerste  slachtoffers  van  klimaatverandering.  De  bestaande  leefcondities  en  identiteit  moeten  losgelaten  worden  en  de  gemeenschap  worstelt  met  de  vraag  wat  ze  willen  behouden?    Als  identiteit  maakbaar  is,  een  constructie  volgens  entnoloog  Gerard  Rooijakkers*,  en  volgens  kunsthistoricus  Tracy  Metz  is  ‘water  onze  identiteit’,  dan  dwingen  deze  veranderingen  ons  tot  nieuwe  zienszwijzen  en  handelen.      Interpretatieve  gemeenschap  Satellietgroep  nodigde  samen  met  Kunstfort  bij  Vijfhuizen  kunstenaars  en  wetenschappers  uit  om  als  pioniers  samen  met  lokale  ‘kenners’  als  partners  het  gebied  bloot  te  leggen,  waarbij  lokale  kennis  en  narratieven  zich  verbinden  aan  observaties,  onderzoeken  en  presentaties.  Op  deze  wijze  worden  het  gebied  en  haar  bewoners  geactiveerd  en  wortelen  de  projecten  en  daaruit  voortvloeiende  voorstellen  of  ‘stellingnames’  in  de  verschillende  gemeenschappen.  Iedereen  –  bewoner,  bezoeker  en  expert  -­‐  kon  bijdragen  vanuit  persoonlijk  en  professioneel  perspectief,  aan  dit  meer  duurzame,  culturele,  historisch  transparante,  maatschappelijk  gewortelde  en  op  de  toekomst  gericht  onderzoek  van  het  waterlandschap  waarin  we  leven.  Stellingname  vraagt  een  actieve  houding.  Gastcurator  Jacqueline  Heerema  gebruikt  de  term  ‘interpretatieve  gemeenschap’.  Stellingname  is  een  open  uitnodiging  voor  dialoog  over  water  en  land.    De  gekozen  methode  is  veldwerk.  Met  een  ‘open  mind’  als  voorwaarde  om  te  kunnen  ‘ont’dekken.       ‘We  gaan  de  waterbeleving  versterken’  –  nota  gemeente  Haarlemmermeer    De  grootste  opgave  waar  Nederland  als  deltaland  voor  staat  is  onze  omgang  met  water  en  land.  De  zeespiegel  stijgt,  het  land  klinkt  in,  de  zout/zoet  water  balans  raakt  verstoord  en  rivieren  zijn  te  droog  of  te  vol.  Duurzame  omgang  met  water  is  van  groot  belang  voor  iedereen.  Nederland  is  een  aantrekkelijk  land  om  in  te  wonen  en  werken,  maar  ook  een  kwetsbaar  land.  De  fragiele  balans  tussen  mens  en  omgeving  staat  steeds  onder  druk  door  klimaatverandering,  economische  en  politieke  processen.  Het  verkennen,  onderzoeken  en  op  verschillende  manieren  zichtbaar  te  maken  van  onze  relatie  met  water  en  land  draagt  bij  aan  een  beter  begrip  van  de  opgaven  waar  we  met  z’n  allen  voor  staan  in  Nederland,  en  daarbuiten.  Water  is  n.l.  fluïde.  Je  hebt  een  emmer  nodig  om  water  te  kunnen  bevatten.  Of  begrip  van  deze  polder.    Beleving  en  kennis  Nederland  kenmerkt  zich  door  een  rijke  én  innoverende  cultuurhistorie  op  het  gebied  van  de  kunsten  én  watermanagement.  Deze  twee  unieke  cultuurhistorische  domeinen  zijn  complementair  en  samen  

Page 4: Satellietgroep review stellingname 2013

 4  

vormen  ze  het  geheel  dat  Satellietgroep  aan  elkaar  verbindt,  ook  tijdens  de  manifestatie  Stellingname.  Waardevol  in  deze  is  het  begrip  'cultuurlandschap'  als  typering  van  ons  deltalandschap.  Oerhollands,  en  voor  de  argeloze  kijker  eerder  als  natuur-­‐  dan  als  cultuurlandschap  waarneembaar.  Transparantie  -­‐  zichtbaar  en  ervaarbaar  maken  -­‐  van  dit  'man  made'  landschap  in  verleden,  heden  en  toekomst  draagt  bij  aan  een  publieke  en  professionele  bewustwording  ten  aanzien  van  onze  dynamische  cultuur  en  dit  specifieke  innoverende  erfgoed.         ‘Erfgoed  is  net  als  water  niet  statisch,  maar  een  dynamische  actor.       Waterpeilen  veranderen  en  zo  ook  onze  blik  en  houding.’    Stellingname  gaat  over  leesbaarheid  van  dit  gestapelde  waterlandschap  met  natuurlijke,  sociale,  militaire  en  waterbouwkundige  geschiedenis,  over  transparant  maken  van  'man-­‐made'  land,  water  als  kenniserfgoed.  Niet  in  de  zin  van  innovatief  beheren  of  ontsluiten  of  denken  over  een  vorm  van  vaststaand  erfgoed,  maar  over  het  erfgoed  zélf  als  dynamische  actor?  Gastcurator  Jacqueline  Heerema  heeft  voor  Stellingname  de  term  ‘innoverend  erfgoed’  (innovatory  heritage)  bedacht.  Binnen  het  erfgoed-­‐denken  bestaat  ‘innovative  heritage’  vooral  als  het  zoeken  naar  nieuwe  vormen  van  beheer,  behoud  en  ontsluiten  van  erfgoed.    ‘Innoverend  erfgoed’  gaat  uit  van  een  actieve  dynamische  rol  van  het  water  en  land  zélf  als  actoren  in  vernieuwend  denken.  Wat  kunnen  we  leren  van  de  wisselwerking  tussen  mensen,  land  en  water  en  op  welke  wijze  kunnen  artistieke  onderzoeken  bijdragen  aan  het  ontwikkelen  van  nieuwe  inzichten?  Verbeelding  en  beleving  zijn  de  katalysatoren  in  dit  proces.  Kunstenaars  (in  de  meest  brede  zin  van  het  woord)  verkennen  nieuwe  denkrichtingen  en  blikvelden  waaruit  we  nieuwe  zienswijzen  en  inzichten  kunnen  destilleren.       Volgens  de  Erfgoedcellen  België:  ‘Erfgoed  kan  een  nieuw  leven  leiden  als  mensen  het  een     plaats  geven  in  hun  eigen  wereld.  We  staan  er  niet  bij  stil,  maar  ook  vandaag  maken  we  heel     wat  toekomstig  erfgoed  aan.  Erfgoed  evolueert  voortdurend.’         Jan  de  graaf:  ‘Het  gaat  om  een  landschap  waar  de  vocht-­‐huishouding  onderwerp  is  van     intensive  care.  Het  ritme  van  de  zee,  eb  en  vloed,  en  de  zeespiegelrijzing  op  de  lange  duur,     wordt  op  de  voet  gevolgd.  Ook  het  militaire  ritme  van  een  mogelijke  inundatie,  een     verhoogde  vochtigheidsgraad.  Net  als  de  chemische  samenstelling  van  de  buiten-­‐  en  de     binnenwateren,  zoet,  zout,  brak.  Elders  gebruik  ik  de  term  'ritmo-­‐geografie'.         Bram  Esser:  ‘Het  zijn  bespiegelingen  op  enerzijds  het  strikt  utilitaire  landschap  van  de     Haarlemmermeer  en  anderzijds  gaat  het  over  een  specifieke  manier  van  kijken  en  ervaren     zodat  je  binnen  dat  utilitaire  landschap  toch  nog  tal  van  verborgen  landschappen  kan     herkennen.’      De  polder  observeren,  verkennen,  beleven  en  ontdekken  In  de  Haarlemmermeerpolder  komt  op  verrassende  wijze  een  groot  deel  van  de  Hollandse  watergeschiedenis  samen.  Wat  kan  je  waarnemen  in  de  polder?  Een  stapeling  van  natuurlijke,  sociale,  militaire  en  waterbouwkundige  geschiedenis:  van  Waterwolf  tot  inpoldering,  van  militaire  stelling  tot  recreatielandschap.  Jaarlijks  wordt  20  tot  40  miljoen  m3  boezemwater  ingelaten  afhankelijk  van  de  droogte  van  de  zomer.  De  helft  van  dit  water  is  voor  het  op  peil  brengen  van  het  gewenste  waterpeil  in  de  sloten,  de  andere  helft  is  voor  het  verdunnen  en  doorspoelen  van  het  brakke  en  voedselrijke  kwelwater.    Een  bijzonder  kostbaar  proces.  Er  zijn  locaties  aangewezen  voor  waterberging  in  geval  van  waterovervloed.  De  aanleg  van  een  dijkenlandschap  als  geluidsbarriere  voor  Schiphol  is  in  ontwikkeling,  als  een  hedendaagse  interpreatie  van  het  begrip  ‘utilitaire’  dijken  als  recreatielandschap.  De  polder  is  woon-­‐  en  werkplek  geworden  voor  mensen  die  vooral  hun  netwerken  buiten  de  polder  hebben,  een  recreatielandschap  waar  steeds  met  schoon  water  de  

Page 5: Satellietgroep review stellingname 2013

 5  

polder  doorgespoeld  moet  worden  om  het  zout  uit  de  polder  te  wassen.  De  verwachting  is  dat  de  polder  de  komende  50  jaar  zouter  zal  worden.    Hoe  kan  je  deze  processen  inzichtelijk  en  ervaarbaar  maken?  

  Francois  Lombarts,  uit  gemeentelijke  beleidsnotities:     ‘Oppervlaktewater  is  publiek  eigendom  en  van  tenminste  één  zijde  publiekelijk  toegankelijk     (met  uitzondering  van  landelijk    wonen)’.    Projecten  Voor  Stellingname  zijn  een  aantal  ontdekkingsreizigers  uitgenodigd  om  vanuit  verschillende  posities  de  Haarlemmermeer  te  verkennen  -­‐  het  land,  het  water  en  de  mensen.  Samen  met  bewoners  en  experts  brachten  zij  als  ‘een  community  of  interpretation’  de  Haarlemmermeer  op  bijzondere  wijze  in  kaart,  onder  meer  door  subjectieve  cartografie.  Kunstenaars  en  landschapskenners  kozen  in  dit  project  positie  ten  aanzien  van  het  Noord-­‐Hollandse  landschap,  dat  door  economische  en  ecologische  dynamiek  aan  constante  verandering  onderhevig  is.  Stellingname  biedt  daarmee  nieuwe  aanknopingspunten,  inzichten  en  een  beter  begrip  om  het  door  polders  gedomineerde  kustlandschap  'te  lezen'.  Het  stelt  zowel  professionals  als  een  breder  publiek  in  staat  om  een  vertaalslag  naar  de  toekomst  te  maken.    Een  voorbeeld  hiervan  is  de  innovatieve  invulling  van  historisch  erfgoed  Kunstfort  bij  Vijfhuizen  als  onderdeel  van  de  Stelling  van  Amsterdam.  De  opzet  van  het  Kunstfort  was  autarkisch,  waarbij  onder  meer  een  meter  duinzand  op  het  dak  door  natuurlijke  filtratie  van  regenwater  het  fort  kon  voorzien  van  drinkwater.    Stellingname  kwam  tot  stand  in  een  samenwerking  van  Satellietgroep  met  het  Kunstfort  bij  Vijfhuizen  en  bijdragen  van  kunstenaar/publicist  Sjaak  Langenberg  (opening  7  april),  Polderonderzoeken  door  ontwerper  Francois  Lombarts,  filosoof  Bram  Esser,  stedenbouwkundigen  Jan  de  Graaf  &  Robert  Schütte,  landschapsarchitect  Ronald  Boer  &  Valerie  Dempsey  (UK),  kunstenaars  Jacqueline  Verhaagen,  Marjolijn  Boterenbrood,  de  installatie  ‘Vloei  I’  van  Bram  Vreven,  en  gastsprekers  fotograaf  Kadir  van  Lohuizen,  architect  Charlotte  Geldof  (BE),  curator  Ine  Gevers  en  museoloog  Peter  van  Mensch  (finnisage  23  juni).    ‘Verhalen  vormen  de  toegang  tot  het  mysterie  van  de  leefbaarheid.’  Filosoof  Bram  Esser  schreef  ’10  regels  voor  het  nieuwe  reizen’  en  ziet  deze  kunstenaars  als  ‘polderingenieurs’,  die  zich  verhouden  tot  verzonken  en  verborgen  landschappen.  Verbeeldingskracht  is  nodig  om  het  landschap  te  ontsluiten.  Een  onzichtbaar  landschap,  fysiek  getemd  door  logistieke  processen.  Esser  ziet  parallelen  tussen  verschillende  sociale  gemeenschappen  en  machines  zoals  gemalen  om  dit  kunstmatig  landschap  te  creëren.  Bram  ontdekte  tijdens  zijn  polderexpedities  onder  meer  een  koraalkweker  op  de  bodem  van  deze  voormalige  binnenzee.    Koraal  is  de  sensor  van  klimaatverandering.  Hij  schreef  het  essay  ‘Wonen  op  de  bodem  van  de  zee.  Opzoek  naar  de  verborgen  landschappen  van  de  Haarlemmermeer’.    ‘The  polder  a  vast  sinking  landscape’,  over  het  ontbreken  van  vast  grond  onder  je  voeten  Ontwerper  Francois  Lombarts  zwom  voor  zijn  project  ‘Ik  Wil  De  Polder  In’  door  de  sloten  en  greppels  van  de  Haarlemmermeerpolder  om  de  polder  te  leren  begrijpen.  Het  resulaat  vatte  hij  samen  in  het  videowerk  ‘Sinking  into  the  landscape'.  Hij  concludeerde  na  maanden  zwemmen  door  de  polder  dat  ‘het  water  hem  niet  raakte’.  Net  als  de  polderbewoners,  maar  in  zijn  geval  door  de  fysieke  beperking  van  een  wetsuit.  ‘Je  ziet  het  niet  en  je  kunt  het  nauwelijks  gebruiken’  staat  in  de  gemeentelijke  beleidsnotitie  en  ‘we  gaan  de  waterbeleving  versterken’.  Lombarts  bedacht  voor  de  Haarlemmermeerpolder  door  samentrekking  van  Rural  en  Urban  de  term  ‘Utopian  rurban  landscape’       Lombarts:  ‘‘  I  could  not  trust  the  half  earth  beneath  my  feet,  giving  way  and  sucking  me     deeper.  The  effort  required  to  pull  myself  out,  to  keep  my  head  above  water  was  almost  

Page 6: Satellietgroep review stellingname 2013

 6  

  unbearable,  yet  I  was  also  too  tired  to  notice.  Deceptively  demanding  conditions,  the  polder  a     vast  sinking  landscape,  where  sure  footing  could  not  be  guaranteed,  and  the  immense  effort     required  to  be  able  to  make  the  polder  habitable.’      ‘Salt.  If  you  have  too  much  you  die.  If  you  have  not  enough  you  die.’  Jaarlijks  wordt  20  tot  40  miljoen  m3  schoon  water  door  de  Haarlemmermeerpolder  gepompd  om  de  polder  door  te  spoelen  i.v.m.  verzilting  door  opborrelende  zoute  kwel.  Het  onderzoek  ‘Brak  Water,  Zilt  Land.  Zoutbelasting  of  de  prijs  van  het  inpolderen’  van  landschapsarchitect  Ronald  Boer  &  kunstenaar  Valerie  Dempsey  (UK)  maakt  de  samenhang  en  steeds  verschuivende  balansen  in  de  polder  en  daarbuiten  voor  een  breed  publiek  zichtbaar  en  ervaarbaar.    Op  24  punten  namen  Boer/Dempsey  en  polderbewoners  monsters  van  het  water  en  land  voor  de  ‘Waterbibliotheek’  en  ‘Mudscapes’.      De  fluctuerende  hoogteverschillen  van  het  water  in  Haarlemmermeerpolder  vormen  een  uitdaging  voor  de  pilot  ‘HWGGA’  van  kunstenaar  Jacqueline  Verhaagen.  Zij  onderzocht  samen  met  leerlingen  en  experts  de  technische  kennispotentie  van  de  polder  in  het  project  ‘Vloeibaar  Land’.  De  facinatie  voor  de  verborgen  onderwater  poezie  van  de  polder  resulteerde  in  de  proefopstelling  voor  het  waterkunstwerk  dat  de  zin  ‘Het  Water  Geeft  Geen  Antwoord’  (HWGGA)  door  wisselende  water-­‐  en  luchtdruk  ervaarbaar  maakt.    Kunstenaar  Marjolijn  Boterenbrood  trok  met  haar  satellietbus  de  Haarlemmermeerpolder  in  om  modderverhalen  te  vinden  voor  haar  project  ‘Mapping  Delta-­‐Land’.  Ze  maakte  met  bewoners  en  experts  het  besef  van  leven  in  dit  deltaland  zichtbaar  in  het  ‘Polderarchief’.  Ze  relateerde  ‘onze’  delta  aan  delta’s  elders  door  3  internationale  fotografen  uit  te  nodigen  werk  te  presenteren.    Fotograaf  Kadir  van  Lohuizen  sprak  tijdens  de  expertmeeting  (finissage  23  juni)  OVER  het  effect  van    zeespiegelstijing  in  6  delta  regio’s.  Over  zeewater  en  verzilting,  en  evacuatie  ‘when  the  water  does  not  leave’.  Hij  vertelt  over  New  Orleans  en  Katrina.  Hoe,  als  gevolg  van  het  afdammen  van  rivieren  het  slib  niet  meer  aangroeide,  de  natuurlijke  bescherming  verdween  en  New  Orleans  van  inlandse  stad  aan  zee  kwam  te  liggen.  En  hoe  na  Katrina  1  miljoen  mensen  niet  meer  terugkeerden  naar  de  stad….    De  verborgen  strategie  van  evacuatie?       Start:  zoek  zijwaarts,  weg-­‐wijzer,  re-­‐inundatie,  (n)u,  kunstevacuatie,  luchtverkenning,  finish:     zoek  zijwaarts  -­‐  Rechtwandeling  De  Graaf/Schütte    Stedenbouwkundigen  Jan  De  Graaf  en  Robbert  Schütte  ontwikkelden  een  'lopend  onderzoek'  over  de  Geniedijk  voor  hun  project  'Grenslandschappen  -­‐  een  verkenning  op  het  kruispunt  van  de  getrainde  tred  en  het  geschoolde  oog'.  Met  specialisten  en  door  literatuuronderzoek  ontstond  de  'Rechtwandeling'  op  het  kruispunt  van  de  militaire  en  toeristische  blik,  om  de  intelectuele  dimensies  van  reizen  te  stimuleren.  Het  project  gaat  over  iets  wat  je  niet  ziet.  Over  parallele  historische  ontwikkelingen  en  de  mogelijke  onderliggende  strategie  van  de  Stelling  van  Amsterdam  –  Unesco  Wereld  Erfgoed  –  namelijk  als  bescherming  van  het  Rijksmuseum?    Het  is  nog  steeds  een  militair  waterlandschap,  en  als  gidsen  bieden  De  Graaf/Schütte  een  ‘voice  over’  voor  wat  zij  een  ‘psychopatisch  landschap’  noemen.  Het  landschap  verzwijgt  de  geschiedenis,  namelijk  de  strategie  van  evacuatie.  De  Graaf/Schütte  verwijzen  naar  de  recente  Meerlaagsveiligheid  Strategie**  van  de  overheid    -­‐  gericht  op  1.  Risico  reductie  door  preventie  met  dijkversterkingen,  2.  ruimte  voor  de  rivier  en  maatregelen  in  de  ruimtelijke  ordening  en  3.  rampenbeheersing  en  slachtoffer  reductie  -­‐  en  vragen  zich  af  wie  bepaalt  wat  of  wie  beschermd  wordt  of  opgeofferd  bij  mogelijke  evacuatie?  ‘De  intelectuele  dimensies  van  het  landschap’  resulteert  volgens  De  Graaf/Schütte  uiteindeljk  in  de  relatie  ‘toerist  en  drone’,  waarbij  de  toerist  via  smartphones  en  GPS  zichzelf  kan  bekijken  als  toerist  in  het  landschap.  

Page 7: Satellietgroep review stellingname 2013

 7  

Tot  slot  een  citaat  uit  ‘Invasieve  exoten’  door  kunstenaar/publicist  Sjaak  Langenberg  (opening  7  april):     ‘Reizigers  vertrekken  en  landen  van  Schiphol  binnen  de  Stelling  van  Amsterdam  in  de     Haarlemmermeerpolder!  Reizigers  komen  zelden  terecht  in  de  directe  omgeving  van     luchthavens  in  tegenstelling  tot  (invasieve)  exoten  die  zich  verspreiden  in  de  directe  omgeving     van  havens  (via  ballastwater),  of  planten  en  dieren  die  via  luchthavens  een  onverwachte     bestemming  bereiken.  Langenberg  bepleit  ‘veldbedden’  in  de  Haarlemmermeerpolder  die     gestrande  reizigers  op  Schiphol  naar  een  onverwacht  reisdoel  brengen….         De  overlast  staat  buiten  kijf,  maar  de  poëzie  van  het  bewuste  én  onbewuste  transport  van     soorten  ook,  dus  ik  neem  graag  een  voorbeeld  aan  de  wijze  waarop  exoten  zich  verplaatsen     en  bepleit  hier  vandaag  de  Haarlemmermeerpolder  als  opvangplek  van  exoten  die  op     Schiphol  strandden.  Rode  Kruis,  zet  bij  calamiteiten  geen  veldbedden  neer  op  Schiphol,  maar     in  de  Haarlemmermeerpolder,  zodat  reizigers  zich  als  zaden  kunnen  verspreiden  rond  de     luchthaven  en  kennis  kunnen  nemen  van  een  stuk  Nederland  waar  ze  anders  aan  voorbij     zouden  zijn  gereden.       Maak  van  de  Haarlemmermeerpolder  de  meest  exotische  plek  van  Nederland.  Leve  de     invasieve  exoten!  Leve  de  co-­‐creatie  van  mens  en  natuur!’    Samenvattend  Het  doel  van  Stelingname  was  het  inzichtelijk  samenbrengen  van  de  verschillende  betekenislagen  –  historisch,  functioneel,  menselijk,  natuurlijk  en  wetenschappelijk  -­‐  die  de  Haarlemmermeer  als  representant  van  Nederlandse  waterrelaties  kenmerkt.  Door  locatie  specifieke  onderzoeken  en  resultaten  inzichtelijk  en  ervaarbaar  te  maken  met  een  brede  en  actieve  publieks-­‐  en  expertsbenadering.  Naast  de  historische  kaarten  in  de  stategische  ruimte  werd  ook  een  nieuwe  laag  is  toegevoegd  met  commentaren  en  anekdotes  van  bewoners,  bezoekers  en  schoolkinderen.  Bovendien  is  een  van  de  resultaten  van  Stellingname  -­‐  naast  de  nieuwe  werken  -­‐  de  nieuwe  cartografie  die  voegt  zich  bij  de  bestaande  historiche  cartografie,  n.l.  subjectieve  cartografie.  Museoloog  Peter  van  Mensch  stelt  dat  kunst  kán  bijdragen  in  het  discours  over  erfgoed  door  andere  concepten  in  te  brengen.      En,  zoals  met  alle  nieuwe  werken  worden  in  de  loop  van  de  tijd  nieuwe  betekenislagen  toegevoegd.  Een  aanzet  voor  vervolg,  als  hummus  om  op  door  te  werken.    Stellingname  gaat  over  overlevingstrategiën  om  te  overleven  in  de  polder!      Jacqueline  Heerema,  september  2013.      

Page 8: Satellietgroep review stellingname 2013

 8  

*  Identiteit  volgens  etnoloog  Gerard  Rooijakkers:    ‘Er  zijn  3  kenmerken  van  identiteit:  1.  territorium:  we  hechten  ons  in  ruimte:  de  mens  als  topofiel  wezen:  we  houden  van  plekken  2.  constructie  van  verleden:  we  hechten  ons  in  tijd;  je  hebt  of  je  maakt  geschiedenis,  geschiedenis  is  mensenwerk  en  zetten  we  naar  onze  hand:  rituelen,  vlag,  volkslied  3.  constructie  van  bloed:  culturele  constructie  van  ras,  verwantschap  tussen  mensen,  bloedverwanten,  mensen  van  blauw  bloed  (adel),  ook  folkore,  streekeigen  karakter  of  volksaard,  kenmerken  waar  mensen  zich  in  herkennen.    Er  zijn  3  locaties  voor  identiteit:  1.  identiteit  zit  in  het  hart,  zit  in  de  mens  zelf  (aangeboren)  2.  identiteit  zit  in  het  hoofd:  kennis    3.  identiteit  zit  in  het  hoofd  van  de  ander:  die  ander  projecteert  zijn  visie  op  een  persoon  of  groep’    **    Meerlaagsveiligheid  ‘Laag  1  is  de  belangrijkste  pijler  voor  risicoreductie.  Het  waterveiligheidsbeleid  bestaat  in  de  eerste  plaats  uit  preventie  en  kan  worden  aangevuld  met  inspanningen  voor  een  duurzame  ruimtelijke  inrichting  en  rampenbeheersing.  Maatregelen  in  laag  1  blijken  effectief  te  zijn  en  veelal  ook  kostenefficiënt.  Combinaties  met  maatregelen  in  andere  lagen  kunnen  echter  zowel  economisch  als  op  basis  van  een  bredere  afweging  verdedigbaar  zijn.  De  effectiviteit  en  kosteneffectiviteit  van  maatregelen  in  laag  2  liggen  genuanceerd  en  zijn  sterk  afhankelijk  van  de  karakteristieken  van  een  gebied.  Geleidingswerken  en  compartimenteringsdijken  kunnen  afhankelijk  van  de  situatie  (kosten)effectief  zijn,  evenals  het  beschermen  van  risicovolle  en  kwetsbare  objecten.  Gevolgenbeperkende  maatregelen  bij  inrichting,  locatiekeuze  en  herstructurering  lijken  enkel  kansrijk  wanneer  slim  mee  gekoppeld  wordt  met  andere  ruimtelijke  ontwikkelingen  of  onderhoudsopgaven.  Dit  vergt  echter  een  effectief  lange  termijn  beleid.  Laag  3  is  vooral  gericht  op  slachtofferreductie,  het  verbeteren  van  de  crisisbeheersingsorganisatie  lijkt  daarvoor  effectief  en  kostenefficiënt.  De  maatregelen  beperken  zich  veelal  tot  het  beter  benutten  bestaande  middelen  en  infrastructuur.  Daarbij  is  het  wel  van  belang  dat  een  aantal  veronderstelling  over  de  werking  van  de  rampenbeheersingsorganisatie  en  de  effectiviteit  daarvan,  nader  worden  onderzocht  en  getoetst.’  Bron:  Deltaprogramma  Kust,  ministerie  I  &  M.          

Page 9: Satellietgroep review stellingname 2013

 9  

Na  Stellingname:  het  vervolg    ‘Het  is  geen  wonder  dat  na  Stellingname  projecten  en  betrokkenen  de  ontwikkelde  kennis  en  visie  verder  delen  en  door  ontwikkelen.’    Denken  over  de  polder  en  nieuwe  water-­‐overlevingsstrategiën  is  actueel  in  binnen  en  buiteland.  Het  ontwikkelen  van  dubbele  duurzaamheid  staat  daarbij  centraal:  duurzame  relatie  met  partners,  zoals  Kunstfort  en  het  team,  de  deelnemende  kunstenaars,  bewoners  en  bezoekers;  maar  ook  duurzaam  denken  over  onze  relatie  met  water  en  land,  en  ‘innoverend’  erfgoed!      Het  Kunstfort  bij  Vijfhuizen  zal  de  bevindingen  van  Stellinganme  meenemen  in  de  Ringbiennale  2014.  De  aftrap  van  dit  samenwerkingsproject  van  het  Historisch  Museum  Haarlemmermeer,  Kunstfort  bij  Vijfhuizen,  Museum  De  Cruquius  en  Podium  voor  Architectuur  vindt  plaats  op  21  september  2013,  met  ondermeer  de  presentatie  van  de  ‘Waterbibliotheek’  die  Ronald  Boer  en  Valerie  Dempsey  voor  Stellingname  ontwikkelden.      Stedenbouwkundigen  Jan  de  Graaf  &  Robert  Schütte  werken  met  het  Kunstfort  aan  een  uitwerking  van  hun  militaire  wandeling  ihkv  ‘Militair  Landschap’  en  Unesco  Wereld  Erfgoed.    Marjolijn  Boterenbrood  en  Ronald  Boer/Valerie  Dempsey  zijn  selecteerd  voor  deelname  aan  het  langlopende  project  ‘Balanceren  tussen  Zoet  en  Zout’  van  de  Bewaerschole  in  Zeeland.    De  Video  ‘Sinking  into  the  landscape’  van  ontwerper  Francois  Lombarts  voor  Stellingname  werd  door  Satellietgroep  en  GeoAIR  geselecteerd  voor  het  ‘Now  Wakes  The  Sea’  Film  Festival  @  Batumi  Beach  in  Georgië  in  augusts  2013.  De  video  is  opgenomen  in  het  meerdaagse  programma  ‘Kassymposium  Polder  Zoekt  Liefhebber  ‘  op  21  en  22  september  2013  in  De  Bovenlanden,  Wilnis.  Hunnie  is  een  project  van  ontwerpers  Henriëtte  Waal  &  Sophie  Krier.    Filosoof  Bram  Esser  raakte  in  contact  met  Schiphol  en  werkt  mogelijk  mee  aan  de  viering  van  100  jaar  Schiphol  in  2016.    Curator  Jacqueline  Heerema  /Satellietgroep  gaf  in  augustus  2013  een  lezing  over  ‘Inclusive  Innovatory  Heritage’  tijdens  de  internationale  museologische  conferentie  ICOMRio2013  in  Rio  de  Janeiro,  Brazilië.      

 Flyer  ‘Polder  zoekt  liefhebber’  -­‐  Hunnie

Page 10: Satellietgroep review stellingname 2013

 10  

Communcatiestructuur  Stellingname  Vormgever  Jonmar  van  Vlijmen  –  Studio  ICW,  Amsterdam                            

 

Page 11: Satellietgroep review stellingname 2013

 11  

Communicatiebeeld  Stellingname  Jacqueline  Heerema  –  Francois  Lombarts  –  Studio  Duel                        Toepassingen:    websites,  facebook,  banner,  flyers    

   Communicatiebeeld    

   Banner  

Page 12: Satellietgroep review stellingname 2013

 12  

Publieksbereik:    bezoekers  tentoonstelling     1380  Leerlingen         1726  Mileubende  over  duurzaamheid      150  Nova  College                50  Rondleidingen            150  Totaal           3456  (bron:  Kunstfort)      

   Krantenartikel:  Bewoners  bezoeken  satellietbus    

Page 13: Satellietgroep review stellingname 2013

 13  

   

   Aanbieding  NS  Spoor:bereik  1.3  miljoen    

   ‘Modder  en  Kwel’  op  websites  en  Facebook  

Page 14: Satellietgroep review stellingname 2013

 14  

Artikel  Jan  de  Graaf  en  Robert  Schütte  ‘Grenslandschappen.  De  Stelling  van  Amsterdam  als  attractie’    in  het    zomernummer    ‘Vakantie’  in  het  tijdschrift  De  Helling,  Wetenschappelijk  Bureau  Groen  Links.            

 

Page 15: Satellietgroep review stellingname 2013

 15  

             

Page 16: Satellietgroep review stellingname 2013

 16  

             

Page 17: Satellietgroep review stellingname 2013

 17  

 Tentoonstelling  Stellingname  in  het  Kunstfort  bij  Vijfhuizen    ruimte  4:  'Ik  wil  de  Polder  In'  -­‐  Francois  Lombarts  ruimte  5:  Strategische  Ruimte  over  Stellingname  ruimte  5:  'Dwaaltochten  door  Schiphol'  -­‐  Bram  Esser  ruimte  6:  'Brak  Water,  Zilt  Land.  Zoutbelasting  of  de  prijs  van  het  inpolderen'  -­‐  Ronald  Boer  ruimte  10  Poterne:  'Vloei-­‐  Flow  I'  -­‐    Bram  Vreven  ruimte  14  Historische  doorgang  en  op  de  Geniedijk:  'Grenslandschappen  -­‐  een  verkenning  op  het  kruispunt  van  de  getrainde  tred  en  het  geschoolde  oog'  -­‐  Jan  de  Graaf  en  Robert  Schütte    ruimte  31:  'Vloeibaar  Land'  -­‐  Jacqueline  Verhaagen  ruimte  43:  'Mapping  Delta-­‐Land'  -­‐  Marjolijn  Boterenbrood    Zaalteksten  zijn  de  verbindende  elementen  die  in  een  uniform  format  overal  terugkomen:  aanwezig,  herkenbaar  en  bescheiden  (niet  conflicterende  met  de  werken  van  de  makers  zelf)  -­‐  in  iedere  ruimte:  zaaltekst  (over  het  werk  en  de  maker)    -­‐  in  de  strategische  ruimte  onstaat  een  reflectieve  tentoonstelling  uit  alle  projecten  en  bevindingen:  1.  legenda's    2.  foto's  die  steeds  worden  aangevuld  tijdens  de  tentoonstelling  3.  bewoners/bezoekers  quotes,  zoals  'In  mijn  straat  is  ooit  een  schip  vergaan'  bron:    Thea  Gerritsma    4.  strategische  glazen  tafel  met  4  plattegronden  als  lagen  in  transparant  folie  5.  post-­‐it  notitieblokken  en  pennen  voor  bijdragen  van  bezoekers/bewoners  6.  145  pionnetjes  die  verwijzen  naar  145.000  inwoners  van  de  Haarlemmermeerpolder  7.  2  monitors  met:  1.  woordenwolk  stellingname    +  2.  4  historische  plattegronden    8.  subjectieve  cartografie      Bronnen  achterwand:  Foto's  van  work  in  progress  van  Lombarts  en  Boer  door  Marjolijn  Boterenboord  Foto  ‘Het’/Verhaagen  door  Esther  Polak  Foto  Liniepad  door  De  Graaf/Schütte  Foto  modderuniversum  door  Jacqueline  Heerema  Deltakaart:  Physical  Geography  (of  the  world),  Black  (1854)    -­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐    

Monitors:  

monitor  1.  (links)  synoniemen.net  monitor  2.  (rechts)  4  historische  plattegronden  schuiven  over  elkaar  en  maken  de  ontwikkeling  van  de  polder  zichtbaar  tot  nu:  Waterwolf,  Haarlemmermeer  (1855)  Polderverkaveling  (1870)  Stelling  van  Amsterdam  (1891)  Waterkaart  door  Francois  Lombarts  (2013)    

Met  dank  aan:  Eliane  Esther  Bots  

(ZAALTEKST  in  en  over  de  strategische  ruimte)  

Page 18: Satellietgroep review stellingname 2013

 18  

   Stellingname  -­‐  water,  land  &  innoverend  erfgoed  Ruimte  in  het  Kunstfort:  5    (titel:)  Strategische  ruimte  voor  subjectieve  cartografie    over  'Stellingname  –  water,  land  en  innoverend  erfgoed’  7  april  t.m  23  juni  2013  in  Kunstfort  bij  Vijfhuizen  Gastcurator:  Jacqueline  Heerema/Satellietgroep    www.kunstfort.nl  www.satellietgroep.nl    (wat:)  Deze  strategische  ruimte  toont  het  onderzoeksproces  van  Stellingname.  Het  project  -­‐  en  de  ontwikkeling  van  de  onderzoeken  -­‐  loopt  tot  23  juni;  dan  reflecteren  we  samen  op  onze  bevindingen.    Wie  bepaalt  wat?  Stellingname  gaat  over  onze  relatie  met  water,  land  en  innoverend  erfgoed.  Hoe  kunnen  we  die  relatie  onderzoeken,  wat  kunnen  we  ontdekken,  en  op  welke  wijze  kunnen  deze  ontdekkingen  bijdragen  aan  beter  begrip  van  onze  dagelijkse  omgeving?  Onze  relatie  met  water  en  land  in  verleden,  heden  en  toekomst  is  een  zaak  van  iedereen.  Gaan  we  in  verzet,  passen  we  ons  aan  of  zoeken  we  nieuwe  posities?  Satellietgroep  nodigt  samen  met  Kunstfort  bij  Vijfhuizen  kunstenaars  en  wetenschappers  uit  om  met  lokale  ‘kenners’  als  partners  het  gebied  bloot  te  leggen,  waarbij  lokale  kennis  en  narratieven  zich  verbinden  aan  observaties  en  onderzoeken.  Op  deze  wijze  worden  het  gebied  en  haar  bewoners  geactiveerd  en  wortelen  de  projecten  en  daaruit  voortvloeiende  voorstellen  of  ‘stellingnames’  in  de  verschillende  gemeenschappen.    Iedereen,  ook  u  kan  bijdragen  vanuit  persoonlijk  en  professioneel  perspectief,  aan  een  meer  duurzame,  culturele,  historisch  transparante,  maatschappelijk  gewortelde  en  op  de  toekomst  gerichte  ontwikkeling  van  het  waterlandschap  waarin  we  leven.  Stellingname  vraagt  een  actieve  houding.  Gastcurator  Jacqueline  Heerema  gebruikt  de  term  ‘interpretatieve  gemeenschap’.  Stellingname  is  een  open  uitnodiging  voor  dialoog  over  water  en  land.    De  gekozen  methode  is  veldwerk.  Met  een  ‘open  mind’  als  voorwaarde  om  te  kunnen  ‘ont’dekken.    Een  emmer  De  grootste  opgave  waar  Nederland  als  deltaland  voor  staat  is  onze  omgang  met  water  en  land.  De  zeespiegel  stijgt,  het  land  klinkt  in,  de  zout/zoet  water  balans  raakt  verstoord  en  rivieren  zijn  te  droog  of  te  vol.  Duurzame  omgang  met  water  is  van  groot  belang  voor  iedereen.  Nederland  is  een  aantrekkelijk  land  om  in  te  wonen  en  werken,  maar  ook  een  kwetsbaar  land.  De  fragiele  balans  tussen  mens  en  omgeving  staat  steeds  onder  druk  door  klimaatverandering,  economische  en  politieke  processen.  Het  verkennen,  onderzoeken  en  op  verschillende  manieren  zichtbaar  te  maken  van  onze  relatie  met  water  en  land  draagt  bij  aan  een  beter  begrip  van  de  opgaven  waar  we  met  z’n  allen  voor  staan  in  Nederland,  en  daarbuiten.  Water  is  n.l.  fluïde.  Je  hebt  een  emmer  nodig  om  water  te  kunnen  bevatten.  Of  begrip  van  deze  polder.    Beleving  en  kennis  Nederland  kenmerkt  zich  door  een  rijke  én  innoverende  cultuurhistorie  op  het  gebied  van  de  kunsten  én  watermanagement.  Deze  twee  unieke  cultuurhistorische  domeinen  zijn  complementair  en  samen  vormen  ze  het  geheel  dat  Satellietgroep  aan  elkaar  verbindt,  ook  tijdens  de  manifestatie  

Page 19: Satellietgroep review stellingname 2013

 19  

Stellingname.  Waardevol  in  deze  is  het  begrip  'cultuurlandschap'  als  typering  van  ons  deltalandschap.  Oerhollands,  en  niet  direct  waarneembaar  voor  de  argeloze  bezoeker.  Transparantie  -­‐  zichtbaar  en  ervaarbaar  maken  -­‐  van  dit  'man  made'  landschap  is  het  doel.    Heerema  heeft  voor  Stellingname  de  term  ‘innoverend  erfgoed’  bedacht.  Binnen  het  erfgoed-­‐denken  bestaat  ‘innovative  heritage’  vooral  als  het  zoeken  naar  nieuwe  vormen  van  beheer,  behoud  en  ontsluiten  van  erfgoed.  ‘Innoverend  erfgoed’  gaat  uit  van  een  actieve  dynamische  rol  van  het  water  en  land  zélf  als  actoren  in  vernieuwend  denken.  Wat  kunnen  we  leren  van  de  wisselwerking  tussen  land  en  water  en  op  welke  wijze  kunnen  artistieke  onderzoeken  bijdragen  aan  het  ontwikkelen  van  nieuwe  inzichten?  Verbeelding  en  beleving  zijn  de  katalysatoren  in  dit  proces.  Kunstenaars  (in  de  meest  brede  zin  van  het  woord)  verkennen  nieuwe  denkrichtingen  en  blikvelden  waaruit  we  nieuwe  zienswijzen  en  inzichten  kunnen  destilleren.    De  polder  observeren,  verkennen,  beleven  en  ontdekken  In  de  Haarlemmermeerpolder  komt  op  verrassende  wijze  een  groot  deel  van  de  Hollandse  watergeschiedenis  samen.  Wat  kan  je  waarnemen  in  de  polder?  Een  stapeling  van  natuurlijke,  sociale,  militaire  en  waterbouwkundige  geschiedenis:  van  Waterwolf  tot  inpoldering,  van  militaire  stelling  tot  recreatielandschap.    Hoe  kan  je  de  polder  verkennen  en  in  kaart  brengen?  Ontwerper  Francois  Lombarts  zwemt  sinds  januari  600  km  door  alle  vaarten,  sloten  en  greppels.  Onderweg  documenteert  hij  zijn  bevindingen  die  als  residuen  aanspoelen  in  het  Kunstfort  voor  verdere  reflecties.  Kunstenaar  Marjolijn  Boterenbrood  verbindt  deze  polder  aan  deltagebieden  elders.  Landschapsarchitect  Ronald  Boer  onderzoek  de  prijs  van  verzilting.  We  hebben  heel  veel  schoon  water  nodig  om  de  polder  door  te  spoelen  en  schoon  en  gezond  te  houden,  kostbare  processen  die  niet  voor  iedereen  zichtbaar  zijn.  Filosoof  Bram  Esser  schreef  '10  regels  voor  het  nieuwe  reizen'  als  start  voor  ‘Dwaaltochten  door  Schiphol’.  Kunstenaar  Jacqueline  Verhaagen  onderzoekt  de  wisselwerking  tussen  poldertechniek  en  -­‐poëzie.  Stedenbouwkundigen  Jan  de  Graaf  en  Robert  Schütte  verkennen  het  kruispunt  van  de  militaire  en  de  toeristische  blik.  Methodes  voor  observaties  en  instructies  volgen.....  !    (wie:)  Gastcurator  Jacqueline  Heerema  (Den  Haag,  1958)  stelt  voor  het  Kunstfort  bij  Vijfhuizen  met  makers  en  co-­‐makers  de  manifestatie  'Stellingname  -­‐  water,  land  &  innoverend  erfgoed'  samen.  Heerema  is  conceptueel  kunstenaar,  studeerde  museologie  en  is  mede-­‐oprichter  van  kunstenaarsinitiatief  Satellietgroep  (Den  Haag,  2006).  Satellietgroep  onderzoekt  de  invloed  van  veranderende  zee-­‐  en  waterlandschap  op  mensen,  gemeenschappen  en  leefomgeving  in  binnen-­‐  en  buitenland.    met  dank  aan:  de  makers  en  co-­‐makers,  het  Kunstfort  met  alle  Fortgenoten,  VSBfonds,  SNS  Reaal  Fonds,  Gemeente  Haarlemmermeer,  Studio  Duel,  Jonmar  van  Vlijmen  -­‐Studio  ICW,  Rob  te  Riet.    ____  

Page 20: Satellietgroep review stellingname 2013

 20  

Korte  historische  schets    In  de  Haarlemmermeerpolder  komt  op  verrassende  wijze  een  groot  deel  van  de  Hollandse  watergeschiedenis  samen.  Wat  kan  je  waarnemen  in  de  polder?  Een  stapeling  van  natuurlijke,  sociale,  militaire  en  waterbouwkundige  geschiedenis:  van  Waterwolf  tot  inpoldering,  van  militaire  stelling  tot  recreatielandschap.    Na  de  laatste  IJstijd  veranderde  de  ijzige  toendra  door  een  stijgende  zeespiegel  in  een  Hollands  kustlandschap  met  strandwallen  en  lagunes.  De  zee  breekt  af  en  toe  door  de  duinenrij,  zet  klei  af  en  rivieren  voeren  uit  Europa  zand,  grint  en  klei  aan.  Er  ontstaat  veen  door  afstervende  plantenresten.    De  sociale  geschiedenis  gaat  terug  tot  de  eerste  pioniers  die  zich  rond  het  jaar  1000  vestigden  op  de  veengronden  aan  de  binnenduinen.  Veen  =  brandstof.    Uit  meren  en  meertjes  ontstond  het  Haarlemmermeer  als  een  binnenzee  en  Vijfhuizen  was  een  landtong.  De  bijnaam  van  deze  binnenzee  was  de  ‘Waterwolf’  die  dorpen  (ook  Vijfhuizen)  opgeslokte.  Een  natuurlijk  en  militair  strijdtoneel  met  grote  overstromingen  en  onder  meer  de  zeeslag  tussen  de  Spaanse  Vloot  en  Watergeuzen.    Al  in  1615  zijn  er  plannen  voor  drooglegging,  maar  pas  in  1849-­‐1852  ontstaat  door  innovatief  droogmalen  met  drie  stoomgemalen  de  Haarlemmermeerpolder.  De  zware  klei  maakt  teelt  van  aardappels,  suikerbiet,  tarwe  en  ui  mogelijk,  later  ook  koolzaad  en  bloembollen.    Van  1885-­‐1914  wordt  de  Stelling  van  Amsterdam  aangelegd  in  een  kring  van  ca.  15  kilometer  rond  het  centrum  van  Amsterdam.  In  geval  van  oorlog  kon  de  regering  en  het  leger  zich  binnen  de  Stelling  terugtrekken  met  onder  meer  eigen  drinkwatervoorzieningen.  Indien  nodig  kon  het  gebied  buiten  de  Stelling  door  inundatie  (onder  water  zetten  van  land)  de  vijand  op  afstand  houden.  Fort  Vijfhuizen  wordt  aangelegd  op  een  zandophoging.  Op  het  dak  van  het  Fort  ligt  tot  op  heden  een  meter  duinzand  dat  door  filtering  van  regenwater  een  eigen  drinkwatervoorziening  mogelijk  maakt,  maar  nu  verdwijnt  het  water  in  het  riool.  Opmerkelijk  is  ook  dat  in  de  2e  Wereldoorlog  ‘omgekeerde  inundatie’  werd  overwogen  om  de  aftocht  van  Duitsers  via  Noord  Nederland  te  bemoeilijken.    De  drooggemalen  polder  Haarlemmermeer  is  omringd  door  65  km  Ringvaart  die  de  woonkernen  verbindt  en  wordt  doorsneden  door  de  Geniedijk.  Binnen  de  polder  groeit  luchthaven  Schiphol  met  een  internationale  bedrijvenzone,  en  is  een  landschapspark  in  ontwikkeling  met  dijken  om  het  vlieglawaai  te  absorberen.  Park  21  is  in  ontwikkeling  met  mogelijke  waterberging  door  overvloedig  rivierwater  door  smeltende  gletsjers.  Pompen  met  eb  en  vloed  moeten  de  toestroom  van  zout  water  ten  opzichte  van  zoet  water  reguleren,  terwijl  in  de  polder  zoute  kwel  opborrelt  en  voedselproductie  voor  de  metropool  een  meer  biologisch  karakter  krijgt.  Nieuw  stedelijk  wonen  vraagt  om  recreatie  die  aansluit  bij  verschillende  leefstijlen  en  leeftijdsgroepen.  Groei  en  krimp  vraagt  om  flexibiliteit.  (diverse  bronnen)  

Page 21: Satellietgroep review stellingname 2013

 21  

 De  'Waterwolf'  

Page 22: Satellietgroep review stellingname 2013

 22  

Polderverkaveling  1855  

Page 23: Satellietgroep review stellingname 2013

 23  

Stelling  van  Amsterdam  1891  

Page 24: Satellietgroep review stellingname 2013

 24  

(LEGENDA  voor  in  de  strategische  ruimte)      Legenda  Stellingname:  Stellingname  is  7  maal  gevonden  als  synoniem  van  een  ander  trefwoord:  standpunt  (zn)  :  bewering,  convictie,  denkbeeld,  gedachte,  gevoelen,  gezichtspunt,  gezindheid,  houding,  ingesteldheid,  instelling,  inzicht,  mening,  oogpunt,  oordeel,  opinie,  opstelling,  optie,  opvatting,  overtuiging,  perspectief,  platform,  positie,  stelling,  stellingname,  uitgangspunt,  visie,  zienswijze  mening  (zn)  :  convictie,  denkbeeld,  denkwijs,  denkwijze,  dunk,  gedacht,  gedachte,  geest,  gevoelen,  gezindheid,  idee,  inzicht,  inzien,  kijk,  oordeel,  opinie,  opvatting,  overtuiging,  standpunt,  stellingname,  visie,  zienswijze,  zin  opvatting  (zn)  :  begrip,  beoordeling,  beschouwing,  convictie,  denkbeeld,  denkwijze,  dunk,  gedachte,  geest,  gevoelen,  inzicht,  kijk,  mening,  oordeel,  opinie,  optie,  overtuiging,  standpunt,  stellingname,  visie,  zienswijze  gedachte  (zn)  :  convictie,  denktrant,  denkwereld,  denkwijs,  denkwijze,  gedachtenwereld,  gezindheid,  inzicht,  mening,  oordeel,  opinie,  opvatting,  overtuiging,  standpunt,  stellingname,  zienswijze  opinie  (zn)  :  convictie,  denkbeeld,  gedachte,  gevoelen,  gezindheid,  inzicht,  mening,  oordeel,  opvatting,  overtuiging,  standpunt,  stellingname  oordeel  (zn)  :  convictie,  discretie,  gevoelen,  inzicht,  mening,  opinie,  opvatting,  overtuiging,  standpunt,  stellingname,  zienswijze  opstelling  (zn)  :  houding,  standpunt,  stellingname  Bron:  synoniemen.net                

                                                         

Page 25: Satellietgroep review stellingname 2013

 25  

       

   Modderuniversum  ,  foto  Jacqueline  Heerema      Strategische  tafel  met  post-­‐it  bijdragen  van  bezoeker  en  bewoners  bijdragen  aan  de  strategische  ruimte  (selectie):  ‘In  mijn  straat  is  ooit  een  schip  vergaan’  -­‐    kunstfortrondleider  Thea  Gerritsma    ‘We  gaan  de  waterbeleving  versterken’  -­‐  uit  beleidsnotitie  gemeente  Haarlemmemeer  ‘Mijn  gouden  schoenen  zijn  voor  toekomstige  archeologen’  –  Marjolijn  Boterenbrood  ‘Door  het  oog  van  de  naald…  bijna  verdronken’  ‘Mijn  eerste  rondje  fietsen  in  de  HLMR  in  plaats  van  er  om  heen,  beneden  NAP,  maar  boven  elk  peil’  ’s  Zomers  na  schooltijd  met  zijn  allen  van  de  steiger  afspringen  (of  van  de  brug  voor  de  stoere  jongens).  Lekker  zwemmen  leren  in  de  Ringvaart,  ’s  Winters  schaatsen  op  de  Fortgracht.’  ‘Ik  zorg  mede  voor  jullie  droge  voeten’  –  Rijnlander  ‘Zonder  kennis  van  het  verleden  ontstaat  er  geen  nieuw  heden’  –  Ben  ‘Ik  heb  droge  voeten  dus  ze  zijn  niet  nat’  

Page 26: Satellietgroep review stellingname 2013

 26  

     

     

   De  strategische  tafel,  foto  Thomas  Lenden  

Page 27: Satellietgroep review stellingname 2013

 27  

   

Page 28: Satellietgroep review stellingname 2013

 28  

l(lezing  opening  Stellingname  7  april  2013)    (titel:)  ‘Veldbedden  in  de  polder’    Sjaak  Langenberg  (’s-­‐Hertogenbosch,  1968)    kunstenaar,  essayist    www.sjaaklangenberg.nl    Kunstenaar  Sjaak  Langenberg  strandde  24  uur  op  Schiphol  en  bracht  een  slapeloze  nacht  door  in  een  luxe  hotel  op  de  luchthaven.  Kan  dat  niet  anders?  vroeg  hij  zich  af.  De  natuur  rondom  een  luchthaven  kan  verlangens  aanwakkeren.  Daar  zie  je  de  eerste  palmboom  als  aankondiging  van  het  verblijf  op  een  tropisch  eiland.  Of  het  is  juist  het  laatste  stukje  polder  dat  je  ziet  voordat  je  huiswaarts  keert.    Reizigers  komen  zelden  terecht  in  de  directe  omgeving  van  luchthavens  in  tegenstelling  tot  (invasieve)  exoten  die  zich  verspreiden  in  de  directe  omgeving  van  havens  (via  ballastwater),  of  planten  en  dieren  die  via  luchthavens  een  onverwachte  bestemming  bereiken.  Langenberg  bepleit  ‘veldbedden’  in  de  Haarlemmermeerpolder  die  gestrande  reizigers  op  Schiphol  naar  een  onverwacht  reisdoel  brengen.        Via  de  intercom  van  het  Cals  College,  een  middelbare  school  in  IJsselstein  werd  in  1999  het  volgende  bericht  verspreid:    'Your  attention  please,  passengers  for  KLM,  flight  837  to  Singapore,  immediate  boarding  please  at  gate  B2'.  Leerlingen  met  rugzakjes  haastten  zich  naar  de  klas.  De  aula  van  het  Cals  College  werd  door  mijn  toedoen  doelbewust  iedere  dag  op  een  ander  tijdstip  een  kwartier  lang  live  verbonden  met  de  omroepcentrale  van  Schiphol.  Het  geluidskunstwerk  vond  zijn  aanleiding  in  het  verband  tussen  de  geluidsoverlast  rond  Schiphol  en  de  interferentie  die  wordt  veroorzaakt  door  de  zendmast  van  Lopik.  Je  kunt  in  IJsselstein  Radio  3  op  je  broodrooster  ontvangen.  Omroepberichten  van  Schiphol  in  een  schoolaula  leken  mij  volstrekt  logisch  in  IJsselstein.  Zonder  de  geluidslimieten  te  overschrijden,  kon  Schiphol  uitbreiden  in  de  verbeelding,  terwijl  docenten  en  leerlingen  de  school  even  konden  ontvluchten.  In  de  akoestische  verbintenis  konden  ze  elkaar  bevrijden.  De  aula  werd  dagelijks  heel  even  een  vertrekhal.  Het  tijdstip  waarop  de  verbinding  werd  gelegd  was  vooraf  niet  bekend,  zodat  de  omroepberichten  iedere  keer  als  een  verrassing  kwamen.  Goed  voor  je  talen.  Maar  een  beetje  gemeen  was  het  ook  wel.  Want  terwijl  leerlingen  naar  een  klaslokaal  liepen  voor  een  pittig  lesje  wiskunde,  hoorden  ze  dat  op  dat  moment  een  vliegtuig  naar  New  York,  Casablanca  of  Hongkong  vertrok.    Mijn  karakterisering  van  een  luchthaven  als  een  plek  waar  vooral  je  fantasie  een  vlucht  kan  nemen  veranderde  drastisch  in  2001.  Niet  omdat  ik  door  het  kunstproject  ineens  de  omroepberichten  met  werk  was  gaan  associëren  in  plaats  van  vakantie.  Niet  door  9-­‐11.  Maar  door  een  onverwacht  verblijf  op  Schiphol  op  4  februari  2001.  Op  die  dag  vertrokken  wij  voor  drie  maanden  naar  Nieuw-­‐Zeeland.  Alles  was  tot  in  de  puntjes  voorbereid.  We  hadden  al  maanden  aan  onze  conditie  gewerkt,  zodat  we  fit  aan  onze  reis  zouden  beginnen.  Conditioneel  verkeerden  we  in  topvorm.    Er  werd  ijzel  voorspeld.  Behoedzaam  rijdend  bereikten  heelhuids  de  luchthaven.  Daar  zagen  we  dat  ons  vliegtuig  een  fikse  vertraging  had  opgelopen.  Die  vertraging  zou  sluipenderwijs  toenemen.  Steeds  een  uurtje  erbij.  Na  een  tijdje  hadden  we  de  taxfree  shops  wel  gezien.  De  reisliteratuur  bood  ook  geen  soelaas,  want  die  konden  we  al  dromen.  De  eerste  vermoeidheidsverschijnselen  veroorzaakt  door  het  luchthavenklimaat  werden  merkbaar.  De  verveling  sloeg  toe.  Het  Gatenummer  veranderde.  We  werden  naar  de  allerlaatste  Gate  helemaal  aan  het  einde  van  een  pier  verwezen.  Kenners  hebben  mij  later  verteld  dat  dit  een  bewuste  tactiek  is  om  relletjes  die  tussen  passagiers  en  personeel  uitbreken  aan  het  zicht  van  de  andere  reizigers  te  onttrekken.  Het  werd  later  en  later.    We  aten  op  Schiphol.  Dat  was  meteen  aanmerkelijk  minder  gezond  dan  we  de  maanden  daarvoor  hadden  gedaan.  En  toen  uiteindelijk  het  vliegtuig  arriveerde  bleek  dat  er  een  technisch  mankement  was  waardoor  we  pas  de  volgende  dag  zouden  vertrekken.    Om  23.00  ’s  avonds  stonden  we  in  de  rij  van  het  Sheraton  Amsterdam  Airport  Hotel.    

Page 29: Satellietgroep review stellingname 2013

 29  

Lamgeslagen  door  de  intercomberichten  wachten  we  gelaten  op  ons  lot  voor  de  incheckbalie  van  het  hotel.  We  waren  al  een  dag  onderweg  in  het  wezenloze  vacuüm  van  de  luchthaven.  “Dat  ik  dat  nog  mag  meemaken!”  riep  een  passagier  in  de  rij  enthousiast,  zwaaiend  met  de  folder  van  het  Sheraton.  Sommige  mensen  zouden  uit  zelfbescherming  moeten  worden  gewaarschuwd  voor  de  scherpe  kantjes  van  hun  optimisme.    Welcome  Mister  Langenberg  stond  er  op  de  televisie  in  de  luxe  kamer  die  per  nacht  net  zoveel  kost  als  een  enkele  reis  Hong  Kong.  Daar  hadden  we  nu  al  kunnen  zijn,  maar  in  plaats  daarvan  zat  ik  met  mijn  been  tussen  de  broekenpers,  een  wanhopige  slapstick  om  mijn  reisgezel  aan  het  lachen  te  maken.  Ik  deed  geen  oog  dicht.  In  één  slapeloze  nacht  werd  mijn  zorgvuldig  opgebouwde  conditie  totaal  afgebroken.    De  volgende  morgen  zaten  we  om  zes  uur  aan  het  ontbijt.  De  stewardessen  wisten  toen  al  dat  we  nog  later  zouden  vertrekken;  zij  begonnen  pas  om  half  acht  aan  hun  croissantjes.  Het  onheil  was  nog  niet  afgewend.  Tijdens  het  ontbijt  brak  een  stuk  van  een  kies  van  mijn  reisgezel  af.    Toen  we  eindelijk  na  24  uur  waren  vertrokken  was  het  in  het  vliegtuig  ook  weer  raak.  Vrienden  hadden  een  cadeautje  gegeven  dat  we  pas  op  grote  hoogte  mochten  openmaken.  Toen  we  het  pakketje  opende  zaten  er  tot  onze  verbazing  teennagels  in.  Op  de  begeleidende  ansichtkaart  uit  Schiermonnikoog  stond  dat  deze  schelpjes  geluk  zouden  brengen.  Maar  zouden  ze  dat  nog  steeds  doen  in  deze  vermorzelde  staat?      Sinds  dit  gedwongen  verblijf  op  de  luchthaven  Schiphol  kijk  ik  heel  anders  naar  beelden  van  gestrande  reizigers.  De  bekende  taferelen  van  mensen  die  lamlendig  tegen  hun  reisbagage  aanhangen  of  op  een  door  het  Rode  Kruis  verstrekt  veldbed  de  slaap  niet  kunnen  vatten.  Een  jetlag  komt  nog  harder  aan  als  je  hem  oploopt  terwijl  je  je  niet  verplaatst.    Kan  dat  niet  anders?  vroeg  ik  mij  af.  De  natuur  rondom  een  luchthaven  kan  verlangens  aanwakkeren.  Daar  zie  je  de  eerste  palmboom  als  aankondiging  van  het  verblijf  op  een  tropisch  eiland.  Of  het  is  juist  het  laatste  stukje  polder  dat  je  ziet  voordat  je  huiswaarts  keert.    Toch  komen  reizigers  zelden  terecht  in  de  directe  omgeving  van  luchthavens.  Ze  worden  per  taxi,  bus,  metro  of  trein  naar  Amsterdam  vervoerd  of  strandden  in  een  anoniem  hotel  dat  het  niet  zo  nauw  neemt  met  de  streekeigen  eigenschappen  van  de  Haarlemmermeerpolder.    We  zouden  een  voorbeeld  kunnen  nemen  aan  de  wijze  waarop  invasieve  exoten  zich  verspreiden  in  de  directe  omgeving  van  havens  (via  ballastwater),  of  planten  en  dieren  die  via  luchthavens  een  onverwachte  bestemming  bereiken.  Ieder  vliegtuig  met  toeristen  neemt  miljarden  parasieten,  bacteriën  en  virussen  mee.  Al  in  de  negentiende  eeuw  en  de  vroege  twintigste  eeuw  ontdekte  men  bizarre  en  onbekende  planten  in  de  buurt  van  havens  en  spoorwegstations.  (Reumer,  De  ontplofte  aap,  blz.  53)    Volgens  de  Definitie  van  de  Nederlandse  Voedsel  en  Warenautoriteit  is  een  exoot  een  plant,  dier,  of  ander  organisme,  die  van  nature  niet  in  Nederland  voorkomt.  Deze  exoten  komen  door  menselijk  handelen  in  ons  land  terecht.  Via  de  wereldwijde  handel  in  (uitheemse)  planten  en  dieren,  door  als  verstekeling  mee  te  liften  in  verpakkingshout,  containers,  boten  of  vrachtwagens  die  goederen  vervoeren,  of  via  vakantiegangers  die  exotische  planten,  vruchten  of  dieren  meenemen  naar  huis.  Plantenzaden  kunnen  ook  meeliften  in  de  vacht  van  dieren  of  in  het  darmkanaal  van  een  vogel  of  zoogdier.  Een  klein  deel  van  de  exoten  voelt  zich  prima  thuis  in  z’n  nieuwe  omgeving.  Deze  soorten  kunnen  zich  vestigen  in  onze  natuur  en  zich  snel  vermeerderen.  Invasieve  exoten  kunnen  schadelijk  zijn  voor  de  natuur.  Deze  exoten  kunnen  er  bijvoorbeeld  voor  zorgen  dat  inheemse  planten  en  dieren  gedeeltelijk  of  zelfs  geheel  verdwijnen.      Op  internet  worden  invasieve  exoten  gedemoniseerd  op  websites  als  Stop  de  Invasieve  Exoten.  De  Nederlandse  Voedsel  en  Warenautoriteit  laat  risicorapporten  maken  van  de  Nijlgans,  de  Spaanse  wegslak,  de  Gele  Maskerbloem,  de  Chinese  wolhandkrab,  de  plaagmier,  de  Dwergmispel  en  de  Druipzakpijp.    

Page 30: Satellietgroep review stellingname 2013

 30  

De  rampspoed  van  het  verdwijnen  van  natuur  wordt  door  filosoof  Bas  Haring  in  zijn  boek  Plastic  Panda’s  (2011)  genuanceerd  in  zijn  zoektocht  naar  de  waarde  van  de  natuur  en  haar  verscheidenheid.  Er  verdwijnt  een  hoop,  maar  we  krijgen  er  van  alles  voor  terug.  Wie  bepaald  de  waarde  daarvan  en  hoe?    Ik  wil  de  risico’s  niet  bagatelliseren,  want  sommige  invasieve  exoten  kunnen  gezondheidsproblemen  bij  mensen  of  economische  schade  veroorzaken.  Maar  als  kunstenaar  die  geïnteresseerd  is  in  het  bij  elkaar  brengen  van  ogenschijnlijk  conflicterende  werelden  -­‐  de  connectie  tussen  Schiphol  en  het  Cals  College  in  IJsselstein  is  daar  een  mooi  voorbeeld  van  -­‐    zie  ik  ook  onwaarschijnlijke  scenario’s  die  de  beste  virale  kunstwerken  overtreffen.    In  zijn  boek  De  ontplofte  aap  (2005)  legt  bioloog,  paleontoloog  en  directeur  van  het  Natuurmuseum  Rotterdam  Jelle  Reumer  een  verband  tussen  invasieve  soorten  en  de  mens  als  invasieve  soort.  Het  boek  staat  vol  met  bijzondere  voorbeelden  zoals  de  verspreiding  van  het  Deens  lepelblad.  Het  plantje  houdt  van  een  beetje  zout  en  kwam  daarom  in  eerste  instantie  alleen  langs  de  Nederlandse  kust  voor,  maar  wist  zich  te  verspreiden  door  winterse  zoutstrooierij.    ‘Door  dat  pekelen  is  de  saliniteit  van  de  Nederlandse  hoofdwegen  vergelijkbaar  met  het  zoutgehalte  van  de  door  de  zilte  zeewind  geteisterde  kuststrook.  Als  gevolg  van  deze  verstoring  kon  Cochlearia  danica  kans  zien  om  vanuit  de  kust  het  binnenland  te  veroveren.  De  planten  groeien  intussen  tot  in  Midden-­‐Duitsland.  Kustplanten!  In  april  kleuren  de  bermen  van  onze  snelwegen  wit  van  de  lepelbladbloempjes.’  (Reumer,  De  ontplofte  aap,  blz.  83)  Reumer  stelt  dat  een  (door  de  mens)  verstoorde  milieu  een  randvoorwaarde  is  voor  de  succesvolle  vestiging  van  invasieve  soorten  (Reumer,  De  ontplofte  aap,  blz.  70).  En  voegt  daar  later  fijntjes  aan  toe  dat  het  hele  Nederlandse  cultuurlandschap  verstoorde  habitat  is.  In  de  lijn  van  Bas  Baring  vraag  ik  me  dan  af  of  je  niet  naar  een  andere  definitie  toe  moet  als  je  alles  verstoord  noemt.  Het  zit  gewoon  minder  prettig  in  je  tuin  als  je  het  alleen  nog  als  een  verstoord  milieu  kan  zien.    Kortom:  de  overlast  staat  buiten  kijf,  maar  de  poëzie  van  het  bewuste  én  onbewuste  transport  van  soorten  ook,  dus  ik  neem  graag  een  voorbeeld  aan  de  wijze  waarop  exoten  zich  verplaatsen  en  bepleit  hier  vandaag  de  Haarlemmermeerpolder  als  opvangplek  van  exoten  die  op  Schiphol  strandden.  Rode  Kruis,  zet  bij  calamiteiten  geen  veldbedden  neer  op  Schiphol,  maar  in  de  Haarlemmermeerpolder,  zodat  reizigers  zich  als  zaden  kunnen  verspreiden  rond  de  luchthaven  en  kennis  kunnen  nemen  van  een  stuk  Nederland  waar  ze  anders  aan  voorbij  zouden  zijn  gereden.  Maak  van  de  Haarlemmermeerpolder  de  meest  exotische  plek  van  Nederland.  Leve  de  invasieve  exoten!  Leve  de  co-­‐creatie  van  mens  en  natuur!    Sjaak  Langenberg,  7  april  2013,  t.g.v.  de  opening  van  Stellingname  in  Fort  Vijfhuizen    

           -­‐-­‐-­‐  

Page 31: Satellietgroep review stellingname 2013

 31  

(ZAALTEKST  voor    ruimte  10:  de  poterne:)      Stellingname  -­‐  water,  land  &  innoverend  erfgoed  Ruimte  in  het  Kunstfort:  10,  de  Poterne    (titel:)  Vloei  –  Flow  I    Bram  Vreven  (Gent  BE,  1973)  kunstenaar  www.bramvreven.com    (wat:)  Tijdens  Stellingname  is  'Vloei  -­‐  Flow  I'  te  zien  waarin  vierentwintig  met  water  gevulde  buizen  om  hun  eigen  as  draaien.  In  eerste  instantie  probeert  het  water  de  bewegingen  van  de  transparante  buizen  te  volgen,  wat  door  de  zwaartekracht  wordt  verhinderd.  Er  ontstaan  minuscule  golven  en  rimpelingen  aan  de  oppervlaktes.  Naarmate  het  draaien  versnelt,  winnen  centrifugale  krachten  meer  terrein.  De  golfjes  worden  sterker  en  krijgen  een  chaotisch  karakter.  Door  nauwkeurig  bepaalde  snelheidsvariaties  ontstaan  uit  die  chaos  meer  regelmatige  patronen  die  de  basis  vormen  voor  de  meest  uiteenlopende  vloei-­‐sequenties.    Tussen  2002  en  2008  creëerde  Vreven  de  installatieserie  vloei  -­‐  flow,  waarin  met  water  gevulde  buizen  en  dubbele  glasplaten  op  uiteenlopende  manieren  in  beweging  worden  gezet.  De  golven  en  stromingen  die  daarbij  ontstaan,  volgen  nauwkeurig  uitgestippelde  bewegingspatronen  of  choreografieën.  De  integrale  serie  was  o.a.  te  zien  in  het  Muziekgebouw  aan  `t  IJ  (Amsterdam),  TodaysArt  (Den  Haag),  Kunstencentrum  Buda  (Kortrijk)  en  de  Verbeke  Foundation  (Kemzeke).    Een  van  de  impulsen  die  Vreven  tot  de  installatieserie  vloei  -­‐  flow  bracht,  was  een  bezoek  aan  de  waterfabrieken  van  Spa.  Ontelbare  flessen  werden  met  millimeterprecisie  gespoeld,  gevuld,  afgesloten  en  gelabeld.  Een  zonnestraal  die  de  fabriek  binnenviel  weerkaatste  willekeurig  in  duizenden  individuele  wateroppervlakken;  een  schitterend  contrast  met  de  strak  geregisseerde  productierobots.  De  fabrieksbeelden  riepen  vragen  op.  Welke  vormen  kan  bewegend  water  aannemen?  Hoe  ontstaan  rimpelingen,  stromingen  en  golven?  Verlopen  deze  bewegingspatronen  chaotisch  of  is  er  een  orde  in  aan  te  brengen?  Valt  die  ene  mooie  rimpeling  nog  een  keertje  over  te  doen?  Zijn  sommige  patronen  reproduceerbaar  of  wellicht  zelfs  kloonbaar?  In  de  zoektocht  naar  antwoorden  bouwde  Vreven  uiteenlopende  testopstellingen  waarin  de  bewegingsmogelijkheden  van  water  centraal  stonden.    (wie:)  In  1998  besluit  Bram  Vreven  zijn  jazz-­‐  en  sonologiestudies  te  beëindigen  en  zich  toe  te  leggen  op  het  bouwen  van  klankinstallaties,  waarin  hij  akoestisch  en  elektronisch  geluid  tegen  elkaar  afzet.  Van  meet  af  aan  spelen  de  visuele  aspecten  van  zijn  werk  echter  een  even  belangrijke  rol  als  het  geluid.  Geleidelijk  aan  krijgt  ook  de  stilte  een  plek  in  zijn  oeuvre.  Hij  maakt  installaties  die  soms  heftig  bewegen,  maar  daarbij  geen  of  nauwelijks  geluid  produceren.  De  stille  beweging  vormt  uiteindelijk  een  van  de  leidmotieven  doorheen  zijn  werk.        Met  dank  aan:  Johan  van  Kreij,  Jo  Scherpenisse    -­‐-­‐-­‐-­‐-­‐  

Page 32: Satellietgroep review stellingname 2013

 32  

         

     

   Vloei  I    -­‐  Bram  Vreven  in  de  Poterne  van  het  Kunstfort,  foto’s  Thomas  Lenden

Page 33: Satellietgroep review stellingname 2013

 33  

(ZAALTEKST  voor  in  de  strategische  ruimte  over  Bram  Esser)      Stellingname  -­‐  water,  land  &  innoverend  erfgoed  Ruimte  in  het  Kunstfort:  5    (Titel:)  Mind  your  Step  Dwaaltochten  door  Schiphol  Bram  Esser  (Apeldoorn,  1976)  filosoof  www.bramesser.com      (wat  en  wie:)  Filosoof  Bram  Esser  ziet  zichzelf  als  ontdekkingsreiziger  van  het  alledaagse.  Hij  schreef  een  manifest  voor  langzaam  reizen  in  onze  technologische  cultuur.  Schiphol  staat  symbool  voor  deze  cultuur.  Ooit  was  men  in  de  Haarlemmermeer  bang  voor  de  Waterwolf,  nu  is  het  de  geluidsgolf  van  Schiphol  die  op  afstand  moet  worden  gehouden  met  meters  hoge  dijken.  Schiphol  noemt  zichzelf  een  stad,  maar  wat  voor  stad  is  het  dan  precies?  De  impact  van  deze  stad  op  haar  omgeving  is  niet  gering,  ze  is  openbaar,  maar  niet  voor  iedereen  en  alleen  als  je  onderweg  bent.  Esser  probeert  in  te  burgeren  in  deze  'verboden  stad'.  Hij  doet  verslag  via  zijn  blog  en  maakt  een  kaart  waarop  de  dwaaltochten  zijn  af  te  lezen.      '10  Regels  voor  het  nieuwe  reizen'  Als  ontdekkingsreiziger  van  het  alledaagse  onderzocht  Esser  in  2008  de  buitenwijk  Ypenburg.  Met  een  geleende  labrador  liep  hij  door  de  wijk  om  de  bewoners  te  ontmoeten.  In  2009  verbleef  hij  een  maand  op  de  Nederlandse  snelweg  om  dit  als  een  nog  niet  ontdekt  land  in  kaart  te  brengen.  Op  vergelijkbare  wijze  heeft  hij  onderzoek  gedaan  in  Scheveningen  en  de  afdeling  chirurgie  van  het  Academisch  ziekenhuis  in  Groningen.  In  de  zomer  van  2012  heeft  Esser  een  pelgrimstocht  gemaakt  rondom  de  stad  Groningen  om  te  zien  wie  er  op  de  grenzen  van  de  stad  wonen.  Als  een  ware  pelgrim  heeft  hij  bij  deze  mensen  ook  om  onderdak  gevraagd.    Al  deze  onderzoeken  hadden  vaak  een  onderliggend  schema  of  idee  om  telkens  op  een  andere  manier  naar  het  landschap  te  kijken.  Esser  noemt  dat  de  regels  van  het  nieuwe  reizen.    In  navolging  van  Dogma  95,  de  filmmakers  uit  Denemarken,  schreef  Esser  een  manifest  voor  het  nieuwe  reizen.  De  Deense  Dogma  regisseurs  kwamen  tot  de  conclusie  dat  er  een  ontwikkeling  gaande  was  in  de  film  industrie  waarbij  techniek  alleen  nog  maar  werd  ingezet  voor  effect  bejag  en  niet  langer  ten  dienste  stond  van  het  verhaal.  Om  weer  betekenis  te  creëren  hebben  ze  zichzelf  restricties  opgelegd.  Een  vergelijkbaar  probleem  treedt  op  bij  het  reizen  in  de  technologische  cultuur.  Veel  zorgen  zijn  ons  als  moderne  reizigers  uit  handen  genomen  en  dat  is  prettig,  maar  heeft  onvoorziene  gevolgen  voor  onze  ervaring  van  het  reizen.  Als  reizen  een  manier  is  om  ervaringen  op  te  doen,  dan  verschraalt  die  ervaring  op  het  moment  dat  we  ons  alleen  nog  maar  via  vliegveldterminals  over  de  wereld  bewegen.    Dogma  formuleerde  een  tiental  regels  waaraan  de  nieuwe  regisseurs  moesten  voldoen  bij  het  maken  van  een  film.  Onhandige  regels,  die  het  filmen  letterlijk  moeilijker  maakten,  opnames  moeten  bijvoorbeeld  altijd  op  locatie  worden  verricht  en  decors  zijn  niet  toegestaan  en  er  moet  uit  de  hand  gefilmd  worden.  In  het  overwinnen  van  deze  obstakels  ontstaat  betekenis  en  wordt  er  een  kunstwerk  gerealiseerd.  Zoiets  staat  Esser  ook  voor  ogen  bij  het  manifest  voor  nieuwe  reizen.  Door  

Page 34: Satellietgroep review stellingname 2013

 34  

het  bewust  opwerpen  van  obstakels  wordt  het  reizen  weer  een  kunst  en  kun  je  ook  op  uitgesleten  paden  weer  nieuwe  ervaringen  op  doen.      -­‐-­‐-­‐-­‐-­‐    (LEGENDA  voor  in  de  strategische  ruimte:)    10  Regels  voor  het  nieuwe  reizen  Bram  Esser        1.  (TIJD)    De  nieuwe  reiziger  beweegt  schoksgewijs  en  niet  te  snel.    De  meest  voor  de  hand  liggende  eerste  regel  van  het  nieuwe  reizen  gaat  over  de  tijd.  De  architectuur  van  het  reizen  in  ons  technologische  tijdperk  kenmerkt  zich  door  gladde  ruimtes  waar  je  snel  en  efficiënt  doorheen  beweegt.  Denk  aan  de  lopende  band  voor  mensen  op  Schiphol.  Juist  doordat  deze  ruimtes  zijn  ingericht  op  efficiëntie,  voelen  ze  bij  vertragingen  meteen  aan  als  een  gevangenis.  Bij  het  nieuwe  reizen  bestaan  geen  vertragingen.  Vertragingen  bieden  de  mogelijkheid  om  iets  nieuws  mee  te  maken.        2.  (RUIMTE)    In  en  door  de  tocht  die  de  nieuwe  reiziger  maakt  wordt  het  gebied  gedefinieerd.    De  tweede  regel  van  het  nieuwe  reizen  gaat  over  ruimte.  Bij  het  oude  reizen,  de  reiziger  als  massatoerist,  speelde  informatie  een  cruciale  rol.  Men  gaat  geïnformeerd  op  reis.  De  nieuwe  reiziger  weet  zo  min  mogelijk,  zijn  blik  is  expres  naïef.  Hij  laat  zich  verrassen  en  stelt  vragen  bij  alles  wat  zogenaamd  vanzelfsprekend  wordt  gevonden.        3.  (BESTEMMING)    De  nieuwe  reiziger  heeft  geen  plek  van  aankomst.    De  derde  regel  gaat  over  de  bestemming.  Omdat  het  nieuwe  reizen  eigenlijk  een  vorm  van  onderzoek  is,  een  onderzoek  naar  hoe  je  in  de  wereld  kan  voortbewegen,  is  de  bestemming  niet  direct  relevant.  De  bestemming  dient  zich  aan  in  het  reizen  zelf.  Pas  als  je  in  beweging  komt  weet  je  waar  je  heen  gaat.      4.  (BEWEGING)    Het  voertuig  moet  zorgvuldig  gekozen  worden  en  is  van  cruciaal  belang  voor  de  ervaring  van  de  reis  en  het  landschap.    Regel  vier  betreft  de  beweging.  Je  zou  kunnen  zeggen  dat  beweging  niets  anders  is  dan  wrijving  tussen  voertuig  en  ondergrond.  De  kwaliteit  van  die  wrijving  is  bepalend  voor  de  ervaring  van  de  reiziger.  In  New  York  heb  je  een  fietsclub  die  zich  de  Tallbikers  noemt.  Ze  rijden  op  fietsen  die  soms  bestaan  uit  wel  drie  op  elkaar  gelastte  frames.  Zo  rijden  ze,  hoog  verheven  boven  andere  voertuigen,  met  een  sterke  eigen  identiteit,  door  de  stad.  Als  het  voertuig  echt  opvallend  is  kan  het  ook  een  manier  worden  om  met  mensen  in  contact  te  treden.      5.  (RICHTING  /  KOMPAS)    De  nieuwe  reiziger  dient  een  instrument  te  kiezen  dat  hem  door  het  landschap  leidt.  Door  het  kompas  krijgt  de  reis  richting.    

Page 35: Satellietgroep review stellingname 2013

 35  

Om  richting  te  bepalen  is  het  belangrijk  een  kompas  te  kiezen  of  een  persoonlijke  regel  vast  te  stellen  die  de  nieuwe  reiziger  instaat  stelt  z’n  richting  te  bepalen.  De  film  Stalker  heb  ik  altijd  een  mooi  voorbeeld  gevonden  van  hoe  je  daarover  zou  kunnen  nadenken.  De  film  speelt  zich  af  op  een  uitgestrekt  fabrieksterrein  waar  een  gids  en  twee  reizigers  doorheen  trekken  opzoek  naar  een  speciale  kamer.  De  gids  maakt  gebruik  van  een  schroef  aan  een  lint  die  hij  voor  zich  uitgooit  om  zo  te  bepalen  of  het  veilig  is.      Een  ander  voorbeeld  van  een  kompas  zou  een  afspraak  kunnen  zijn.  Het  Israëlisch  leger  maakt  in  hun  stadsguerrilla  gebruik  van  ‘inversed  geometry’.  Het  betekent  dat  ze  afspreken  dat  de  steeg  verboden  terrein  is  en  dat  je  nooit  via  een  deur  de  ruimte  mag  betreden  en  ramen  zijn  verboden  om  doorheen  te  kijken.  Het  Israëlisch  leger  boort  zich  daarentegen  letterlijk  een  weg  door  het  stedelijke  weefsel.  Ze  breken  door  muren  heen  in  plaats  van  gebruik  te  maken  van  de  deur.  De  vijand  denkt  traditioneel  en  wordt  verrast.  Soldaten  worden  in  dit  verband  ‘operational  architects’  genoemd.  Ook  de  nieuwe  reiziger  is  een  operationele  architect  omdat  ook  hij  geacht  wordt  zijn  eigen  paden  door  ruimte  en  tijd  vinden.    6.  (STOPPEN)    Wie  beweegt,  voelt  op  den  duur  de  noodzaak  om  te  stoppen.  Stoppen  is  een  aparte  activiteit  waar  aandacht  aan  besteed  moet  worden.  Wanneer  stop  je?      Het  moment  van  stoppen  kan  worden  ingegeven  vanuit  praktische  redenen,  zoals  het  vallen  van  de  avond,  waardoor  je  niets  meer  ziet,  of  honger.  De  plek  kan  ook  al  eerder  op  het  traject  liggen,  want  de  nieuwe  reiziger  kijkt  tijdens  het  reizen  ook  altijd  naar  het  landschap  als  een  potentiële  vestigingsplaats.      7.  (VESTIGEN)    Iedere  dag  opnieuw  moet  de  nieuwe  reiziger  zich  wortelen  op  een  plekje  in  de  wereld.    Regel  zeven  heeft  betrekking  op  het  wonen.  Wat  betekent  het  eigenlijk  om  je  ergens  te  vestigen?  De  filosoof  Martin  Heidegger  meende  een  verwantschap  te  zien  tussen  wonen  en  bouwen.  Daarmee  gaf  hij  aan  dat  de  activiteit  van  het  wonen  een  voortzetting  is  van  het  bouwen  of  nestelen.  Hoe  zit  dat  in  een  tijdperk  waarin  we  met  zijn  allen  steeds  vaker  en  sneller  verhuizen?  Kunnen  wij  ons  nog  wel  wortelen  of  zijn  we  permanent  ontworteld?  Die  vraag  onderzoekt  de  nieuwe  reiziger.  Hij  wil  weten  of  het  mogelijk  is  je  iedere  dag  ergens  opnieuw  te  wortelen  en  vraagt  zich  af  hoe  dat  dan  moet.        8.  (ORIENTATIE)    De  nieuwe  reiziger  die  zijn  identiteit  als  bewoner  wil  bevestigen  verkent  opnieuw  de  omgeving,  maar  nu  als  woonplek.    Regel  acht  stelt  dat  de  nieuwe  reiziger  nadat  hij  tot  stilstand  gekomen  is  zich  op  zijn  omgeving  oriënteert  als  woonplek.  Wie  zijn  de  nieuwe  buren?  Waar  haal  ik  eten  vandaan?  Waar  kan  je  douchen  en  hoe  zijn  bepaalde  lokale  omstandigheden  te  gebruiken  bij  het  bouwen  van  je  ‘huis’.  De  nieuwe  reiziger  is  in  belangrijke  mate  afhankelijk  van  de  vrijgevigheid  en  gastvrijheid  van  anderen.      9.  (VERHALEN)    Navigeren  op  basis  van  verhalen  in  plaats  van  feiten.    Regel  negen  stelt  dat  de  nieuwe  reiziger  vanuit  verhalen  kijkt  naar  het  landschap.  Het  landschap  bevindt  zich  voor  een  belangrijk  deel  in  de  mensen  die  er  wonen.  De  nieuwe  reiziger  laat  zich  dan  ook  eerder  leiden  door  verhalen  van  de  mensen  dan  praktische  reisinformatie.  Feiten  zijn,  uitgeperste  verhalen,  daar  zit  geen  levensvocht  meer  in.  Het  is  van  belang  om  nieuwe  mythes  te  

Page 36: Satellietgroep review stellingname 2013

 36  

verzamelen  over  de  ruimte  waar  doorheen  gereisd  wordt.  We  hebben  verwarring  nodig,  geen  opheldering.  Verhalen  bieden  ruimte  voor  interpretatie  en  speculatie.    10.  (IDENTITEIT)    De  nieuwe  reiziger  schrijft  een  narratief  van  zijn  ervaringen  om  tot  een  nieuwe  duiding  van  het  gebied  te  komen  die  tegen  de  officiële  lezing  ingaat.    Na  de  verhalen  te  hebben  verzameld  en  de  nieuwe  reiziger  thuis  is  gekomen  schrijft  hij  een  persoonlijk  narratief.  Dat  is  de  laatste  opdracht  van  de  nieuwe  reiziger.  Schrijven  is  reizen  in  stilstand.  De  nieuwe  reiziger  reist  in  het  echt  en  in  zijn  hoofd.  Het  narratief  is  de  neerslag  van  de  reis  die  het  gebied  opnieuw  ontsluit  via  de  tekst.    -­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐    Wonen  op  de  bodem  van  de  zee  Opzoek  naar  de  verborgen  landschappen  van  de  Haarlemmermeer  Bram  Esser      Getemd  landschap  Ik  rijd  met  een  geleende  fiets  door  het  polderlandschap.  Op  de  bagagedrager  is  een  plastic  bak  bevestigd  waarin  een  kettingslot  luid  rammelend  heen  en  weer  springt.  Ik  produceer  het  geluid  van  een  voortvluchtige  met  de  ketenen  nog  om  z’n  enkels.  Maar  op  de  vlucht  ben  ik  niet,  ik  ben  alleen  op  zoek  naar  een  gat  in  het  landschap  om  doorheen  te  ontsnappen.  Helaas  ben  ik  gebonden  aan  gebaande  paden  van  wegen  en  kanalen.    Het  meest  kenmerkende  aan  de  Haarlemmermeer  is  waarschijnlijk  toch  de  logistieke  organisatie  die  er  overheen  ligt.  Schiphol  kan  gezien  worden  als  een  van  de  grootste  economische  hubs  van  Europa,  maar  op  enkele  momentopnames  na  is  de  logistieke  organisatie  vrijwel  onzichtbaar.  Een  vrachtwagen  die  wordt  gevuld  met  bloembollen,  of  een  vrachtvliegtuig  dat  opstijgt  naar  een  onbekende  bestemming.  Dat  is  alles  wat  je  ziet.  Boven  de  Haarlemmermeer  bevindt  zich  een  onzichtbaar  snelweglandschap  van  nauwgezette  luchtlijnen  naar  honderden  bestemmingen.  Maar  dat  helpt  mij  niet,  ik  wil  het  landschap  leren  kennen  door  zelfs  iets  mee  te  maken.      Om  te  beginnen  ben  ik  in  het  oude  fort  gaan  wonen  nabij  het  dorpje  Vijfhuizen  dat  is  gelegen  op  een  kunstmatig  eiland  in  de  polder.  Een  fort  dat  is  gebouwd  als  onderdeel  van  de  stelling  rond  Amsterdam.  Tegenwoordig  doet  het  dienst  als  een  culturele  instelling.  Mijn  bed  staat  in  een  voormalige  soldatencel.  Elke  dag  spring  ik  op  de  fiets  die  door  het  fort  ter  beschikking  is  gesteld.  Er  zijn  dagen  dat  ik  thuiskom  van  een  verkenningstocht  en  dan  is  het  gerammel  van  het  kettingslot  verstomd  vanwege  het  water  dat  door  de  regen  in  de  plastic  bak  is  gelopen.  Ikzelf  ben  dan  doorweekt.  Een  degelijke  regenjas  heb  ik  nooit  gehad.    Ooit  moet  hier  een  onstuimige  watervlakte  zijn  geweest.  Op  de  Haarlemmermeer  werd  gevist  en  er  voeren  vrachtschepen  rond,  maar  er  vergingen  ook  regelmatig  schepen.  De  naam  Schiphol  verwijst  daar  nog  naar.  Een  schiphol,  is  een  scheepsgraf.  ‘In  mijn  straat  is  ooit  een  schip  vergaan,’  zegt  Thea  Gerritsma,  vrijwilligster  van  het  kunstfort,  tegen  mij.  Ze  woont  in  Hoofddorp  en  herinnert  zichzelf  er  voortdurend  aan  dat  ze  woont  op  de  bodem  van  een  voormalige  binnenzee.  Niets  is  hier  vanzelfsprekend.  Zij  weet  dat  ook.    Door  intensieve  veenafgravingen  had  de  watermassa  van  de  Haarlemmermeer  steeds  meer  grip  gekregen  op  het  vasteland.  Bewoners  van  het  oude  Vijfhuizen,  Haarlem  of  Leiden  zagen  dikwijls  grote  kluiten  afgescheurd  land  voorbij  komen,  soms  met  een  boom  er  nog  op  als  de  mast  van  een  vreemd  vaartuig.  Vijfhuizen  is  drie  keer  vergaan,  opgeslokt  door  het  meer  dat  werd  gezien  als  een  hongerige  Waterwolf.  Tussen    1550-­‐1850  (ook  wel  de  kleine  ijstijd)  vroor  de  Haarlemmermeer  geregeld  dicht  en  men  schaatste  van  Leiden  naar  Amsterdam.  De  schilderijen  van  Martin  Avercamp  (1585-­‐1634)  en  Salomon  Ruysdael  (1600-­‐1670)  getuigen  hiervan.  Ze  maakten  prachtige  ijslandschappen  op  doek  met  schaatsers  en  ‘kolfspelers’.    

Page 37: Satellietgroep review stellingname 2013

 37  

Al  vanaf  de  zeventiende  eeuw  sprak  men  over  inpoldering.  Joost  van  den  Vondel  schijnt  zelfs  te  hebben  gezegd  dat  de  Waterwolf  getemd  diende  te  worden.  Er  moest  nog  twee  eeuwen  op  gewacht  worden  voor  het  zover  was.  Tegen  1840  besloeg  de  watervlakte  zo’n  achttienduizend  hectare  en  op  sommige  dagen  klotste  het  water  tegen  de  stadspoorten  van  Amsterdam  en  Leiden.  Het  werd  te  gevaarlijk  om  de  Waterwolf  nog  te  gedogen;  de  landtong  met  het  ij  was  angstaanjagend  smal  geworden  en  een  doorbraak  zou  Haarlem  van  Amsterdam  afsnijden  en  de  binnenzee  zou  dan    verzilten  met  alle  gevolgen  voor  de  landbouw  van  dien.  Er  werd  besloten  tot  inpoldering.    Vanaf  1848  werden  de  stoomgemalen  aangezet  en  ruim  drie  jaar  later  komt  het  modderige  landschap  van  de  bodem  voor  het  eerst  aan  de  oppervlakte.  De  waterwolf  was  beteugeld.  Wie  hier  nu  rondfietst,  rijdt  door  een  getemd  landschap.  Het  is  overigens  zeeklei  van  het  oude  waddenlandschap  uit  de  Holoceentijd  (bijna  twaalfduizend  jaar  geleden),  dat  ontstond  door  opwarming  van  de  aarde  na  de  laatste  ijstijd.  Een  oud,  verborgen  landschap  zag  weer  het  daglicht.          s  ’Avonds  in  mijn  soldatencel  lig  ik  dikwijls  te  piekeren  over  de  polder  en  hoe  ik  het  beste  mijn  gedachten  in  het  landschap  zou  kunnen  poten.  Eigenlijk  is  het  fort  zelf  een  mooi  uitgangspunt  om  over  de  polder  na  te  denken.  Een  van  de  redenen  dat  het  inpolderen  lange  tijd  werd  uitgesteld,  los  van  de  kosten  en  het  meer  als  bron  van  inkomsten,  was  het  bezwaar  van  de  legerleiding  dat  de  verdedigbaarheid  van  Amsterdam  in  het  geding  kwam.  Was  het  water  weg,  dan  kon  de  vijand  zo  naar  de  hoofdstad  opmarcheren.    De  polder  mocht  dus  alleen  gerealiseerd  worden  als  het  ook  direct  weer  ongedaan  gemaakt  kon  worden.  Vanuit  het  fort  loopt  een  dijk  die  de  polder  in  tweeën  deelt.  Vanaf  die  dijk  kan  alles  richting  Amsterdam  onder  water  gezet  worden,  inundatie  heet  dat  in  militair  jargon.  Het  is  mogelijk  om  het  landschap  met  haar  strakke  kavels  en  vervelende  Volkswagen  Golfjes  (ik  ben  een  paar  keer  bijna  van  de  sokken  gereden)  in  haar  tegendeel  te  veranderen  door  te  stoppen  met  pompen  en  de  dijk  open  te  breken.  Eigenlijk  is  het  fort,  als  commandocentrum,  een  schakelaar  waarmee  het  landschap  aan  en  uit  kan  worden  gezet.  Als  ik  met  dit  idee  naar  Hoofddorp  kijk  en  de  keurige  inrichting  van  straten  in  ogenschouw  neem  en  de  paaltjes  zie  met  duidelijk  afgescheiden  fietspaden,  richtingaanwijzers,  pijlen,  schattige  rotondes  en  veilige  oversteekplaatsen,  dan  prent  ik  mij  in  dat  hier  niets  vanzelfsprekend  is.  Overal  schemert  de  mogelijkheid    van  een  ander  spannender  landschap,  ofwel  het  non-­‐landschap  van  de  plotseling  opdoemende  watervlakte.      Het  was  de  wind  Op  een  dag  wordt  het  fort  bij  Vijfhuizen  aangevallen.  Niet  door  soldaten,  voor  moderne  oorlogsvoering  is  deze  stelling  altijd  te  laat  geweest,  maar  door  de  wind.  Het  water  mogen  ze  hier  dan  onder  de  duim  hebben,  het  geweld  van  de  wind  heeft  vooralsnog  vrij  spel.  De  afgelopen  dagen  voelde  ik  hoe  de  wind  de  oppervlakte  van  het  fort  afzocht  naar  een  opening,  naar  een  kiertje  om  haar  vingers  achter  te  krijgen  en  van  binnen  op  te  blazen.    Geef  de  wind  een  vinger.    Een  glazen  deur  die  net  niet  helemaal  goed  staat,  slaat  met  een  daverende  klap  aan  gruzelementen.  ‘Ik  zag  het  als  een  waterval  in  duizenden  stukjes  naar  beneden  komen,’  zegt  Marjan,  die  op  dat  moment  de  kaartjes  voor  de  expositie  verkoopt.  Het  glas  is  als  sprankelend  kristal  over  de  vloer  gespat.  Ik  ben  er  als  de  kippen  bij  om  stoffer  en  blik  voor  te  zijn.  Ik  vind  het  te  mooi  en  wil  het  houden.    Kraaiengedrag?    Misschien,  maar  het  glas  is  toch  ook  bewijslast  voor  de  feilbaarheid  van  de  mens  en  wat  hij  heeft  gemaakt.  In  de  ogenschijnlijk  strak  ingerichte  polder  gaan  nog  steeds  oerkrachten  schuil  waar  niet  mee  te  sollen  valt.  Het  glas,  de  gebroken  deur,  betekent  ook  een  breekpunt  in  mijn  verblijf.  De  dagen  erop  maak  ik  ineens  van  alles  mee,  alsof  mij  de  schellen  van  de  ogen  zijn  gevallen.  Ik  ontdek  een  half  verborgen  begraafplaats  in  de  knik  van  een  startbaan  van  Schiphol.  De  staartvinnen  van  jumbojets  steken  uit  boven  de  heg  en  hoog  in  de  lucht  zie  ik  het  alziend  oog  van  de  vluchtverkeerstoren  met  z’n  geblindeerde  ramen.  Daarachter  zitten  mannetjes  mopperend  naar  me  te  loeren,  besef  ik.  Ze  vragen  zich  vast  af  wat  ik  daar  uitspook.  Ik  heb  hier  niets  te  zoeken.  Schuldbewust  loop  ik  tussen  de  graven  

Page 38: Satellietgroep review stellingname 2013

 38  

door  en  rij  dan  snel  weer  weg.    Op  een  andere  dag  fiets  ik  met  mijn  rammelende  fietsketting  achterop  in  het  plastic  bakje  door  de  velden  als  ik  plotseling  wordt  getroffen  door  een  prachtig  spektakel  van  water  en  licht.  Ik  weet  dat  het  niet  kan  want  dit  is  het  land  van  drainage,  van  waterpompen  en  afwateringskanalen.  Hier  zijn  geen  watervlaktes  ter  grootte  van  een  voetbalveld.  De  binnenzee  is  al  lang  geleden  over  de  dijk  gepompt.  Toch  zie  ik  langgerekte  golven  en  ik  denk  zelfs  de  koelte  te  voelen  die  zo  typisch  is  voor  de  kade.  Heeft  iemand  dan  toch  de  pompen  stilgezet?  Als  ik  het  herken,  ontken  ik  het  nog  een  tijdje.  De  Waterwolf  is  voor  heel  even  aan  mij  verschenen  op  een  bollenveld.  Het  is  de  wind  die  de  zon  doet  flakkeren  op  vele  vierkante  meters  dun  fladderend  landbouwfolie.    Vanaf  dat  moment  weet  ik  dat  het  wel  goed  zal  komen  met  mij  en  het  aanvankelijk  hermetisch  aandoende  polderlandschap.  De  wind  heeft  een  tipje  van  sluier  opgelicht  en  me  de  mogelijkheden  getoond  van  een,  doorgaans,  onzichtbaar  landschap.    

 Spotpolder    Op  Hemelvaartsdag  fiets  ik  naar  de  spottersplek  van  de  polderbaan.  Het  is  nog  vroeg,  maar  de  frietkraam  doet  goede  zaken.  Ik  besluit  losjes  met  mijn  ellebogen  over  de  stang  van  de  afrastering  te  leunen  en  een  gesprekje  aan  te  knopen  met  een  van  de  aanwezigen.  Strikt  genomen  is  de  vliegtuigspotter  natuurlijk  niet  geïnteresseerd  in  het  landschap.  Ze  behoren  net  als  de  vogelspotters  tot  de  stam  der  verzamelaars.  Ze  verzamelen  geïsoleerde  plaatjes  uit  het  landschap.  Thuis  wordt  de  oogst  op  de  externe  harde  schijf  gezet  en  kan  men  tevreden  vaststellen  dat  de  collectie  weer  wat  is  uitgebreid.  Een  man  uit  Zwolle  richt  zijn  camera  op  het  luchtruim.  ’Dat  is  een  Embraer,  een  Braziliaans  toestel  in  de  kleuren  van  Polish  Airlines,’  hoor  ik  hem  zeggen.  De  Zwollenaar  is  vooral  geïnteresseerd  in  kleurenschema´s,  zegt  hij.  Hij  bedoelt  hiermee  alle  logo’s  van  de  maatschappijen  en  de  verschillende  bijbehorende  kleurvlakken.  Veel  maatschappijen  brengen  de  jarenzestigkleuren  weer  aan  op  hun  toestellen.  Later  wijst  hij  me  een  KLM  toestel  dat  inderdaad  een  retrolichtblauw  gestreepte  staartvin  had.  Het  was  me  nooit  eerder  opgevallen.    Het  grappige  is  dat  de  meeste  spotters  die  ik  spreek  ontkennen  een  spotter  te  zijn,  zo  ook  de  man  uit  Zwolle.  ‘Spotters  zijn  mannen  met  een  boekje  die  alle  type  nummers  uit  hun  hoofd  kennen,’  verklaart  de  Zwollenaar.  Zelf  is  hij  er  naar  eigen  zeggen  niet  zo  vaak,  slechts  een  paar  keer  per  maand.  Toch  moet  hij  bekennen  dat  de  lens  op  zijn  camera  meer  dan  tweeduizend  euro  heeft  gekost.    Iemand  heeft  gezegd  dat  de  A380  eraan  komt  en  dat  bericht  zoemt  nu  over  de  parkeerplaats.  De  A380  is  het  allergrootste  passagiersvliegtuig  van  dit  moment.  Het  is  voor  veel  dagjesmensen  een  reden  om  nog  even  te  blijven.  Sommige  spotters  menen  zeker  te  weten  dat  de  dit  toestel  op  Oost  zal  landen,  ze  springen  in  de  auto.  De  waarheid  is  dat  niemand  het  ooit  zeker  kan  weten  omdat  ook  de  verkeerstoren  dit  pas  op  het  laatste  moment  bepaalt  vanwege  de  wind.  Toch  creëren  velen  een  air  van  alwetendheid  om  zich  heen  alsof  iemand  hen  de  informatie  influistert.  Ik  raak  gefascineerd  door  deze  stam  waarvan  de  leden  urenlang  vrijwillig  op  een  winderige  parkeerplaats  staan  om  foto´s  te  maken  van  vliegtuigen.  Het  is  een  vorm  van  bermtoerisme,  maar  de  mannen  en  vrouwen  die  in  de  jaren  zestig  langs  de  weg  gingen  zitten  met  hun  klapstoeltjes  en  een  kan  koffie,  die  keken  naar  een  nieuw  fenomeen.  Vliegtuigen  zijn  toch  al  jaren  hetzelfde.  Of  is  mijn  blik  soms  niet  verfijnd  genoeg  om  de  subtiele  veranderingen  te  zien  in  de  wingtips  of  opstaande  vleugels?  Veel  spotters  vertellen  mij  dat  ze  als  kind  al  met  hun  vader  naar  de  vliegtuigen  gingen  kijken  en  dat  het  er  ook  om  gaat  dat  gevoel  weer  op  te  roepen.    Het  landschap  spreekt  tot  mensen  omdat  het  herinneringen  oproept  aan  vroeger.  Dat  begrijp  ik.  Toch  wordt  de  vliegtuigspotter  door  meer  gedreven  dan  dat  alleen.  Ik  ontmoet  een  Nederlandse  vliegtuigspotter  die  in  Japan  is  geweest.  ´Ze  hebben  daar  vliegtuigen  die  je  hier  nooit  ziet.´  Hobby’s  zijn  er  om  uit  de  hand  te  lopen.  De  uren  gaan  voorbij  en  ik  blijf,  om  de  A380  te  zien,  denk  ik,  maar  uiteindelijk  gaat  het  natuurlijk  om  iets  heel  anders.  Op  het  laatst  voel  ik  toch  begrip  voor  de  simpele  voldoening  van  het  vliegtuigspotten.  Het  vastleggen  van  vliegtuigen  op  een  camera  en  het  noteren  of  afstrepen  van  type  

Page 39: Satellietgroep review stellingname 2013

 39  

nummers,  heeft  iets  weg  van  een  administratieve  handeling.  De  nutteloosheid  ervan  begint  mij  na  vijf  uur  te  ontroeren.  Ik  voel  de  kameraadschap  van  mannen  die  elkaar  al  jaren  kennen  en  nooit  iets  tegen  elkaar  zeggen,  nooit  iets  hoeven  te  zeggen,  maar  gewoon  zwijgend  naast  elkaar  staan  om  af  en  toe  iets  aan  te  wijzen  of  foto´s  te  vergelijken.  Er  wordt  gewacht  op  iets  bijzonders,  op  iets  dat  ze  nog  niet  in  de  collectie  hebben.  De  A380  is  die  dag  niet  meer  gekomen.  

 Randcultuur    Vanaf  de  spotterplek  fiets  ik  langs  het  Bulderbos,  aangelegd  om  te  protesteren  tegen  de  uitbreiding  van  de  polderbaan.  Het  geldt  nog  steeds  als  ontmoetingsplek  voor  demonstranten  met  een  groen  hart.  Ernaast  wordt  momenteel  een  oude  Lancaster  uit  de  Tweede  Wereldoorlog  opgegraven.  Wie  doorfietst  komt  in  het  natuurgebied  Groene  Carré  terecht.  Het  is  compensatie  groen  voor  Schiphol.  Ik  fiets  parallel  aan  de  polderbaan  en  zo  kan  ik  alle  stadia  van  de  landing  observeren.    Aan  het  einde  van  het  fietspad  ga  ik  rechts  om  de  polderbaan  heen  en  rijd  het  gehucht  Boesingheliede  binnen.  Het  is  een  eigenaardig  samenraapsel  van  verschillende  soorten  bebouwing  tussen  de  A9  en  de  Schipholweg.  Er  zijn  hier  autosloperijen  te  vinden,  woonhuizen  en  bedrijfsloodsen.  Aan  de  randen  van  Schiphol  bloeit  de  anarchie,  zo  blijkt.    Ik  ontdek  massagesalon  Chantal  en  bedenk  me  geen  moment,  ik  bel  onmiddellijk  aan.  Margarita  doet  open  en  ik  vraag  naar  Chantal.  Eventjes  zie  ik  haar  argwanend  kijken,  dan  moet  ze  lachen:  ‘Kom  binnen  schat,  buiten  is  het  guur  en  onaangenaam.´    In  de  half  verduisterde  woonkamer  zitten  twee  schaars  geklede  dames  naar  een  Argentijnse  soap  te  kijken.  Margarita  schenkt  een  cola  voor  me  in  en  laat  me  de  geplastificeerde  ´menukaart´  zien.  Hierop  staan  allerlei  diensten  met  prijzen  tussen  de  50  en  200  euro.  Er  is  van  alles  mogelijk,  behalve  massages.  ´Komen  hier  veel  vliegtuigspotters,  ´vraag  ik  om  het  ijs  te  breken.  ´Iedereen  komt  hier,  schat,´  zegt  Margarita  direct.  Ik  kan  hier  niet  te  lang  blijven  zitten,  besef  ik,  anders  ben  ik  genoodzaakt  uit  beleefdheid  een  dienst  af  te  nemen.  Iets  dergelijks  overkomt  mij  dikwijls  in  kledingwinkels.  Als  ik  de  enige  klant  ben,  zoals  hier,  dan  durf  ik  niet  weg  te  gaan  zonder  iets  te  kopen.  Ik  zeg  dus  snel  dat  ik  moet  gaan  en  ik  vraag  wat  ze  voor  de  cola  wil  hebben,  maar  Margarita  zegt  dat  de  cola  van  het  huis  is.  ‘Kom  gauw  weer  eens  terug,  schat,  en  vertel  al  je  vrienden  en  collega’s  over  ons.’  

   Polderkoraal  Op  een  van  de  loodsen  in  Boesingheliede  herken  ik  de  naam  van  een  bedrijf  dat  vliegtuigmaaltijden  verzorgt:  Gate  Gourmet.  Ze  laten  me  niet  binnen.  Achteraf  kan  ik  dat  wel  begrijpen:  Gate  Gourmet  was  een  tijdje  terug  in  het  nieuws  vanwege  de  naalden  in  een  broodje  vlees.  Er  zijn  hier  wel  meer  anonieme  loodsen  waarvan  ik  me  begin  af  te  vragen  wat  voor  duistere  praktijken  zich  er  afspelen.  Het  kan  van  alles  zijn,  door  massagesalon  Chantal  is  mijn  fantasie  op  hol  gebracht.  Op  een  dag  ontdek  ik  een  intrigerend  uithangbord:  ‘Aquaasan  corals’  staat  er  boven  de  afbeelding  van  een  tropisch  visje  en  een  koraalrif.  Ik  plant  mijn  fiets  tegen  de  zijkant  van  de  loods.  Het  regent,  zoals  wel  vaker  de  laatste  tijd,  net  iets  te  hard  om  lang  buiten  te  blijven.  In  mijn  plastic  bak  op  de  bagagedrager  is  al  een  klein  laagje  zichtbaar.  Het  contrast  met  de  grijze  buitenwereld  kan  niet  groter  zijn.  Ik  loop  door  een  corridor  van  vissen  en  koraal.  Aan  het  einde  van  de  gang  kom  ik  in  een  ruimte    met  een  hoge  tafel  en  ook  die  ruimte  is  omgeven  met  lichtgevende  aquaria.  Koraalkweker  Sander  Bakker  heeft  zojuist  een  plastic  zakje  losgeknipt  waaruit  een  paars  visje  wegzwemt  om  z’n  nieuwe  wereld  te  verkennen.    ‘Het  is  altijd  maar  afwachten  hoe  de  rest  dit  oppikt,’  zegt  hij.  Er  komen  wat  pincetvissen  voorbij  zwemmen,  hun  snuitjes  net  een  pincet,  en  een  zebra-­‐vis.  ‘Ze  lijken  hem  wel  de  accepteren,’  constateert  Sander.  Hij  spreekt  steevast  over  zijn  werkploeg  als  hij  het  over  de  vissen  heeft.  De  vissen  zorgen  ervoor  dat  bepaalde  schadelijke  algen  worden  opgegeten.  ‘De  vissen,  de  zeekomkommers,  de  anemonen  en  andere  lagere  dieren  hebben  allemaal  hun  eigen  specialisme  binnen  de  bio-­‐cultuur  van  het  aquarium,’  zegt  Sander.  ‘Wat  kost  nou  zo’n  stekje?’  Vraag  ik  wijzend  op  de  bodem  van  het  aquarium  waar  mini  akkertjes  met  koraalstekjes  in  strakke  rijen  staan  opgesteld.  ‘Dat  hangt  van  de  soort  af  en  de  grootte,  ze  kosten  

Page 40: Satellietgroep review stellingname 2013

 40  

tussen  de  tien  en  twintig,  maar  ik  heb  ook  stronken  van  vijfentachtig  euro.  Zo’n  uitwaaierend  tafelkoraal  kan  gemakkelijk  tot  zeshonderd  euro  oplopen.’  Het  blijkt  een  dure  hobby.  Volgens  Sander  ben  je  voor  een  ‘instapbak’  al  gauw  tweeduizend  euro  kwijt.  Ik  vermoed  dat  de  wereld  van  de  zoutwater  aquaria  bijna  net  zulke  fanatiekelingen  heeft  als  de  wereld  van  de  vliegtuigspotters.  Ook  die  lopen  met  lenzen  rond  van  een  paar  duizend  euro.  Plaatjes  schieten  doen  de  aquariumhobbyisten  overigens  ook.  Op  internetfora  komen  wonderlijke,  bijna  buitenaardse,  landschappen  voorbij  die  zijn  opgebouwd  met  kleurrijk  polderkoraal  van  Sander  Bakker.    Ik  blijf  wat  rondhangen  in  de  koraalkwekerij,  ook  omdat  het  buiten  steeds  harder  is  gaan  regenen.  Sander  legt  me  van  alles  uit  over  de  biologische  balans  die  gehandhaafd  moet  worden  in  het  aquarium.  ‘Er  moeten  allerlei  bacteriën  worden  toegevoegd  en  speciaal  osmosewater.’  Sander  wijst  me  op  een  ingewikkelde  installatie  waarin  dat  osmosewater  wordt  gemaakt.  In  een  andere  hoek  wordt  zeewater  geprepareerd  en  alle  aquaria  zijn  uitgerust  met  een  ‘verschuimer’  waardoor  je  de  overtollige  eiwitten  veroorzaakt  door  de  uitwerpselen  makkelijk  eruit  kan  scheppen.    ‘Je  moet  goed  oppassen  welke  koralen  je  bij  elkaar  stopt,  sommigen  vreten  elkaar  op,’  legt  Sander  uit.  Hij  zegt  van  natuurlijke  kleuren  te  houden  als  het  om  koraal  gaat.  ‘Je  ziet  het,  de  meeste  koralen  zijn  pastelkleurig.  Rood  en  bruin  en  zacht  groentinten.  Je  hebt  ook  mensen  voor  wie  dat  niet  genoeg  is.  Die  willen  de  kleuren  opvoeren  tot  bijvoorbeeld  zuurstokroze.  Het  Duitse  bedrijf  Koralen  Zucht,  doet  dit.  Ze  optimaliseren  de  kleur  tot  zuurstokroze,  knalgroen  en  gifgeel  door  een  deel  van  het  weefsel  weg  te  halen  zodat  de  kleur  direct  op  het  kalkgeraamte  komt  te  liggen.  Daar  wordt  het  koraal  echter  heel  kwetsbaar  van.  Je  hebt  dan  een  apothekerskast  aan  middeltjes  nodig  om  zo’n  stronkje  gezond  te  houden.´    Er  komt  een  Chinees  stelletje  binnen.  Ze  zijn  naar  Sander  gereden  om  een  slakje  op  te  halen  die  ze  hebben  besteld.  Het  slakje  staat  alleen  nog  in  de  file  samen  met  een  bestelling  knalblauwe  anemoonvisjes.  Ze  blijven  wachten  en  Sander  raakt  in  gesprek  met  de  jongen.  Ze  hebben  het  over  de  zeester,  de  stofzuiger  van  de  oceaanbodem.  Ondertussen  kijk  ik  met  het  meisje  die  Yuki  blijkt  te  heten  naar  de  capriolen  van  een  doktersvis.  Hij  maakt  salto’s  rondom  een  waterpompje.  Yuki  heeft  een  hekel  aan  water,  zegt  ze,  omdat  ze  als  klein  kind  een  keer  bijna  verdronken  is  in  een  zwembad.  Toch  krijgt  Yuki  een  gevoel  van  vrijheid  als  ze  naar  vissen  kijkt.      ‘Wat  gek,’  antwoord  ik.  ’Die  vissen  zijn  toch  helemaal  niet  vrij  in  een  aquarium?’  ‘Vissen  hebben  een  geheugen  van  drie  seconden.    Het  moet  toch  bevrijdend  zijn  om  niet  al  die  ballast  van  herinneringen  met  je  mee  te  hoeven  dragen.´  

 Buiten  is  het  donker  geworden  en  als  ik  op  mijn  fiets  wil  stappen  moet  ik  constateren  dat  de  plastic  bak  achterop  de  bagagedrager  tot  de  rand  gevuld  is  met  water.  Een  Boeing  komt  huilend  los  van  het  zompige  land.  Ik  probeer  behoedzaam  te  fietsen  met  een  klotsend  ´aquarium´  achterop  mijn  fiets.  Op  de  bodem  ligt  als  een  roerloze  aal  het  kettingslot  zilverachtig  te  glanzen  in  het  maanlicht.  Ik  heb  vandaag  iets  doorgrond  over  het  leven  op  de  bodem  van  zee  en  zodoende  ook  iets  over  het  leven  in  de  polder.  Toch  is  dit  inzicht  nog  moeilijk  onder  woorden  te  brengen.  Bij  het  zien  van  de  bollenvelden  moet  ik  denken  aan  wat  Sander  heeft  verteld  over  Koralen  Zucht.  Ook  de  bollenkwekers  voeren  iets  in  hun  schild,  dat  kan  niet  anders  met  dat  soort  felle  kleuren.  Ik  vermoed  dat  de  bloemenkweek  feitelijk  een  plantaardige  bio-­‐industrie  genoemd  kan  worden.  Een  bio-­‐industrie  voor  het  kweken  van  kleur.  Wordt  het  niet  eens  tijd  daar  een  bijeenkomst  over  te  organiseren  in  het  Bulderbos?  Als  ik  het  gemaal  aan  de  Driemerenweg  passeer,  denk  ik  aan  het  waterpompje  in  het  aquarium  van  Sander.  De  waterpomp  en  het  gemaal  zijn  apparaten  waarmee  een  kunstmatig  landschap  in  stand  kan  worden  gehouden.  Pompen  of  verzuipen  geldt  er  in  de  polder,  en  in  het  aquarium  zorgt  het  pompje  voor  de  nodige  zuurstof.  Alles  en  iedereen  stikt  als  de  elektriciteit  uitvalt.    Die  nacht  droom  ik  in  mijn  soldatencel  dat  ik  vlieg.  Vanuit  het  vliegtuig  zie  ik  het  strakke  lijnenpatroon  van  de  Haarlemmermeer  onder  mij.  De  stewardess  zegt  dat  we  onze  medicijnen  moeten  nemen  tegen  de  luchtziekte  en  het  vliegtuig  duikt  steeds  sneller  omlaag,  we  zijn  aan  het  neerstorten.  Net  op  tijd  is  mijn  staartvin  aangegroeid  en  kan  ik,  nog  voordat  we  de  bodem  raken,  wegzwemmen  van  het  vliegtuigwrak.  

Page 41: Satellietgroep review stellingname 2013

 41  

                                   

   Bram  Esser  tijdens  de  finissage,  foto:  Rob  te  Riet

Page 42: Satellietgroep review stellingname 2013

 42  

   

   Subjectieve  cartografie  –  Bram  Esser,  vormgeving  Jonmar  van  Vlijmen

Page 43: Satellietgroep review stellingname 2013

 43  

(ZAALTEKST  voor  in  ruimte  4)      Stellingname  -­‐  water,  land  &  innoverend  erfgoed  Ruimte  in  het  Kunstfort:    4    (titel:)  Ik  wil  de  Polder  In  Francois  Lombarts  (Johannesburg  ZA,  1981)  ontwerper  www.francoislombarts.com    (wat:)  A  pilgrimage,  a  physical  mantra-­‐repetition,  in  search  of  a  deeper  understanding  of  the  conditions  that  are  the  Haarlemmermeer.  It  is  upon  this  idea  'Ik  wil  de  polder  in!'  focuses.    The  Haarlemmermeer,  once  a  body  of  water,  that  has  been  tamed,  pumped  dry  and  colonized  is  very  much  defined  by  the  water  that  runs  through  it  and  that  is  constantly  controlled.      The  infrastructures  responsible  for  this,    determine  the  layout  and  character  of  the  municipality  and  it  is  through  them  that  I  chose  to  develop  my  project.  By  navigating  all  its  canals,  channels  and  ditches,  not  intended  for  travel,  and  developing  a  form  of  documentation  I  seek  to  confront  and  develop  an  engaged  understanding  of  the  often    imperceptible  forces  at  work  in  the  polder.  I  decided  that  the  most  appropriate  form  of  travel  through  these  waterworks  would  be  to  swim  through  them.  I  wanted  to  open  the  polder  up,  and  enter  areas  of  the  Haarlemmermeer    that  are  not  evidently  accessible.  'Ik  wil  de  polder  in!'  started  during  the  winter  months  of  this  year  which  added  an  interesting  dimension  to  my  form  of  travel.  My  first  concern  was  protecting  myself  against  the  cold  waters  often  just  above  zero.  With  these  restrictions  in  mind  I  set  about  looking  for  the  appropriate  attire  for  the  voyage.  A  dry  suit,  gloves  and  diving  mask  to  keep  me  warm,  a  water  tight  container  to  put  the  objects  of  interest  I  found  along  the  way  in,  an  underwater  camera  for  documentation  and  a  pouch  on  string  to  be  worn  under  my  dry  suit  containing  my  identification  and  car  keys.  Before  my  first  swim  I  was  already  confronted  with  the  first  restriction.  I  could  not  get  in  or  out  my  dry  suit  alone.  This  meant  finding  someone  before  getting  into  the  water  and  after  getting  out  to  help  me  with  the  dry  suit.  This  lead  to  many  encounters  with  the  inhabitants  and  visitors  of  the  Haarlemmermeer;  disgruntled  farmers  disappointed  by  the  developments  in  the  area,  airplane  spotters  coming  from  all  over  the  country  to  marvel  the  techniques  of  modern  flight,  dog  owners  often  channeling  their  curiosity  through  their  pets,  excited  children  struggling  to  comprehend  the  often  absurd  sight  of  someone  wading  through  the  canals.    As  the  project  progressed  other  restrictions  presented  themselves.  I  often  sank  waist  deep  into  the  bog  just  a  few  centimeters  below  the  surface  water  making  it  almost  impossible  to  swim  or  walk,  canals  full  of  discarded  bicycles,  shopping  carts  and  other  indescribable  metal  objects  that  blocked  my  path.  I  had  to  learn  to  feel  my  way  through  with  my  feet,  to  turn  off  my  sense  of  smell  when  entering  sulphur  stink  of  still  water,  and  deal  with  a  few  newly  found  fear  of  the  possibility  of  finding  dead  bodies  hidden  beneath  the  dark  waters.      As  the  project  progresses  into  the  warmer  months  I  intend  to  develop  my  dry  suit  in  order  to  be  able  to  cope  with  these  restrictions,  developing  an  appropriate  'Polder  Suit'  to  be  included  in  all  rescue  kits  emphasizing  the  discrete  harshness  of  the  polder.  To  build  up  an  image  bank  seeking  to  capture  this  struggle  against  nature  and  the  relationships  inhabitants  have  developed  with  the  water.    

Page 44: Satellietgroep review stellingname 2013

 44  

(wie:)  Francois  Lombarts  werkt  sinds  2007  als  zelfstandig  ontwerper  en  is  gevestigd  in  Den  Haag.  Hij  richt  zich  op  de  fysieke  ervaring,  het  onderzoek  en  het  definiëren  van  de  diverse  aspecten  van  publieke  ruimte.  Met  zijn  werk  bouwt  hij  verder  op  bestaande  dynamieken  en  de  diverse  gebruikers  van  het  publiek  domein.  Met  name  het  informele,  niet  gereguleerde  en  ongestructureerde  gebruik  van  de  openbare  ruimte  in  de  stedelijke  context  fascineert  Lombarts,  want  dat  is  wat  in  zijn  ogen  aangeeft  waar  de  behoeftes  van  mensen  ten  opzichte  van  deze  ruimte  liggen.  Met  zijn  werk  probeert  Lombarts  ook  te  stimuleren  dat  gebruikers  zelf  de  mogelijkheden  en  gereedschappen  krijgen  vorm  te  geven  aan  hun  publieke  ruimte.    Video  ‘Sinking  into  the  landscape’    Als  een  vorm  van  fysiek  denken  verkent  ontwerper  Francois  Lombarts  de  polder  zwemmend  om  de  identiteit  bloot  te  leggen.  Hij  dringt  door  in  alle  waterwegen  die  als  aders  en  haarvaten  het  leven  van  deze  polder  definiëren.  Kanalen,  sloten  en  greppels  vormen  samen  met  zijn  eigen  fysieke  beperkingen  en  de  functionele  barrières  in  de  polder  zijn  Hollandse  werkterrein.  Het  resultaat  vatte  hij  samen  in  het  videowerk  'Sinking  into  the  landscape'  (2013,  12  min).    Lombarts:  'I  could  not  trust  the  half  earth  beneath  my  feet,  giving  way  and  sucking  me  deeper.  The  effort  required  to  pull  myself  out,  to  keep  my  head  above  water  was  almost  unbearable,  yet  I  was  also  too  tired  to  notice.  Deceptively  demanding  conditions,  the  polder  a  vast  sinking  landscape,  where  sure  footing  could  not  be  guaranteed,  and  the  immense  effort  required  to  be  able  to  make  the  polder  habitable.'  www.francoislombarts.com    Met  dank  aan:    Ritse  Mol.    -­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐

Page 45: Satellietgroep review stellingname 2013

 45  

   Polderwaterkaart-­‐  Francois  Lombarts    

!"#$%&'()*&+,#"-().$/0"1&02)3).$-40"5)67,8'020)97'+-0

Page 46: Satellietgroep review stellingname 2013

 46  

 

   Subjectieve  cartografie  –  Francois  Lombarts,  vormgeving  Jonmar  van  Vlijmen

Page 47: Satellietgroep review stellingname 2013

 47  

           

     

   Polderzwemmen  -­‐  Francois  Lombarts,  foto’s  Marjolijn    Boterenbrood    

Page 48: Satellietgroep review stellingname 2013

 48  

             

     

   Polderzwemmern  –  Francois  Lombarts  ,  foto’s  Rob  te  Riet  

Page 49: Satellietgroep review stellingname 2013

 49  

(ZAALTEKST  voor  in  de  historische  doorgang:)      Stellingname  -­‐  water,  land  &  innoverend  erfgoed  Ruimte  in  het  Kunstfort:  onbewaakte  historische  doorgang  en  op  de  Geniedijk    (titel:)  Grenslandschappen    -­‐  een  verkenning  op  het  kruispunt  van  de  getrainde  tred  en  het  geschoolde  oog    Jan  de  Graaf  (Curacao,  1952)  &  Robert  Schütte  (Den  Haag,  1951)  stedenbouwkundigen  www.ruimtebeeld.nl    (wat:)  Jan  de  Graaf  en  Robert  Schütte  zijn  beide  stedenbouwkundige.  Rond  Kunstfort  bij  Vijfhuizen  vormen  zij  een  gelegenheidsduo.  'Grenslandschappen'  maakt  werk  van  eigentijdse  omgangsvormen  met  oude  relicten  op  de  oude  kaart  van  het  oude  Europa.  Het  is  een  verkenning  naar  de  wederzijdse  betrekking  tussen  de  militaire  en  de  toeristische  blik.    Punt  van  vertrek:  het  waterrijke  erfgoed  van  de  Stelling  van  Amsterdam.  Dat  'erfgoed'  bestaat  niet  alleen  uit  tastbare  resten.  Ook  bewegingsvormen,  gebaren  en  rituelen  hebben  een  restwaarde.  Wat  ook  'werelderfgoed'  is:  een  specifieke  manier  van  kijken,  een  bijzondere  'blik'.  Uit  militair  oogpunt  kan  wellicht  ...  ,  hoewel  uit  historisch  oogpunt  ...  ,  terwijl  daarentegen  uit  planologisch  oogpunt  ...  ,  en  vooral  in  pacifistisch  perspectief  ...,  dit  in  tegenstelling  tot  een  museologische  blik  ...,  echter  uit  toeristische  oogpunt  blijkt  dat  een  kritisch  artistieke  verkenning,  de  slimste  manier  is  om  'lopend',  een  tikkeltje  wijzer  te  worden.    Gedurende  twaalf  weken  kiezen  De  Graaf  en  Schütte  het  Fort  bij  Vijfhuizen  als  uitvalsbasis.  Looptijd:  van  zondag  7  april  tot  en  met  zondag  23  juni  2013.  De  Graaf  en  Schütte  treden  op  als  gids.  Tal  van  gasten  worden  uitgenodigd:  mee-­‐lopers,  co-­‐fietsers,  ervaren  toeristen  en  belezen  reizigers.  Hun  inbreng  is  van  harte  welkom.  En  ook  zelf  oefenen  de  gidsen  hun  oog.  Te  voet,  op  de  fiets  en  op  afstand,  in  de  lucht.  Uiteraard  ook  in  de  boeken.    De  Graaf  en  Schütte  maken  hun  bevindingen  wereldkundig  op  23  juni  2013.  Op  de  Dag  van  de  Architectuur.  Tijdens  drie  keer  een  wandeltocht.  Recht  toe  recht  aan:  1.999  meter.  Elke  tocht  duurt  24  minuten.  En  staat  onder  leiding  van  de  'gidsen  zelf'.    Wat  blijkt?  De  getrainde  tred  en  het  geoefende  oog,  beide  masseren  de  lenigheid  van  geest  ...  'to  inspire  the  intellectual  dimension  of  travel  ...'.    Wie  in  de  tussentijd  aan  de  verkenning  wil  bijdragen,  graag  berichten  aan:  Jan  de  Graaf:  [email protected]  of:  Robert  Schütte:  [email protected]        (wie:)  Jan  de  Graaf  is  zelfstandig  stedenbouwkundige.  Hij  is  met  name  geïnteresseerd  in  kustlandschappen.  Zijn  studies  verkennen  bij  voorkeur  de  grote  schaal  en  de  lange  duur.  Narratieve  planologie  is  een  favoriet.  Het  perspectief:  thalassacentrisch.  Hij  publiceerde  tal  van  artikelen  en  boeken.  Vanuit  de  Rotterdamse  Academie  van  Bouwkunst  bijvoorbeeld,  'Europe  coast  wise'  (1997),  een  internationaal  vergelijkende  studie  naar  de  toekomstige  kustkaart  van  Europa.  In  ander  verband  'Naar  zee',  een  reisverhaal  over  6.000  km  Noordzee-­‐kust  (2002).  Gevolgd  door  'Handboek  veldwerk'  (2003)  en  'Noordzee;  cartografie  van  een  wereldzee'  (2004).  Telkens  was  zoiets  als  de  toeristische  geografie  onderwerp  van  aandacht.    De  Graaf  werkte  in  wisselende  formatie  aan  verschillende  prijsvragen.  Enkele  voorbeelden:  'Werken  aan  water'  (2006),  'Dutch  thelight'  (2007),  'Structuurvisie  Noord  Holland  2040'  (2009).  Deze  

Page 50: Satellietgroep review stellingname 2013

 50  

inzendingen  wonnen  het  predicaat  'eervolle  vermelding'.  In  de  internationale  competitie  'Herinneringspark  Vlaanderen  2014-­‐2018'  werd  de  eerste  prijs  behaald  (2010).  De  inzending  voor  de  prijsvraag  Noordervisie,  getiteld  'Anderlicht  en  de  kunst  van  het  noorden'  (2012)  kreeg  een  'eervolle  vermelding'.  'Noorden'  werd  daarin  gezien  als  een  werkwoord.  Als  een  intelligente  manier  van  plaatsbepalen  (weten  waar  je  bent),  navigeren,  oriënteren,  en  vooral  als  kaartlezen  en  de  weg  vragen.      Robert  Schütte  is  stedenbouwkundige.  Hij  heeft  gewerkt  bij  overheid  en  particuliere  bureaus,  gaf  les  aan  de  Academie  van  Bouwkunst  Rotterdam  en  heeft  een  eigen  praktijk.  Deze  bestaat  uit  denken,  ontwerpen,  lezen,  schrijven,  verzamelen,  ontmoeten  en  maken.  Een  selectie  van  de  resultaten  is  te  zien  op  de  site  www.ruimtebeeld.nl:  gedachten,  plannen,  teksten  en  beeldessay.  Schütte  neemt  deel  aan  Stellingname  vanwege  zijn  belangstelling  voor  de  wijze  waarop  de  ruimte  menselijke  bewegingen  stuurt.    In  zijn  recente  studie  van  de  aantekeningen  van  Serge  Eisenstein  voor  de  niet  gerealiseerde  film  Glass  House,  legt  hij  een  verband  tussen  de  ongewenste  zichtbaarheid  van  de  bewoners  en  de  hedendaagse  behoefte  aan  “exposure”  op  internet  en  televisie.  Glass  House  is  een  van  de  vele  zijpaden  op  zoek  naar  de  verschijnselen  van  optimisme  en  ideaal.  Deze  worden  gevonden  in  een  dwaaltocht  door  de  geschiedenis,  langs  archieven  en  tentoonstellingen,  langs  colleges  en  geschriften.  Momenteel  werkt  hij  aan  een  verslag  van  de  dwaaltocht,  want  ook  deze  heeft  een  doel,  al  is  die  tevoren  niet  bepaald.      -­‐-­‐-­‐-­‐-­‐    (LEGENDA  voor  in  de  strategische  ruimte:)      Fort  bij  Vijfhuizen  Het  Lexicon    Jan  de  Graaf  &  Robert  Schütte  bron:  wijk  Stellinghof,  Vijfhuizen    Aalsmeer    Affuit  Onderstel  van  een  kanon.    Arsenaal  Magazijn,  opslagplaats  van  wapens;  marine-­‐etablissement;  ook  wel:  grote  hoeveelheid,  een  heel  arsenaal  aan  uitvluchten.    Barbette    Bastion  Zie  Bolwerk    Batterij    Bedekte  weg  Beschermde  weg  langs  de  buitenkant  van  een  vesting.    Blokhuis    

Page 51: Satellietgroep review stellingname 2013

 51  

Bolwerk  Het  Middelnederlandse  woord  `bolwerk`  wordt  over  het  algemeen  gebruikt  als  Nederlandstalige  benaming  voor  een  bastion.  In  andere  talen  wordt  vaak  duidelijker  onderscheid  gemaakt  tussen  bolwerk  en  bastion.  De  term  bolwerk  kan  men  verder  voor  andere  soorten  verdedigingswerken  gebruiken,  bijvoorbeeld  rondeel.  In  het  Frans  werd  het  woord  'bolwerk'  overgenomen  als  boulevard,  om  daarmee  een  brede  weg  op  een  voormalige  vestingwal  aan  te  geven.  Later  werd  de  term  ook  gebruikt  voor  lange,  brede  wegen  in  het  algemeen.  In  deze  betekenis  is  boulevard  weer  overgenomen  in  het  Nederlands.    Citadel    Donjon  Middeleeuwse  verdedigbare  woontoren.  De  eerste  donjons  waren  van  hout;  later,  na  de  (her)uitvinding  van  de  baksteen,  werden  ze  van  steen  gebouwd.  De  naam  is  afkomstig  van  het  Gallo-­‐Romaanse  woord  dominionem  (op  haar  beurt  weer  afgeleid  van  het  Latijnse  dominium/dominus).    Drie  Merenweg    Eerste-­‐Wereldoorlog-­‐toerisme    Escarp  Ook  wel  binnengrachtsboord  is  het  (steil)  talud  van  een  (eventueel  droge)  gracht  in  een  vesting  dat  aan  de  binnenzijde  is  gelegen.  Het  is  in  het  algemeen  steil  en  soms  van  een  weermuur  of  revetement  voorzien.  Aan  de  buitenzijde  van  de  gracht  vindt  men  het  contrescarp.  Het  woord  is  afkomstig  van  het  Italiaans  scarpa  dat  `scherp`  betekent.    Glacis  Flauw  hellend  buitentalud  van  vestingwal.    Flank  Deel  van  bastion  dat  aan  de  hoofdwal  grenst.      Fort  Alzijdig  verdedigbaar  werk,  kan  onafhankelijk  staande  houden.    Geniedijk  Een  dijk,  meestal  waterkerend,  die  in  opdracht  van  de  genie  en  betaald  door  de  Nationale  Staat  werd  aangelegd;  een  van  's  werelds  bekendste  is  de  Geniedijk  Haarlemmermeer.    Hoofddorp    Kazemat  Deel  van  bastion  of  losstaand  verdedigingswerk  met  geschut.    Keel  Open  achterkant  van  een  verdedigingswerk    Kroonwerk    Kunstfort    Liniewal  

Page 52: Satellietgroep review stellingname 2013

 52  

Opgeworpen  aardmuur  langs  reeks  van  verdedigingswerk  waarlangs  pad:  liniepad.    Loopgravenoorlog    Loopinstructie    Lunette    Maaiveld    Offerlandschap    Onderwaterzetting    Palissade    Poterne  Ondergrondse  bomvrije  gang  door  een  fort  of  vesting  met  een  functie  als  (geheime)  poort,  kan  ook  een  interne  verbinding  met  andere  delen  van  het  vestingwerk  bieden;  historisch  gezien,  een  secundaire  deur  of  poort;  ook  wel  sluippoort.      Proximiteit    Rampentoerisme    Redoute  Simpel  veldwerk.    Ravelijn    Schans  Aarden  verdedigingswerk,  nazaat  van  de  zandophoging.    Schiphol    Schuldig  landschap    Stelling  Strook  terrein  waarin  een  reeks  van  verdedigingswerken  is  gelegen.      Stranden-­‐van-­‐Normandië-­‐vakantie    Terreplein  Van  het  Italiaanse  tera  piana,  vlakke  grond;  de  egale  binnenplaats  van  een  fort.      Trauma  scape    Traverse  Haakse  aardwal  tot  dekking  tegen  zijwaarts  invallende  schoten.    Verschroeide  aarde    

Page 53: Satellietgroep review stellingname 2013

 53  

Vesting  Permanent  bezette,  versterkte  stad  of  legerplaats.      Vijfhuizen  Dorp  aan  de  ringvaart,  aan  de  noordwestkant  van  de  Haarlemmermeer;  oud  land  ooit  op  landtong  gelegen,  nadien  opgeslokt  door  de  inpoldering  van  nieuw  land.      Voorgracht    Vuurlijn    Waterlinie  Min  of  meer  aaneengeschakelde  reeks  van  onderwaterzettingen,  inundaties.    Zijweer        -­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐                

Page 54: Satellietgroep review stellingname 2013

 54  

   

   Subjectieve  cartografie  –  De  Graaf/Schütte,  vormgeving  Jonmar  van  Vlijmen

Page 55: Satellietgroep review stellingname 2013

 55  

   

   Historische  militaire  loopinstructies  op  de  Geniedijk  -­‐  De  Graaf/Schütte,  foto  Thomas  Lenden  

Page 56: Satellietgroep review stellingname 2013

 56  

   

   ‘Rechtwandeling’    (voorzijde)  –  excursie  De  Graaf/Schütte    

   Rechtwandeling’    (achterzijde)  –  excursie  De  Graaf/Schütte  

Page 57: Satellietgroep review stellingname 2013

 57  

     

   Rechtwandeling’  –  excursie  De  Graaf/Schütte,  foto  Theo  Mahieu    

   Rechtwandeling’    (achterzijde)  –  excursie  De  Graaf/Schütte,  foto  Rob  te  Riet  

Page 58: Satellietgroep review stellingname 2013

 58  

(ZAALTEKST  voor  in  ruimte  6)      Stellingname  -­‐  water,  land  &  innoverend  erfgoed  Ruimte  in  het  Kunstfort:    6    (titel:)  Brak  Water,  Zilt  Land.  Zoutbelasting  of  de  prijs  van  het  inpolderen.  Ronald  Boer  (Giessenburg,  1981)  landschapsontwerper  www.ronaldboer.com    (wat:)  Landschapsontwerper  Ronald  Boer  stelt  met  zijn  project  de  prijs  van  het  inpolderen  ter  discussie.  Met  zijn  Mobiel  Zout  Laboratorium  transformeert  hij  -­‐  in  wisselwerking  tussen  bewoners  en  landschap  -­‐  de  verzilting  van  de  polder  van  onzichtbaar  naar  tastbaar.    Bij  de  drooglegging  van  de  Haarlemmermeer  is  er  van  een  binnenmeer  een  polder  gemaakt.  Het  verlanden  door  in  te  polderen  wat  eerst  water  was  zit  in  onze  genen  en  maakt  dat  we  deze  plek  in  zijn  huidige  verschijning  kunnen  beleven  en  gebruiken.  Door  de  constante  bemaling  door  de  gemalen  wordt  de  polder  door  het  waterschap  gereguleerd  om  de  kwaliteit  van  het  land  op  peil  te  houden.  In  perioden  van  droogte  dreigt  er  altijd  een  grote  druk  op  deze  waterhuishouding  met  het  risico  van  verzilting  van  het  land.  Langzaam  word  het  grondwater  meer  brak  door  het  onttrekken  van  zoet  water  aan  het  oppervlak  door  de  gemalen.  Er  is  nog  niet  echt  een  oplossing  in  zicht  voor  het  opborrelen  van  zout  water  in  de  polder,  de  zogeheten  zoute  kwel.  Volgens  berekeningen  zal  het  water  in  de  polder  in  de  komende  tientallen  jaren  ongeveer  dertig  procent  zouter  worden.  Door  de  klimaatverandering  en  zeespiegelstijging  zal  er  minder  zoet  water  beschikbaar  zijn  om  de  polder  ’door  te  spoelen’  en  daarnaast  gaat  het  zoute  water  diep  onder  de  polder  harder  drukken  op  de  bodem  van  de  polder.  Dat  betekent  dat  er  dus  ook  meer  zout  water  door  de  wellen  -­‐  verbindingsgaten  tussen  het  onderliggende  zoute  water  en  het  bovenliggende  zoete  water  -­‐  naar  boven  komt.  Dit  samenspel  van  gereguleerde  staat  tussen  land  en  water  waardoor  bewoners  in  het  gemaakte  landschap  van  de  Haarlemmermeer  kunnen  leven  wil  Ronald  Boer  graag  collectief  bevragen.  Hoe  vanzelfsprekend  is  de  prijs  van  het  polderen?  Het  in  stand  houden  van  het  juiste  grondwaterpeil  om  te  kunnen  leven  lijkt  heel  vanzelfsprekend  maar  is  een  continu  proces  waar  voor  we  hard  voor  moeten  werken.  Hoe  komen  we  tot  duurzame  inzichten  door  samen  te  werken  met  de  natuurlijke  processen  om  ons  heen.  Maar  wat  is  deze  prijs  van  het  polderen  precies?  Met  dit  project  tijdens  'Stellingname'  onderzoekt  hij  wat  de  betekenis  en  identiteit  van  de  Haarlemmermeer  is  waaraan  mensen  zich  verbonden  voelen.    Met  zijn  mobiel  zout  laboratorium  brengt  hij  de  verziltingproblematiek  in  kaart  die  een  onbalans  zichtbaar  maakt  in  natuurlijke  processen  op  artificiële  plekken.  Hoe  schadelijk  zijn  de  mogelijke  effecten  wanneer  deze  onomkeerbaar  blijken?  Daarnaast  zoekt  hij  naar  de  verbondenheid  tussen  landschap  en  mens  door  kenmerken  en  processen  van  een  gebied  inzichtelijk  te  maken  met  het  doen  van  landschapsinterventies  op  locatie.  Deze  zijn  onderdeel  van  het  Mobiel  Zout  Laboratorium  en  zorgen  ervoor  dat  zijn  werk  en  het  landschap  elkaar  beïnvloeden  waaruit  nieuwe  narratieven  ontstaan.  Met  lokale  partijen  wordt  een  samenwerking  aan  gegaan  waarmee  deze  onzichtbare  processen  in  het  landschap  weer  een  plek  te  geven.  Er  ontstaat  een  wisselwerking  tussen  bewoners  en  landschap  van  de  Haarlemmermeer  die  zich  transformeert  van  onzichtbaar  naar  tastbaar.    (wie:)  

Page 59: Satellietgroep review stellingname 2013

 59  

Ronald  Boer  werkt  als  landschapsontwerper  aan  het  zichtbaar  maken  van  de  wisselwerking  tussen  mens  en  landschap.  Zijn  interesse  richt  zich  op  alchemie,  fenomenologie  en  de  morfologie  van  het  landschap  die  hij  onderzoekt  tijdens  veldwerk.  Momenteel  is  de  substantie  zout  het  centrale  onderwerp  van  waaruit  hij  kijkt  naar  het  landschap.  Sodium  Chloride  vormt  een  onderzoeksplatform  tussen  kunst,  landschap  en  wetenschap  en  ontstaat  tijdens  de  samenwerking  van  kunstenaar  Valerie  Dempsey  (UK)  met  landschapsontwerper  Ronald  Boer.    Met  dank  aan:  Valerie  Dempsey      -­‐-­‐-­‐-­‐    (LEGENDA  voor  in  de  strategische  ruimte)    Kwel  Legenda    Ronald  Boer    brak  doorspoelen  grondwater  inlaat  kwel  peilen  regenwaterlens  verdroging  zilt  zoet  zout    -­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐                                            

Page 60: Satellietgroep review stellingname 2013

 60  

   

   Chloridegehalte  Hoofdwaterwegen  Haarlemeermeer  

Page 61: Satellietgroep review stellingname 2013

 61  

   

   Subjectieve  cartografie  -­‐  Ronald  Boer/Valerie  Dempsey,  vormgeving  Jonmar  van  Vlijmen  

Page 62: Satellietgroep review stellingname 2013

 62  

       

   Waterbibliotheek  –  Ronald  Boer/Valerie  Dempsey,  foto  Theo  Mahieu    

   Waterblbliotheek  –  Ronald  Boer/Valerie  Dempsey,  foto  Thomas  Lenden  

Page 63: Satellietgroep review stellingname 2013

 63  

     

 Waterbibliotheek  Haarlemmermeer  cloudy/clear  –  Ronald  Boer/Valerie  Dempsey  

Page 64: Satellietgroep review stellingname 2013

 64  

                                                   

   Mudplates  –  Ronald  Boer/Valerie  Dempsey

Page 65: Satellietgroep review stellingname 2013

 65  

 (ZAALTEKST  voor  ruimte  31)    Stellingname  -­‐  water,  land  &  innoverend  erfgoed  Ruimte  in  het  Kunstfort:  31    (titel:)  Vloeibaar  Land  Jacqueline  Verhaagen  (Ridderkerk,  1959)  kunstenaar  www.jacquelineverhaagen.nl    (wat:)  In  de  Haarlemmermeer  is  de  triomf  van  de  techniek  overal  zichtbaar.  Dat  geldt  in  het  bijzonder  voor  het  water  in  de  Haarlemmermeer.  Vanaf  de  voltooiing  van  de  polder  wordt  het  water  hier  gereguleerd.  De  voortdurende  verandermodus  van  het  water  binnen  het  landschap  maakt  de  Haarlemmermeer  tot  ‘Vloeibaar  Land’.  Dit  beheersen  van  het  water  impliceert  een  passieve  rol.  Water  als  oerelement,  meegevend  maar  oersterk,  tastbaar  maar  ongrijpbaar,  raadselachtig  en  mysterieus,  lijkt  hier  geen  stem  te  hebben.    HET  WATER  GEEFT  GEEN  ANTWOORD  is  een  ‘found  poem’  die  een  stem  geeft  aan  het  geheimzinnige  karakter  van  het  water.    Het  idee  ontstond  om  deze  zin  te  vertalen  in  een  installatie  in  de  Fortgracht  waarbij  de  woorden  als  objecten  op  het  water  drijven  en  onafhankelijk  van  elkaar  onder  water  kunnen  verdwijnen  en  weer  boven  water  kunnen  verschijnen.  De  combinaties  van  zichtbare  woorden  leveren  steeds  andere  betekenissen  op.  Dit  ondersteunt  de  strekking  van  de  hele  zin  omdat  er  geen  -­‐  eenduidige  -­‐  antwoorden  zijn.    Om  dit  beeld  te  kunnen  realiseren  is  onderzoek  nodig  naar  de  manier  om  deze  installatie  functioneel  te  maken.  De  ontwikkeling  behelst  een  zoektocht  naar  die  techniek  binnen  de  Haarlemmermeer.  Kennis  die  hier  leeft  binnen  bedrijven,  scholen  en  instellingen,  wordt  samengebracht.  Op  basis  hiervan  wordt  gedurende  Stellingname  een  prototype  ontwikkeld  en  uiteindelijk  gedemonstreerd.    (wie:)  Het  werk  van  Jacqueline  Verhaagen  reflecteert  op  de  onderhuidse  laag  van  de  realiteit.  Licht,  spiegeling,  optische  illusie,  kleur  en  beweging  zijn  beeldmiddelen  waarvan  Verhaagen  vaak  gebruik  maakt.  Voor  haar  ontwerpen  in  de  openbare  ruimte  onderzoekt  zij  de  locatie  en  destilleert  daarbij  aanknopingspunten  voor  het  kunstwerk.  Verhaagen  wil  een  plek  verbijzonderen  door  deze  te  laden  met  een  eigen  betekenis.  De  visuele  kwaliteiten  van  een  plek,  de  manier  waarop  mensen  er  gebruik  van  maken,  de  geschiedenis  en  de  landschappelijk  architectonische  kenmerken  vormen  onderwerp  van  haar  onderzoeken.  Hiermee  ontwikkelt  zij  concept  en  vorm  van  het  kunstwerk.    Dit  is  een  proces  waarin  ratio  en  intuïtie,  ideeën  en  poëzie  elkaar  afwisselen  en  versmelten.  Materialen  en  uitvoeringstechnieken  zijn  rijk  geschakeerd  en  zijn  geen  doel  op  zich  maar  middel  om  vorm  te  geven  aan  wat  Verhaagen  voor  ogen  heeft.  Zij  werkt  vaak  in  aan  water  gerelateerde  situaties.  Water  is  in  haar  werk  een  betekenisdragend  element.  In  recent  werk  is  het  landschap  een  steeds  belangrijker  onderwerp.    Jacqueline  Verhaagen  woont  en  werkt  in  Amsterdam.    met  dank  aan:    Stoomploeg  Cruquiusgemaal,  Thomas  Scherzer,  Eric  Steensma,  Pneutech  Hoofddorp,  Dik  Box,  Cruquius,  Scienceklas  Technasium,  Maco  Combee,  Hoofddorp.  -­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐  

Page 66: Satellietgroep review stellingname 2013

 66  

   

   Subjectieve  cartografie  –  Jacqueline  Verhaagen,  vormgeving  Jonmar  van  Vlijmen

Page 67: Satellietgroep review stellingname 2013

 67  

   

     

 

Page 68: Satellietgroep review stellingname 2013

 68  

                                                 

   Model  HWGGA  -­‐  Jacqueline  Verhaagen,  foto’s  Esther  Polak

Page 69: Satellietgroep review stellingname 2013

 69  

(ZAALTEKST  voor  ruimte  43)        Stellingname  -­‐  water,  land  &  innoverend  erfgoed  Ruimte  in  het  Kunstfort:  43    (titel:)  Mapping  Delta-­‐Land  Marjolijn  Boterenbrood  (Amsterdam,  1954)  kunstenaar  www.marjolijnboterenbrood.nl        (wat:)  Nederland  heeft  als  deltaland  een  bijzondere  relatie  met  andere  deltalanden.  Kunstenaar  Marjolijn  Boterenbrood  legt  in  haar  project  de  verbinding  tussen  deze  polder  en  andere  extreem  natte  plekken  op  de  wereld.    Boterenbrood  zoomt  uit  naar  gebieden  als  de  Mississippi-­‐delta,  de  Niger-­‐delta  en  de  delta  van  de  Ganges  en  de  Brahmaputra.  Foto’s  van  Kadir  van  Lohuizen,  Adolphus  Opara  en  Shahidul  Alam  brengen  dit  in  beeld.      Mapping  Delta-­‐Land  zoomt  ook  in  op  de  Haarlemmermeerpolder.  Om  ervaringen  met  water  en  modder  van  bewoners  te  weten  te  komen  gaat  Boterenbrood  met  de  ‘satellietbus’  naar  dijken,  bruggen  en  pleinen  in  de  polder.  Foto’s  en  verhalen  van  mensen  die  ze  daar  ontmoet  komen  in  het  ‘polderarchief’.  De  Haarlemmermeerpolder  deelt  dezelfde  problemen  met  al  de  delta-­‐gebieden  in  de  wereld:  bodemdaling  en  zeespiegelstijging,  verzilting,  verontreiniging  en  overstromingen.  Hoewel  de  omstandigheden  enorm  verschillen  delen  we  het  leven  en  meebewegen  met  water  met  de  mensen  uit  de  Nijl-­‐,  Mississippi-­‐,  Ganges-­‐Brahmaputra-­‐,  Niger-­‐,  Mekong-­‐  en  de  Eufraat-­‐Tigris-­‐delta.    Over  de  fotografen:  Adolphus  Opara  en  Shahidul  Alam  zijn  verbonden  aan  PAPA.  PAPA,  participating  artists’  press  agency  is  opgericht  en  wordt  geleid  door  Lino  Hellings.  De  fotograaf  Shahidul  Alam  uit  Bangla  Desh  richtte  in  1989  het  Photo  Press  Agency  ‘Drik’  op  in  Dhaka.  Dit  agentschap  presenteert  een  grote  groep  mediaprofessionals  uit  niet-­‐westerse  landen.  Adolphus  Opara  komt  uit  Lagos  Nigeria.  Opara’s  werk  bestaat  uit  ontmoetingen  met  mensen  in  hun  dagelijks  leven.  Hij  vertelt  verhalen  met  beeld  om  zijn  emotionele  verbinding  met  de  zaken  die  hij  aan  de  orde  wil  stellen,  te  laten  zien.  De  documentaire-­‐fotograaf  Kadir  van  Lohuizen  reisde  van  bron  naar  monding  van  de  Amazone,  de  Mississippi,  de  Donau,  de  Niger,  de  Ganges,  de  Ob  en  de  Yangste.  Hij  maakte  een  prachtig  boek  over  deze  zeven  lifelines:  ‘Aderen’.  Van  Lohuizen  is  een  van  de  oprichters  van  NOOR  Agency,  een  collectief  van  onafhankelijke  documentaire  fotografen.    Alle  drie  fotografen  willen  zij  met  hun  foto’s  invloed  uitoefenen  op  hoe  wij  de  wereld  zien  en  ons  een  mening  vormen.    U  kunt  bijdragen  aan  de  ontwikkeling  van  het  ‘polderarchief’  door  uw  verhalen  en  beelden  in  te  sturen  naar  [email protected]    (wie:)  Marjolijn  Boterenbrood  bekijkt  een  plek  als  een  terra  incognita.  Zo  ontstaat  werk  met  een  diversiteit  aan  resultaten,  die  in  vorm  uiteenlopen  van  tekeningen,  objecten,  foto’s  en  installaties  tot  een  atlas,  

Page 70: Satellietgroep review stellingname 2013

 70  

als  aanjager  van  stedelijke  vernieuwing.  Bij  het  leesbaar  maken  van  een  gebied  gebruikt  ze  kaarten  en  plattegronden.  Kaarten  zijn  het  resultaat  van  objectieve  metingen,  maar  de  kaarten  van  Boterenbrood  voegen  een  persoonlijke  dimensie  toe  door  zintuiglijke  indrukken  als  geur,  klank  of  kleur  op  te  nemen.  In  samenwerking  met  kunstenaars  en/of  onderzoekers  met  veel  verschillende  achtergronden  krijgen  haar  interdisciplinaire  projecten  vorm.    met  dank  aan:  Kadir  van  Lohuizen.  PAPA:  Adolphus  Opara,  Shahidul  Alam,  Karien  Wielenga.    -­‐-­‐-­‐-­‐    (LEGENDA  voor  in  de  strategische  ruimte:)      Modder  Legenda    Marjolijn  Boterenbrood        Bagger    Blabber    Blubber    Derrie    Dras    Drek    Flodder    Klam    Kledder    Klei    Klot      Krot    Leem    Modder  Moor    Pratsj    Prut    Slat    Slib    Slijk    Slik    Slob    Slobber    Smurrie    Turf    Veen    Zomp    -­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐                

Page 71: Satellietgroep review stellingname 2013

 71  

   

   Subjectieve  cartografie  –  Marjolijn  Boterenbrood,  vormgeving  Jonmar  van  Vlijmen

Page 72: Satellietgroep review stellingname 2013

 72  

     

   Mapping  Delta-­‐Land  –  Marjolijn  Boterenbrood,  foto  Rob  te  Riet    

   Foto’s  van  Kadir  van  Lohuizen,  Adolphus  Opara  en  Shahidul  Alam  van  delta’s  elders,    foto  Thomas  Lenden  

Page 73: Satellietgroep review stellingname 2013

 73  

           

   Mud,  foto  Marjolijn  Boterenbrood      

   Oproep  ‘Modder  en  Kwel’  op  de  websites  en  facebook      

Page 74: Satellietgroep review stellingname 2013

 74  

   Oproep  in  de  krant:  bezoek  de  satellietbus  en  deel  modderverhalen    

   Polderarchief  –  Marjolijn  Boterenbrood,  foto  Thomas  Lenden

Page 75: Satellietgroep review stellingname 2013

 75  

Programma  Finissage  'Stellingname  -­‐  water,  land  &  innoverend  erfgoed'  22  en  23  juni  tijdens  de  landelijke  Dag  van  de  Architectuur  Kunstfort  bij  Vijfhuizen    Satellietgroep  is  gastcurator  van  'Stellingname'.  Tijdens  de  finissage  refecteren  we  op  de  bevindingen  van  'Stellingname  -­‐  water,  land  &  innoverend  erfgoed'.  Projecten  door  Jan  de  Graaf  &  Robert  Schütte,  Ronald  Boer  &  Valerie  Dempsey,  Francois  Lombarts,  Marjolijn  Boterenbrood,  Jacqueline  Verhaagen,  Bram  Esser,  Bram  Vreven.  Gastsprekers:  Kadir  van  Lohuizen,  Charlotte  Geldof,  Ine  Gevers  en  Peter  van  Mensch.  Locatie:  Kunstfort  bij  Vijfhuizen  www.kunstfort.nl  |  www.satellietgroep.nl    Thema  DVDA  2013:  ‘24  UUR  ARCHITECTUUR’  Terwijl  dag  en  nacht  elkaar  afwisselen,  zijn  er  gebouwen  waar  altijd  leven  is,  zo  ook  alle  waterwerken  (sluizen,  gemalen,  dijken,duikers,  hevels  etc)  in  de  polder  en  het  Kunstfort  bij  Vijfhuizen  tijdens  ‘Stellingname’.  Naast  stations,  (lucht)havens,  ziekenhuizen,  kantoren,  maar  ook  winkels  en  hotels,  of  een  combinatie  daarvan,  zijn  ook  deze  waterwerken  24  uur  per  dag  in  bedrijf.  Ze  kennen  geen  openings-­‐  en  sluitingstijden;  ze  bewijzen  de  stad  en  de  mensen  een  dienst.    Programma  zaterdag  22  juni  vanaf  13:00  uur    13:00  -­‐  17:00u:  Tentoonstelling  Stellingname  geopend  14:00  -­‐  16:00u:  Rondleiding  langs  de  tentoonstelling  v.a.  17:00u:'Veldbedden  in  de  polder'  -­‐  Kamperen  rond  het  Kunstfort  met  poldermaaltijd  en  films  bij  het  kampvuur.    Programma  zondag  23  juni  09:00  tot  19:00  uur    09:00  -­‐  10:00u:  Ontbijt  in  Restaurant  't  Fort  10:00u:  Excursie  Geniedijk  Jan  de  Graaf  &  Robert  Schütte.  10:30u:  Rondleiding  tentoonstelling  Stellingname  met  curator  Jacqueline  Heerema.  De  kunstenaars  zijn  aanwezig  11:45u:  Polderzwemmen  met  Francois  Lombarts.  12:00u:  Excursie  Geniedijk  Jan  de  Graaf  &  Robert  Schütte.  12:30u:  Picknick  met  wild  pluk  kruiden  en  groenten  van  het  fortterrein.      14:00  -­‐  18:00u.  Expertmeeting  'Stellingname'    Over  het  concept,  een  interpretatieve  gemeenschap,  subjectieve  cartografie  en  innoverend  erfgoed.    Locatie:  Genieloods  tegenover  het  Kunstfort    14:00  -­‐  14:20u:  Welkom  door  Holger  Nickisch,  directeur  Kunstfort  bij  Vijfhuizen  en  introductie  over  Stellingname  door  curator  Jacqueline  Heerema  14:20  -­‐16:00u:  Presentaties  door  deelnemers  van  Stellingname:  ontwerper  Francois  Lombarts,  filosoof  Bram  Esser,  stedenbouwkundige  Jan  de  Graaf  &  Robert  Schütte,  landschapsarchitect  Ronald  Boer  &  Valerie  Dempsey  (UK),  kunstenaar  Marjolijn  Boterenbrood  introduceert  fotograaf  Kadir  van  Lohuizen  over  deltalandschappen.    16:00  -­‐  16:20u:  Korte  pauze  met  thee  &  koffie    16:20  -­‐  17:00u:  Architect  Charlotte  Geldof  (BE)  over  'The  Future  Commons  2070'  en  gemeenschappelijk  ruimtegebruik  van  de  zee.  

Page 76: Satellietgroep review stellingname 2013

 76  

17:00  -­‐  17:20u:  Ine  Gevers,  curator  'Ja  Natuurlijk'  Gemeentemuseum  Den  Haag:  Can  art  change  the  world?  17:20  -­‐  18:00u:  Museoloog  Peter  van  Mensch:  bestaat  innoverend  erfgoed?    En  samenvattend  tafelgesprek  met  alle  gasten  en  deelnemers    18:00  -­‐  19:00u:  Afsluitende  borrel    Kamperen  rond  het  Kunstfort    Finissage  'Stellingname'  -­‐  Kunstfort  bij  Vijfhuizen                                            

   Kamperen  rond  het  Kunstfort,  foto  Rob  te  Riet  

Page 77: Satellietgroep review stellingname 2013

 77  

Filmprogramma    'BORDERSCAPE'  Finissage  'Stellingname'  -­‐  Kunstfort  bij  Vijfhuizen  June  22  starting  at  sunset:  www.kunstfort.nl  Curated  by  Satellietgroep  for  Stellingname    The  screeningprogram  is  called  'borderscape’  and  is  themed  around  the  new  videowork  by  Francois  Lombarts,  who  swam  the  ditches  of  the  polder  to  understand  it.  About  cyclic  approaches  of  mud,  or  dilution  of  water-­‐land,  of  surviving  in  the  water,  on  the  edge,  on  the  land,  on  a  dike.    01  Francois  Lombarts  -­‐  'Sinking  into  the  Landscape'  (2013)  12    min    During  ‘Stellingname’  Francois  swam  through  the  polder  to  understand  it.    02  Wim  T.  Schippers  (NL)  -­‐  Flesje  limonade  gazeuse  in  zee  bij  Petten  0'51  min  Re-­‐enactment  of  1961;  source:  internet.    03  Silvie  Zijlmans  (NL)  -­‐  'The  wishing  well'  3  min    zijlmansjongenelis.nl    04  Cecily  Brennan  (Ireland)  -­‐  'Unstrung'  (2007)  2  min    A  video  installation  exploring  the  vulnerability  of  the  human  body  and  psyche.  www.cecilybrennan.com    05  Marie  Lorenz  (USA)  -­‐  Capsize  (2010)  7’39  min  This  video  was  shot  off  the  coast  of  Ostia  in  Italy.  I  was  recording  my  first  experiment  with  a  sailboat  that  I  built  at  the  American  Academy  in  Rome.  I  capsized  the  boat  and  swam  back  to  shore.  I  saved  the  video  camera  by  holding  it  in  my  mouth  as  I  swam.  www.marielorenz.com    06  Diego  Maclean  (Canada)  -­‐    ‘The  art  of  drowning’  (2009)  2'08  min  The  Art  of  Drowning  is  a  short  animated  film  directed  by  Diego  Maclean.  It  is  based  on  a  poem  by  the  same  name  written  by  American  poet  Billy  Collins.  In  it  we  ponder  the  possibilities  of  what  awaits  us  at  the  end  of  our  lives.  www.billy-­‐collins.com  |  www.diegomaclean.com    07  Arthur  Kleinjan  (NL)  -­‐  'Follow  the  Sea'  (2007)  3'20  min  A  swimming  pool  located  next  to  the  ocean  is  the  setting  of  this  video  in  which  a  man  slowly  swims  towards  the  horizon.  As  he  reaches  the  edge  of  the  pool,  he  stops  and  repeatedly  jumps  up  and  down.  The  atmosphere  is  charged  by  engaging  music  which  transforms  the  setting  into  a  psychological  landscape  where  the  swimmer  is  suspended  between  movement  and  immobility.  Courtesy  of  the  artist  and  Galerie  Ron  Mandos.  www.arthurkleinjan.nl    08  Montserrat  Rodríguez  (Spain)  -­‐  Fragmentos  of  observación  (2011)  3  min  The  cycle  time.  Everything  is  repeated  again  and  again,  as  a  reminder,  as  if  I  myself  observed  from  a  far.  As  I  look  at  my  actions  may  seem  repetitive...    09  Pé  Okx    (NL)-­‐  Westfriese  Omloop/Westfrisian  Walk  Around  (2010)  -­‐  45  min  For  one  year  Dutch  artist  Pé  Okx  walked  the  Westfriese  Omringdijk,  in  the  north  of  Holland.  In  a  yearlong  project,  each  month  he  walked  a  section  of  the  dike  for  one  day,  from  sunrise  till  sunset,  taking  a  photograph  every  three  steps.  A  very  slow  walk  through  the  countryside.  Where  he  stopped  at  the  end  of  each  day,  he  continued  his  walk  one  month  later,  again  at  sunrise.  Through  all  kinds  of  weather,  in  spring  and  fall,  he  examined  the  perception  of  time.  More  than  40.000  pictures  are  

Page 78: Satellietgroep review stellingname 2013

 78  

mounted  into  a  movie  of  45  minutes.  Because  of  the  on-­‐going  image  sequence  the  spectator  travels  with  high  speed  through  days  and  seasons.  Every  time  a  day  ends  and  a  new  one  begins,  one  month  is  gone.  The  notion  of  ‘time’  is  seen  from  another  perspective.  The  movie  shows  the  beauty  and  dynamic  of  the  Dutch  landscape  in  an  intriguing  way.  www.peokx.nl      

   Bioscoop  in  de  Poterne  van  het  Kunstfort,  foto  Rob  te  Riet    

   Still  ‘Unstrung’  -­‐  Cecily  Brennan.  

Page 79: Satellietgroep review stellingname 2013

 79  

Expertmeeting    Finissage  'Stellingname'  at  Kunstfort  bij  Vijfhuizen  Tijdens  de  finisage  van  Stellingname  op  22/23  juni  2013  reflecteerden  we  op  onze  relatie  met  water,  land  en  innoverend  erfgoed  aan  de  hand  van  de  presentaties  van  onderzoeksprojecten  en  met  gastsprekers.      Presentaties  door  deelnemende  polderonderzoekers  van  Stellingname:    Bram  Esser,  Jan  de  Graaf,  Ronald  Boer  en  Valerie  Dempsey  (UK),  Marjolijn  Boterenbrood    Gastsprekers:  Fotograaf  Kadir  van  Lohuizen  over  Delta’s  hier  en  elders.  Architect  Charlotte  Geldof  (BE)  over  'The  Future  Commons  2070'  en  gemeenschappelijk  ruimtegebruik  van  de  zee.  Ine  Gevers,  curator  'Ja  Natuurlijk'  Gemeentemuseum  Den  Haag:  Can  art  change  the  world?  Museoloog  Peter  van  Mensch:  bestaat  innoverend  erfgoed?    Samenvattend  tafelgesprek  met  alle  gasten  en  deelnemers    Fotograaf  Kadir  van  Lohuizen  over  Delta’s  hier  en  elders.  www.lohuizen.net  Boterenbrood  introduceert  fotograaf  Kadir  van  Lohuizen  in  de  context  van  Stellingname  en  haar  project  'Mapping  Delta-­‐Land'.    In  zijn  projecten  onderzoekt  Vam  Lohuizen  het  effect  van    zeespiegelstijing  in  6  delta  regio’s  voro  de  New  York  Times.  Over  zeewater  en  verzilting,  en  evacuatie  ‘when  the  water  does  not  leave’.  Zijn  nieuwe  strategie  is  om  naast  de  indringende  fotoreportages  ook  de  ‘testimonies’  op  te  nemen  met  video,  de  persoonlijke  verhalen  van  ‘evacuées  en  de  blijvers’,  en  hoe  een  nieuw  bestaan    opgebouwd  moet  worden.  Hij  vertelt  over  New  Orleans  en  Katrina.  Hoe,  als  gevolg  van  het  afdammen  van  rivieren    het  slib  niet  meer  aangroeide,  de  natuurlijke  bescherming  verdween  en  New  Orleans  van  inlandse  stad  aan  zee  kwam  te  liggen.  En  hoe  na  Katrina  1  miljoen  mensen  niet  meer  terugkeerden  naar  de  stad.    Architect  Charlotte  Geldof  (BE)  'The  Future  Commons  2070'  –  over  denken  in  gemeenschappen:  www.magnificentsurroundings.org    Charlotte  Geldof  over  onafhankelijk  denktank  en  de  noodzaak  dat  de  mens  een  wending  in  de  manier  van  denken  en  leven  inzet.  Geldof  pleit  voor  nieuwe  ruimtelijke  planning,  en  het  denken  in  maatschappelijke  ruimte  en  ‘commons’  als  gemeengoed.  Over  exploratie  versus  explotatie  van  de  Noordzee.  Promenadologies  –  ervaringswandelingen  en  subjectieve  cartogarfie  als  de  verbeelding  van  denkbeelden.  Poreuze  hybide  kustzones  –  publieke  krachten  (natuurlijke,  gemeenschaps  en  culturele  commons)  –  waarbij  het  zeelandschap  een  bewegend,  ademend  principe  is.  En  waarbij  het  belang  van  ecosystemen  preveleert  boven  het  belang  van  kustnaties.    ‘Oceanen  en  zeeën,  samen  goed  voor  zowat  driekwart  van  het  aardoppervlak,  vormen  een  onmetelijke  ruimte  die  essentieel  verschilt  van  het  land.  Mede  door  de  toenemende  verspilling  van  land  zal  de  vraag  naar  ruimte  op  zee  steeds  sterker  doorklinken.  Maritieme  ruimtelijke  planning  is  wereldwijd  in  opmars.  Terwijl  Europa  de  krijtlijnen  voor  haar  toekomstige  beleidsopties  uitzet,  leggen  de  projectontwikkelaars  hun  eerste  initiatieven  op  tafel.  Naast  het  bestaande  wetenschappelijk  onderzoek  dient  het  eigenlijke  planningsproces  voor  de  zee  te  worden  geruggensteund  door  globaal,  kritisch  visievormend  onderzoek,  waarbij  ontwerpmatig  denken  een  belangrijke  rol  speelt.    Deze  zeekaart  is  een  toekomstvisie.  Ze  geeft  een  aanzet  tot  kritische  visievorming  omtrent  maritieme  ruimtelijke  planning  waarbij  de  zee  op  lange  termijn  als  ‘common’  -­‐gemeengoed-­‐  gevalideerd  wordt.    De  kaart  C01  exploreert  meer  specifiek  de  toekomst  voor  het  Europese,  zuidelijk  deel  van  de  Noordzee  en  haar  aangrenzende  kustzones.    

Page 80: Satellietgroep review stellingname 2013

 80  

Meer  over  de  ‘commons’  en  hoe  ze  worden  ingezet  leest  u  op  de  achterzijde  van  de  kaart.’    Ine  Gevers,  curator  van  de  kunstmanifestatie  'Ja-­‐Natuurlijk,  Art  can  change  the  world'  in  het  Gemeentemuseum  Den  Haag  -­‐  over  de  vraag:  kan  kunst  de  wereld  redden?  www.ja-­‐natuurlijk.com  De  kunstmanifestatie  ‘Ja  Natuurlijk  –  Art  can  change  the  world’  gaat  volgens  Gevers  over  kennisproductie  en  het  ontwikkelen  van  ecologische  intelligentie.    Ze  wijst  op  de  paradox  van  mondiale  ambities  en  de  vergeten  lokale  ontwikkelingen.  Over  de  romantische  kijk  op  de  natuur,  alsof  er  een  scheiding  bestaat  tussen  mens  en  natuur.  Als  voorbeeld  noemt  ze  het  project  Fora  en  Fauna  van  Sjaak  Langeneberg  (lezing  opening  Stellingname)  en  Rose  de  Beer,  waarbij  16  schrijvers  middels  social  media  communiceren  als  bacterie  of  zwam.    Filosoof  Bram  Esser  is  op  23  juni  tijdens  de  finissage    in  een  dubberol  als  Patatduif  (Ja  Natuurlijk)  en  Polderspotter  (Stellingname).  Gevers  betoogt:    anders  waarnemen  =  ander  gedrag;  eductie,  verdieping,  debat;  kunst  als  instrument;  draagvlak  verbreedt  zich  naar  NGO’s,  bedrijven  en  overheid  partciperen  voor  co-­‐creatie.      ‘Kunst  inspireert,  verleidt  en  motiveert.  Maar  kan  kunst  ook  de  wereld  redden?  Binnen  en  buiten  GEM/Fotomuseum  Den  Haag  vindt  de  tentoonstelling  Ja  Natuurlijk  plaats.  Met  zowel  mooie  als  intrigerende  kunstwerken  over  onze  relatie  met  de  natuur.  Over  hoe  we  samen  een  duurzame  toekomst  kunnen  realiseren.  In  een  groots  opgezette  tentoonstelling  laten  ruim  80  kunstenaars  verrassende  partnerschappen  zien  tussen  mens,  natuur  en  techniek.  Met  zowel  bevrijdende  als  hilarische  gevolgen:  je  huisdier  ontwerp  je  zelf,  schimmels  blijken  onze  beste  vrienden,  de  stad  kun  je  oogsten  en  meeuwen  zijn  best  lekker  op  de  barbecue.  Maar  ook:  Je  mobiel  is  je  geheugen,  Facebook  is  je  habitat,  internet  de  nieuwe  biotoop  en  nanotechnologie  is  niet  meer  weg  te  denken  uit  ons  bestaan.  Sculpturen,  films,  installaties,  performances  en  biokunstwerken  van  o.a.  Francis  Alÿs,  Jimmie  Durham,  Olafur  Eliasson,  Peter  Fend,  Fischli  &  Weiss,  Natalie  Jeremijenko,  Marjetica  Potrc,  Zeger  Reyers,  Tinkebell,  Superflex  en  Ai  Weiwei  zijn  tot  eind  augustus  2013  te  vinden  in  het  GEM,  Fotomuseum,  in  de  tuinen  van  het  Gemeentemuseum,  het  duinbos  en  daarbuiten.’    Museoloog  Peter  van  Mensch    -­‐  over  de  vraag:  bestaat  innoverend  erfgoed?  www.menschmuseology.com    Museoloog  Peter  van  Mensch  reflecteerde  tijdens  de  finissage  van  Stellingname  op  de  vraag  ‘bestaat  innoverend  erfgoed’  –  een  term  die  curator  Jacqueline  Heerema  uitvond  voor  Stellingname?    Van  Mensch  startte  met  een  inhoudelijk  probleem:  hij  merkte  op  dat  tijdens  de  middag  ‘erfgoed  en  sich’  nog  nauwelijks  aan  de  orde  was  geweest.  Wel  verschillende  parallele  werelden  en  strategiën  om  met  de  wereld  om  te  gaan.  Hij  merkte  ook  op  dat  toen  hij  als  bioloog  werkte  in  de  jaren  ‘70  dezelfde  vragen  aan  de  orde  waren  als  nu.      Can  heritage  change  the  world?    Wetenschappers  reflecteren  op  metaniveaus  in  verschillende  discoursen  en  koppelen  deze.    Innoverend  erfgoed  gaat  over  processen.  Hij  bespiegelde  op  drie  thema’s  of  prespectieven  om  te  reflecteren  op  kunst  en  erfgoed:  erfgoed  als  kunst,  het  proces  van  musealiseren  en  kunst  als  methode  voor  kritische  reflectie.      Heeft  erfgoed  een  ontwikkelingsperspectief  naar  de  toekomst?  Over  het  belang  van  erfgoed  in  het  algemeen,  in  de  samenleving  en  de  ontwikkeling  van  kunst.    Erfgoed  gaat  veelal  over  terugkijken,    maar  welke  rol  speelt  erfgoed  in  het  bewaren  van  vernieuwingprocessen  in  de  kunst?  Is  er  iets  dat  zich  leent  voor  het  bewaren  naar  de  toekomst?  En  wat  is  dat  dan?  Hebben  we  een  helder  beeld  van  wat  we  willen  bewaren  van  het  heden  naar  de  toekomst?    

Page 81: Satellietgroep review stellingname 2013

 81  

Zoals  Jan  de  Graaf  aangaf,  gaat  erfgoed  niet  per  definitie  over  wat  we  zien.  Als  materieel  erfgoed  handelt  over  de  fysieke  integriteit  van  het  onveranderd  bewaren,  gaat  het  hier  dan  om  iets  anders?  Om  het  materiële  als  drager  van  het  immateriële?    Ook  dankzij  de  kunsten  worden  andere  concepten  ingebracht  in  het  discours  over  erfgoed,  over  mogelijk  het  opgeven  van  materiële  integriteit.    Erfgoed  is  verschoven  van  het  product  naar  het  proces.  Wie  zijn  de  actoren?  Wie  bepaalt  wat  erfgoed  is?  Peter  geeft  als  voorbeeld  het  project  ‘Onterfd-­‐goed’  in  Den  Bosch  waar  een  verweesde  museale  collectie  van  het  Scription  in  Tilburg  leidde  tot  de  publieke  vraagstelling  wat  te  doen  met  deze  collectie.  (http://www.onterfdgoed.nl)    Innoverend  erfgoed,  in  de  zin  van  processen,  niet  als  statisch  maar  als  dynamisch  perspectief  .  Erfgoed  als  effectieve  actor  in  andere  contexten,  netwerken  en  denken  over  collectieve  verantwoordelijkheden,  en  de  positionering  in  de  samenleving.    Erfgoed  als  reflectie  op  heden  en  verleden  en  kijkend  naar  de  toekomst.  Wat  betekent  erfgoed,  als  we  het  loskoppelen  van  de  dogmatische  benaderingen  van  musea?    De  interne  discours  over  accreditatie,  registratie  en  conservering  leidt  to  de  vraag  wat  musea  bijdragen  aan  de  samenleving.      Is  het  belang  van  innoverend  erfgoed  het  bevrijden  van  het  autoriteitsdiscours,  ,  de  dogma’s?    Peter  van  Mensch  (1947)  was  sinds  1982  verbonden  aan  de  Reinwardt  Academie  van  de  AHK,  onder  andere  als  hoofd  van  de  internationale  Masteropleiding  Museologie.  Daarvoor  was  hij  werkzaam  in  diverse  musea.  Binnen  de  internationale  erfgoedsector  was  hij  in  de  afgelopen  jaren  nauw  betrokken  bij  de  discussie  over  integratie  en  theorievorming.  Peter  van  Mensch  is  een  internationaal  veel  gevraagde  gastdocent  en  spreker  en  is  als  adviseur  stelselmatig  betrokken  bij  de  inhoudelijke  functionele  herbezinning  van  musea  in  Nederland  en  België.                                                      

Page 82: Satellietgroep review stellingname 2013

 82