Samenvatting Ethiekmoraalfilosofie- handelt over wat in morele zin goed of slecht is. - gaat uit van een in praktische zin reeds vertrouwd zijn met wat men onder goed/slecht

verstaat. We zouden door onze manier van leven en handelen er reeds weet van hebben. - moeilijk te expliciteren: dit is ook geen vereiste. sommigen denken er wel over na

-intellectuele drang: omdat ze graag nadenken-praktische noodzaak: vanuit een concrete ervaring van morele complexiteit.

zoeken naar betekenis van de termen waarmee we al vertrouwd zijn, van waaruit we handelen en van waaruit dat handelen verhelderen. (uit het concrete)

NB. in reflectie gaan altijd grondlagen verloren van onze basale morele intuïties: te sterk vereenvoudigen of subtiliteit negeren en kern uit het oog verliezen.

- 2 soorten moraalfilosofie: -fundamentele: op zoek naar grondbetekenissen vd morele ervaring-toegepaste: op zoek naar kernaspecten in een deeldomein van het moreel handelen (welzijszorg, pol/soc/ec rechtvaardigheid, euthanasie etc.), nl. hoe bepaalde algemene principes best te realiseren in concrete omstandigheden?

1. het mensbeeld en de ethiek van het utilitarisme1) presentatie en definitie van UT- meest populaire en meest verspreide theoretische constructie van de morele ervaring,

riskeert onze morele ervaring te verarmen. - goede vindt men door vraag: ‘waarvoor is iets goed?’

antwoord: ‘wat goed is voor iets anders’beoordeling: naargelang de effecten van de handeling

CONSEQUENTIALISTISCHE ETHIEKNB. intrinsiek waardevolle effecten!wel: inhoudelijke bepaling van de effecten volgens 3 criteria, samengevat in hoogste goed, goed dat niet meer omwille van iets anders wordt nagestreefd.

-vertegenwoordigers: J. Bentham, J. Stuart Mill, (D. Hume)2) Drie criteria- inhoudelijke bepaling van de effecten volgens:

1. dient het handelen de belangen van het soortbehoud, de samenleving?2. staat het ten dienste van het zelfbehoud, eigenbelang?3. Komt het ten goede aan de geluksbeleving of het welzijn van de mens?

1 en 2 niet omwille van zichzelf gewaardeerd, 3 wel: wordt richtsnoer voor ons handelen. met het menselijk welzijn als hoogste goed. ‘The greatest happiness for the greatest number’

ALTRUÏSTISCHE ETHIEK- inhoudelijke bepaling -genot (pleasure)

-geluk (happiness)-welzijn (well-fare)-vervulling van verlangens (satisfaction)

- De goedheid van de handeling wordt vanuit de bijdrage aan het geluk van de mensheid beoordeeld (hedonistisch), maar! voor zoveel mogelijk mensen. (verwisselbaarheid).

UNIVERSALISTISCHE ETHIEKNB. geen vulgair hedonisme1: geen onderscheid tussen hogere en lagere verlangens, behoeften en noden.

1 hedonisme: leer dat zinnelijk genot het richtsnoer van het menselijk handelen hoort te zijn en het hoogste goed is.

vb. brand in een huis: ofwel a redden, ofwel x en y (x en y) maar a is mijn kind…ofwel a ofwel x: a: gehandicapt persoon, x: veelbelovend intell.

- bepaling van geluk is hierbij kwantitatief en louter subjectief: het enige wat telt is dat men gelukkig is, mate van geluk gemeten door kwantitativiteit: intensiteit, duur, gevolgen, kost...

ONVERSCHILLIGHEID- bijstelling nodig (hoe bij verschil in doelstelling nog overeenkomen?): Het positieve,

inhoudelijk lege doel wordt vervangen door negatief doel en dat op zijn beurt opnieuw door positieve doelen vervangen: je bent niet verantwoordelijk voor geluk van anderen, maar wel hinderpalen wegnemen:

- bevrediging basisbehoeften. ETHIEK WORDT EEN KWESTIE VAN LEVENSONDERHOUD

- je mag anderen niet schaden (evenveel recht op geluk)COMBINATIE VAN ONVERSCHILLIGHEID EN ALTRUÏSME

3) historische achtergronden1. Einde van de laat feodale samenleving en begin van vroeg-kapitalistische Engeland.

Individualisering en mondialisering van de pluriforme leefwereld. Symptoom van wegvallen cement vd SL: Wat hebben mensen gemeen als ze niks meer met elkaar kunnen delen?

2. Ethiek gedacht naar het model van de economische/instrumentele rationaliteit. middel-doel, waarbij het doel los van de middelen kan worden bepaald.

3. Fascinatie voor een WS ethiek oiv Aufklärung: rationele rachtvaardiging van het handelen die in principe volkomen transparant is. (alleen UT) Mensen moeten met behulp van de rede zelf kunnen bepalen wat goed/slecht is. ↔ Aristoteles: niet aan alle domeinen van het leven dezelfde rationaliteitseisen stellen.

4. actuele proces: spiegel van onze tijdsgeest die lichamelijke gezondheid voorstelt als hoogste goed.

4) Kritische bespreking- onderscheid tussen twee soorten ethiek

- antropologische luik/ empirische ethiek: descriptief. Wil ieder van ons onlust vermijden en lust nastreven? UT is geen hedonisme, maar doet er onrechtstreeks beroep op. Dit is echter een verkeerde antropologische benadering: verkeerde beschrijving van menselijke interesses.

- moraalfilosofische luik/ normatieve ethiek: normatief: is de concrete uitwerking van UT ja dan neen moreel aanvaardbaar? (NEEN)

kritiek op mensbegrip van UT- problematische bepaling van genot: NIET bevrediging van noden/ vervulling van

verlangens, WEL acitiveit mb. ongehinderd kunnen doen wat je doet. Amorfe bepaling geluk in UT klopt niet: de mens hecht niet alleen belang ah subjectieve welbehagen, maar ook aan het wat, datgene waarin of waardoor men zijn geluk vindt. Structureel probleem want om dit te verhelpen zou UT mensbeeld moeten aanpassen en toegeven dat er hogere doeleinden zijn, in staat tot het trotseren van (on)lust. UT veralgemeent extreme noodsituaties, gebruikt ze als paradigma om ons bestaan te begrijpen/verklaren.

vb. adoptiekind wil (gruwelijke) waarheid toch weten, pil die je doet denken dat je succesvol bent, menselijke interesse naar waardering/erkenning.

cfr. Plato: mensen zijn geïnteresseerd in geluk ‘only after a particular manner’: in overeenstemming met zijn menselijke natuur.

kritiek op de morele consequentiesHet consequentialisme van UT houdt in dat men binnen een samenleving bepaalde regels in acht neemt die zo goed mogelijk de vooropgestelde doeleinden dienen. De enige onvoorwaardelijke verplichting is echter het nastreven van deze doelen.

vb. slavernij: -ook utilitarist vindt dat dit onder geen beding kan-uitleg van UT: mensen hebben evenveel recht op geluk. Iemand van zijn vrijheid berove is mogelijkheid op geluk ontnemen-met deze uitleg is het denkbaar de je door 1 persoon slaaf te maken de som van de mensen die wel gelukkig zijn dan vergroot. (kwantitatief)-geen herformulering, wél verfijning: op lange termijn zijn de effecten ongunstig: mensen worden bang wegens vrees dat zij tot slaaf zullen worden gemaakt. -in het geheim: ook geen oplossing volgens UT: publiek karakter!

Verschilpunten als tegen- voorstander van UT zijn oppervlakkig, maar Tgstanders zeggen: WAARHEID HEEFT BELANG DAT EFFECTEN OVERSTIJGTUT: in naam van geluk, geeft waarheid een functioneel belangtegenstanders: in naam van de Waardigheid van de Mens. Het belang ervan is niet echt uit te leggen. Men zit op de grens van een rationele rechtvaardiging. Dit is echter niet irrationeel: want redelijke argumenten om aan te geven waarom er bepaalde zaken zijn die niet met redelijke argumenten te verantwoorden zijn: in de ethiek dus niet altijd strict rationele arg. vb. straffen -alleen als iemand het verdient, in de juiste mate

-wat gebeurt er wanneer niet vergelding maar nutswaarde centraal komt?

(opvoedkundige waarde, preventie, veiligheidsgevoel vergroten): het kan nuttig zijn een onschuldige te straffen, of iemand erger te straffen.

NB. Er wordt niet ontkend dat er aan alles wat we doen en waaraan we belang hechten voor-en nadelen verbonden zijn: dit betekent echter niet de de morele zin van wat we doen bestaat in het realiseren van die effecten.

onderscheid tussen act- en regelutilitarisme- Act-UT: alleen de voor-en nadelen van elke handeling afzonderlijk worden berekend. Dit

leidt tot onaanvaardbare consequenties: een immorele handeling met gunstig effect. - regelUT: De handeling beschouwen als behorend tot een algemene regel die tot hiertoe zijn

deugdelijkheid heeft bewezen, niet de occasionele voor-en nadelen ve unieke handel. vb. vader sterft en laat geld na aan zoon, die verbrosser is en het zeker zal verspillen

-volgens act-UT: niet aan zoon geven, aan noodlijdende mensen etc.-volgens regel-UT: erfenisrecht heeft nut bewezen: familiebanden versterkt, houdt familie overeind: wel aan zoon geven.

-schijnbare toenadering tot φ die familie/regels verdedigen want bij UT stijgt regels respecteren nooit uit boven effecten, bij φ kunnen wet/familie wel intrinsieke waarde hebben. 5) het UT en het onderscheid tussen een smalle en brede moraal- smalle/minimale moraal:

- mogelijkheidsvoorwaarden tot de realisatie van een moreel menswaardig leven, gelijk welke verdere invulling. - Inhoudelijk arm, want louter negatief. - opmerkelijke samenhang tussen sociale moraal en individualistisch autonomie-ideaal. Ieder individu is autonoom, kan zelf inhoud van leven bepalen met als enige beperking mogelijke schade aan derden. De ethiek heeft als taak het nastreven van eigenbelang in te perken: moraal wordt een zaak van wederzijdse rechten en plichten, onderscheid tss. moraal en recht vervaagt. -universele moraal

-brede moraal-over wat leven moreel de moeite waard maakt.

2. Deugden en de volwaardige uitdrukking van de menselijke natuur- deugd: uitdrukking van een volkomenheid, een perfectie (de mogelijkheden die iets of

iemand in zich draagt op een perfecte natuur tot ontwikkeling gekomen). Goed is wat in harmonie met natuur is, slecht wat tegennatuurlijk is.

- Er is opnieuw een oproep tot herinterpretatie/actualisatie van de φ van Plato/Aristoteles met deugd in het midden. Dit is echter een (begrijpelijke) misrekening

-als tegengewicht voor het mensbeeld van UT: een versmalling van de metafysica en het mensbeeld dat aan de basis ligt van de traditionele deugdenethiek.-visie op deugdenleer is zeer sympathiek: spreekt aan, maar is artificieel waardoor niet levensvatbaar. Wij kunnen er niet meer naar teruggrijpen.

-traditionele deugdenleer hangt samen met een voor ons verloren wereldbeeld -mensbeeld is in de loop der eeuwen ondermijnd en afgebrokkeld.

-vertegenwoordigers: Aristoteles, Thomas van Aquino, Hume, Smith e.a.1) de natuur als betrouwbare gids voor goed en kwaad- natuur in 2 betekenissen

- formeel: het wezen van iets, datgene waardoor iets is wat het is (onderscheiden van andere), het principe van bepaaldheid. - materieel/substantieel: wat ontstaat en vergaat, gegroeid (↔cultuur: gemaakt)

NB. tgstelling niet noodzakelijk: cultuur als menselijke manier om de mogelijkheden die in de natuur vervat zijn te ontwikkelen.

De scherpe tegenstelling tussen natuur/cultuur is mede verantwoordelijk voor de teloorgang van de idee dat de natuur norm is voor het moreel goede leven, ook cultuur ontstaat/vergaat/ontwikkelt.

- De notie natuur die normgevend is voor ethiek is een combinatie van natuur in formele en stubstantiële zin. Vorm in zin van bepaaldheid en daarbij groei/ontwikkeling. - Het eigen wezen roept de gedachte op van een eigen bestemming/ plaats in het universum. vb. levende wezens moeten kunnen groeien: wezen is niet onmiddellijk gerealiseerd. -gemeenschappelijke acitiviteiten telkens op eigen wijze doen, conform hun wezen.

-natuur als telos: hoe iets wordt of zou moeten worden. Geeft richting aan een te volgen weg.

-ontplooiing -kent verschillende graden van perfectie: beter of slechter uitgevoerd; wezen op minder of meer volkomen manier gerealiseerd. (impliceert ideaal/voorbeeld)-niet spontaan of alleen uit zichzelf: oefening nodig onder geschikte voorwaarden (omgeving, juiste voorbeelden…). De gelukte realisatie van de eigen vorm hangt af van de dingen buiten ons maar de natuur is er van binnenuit op gericht zichzelf te ontplooien, de natuur als levenskracht.

-visie op genot volgens het NWD: Genieten is een activiteit; geen toestand en ook niet de beëindiging van een activiteit. Geen kwestie van vervulling ve gemis maar een perfecte of een door niets gehinderde ontwikkeling van de activiteiten die bij het wezen passen. Verbonden met idee van harmonie, afwezigheid van conflict. (↔ UT: lust als bevrediging)

vb. film: - UT: de ontspanning activiteit -------------- x (bevrediging): men wil ontspannen en zoekt er de geschikte activiteit voor - Aristoteles: dat film boeiend genoeg was om volledige aandacht op te eisen -------x--------- genot in de perfectie van de handeling

Als ethiek te maken heeft met morele perfectie is er een nauwe band tussen morele perfectie en geluk, dus nauwe band tussen ethiek en geluk. 2 modellen natuurwetsdenken:

1. bevrediging2. Aristoteles

lust en onlust zijn richtingwijzers voor goed en slecht(On)lust is geen geduchte vijand voor een moreel goed leven, maar levensnoodzakelijke richtingwijzers.

1. Het is goed mogelijk dat wat we bedoelen met goed/slecht, niet samenvalt met lust/onlust, maar als goed/slecht helemaal NIKS te maken hebben met lust/onlust, mogen we ons terecht afvragen wat goed is ah goede en slecht ah slechte.

2. stelling van het NWD: (on)lust geeft te kennen dat een activiteit zich maximaal ontplooit dan wel wordt gehinderd/ tegenwerkt. Dit impliceert dat lust een betrouwbare gids is voor de weg die we moeten volgen. Er is niks mis met genot.

3. radicalisering 2. in NWD: (on)lust kan niet alleen gidsen, kunnen bovendien uiting zijn van morele perfectie. Er zijn zaken die getuigen van morele onvolmaaktheid als je ze niet doet met plezier.

vb. ziekenbezoek aan vriend: -omdat het moet, uit plicht als vriend-met plezier

↔ Kant: de morele perfecte persoon doet juiste dingen met juiste motief (plichtsbesef: bij aristoteles imperfectie). Er genot bij voelen voegt niks toe ad morele waarde van wat je doet. (is niet hetzelfde als: indien genot, morele perfectie!)

4. In NWD: mens houdt van nature uit van het goede, dit is ook het aangename, kwade is nauw verbonden met onaangename.

NB. Wij zijn dit punt kwijtgeraakt! ‘zich verlustigen in het kwade’: als dit echt mogelijk is en inherent aan de natuur van de mens: grondvesten NWD daveren!φ verdediging: -enkel kwade doen uit onwetendheid (onbewust of vergissing) -er is toch altijd iets goeds aan: verderliggend goed doel. deze verdediging werkt niet meer:

-‘malice’: leedvermaak, plezier in tegenslag van een ander-afgunst: men gunt de ander het goede niet

vb. kind doet plechtige communie, na mis trappelt het met witte kleren in modder. Wist het niet? PLEZIER IN HET VERBODENE! (zie ook Augustinus)

-discussies: Is moreel goede automatisch lustvol?Is het goede goed omdat het lustvol is?Is het lustvolle per definitie iets goed?

lust in onze betekenis: een dierlijke uiting van onze natuurbij Aristoteles/Thomas van Aquino: natuur als wat gevormd wordt door opvoeding/cultuur.

redelijkheid: zin voor de juiste proportie- adhv bovenstaande deugdenethiek vraag naar juiste leven: zich afstemmen op het eigene van de dingen, op hun onderlinge verhoudingen en natuurlijke bestemming in het universum. Het zijn/universum is namelijk doortrokken van natuurlijke ordening (logos): kosmos: ↔ chaos

-later: orde is geschapen dus ‘had ook andere orde kunnen zijn’: ARBITRAIR-impliceert niet dat ze direct doorzichtig is: interpretatie nodig over betrekkelijke plaats. (dus ook vatbaar voor discussie

- in NWD is juist leven: ook mens moet zin voor juiste verhouding ontwikkelen en respecteren: dit is moreel handelen, adhv redelijkheid en inzicht waarnaar verwezen wordt met term: gepastheid (altijd in concrete situatie). Ethiek van het juiste genieten.

- aan juiste dingen op juiste moment belang hechten-het juiste belang hechten aan iets (niet te veel/te weinig): zin voor juiste verhouding kan gepaard gaan met genereuze overgave!!vb. eten: -niet onophoudelijk en niet te weinig

-houdt meer in dan levensonderhoud: ervan genieten, gemeenschapsgebeuren(UT: eten in functie van gezondheid, mogelijke gevolgen: toegepaste ethiek ↔ welzijn als onderdeel van iets anders, niet vanuit algemeen inzicht, wél concrete vertrouwdheid) vb. een kind dat zich bezeert moet er op een passende manier mee leren omgaan. -Aristoteles: in de juiste verhouding plaatsen in omstandigheden: leren verdragen. Gepastheid is niet in abstracto te bepalen: Belang wordt aangeleerd door ouders, zich te spiegelen aan anderen. -UT: pijn in verhouding tot welzijn: belang bepalen in functie van welzijn. Handelen is aanpassen en toepassen: doelen los van de natuur gevormd door cultuur bepaalbaar

-Arist: effecicïentie, gezondheid en behoeftebevrediging zijn niet wat een leven moreel waardevol maakt.

-gepastheid heeft niet de objectiviteit, transparantie en neutraliteit van UT: slechts op een bepaalde manier (eigen aan wezen), in bepaalde verhouding, concrete situatie…

2) Deugdenleer van Aristoteles-deugd:

-Aristoteles: deugd is een houding die ons in staat stelt ons handelingen voor te nemen, en die het midden houdt in relatie tot ons (dus geen bovenmenselijke, goddelijke maatstaf binnenvoeren), een midden (tussen twee extremen, is echter geen middelmatigheid, integendeel: excellentie!) zoals dat bepaald is door overleg (de rede), en wel zoals een verstandig mens het zou bepalen. ↔christendom: wel dubbele maatstaf-Paul Van Tongeren: De deugd is een hoding die met keuze te maken heeft, dwz: die voortkomt uit gemaakte keuzes en die disponeert tot het maken van de juiste keuze. De juistheid van die keuze betekent dat ze steeds het midden weet te vinden. Dat midden is weliswaar altijd relatief, maar wordt niettemin door een maat bepaald, een maat die we zien in de verstandige.

deugd als dispositie-deugd is een kwaliteit van een persoon, van diens karakter. (persoonsgecentreerde ethiek).

Karakter wordt niet beoordeeld vanuit handelingen, eerder andersom: handelingen als uitdrukking van je karakter. (↔UT!)

-deugd is een houding of gesteldheid, een blijvende dispositie die verworven en gevormd is door opvoeding, het nemen van juiste beslissingen, het stellen van juiste handelingen.

-Door herhaaldelijk stellen van juiste handelingen wordt het karakter op de juiste manier gevormd. Je karakter is je tweede natuur. (je bent moreel volmaakter naarmate de eerste natuur volledig opgaat in de tweede)

-deugd is geen synoniem met potentialiteit: niet dat je in de mogelijkheid verkeert iets te doen zonder dat de mogelijkheid al uit zichzelf te kennen geeft dat ze deze dan wel gene richting zal uitgaan. Potentie heeft een openheid/onbepaaldheid die de deugd in de zin van houding niet meer kent. deugd is de voltooiing van de potentie.

-deugd is de kwaliteit van een houding die ons disponeert tot de juiste handelingen. Maar het karakter dat beoordeeld wordt bevat ook de motieven, de gevoelens, de verlangens waarmee en van waaruit je handelingen stelt. Het juiste dioen vanuit de juiste motieven.

-deugd: WAT inhoud objectieve pool van de intentie MOTIEF ingesteldheid subjectieve pool van de intentie.

Is zelfbeheersing een deugd? - Aristoteles: komt niet in het lijstje van deugden, maar is wel midden tss. geen grenzen

kennen en gevoelloos zijn. Kan ten hoogste in sommige omstandigheden een ‘verdienstelijke houding’ zijn: vb. in pijnlijke omstandigheden toch standhouden: niet verraden in oorlog etc.

-Maat als kernbegrip2 IN HET ALGEMEEN: NEEN! Wijst namelijk op wanorde in leven, op het feit dat mijn

neigingen (nog) niet spontaan naar het juiste gáan. - Freud (19e-20eE): rept in zijn theorieën met geen woord over de deugd, niet uit

onwetendheid, maar vanwege zijn mensbeeld: de strijd tussen tegenstrijdige verlangens is nooit kwijt te raken (natuur richt zich niet spontaan op goede, geen eigen wezen). er blijft altijd een onoplosbaar conflict.

moreel geweten centraal: wat ons niet gerust laat. Transcendentie in ons leven, die onbeheerst is: zegt nooit, nu is het goed geweest, is per definitie ontevreden.

-zelfbeheersing zou bij hem wel een deugd zijn: beheersing van moreel conflict. - Thomas van Aquino: deugd in de betekenis van moreel goed?

Mensen zijn gericht op onvervreemdbare zaken, waaronder een vreedzame samenleving dewelke zonder zelfbeheersing niet mogelijk is. Zelfbeheersing valt dus onder primaire morele voorschriften; en is dus bijgevolg een deugd.

het juiste midden- de gulden middenweg: in beeldhouwkuns, literatuur… is altijd relatief, niet strikt meetbaar

(wel te mijden extremen): onafhankelijk van omstandigheden. kwalitatief bepaald.- het midden is op de mens afgestemd en wordt bepaald zoals de deugdzame persoon het zou

bepalen (morele opvoeding!). Hier is sprake van een kringredenering: -we willen weten waaruit voorbeeldige midden bestaat: richten tot een ander persoon;-hoe kunnen we weten tot welke persoon ons te wenden? richtinggevend voorbeeld?

we moeten dus al weet hebben van het goede en indien we dat al weten, is ander overbodig. Deze redenering is juist, maar maakt alleen het eigene van typisch menselijke aangelegenheden duidelijk: er is een voorweten nodig en tegelijk hebben we anderen nodig om er duidelijkheid in te scheppen. In concrete situatie:

volgens Aristoteles: -geveinsde onwetendheid: men weet in de meeste situaties wel de ideaaltypische reactie-impliceert niet dat slechts 1 persoon voorbeeldigheid belichaamt. We hoeven het niet altijd eens te zijn. Het voorbeeld kan een richtlijn zijn, maar impliceert niet dat deze op een éénduidige manier gegeven is.

een voorbeeldig mens is een verstandig mens-houding van deugdzaam weten bestaat uit een soort van weten, eerder praktisch dan theoretisch. (cfr. ervaren ambachtsman) Dit vereist cognitief inzicht (geen WS kennis): een zin voor onderscheidingen (keuzes), juist inschatten en beoordelen, maar ook praktische vaardigheid: weten waartoe je in staat bent, wat er te doen staat, wat haalbaar is etc. -Aristoteles: karakterdeugd is in wezen een houding waarin verlangens en emoties een gepaste vorm hebben verworven. Niet mogelijk zonder een cognitieve deugd, in dit geval prudentia: intellectuele deugd die tegelijk bij elkaar karakterdeugd veronderstelt en zonder dewelke een karakterdeugd niet mogelijk is. vb. esthetische beoordeling: grote tussenruimte tussen WS objectiviteit en subjectief oordel: dit is de tussenruimte van het esthetische en morele oordeel. De algemene criteria moeten steeds opnieuw ingevuld worden, men wisselt tussen algemene-concrete.

2 ondermijnd door Xdom: mateloze liefde in hart ethiek

beste beoordeling gebeurd door een geoefend iemand, van binnenuit vertrouwd met praktijk.

NB.: statuut en rol praktische kennis is ingewikkelde kwestie. Volgens Plato is morele fout in wezen alleen een zaak van het intellect.

deugd is geen middelmatigheid-deugd is een uitzonderlijke kwaliteit die lof verdient. (lijst van deugden p. 24)3) de morele wet als natuurwet. Thomas van Aquino (13 e E) -de eeuwige wet in God en de natuurlijke zedenwet: wij als mens (imago dei) participeren actief aan de wetgevende rede van God: kunnen zelf wetten formuleren of juister expliciteren. De mens kan krachtens zijn participatie de door hem te volgen weg aflezen/ voltrekken. grondprincipes van de natuurwet

1. Het goede moet gedaan worden en het kwade moet vermeden2. concretere invulling vanuit de natuurlijke neigingen vd menselijke natuur. De natuur

uit zichzelf is gericht op het goede omdat de natuur zoals door God geschapen goed is. vb. gericht op leven, waarheid, vruchtbaarheid, gemeenschap…

3. concrete verwerkelijking van de erkenning van deze fundamentele natuurlijke basisgoederen: via morele precepten die niet uit zichzelf gekend zijn, maar waarvoor ook empirische kennis nodig is.

-primaire morele voorschriften: zonder welke de realisatie van bovengenoemde doeleinden niet mogelijk is-secundaire morele voorschriften: zonder welke ze bemoeilijkt worden

4. De deugd van de prudentia zal in concrete handelingssituaties moeten beslissen. toepassing op de theorie van het Dubbel Effect (TDE)-sommige zaken mogen dus onder geen beding worden aangetast. (primaire voorschriften).-hoe handelen in situaties waarin basale waarden conflicteren? Een aantasting van een fundamentele waarde is onaanvaardaar tenminste voor zover de aantasting van die waarde in de intentie van de handeling is vervat. Toelaatbaar indien niet-geïntendeerde nevenwerking onder volgende 4 voorwaarden:

-de handeling zelf moet moreel aanvaardbaar zijn (goed of minstens neutraal)-het goede gevolg moet direct geïntendeerd zijn. het kwade niet het geviseerde doe: hoewel voorzien, toch ongewild.-het goede gevolg moet onmiddellijk zijn, niet tot stand komen middels het slechte. -er moet een geproportioneerde reden zijn om de niet geïntendeerde kwade nevenwerking toe te laten (geen ander alternatief, commensurabiliteit3)

vb. in katholieke moraaltheologie op deze basis verschil actieve/passieve euthanasie, ‘collateral damage’ in oorlog etc.

commentaar-wezenlijk conceptueel verschil tussen (↔UT)

-handeling x stellen met de intentie dat y gebeurt-handeling x stellen met inzicht/ voorziende dat y zal gebeuren

-is conceptueel verschil ook moreel relevant? -UT: neen-voorstanders van TDE: ja! Iedere directe aantasting van een primair moreel goed, direct want in de intentionele structuur van de handeling zelf vervat, is immoreel.

gebaseerd op stelling dat:-iedere handeling een entiteit is die afgebakend kan worden, geen entiteit waarvan de grenzen even grenzeloos zijn als de context en bijgevolg de verantwoordelijkheid voor de handeling beperkt is tot de geïntendeerde gevolgen. Morele verantwoordelijkheid krijgt juridische trekken.

3 vergelijkbaar, recht evenredig zijn.

(↔ verantwoordelijkheid reikt verder dan de handeling op zich: ik ben moreel medeverantwoordelijk voor de aantasting van een goed, ook al ongeïntendeerd. Gaat gepaard met een gevoelen van ongemak)

vb. persoon die met lichtzinnigheid terugblikt op euthanasie van een dierbare: ongehoord! Zijn houding past niet bij zijn handelen. Men is niet helemaal in het reine met zichzelf, ook al deed men het juiste: men kan de handeling niet plaatsen. Men is ongemak verschuldigd: ‘liever niet gedaan’ maar is geen morele schuld (men is niet tekortgeschoten, integendeel): toch gevoel tekortschieten zonder te kunnen aangeven waarin.

-in situaties met conflicterende waarden met ongewilde effecten en niet plaatsbare handeling, kan godsdienst een uitkomst bieden om ermee om te gaan. -gevaren die bestaan bij wegvallen godsdienst:

-dat besef dat het gaat om onreine handeling (niet te plaatsen/ begrijpen) zou verdwijnen, zou verworden tot technische handeling (routineuze euthanasie?)-vrees dat dit alibi wordt, misbruikt zal worden om mensen verkeerd moreel schuldbesef te bezorgen.

Kierkegaard (19eE): ‘ethiek en godsdienst schuiven aan de rand in elkaar’: hele proces van Aufklärung om ethiek en GD te scheiden, vergeefs want niet mogelijk. In de marge van de ethiek spelen ervaringen mee die deze ontwrichten of haar buiten ethiek voeren.

-het feit dat we het NWD kwijt zijn gespeeld adhv bespreking incesttaboe. NWD: sommige handelingen zijn slecht want tegennatuurlijk

-eigen doeleinden van een wezen aangetast-sluit niet aan bij natuurlijke neigingen.

maw -de natuur is uit zichzelf alleen gericht op wat goed is-je kan handelinge beoordelen door na te gaan of het goed/slecht is voor natuur.

NB. impliceert niet dat je uit wezen direct kan aflezen wat goed/slecht is! (verschil tss. ratio essendi en ratio cognoscendi). NWD moet aangevuld met hermeneutiek.

incesttaboe-vroeger was men tevreden met argument dat het tegennatuurlijk was, evt. tegen Gods wil.-oiv emancipatie: NWD nooit inhoudelijk in vraag stellen (incest kan nog altijd niet!), maar andere argumenten zoeken dmv menselijke rede. verstand als bron van inzicht. gedachte: -mens is vervolmaking diersoort, maar sommige hogere diersoorten: wel

incest, toch ondenkbaar voor de mens…-is het wel echt schadelijk? misschien zijn schadelijke effecten te neutraliseren-als het tegennatuurlijk is, waarom dan uitgesproken verbod? -incest gezien als natuurlijke band tss. moeder-kind (Freud): geen spontane tendens om eerste liefdesobject te verlaten, wil er zelfs genitale sexualiteit aan opofferen. zijn punt: incestueuze verlangen zit diep in de mens geworteld.

conclusie: vaagheid blijft onopgeklaard. Geen redelijke fundering te vinden.(Freud: verband tussen taboe en religie: ‘heilig verbod’: is in feite de voortgezette wil van de oervader, naar wie men luistert zonder vragen en voor wie men huivert)- Er vindt een omkering van NWD plaats: weerzin is effect van de wet.-vanuit Freuds visie: Lacan: Het ontstaan van de menselijke cultuur gebeurde vanuit een BREUK met de natuurlijke neigingen, waarbij het hart van de breuk het taboe is. Cultuur, een menselijke betekeniswereld, ontstaat via een negatie (radicaal verbod) van een dierlijke natuur in de mens en het radicaal uitsluiten van mogelijkheden zonder verder liggende motivering. De negatie heft geen fatale klap te zijn voor NWD, op voorwaarde dat ze gedacht wordt naar het model van een omvorming.

5) teloorgang van de natuur als norm voor goed en kwaad1. de verenging van natuurlijke finaliteit tot biologische finaliteitDeze verenging hangt dan weer samen met de reductie van morele objectiviteit tot de WS objectiviteit. (cfr. brede en smalle moraal) Het NWD heeft die verenging ook zelf in de hand gewerkt door te weinig aandacht te geven aan spanning natuur-cultuur, natuur-geschiedenis.

2. het christelijke creationisme en de teloorgang van het universum van Aristoteles- Het Xdom heeft hiertoe bijgedragen door het creationistisch mens/wereldbeeld. God heeft door de scheppingsact orde gebracht in de wanorde. CREATIO EX NIHILO4

(↔Aristoteles: goed en kwaad uit de natuur, FUNDAMENTUM IN RE) vb. In Xdom visie is volmaaktheid de perfecte splitsing lichaam-geest, bij Aristoteles wordt het lichaam mee opgenomen in het proces van vervolmaking.

- Door Xdom dus manicheïsme5, de oorsprong universum was de strijd tussen 2 goden: God ↔ demonen. Dit kan je ook toepassen op de mens: ook hij toneel van strijd goed/kwaad. (in deze visie is het aanbrengen van orde dus niet 100% gelukt!) Het scheppingsverhaal brengt allerhande tegenstellingen mee die niet thuishoren in NWD nl. goddelijke volmaaktheid-menselijke eindigheid, ethiek wordt een zaak van repressie, zondigheid, breuk tussen het goede en het geluk enz… -goddelijke openbaring in OT: de tien geboden komen inhoudelijk overeen met NWD, maar krijgen ander statuut. Door de ‘openbaring’ verliezen ze hun spontane evidentie, verschijnen tegen de achtergrond van hun tegendeel: conflict in het hart van de ethiek.6

-Verschillende reacties tegen deze harde dichotomieën (maar breuk NWD onlijmbaar) door verhouding van de wet tov. God op andere manier uit te leggen: andere verh. wet-natuur

-voluntaristische God: -kloof tussen natuur en wet maximaliseren; verdedigd door de Reformatie-verwoording van het besef dat er iets ondoorzichtigs is aan basisintuïties: ze zijn vanzelfsprekend en hebben iets onbegrijpelijks. Goed is wat God wil: GOD HEERST OVER GOED EN KWAAD

-intellectualistische God:-kloof tussen natuur en wit minimaliseren; verdedigd door Thomas v. Aquino, Rome en de Contrareformatie-God wil wat goed is: goede is objectiviteit die op zich bestaat. God stemt zijn geboden/verboden af op wat in se goed/slecht is: een RATIONELE GODGOD ONDERWORPEN A/ OBJECTIVITEIT VAN GOED EN KWAAD

-Bij intellectualistische visie: mogelijkheid open dat ook mens over vermogen beschikt om zoals God te ontdekken wat goed/slecht is. Verklaart waarom Westen atheïstisch is geworden: men heeft zelf ook toegang tot de REDE, dus de rede schaft God af. -huidige relevantie: de discussie raakt onrechtstreeks nog steeds kern van wat ons actueel bezighoudt in de ethiek. Wittgenstein en Lacan: idee van een voluntaristische god is nog altijd juister: er is idd iets ondoorzichtigs, niet rationeel verdedigbaar aan morele ervaringen. 3. de lust aan het kwade: de vrije wil van Augustinus en de wanorde van de menselijke natuur bij Freud. a) de lust aan het kwade? vb. Augustinus die appels uit een boomgaard steelt en ze dan niet opeet, maar vernielt. - is eigenlijk wat het Xdom verstaat onder zonde: willens en wetens tegen goede ingaan.

4 schepping uit het niets ↔ oorsprong/verankering in de dingen5 manicheïsme: godsdienst met oorsprong in Verre Oosten. Stelling: goed en kwaad zijn 2 afzonderlijke principes, zelfstandig, niet reduceerbaar of afleidbaar tov. elkaar vb. orde-wanorde, licht-duisternis6 De 10 geboden krijgen statuut verboden (BEPERKING) bij Arist. staat ethiek in teken van ONTPLOOIING van het wezen

(↔ Aristoteles: morele fout is intellectuele fout, keuze tss. goed/kwaad bestaat niet)-christelijke antopologie houdt met 3 zaken rekening: de verlangens (conatieve), het intellect (cognitieve) en de wil: een autonome kracht die zich kan verzetten tegen het denken en die verwijst naar een pervertering van de spontane dynamiek en de innerlijke begrenzing van de natuurlijke verlangens. Wel degelijk keuze tussen goed/kwaad. b) lust is niet geïnteresseerd in het goede - bijgevolg is er iets wezenlijk slecht aan. (dramatisch voor natuur als norm vh goede!) niet zo erg als a) want hier heeft lust het kwade (transgressie van grens) niet nodig, maar het

komt terecht in iets slechts omdat het uit zichzelf geen grenzen kent. GRENZELOOSHEID VAN DE LUST KERN VAN THEORIE

gevolg: lust moet ingedijkt en getemd worden (conflict ipv. onwikkeling)c) Freud: seksuele driften hebben niks meer gemeen met de inclinationes naturales 7 - driften zijn zonder eigenlijk object en zonder eigenlijk doel. Zijn zaken van cultuur en opvoeding, dwz. onderdrukking en verdringing.8

-Het conflict staat centraal in deze ethiek. Bij Freud is egoïsme geen moreel probleem. d) teloorgang van NWD-komt tot uiting in verschillende wijsgerige stromingen in 20eE. De mens als wezen zonder vorm(zonder wezen) is een tekort-aan-zijn, arbitrariteit van de symbolische orde, het leven is zonder eigenlijke zin etc.

3. Kant en de waardigheid van de mens1. Kant (18 e E) en de menselijke waardigheid - In Kritik der Praktischen vernunft onderzoekt hij het wezen van de morele ervaring en de mogelijkheidsvoorwaarden ervan. 1. De cultuurhistorische context van de waardigheid van de mens en van Kants zoektocht naar een objectieve fundering van het moreel goede. -Plato en Aristoteles: de mens onleent zijn waardigheid aan een kosmische orde-Xdom: de mens heeft unieke waarde dankzij zijn toebedeelde plaats door goddelijke schepping. -Moderne Tijd (ttv. Kant): de natuur, het zijn, de kosmische orde staat indifferent tov. morele waardigheid van de mens. Natuur bevat geen enkele aanwijzing dat mens die meerwaarde verdient. Toch nog steeds intuïtie dat mens drager is ve unieke morele waarde. -ook deze laatste intuïtie is aan het verdwijnen: dierenrechten: evenveel respect!legitimering Niet dmv. UT- Hierin geen fundering te vinden, integendeel, UT tast deze intuïtie aan. De waardigheid van

de mens is namelijk transcendent tov. (on)lust: het gaat niet in de 1e plaats om altruïsme (waardigheid ve ander respecteren) maar om eigenwaarde/zelfrespect.

-waardigheid heeft volgens Kant te maken met fierheid (cfr. nietzche: herenmoraal)- UT herleidt bovendien alle regels/ elke morele gedragscode (erecode) tot hypothetische gedragsregels.9

-voor Kant hebben morele aangelegenheden een verplichtend karakter: ze hebben iets onvoorwaardelijks, iets onaantastbaar, iets absoluut.

- Waar vinden wij een betrouwbare oriëntatie voor moreel goed/slecht? niet meer dmv. oude kenbronnen (zijn opgedroogd) -niet meer uit het zijn/ de natuur (de natuur als thelos): bevat

7 natuurlijke neigingen8 bij Aristoteles: opvoeding en cultuur als ondersteuning voltooiing van het wezen: omvorming. 9 casuïstiek van de Jezuïeten bouwt voort op UT: wat goed/slecht is hangt volledig af van context, en handigheid van de degene die handelt. ‘buigen van de regels toelaatbaar’. ‘wat is liegen?’ ‘hangt ervan af.’

geen interne finaliteit meer. (kloof tussen zijn en moeten, tussen beschrijving en normering) Men kan niet meer uit beschrijving van wat/ hoe iets is, afleiden hoe het behoort te zijn. natural fallacy: de natuur is metafysisch en psychologisch niet te betrouwen. -niet in de zinnelijke natuur van de mens (lust/onlust): wat men onaangenaam vindt, hangt niet af van wat moreel goed/slecht is want

-verschillen ngl. persoon: louter subjectief -onbetrouwbaar want volstrekt egoïstisch10

-niet uit traditie: ieder heeft zijn traditie: uit veelheid kan men geen algemeenheid afleiden. -niet uit God: voor eerst in de Moderne tijd wordt bewezen dat God niet nodig is om moreel goed/slecht te leven. Verheerlijking autonomie van de mens. autonomie van de ethiek vs. godsdienst

wat is dan wel het objectieve richtsnoer (de norm) voor moreel goed/slecht?Mens vindt betrouwbare oriëntatie in een specifiek vermogen op grond waarvan hij, los van zijn zinnelijke natuur, cultuur/traditie, religiositeit of effecten kan bepalen wat goed/slecht is nl. de REDE. -Kant gaat ervan uit dat een intelligente mens niet (noodz.) beter weet wat juist/fout is. Zijn ethiek is er een voor de gewone mens. 2. uitgangspunt: de morele ervaring-Factum van het morele bewustzijn: men gaat ervan uit dat mensen weten wat een moreel bewustzijn is, dat het gaat over goed/slecht. (betekent niet dat ze kunnen expliciteren!) Kant wil dit moreel bewustzijn analyseren: wat bedoelen we met moreel bewustzijn?

-semantisch: betekenis onderzoeken-regressieve analyse: kern blootsleggen, expliciteren; hermeneutiek11

als inhoudelijke analyse (bepaalde aspecten w veronachtzaamd): verplichtingsbewustzijn3. Eerste stap: de goede wil-Wat is het dat in aanmerking komt voor morele beoordeling? HANDELINGEN en daarvan een specifiek aspect: de INTENTIE. Hij wil morele beoordeling losmaken van

contingente factoren: enkel verantwoordelijk voor wat onder je controle valt. (cfr.TDE) (↔ UT: verwaarloost intentioneel aspect volledig in functie van resultaat: maakt geen verschil tussen fysische en morele gebeurtenissen)-Alleen de wil, de intentie is in absolute zin moreel goed/slecht.12 Wat goed is moet je niet vanuit de werkelijkheid begrijpen: de natuur is immers moreel indifferent. onze morele ervaring is genuanceerder: vb. x en y willen op ziekenbezoek

x slaagt in opzet, y rijdt zich klem in verkeer: x meer lof dan y. Kant: idd, verschil in waardering, maar dit is moreel irrelevant: beoordeling moet gebeuren los van de contingente factoren.

vb. verhaal van Oedipus: ondanks buiten controle steekt hij zijn ogen uit. We hebben toch zin voor verantwoordelijkheid mbt oncontroleerbare zaken.

-Ook traditionele deugden zijn volgens Kant niet in se goed: ze kunnen misbruikt worden of vanuit de verkeerde ingesteldheid beoefend. Het oordeel van anderen doet er niet toe en is niet bepalend voor de morele waarde van de handeling. (ook plezier niet van tel in beoordeling)4. tweede stap: wanneer is de wil zedelijk goed? -de wil kan zedelijk goed zijn nl. als hij uit plicht handelt: in overeenstemming met wat van jou gevraagd/verwacht wordt. (bepaalde legaliteit: in overeenstemming met de wet)

10 Freud: neen, de mens is niet van nature egoïstisch, zelfs dat niet: de zintuigelijke natuur is volstrekt onbetrouwbaar: als ik de natuur volg, zelfs niet goed voor mezelf. 11 leer van de regels en hulpmiddelen die men gebruikt bij uitlegkunde12 dit noemt men de Copernicaanse Revolutie in de Kantiaanse ethiek.

vb. je aan snelheid houden -uit plichtsbesef (+)-uit angst voor boete (-)

en dus niet het moreel waardevolle begrijpen vanuit bevrediging zintuiglijke neigingen (UT)-onderscheid tussen legaliteit en moraliteit:

-legaliteit: houdt geen rekening met motieven van de handeling-moraliteit: ligt ook in de gezindheid van de wil. wordt ingegeven door een ‘moeten’

-ingesteldheid/ juiste motief voor handelen: eerbied voor de wet, Achtung. kritiek: -bepaalde dingen zijn gebrekkig indien niet met bepaalde neiging vb. liefde.

-is Achtung geen zinnelijk motief, enkel verstaanbaar indien zinnelijk verankerd. (geïncarneerd) (volgens Kant niet: abstract begrijpbaar)

5) derde stap: categorisch imperatief-de notie plicht hangt bij Kant onlosmakelijk samen met de notie regel/wet: plicht tov. de wet (niet evident: plicht tov individuen: volgens Kant empirische en dus contingente invulling van meer fundamenteel gegeven.)-er bestaan twee soorten gedragsregels of maximes:

-subjectief: gebaseerd op persoonlijke voorkeur die niet gepaard gaat met besef dat iedereen dat zou moeten (geen eis tot universaliseerbaarheid)vb. beste uur om te studeren: volgens eigen voorkeur-objectief: die iedereen die redelijk is (wil zijn), volgt. Is maw. in staat een handeling te verplichten

-hypothetisch: men moet x doen, als men y wil bereiken. analytische rel.

vb. als men wil slagen voor examens, moet men studeren. a priori: los van de ervaring, op voorhand. -categorisch: regel die in staat is handeling te verplichten/verbieden, los van de causale keten. vb. liegen is verboden, stelen is verboden

- een morele regel kan alleen maar een categorische regel zijn aangezien voor Kant zinnelijke interesses moreel irrelevant zijn. (niet in dienste van bevrediging van een nood?)liegen is verboden-is categorische, geen hypothetische imperatief: je kan niet zeggen: ‘niet liegen omdat je zelf niet graag hebt dat anderen tegen jou liegen.”-‘liegen is verboden’: synthetisch a priori oordeel

- a priori: predikaat (is verboden) wordt aan subject (liegen) gekoppeld zonder synthese van subject a priori: men gaat niet kijken hoe het er in de realiteit aan toegaat om zich dan uit te spreken of het verboden is of niet. Als men zegt: ‘liegen is verboden’ kan men zich niet baseren op het eigenlijke gedrag van mensen (iedereen liegt wel eens): het verbod is dus niet af te leiden uit het feitelijke gedrag en toch bestaat het besef dat liegen niet goed is. - synthetisch: men kan uit begrip van de handeling niet afleiden dat het voor alle wezens in categorische zin geldt.

-kritiek op hogere plicht: categorische imperatief niet altijd onvoorwaardelijkvb. vriend wordt belaagd door vijand en vraagt schuilplaats; je verstopt hem in kelder als vijand het vraagt móet de vriend volgens Kant de waarheid zeggen. ABSURD.

6) Vierde stap: antwoord via herformuleringen vd categorische imperatief-via omweg langs verschillende formuleringen

eis tot universaliseerbaarheid

-Alles wat je doet kan je vanuit goed/slecht effect beoordelen (empirisch): de materiële goedheid; dit is echter geen morele beoordeling. Bovendien geen absoluutheidsaanspraak13.

WEL beoordelingscriterium via de rede: gedachte van onvoorwaardelijkheid voor iedereen wordt uitgewerkt. de mens beschikt over vermogen op grond waarvan hij regels kan formuleren die universaliseerbaar zijn omdat ze coherent zijn en geen contradicties bevatten. REDE!vb. kan niet veralgemeend worden: liegen. Heft zichzelf op

contradictie: egoïsme is hoogste goed: een samenleving waarin iedereen zoveel mogelijk zijn eigen belang centraal stelt is wel denkbaar, maar kan de egoïst niet willen: hij wil zijn eigen belang centraal stellen en niet dat anderen hun belang centraal stellen. (immoreel: parasitair: de best mogelijke uitkomst voor mij is dat iedereen zich aan de regel houdt, behalve ik.)

-doel: -ethiek beschermen tegen subjectieve willekeur die opkomt als mensen hun zin doen.14

-tegen moreel fanatisme: ons beschermen tegen eisen die van objectpool kunnen uitgaan (vb. dierbare), die meer kan vragen dan de wet. -duidelijk maken dat waardigheid van mens in hart ethiek thuishoort: waardigheid is van belang! (koppelt dit niet aan concrete inhoud/ zegt niks over datgene waarín)15

-Kritiek:-Kant onderschat praktisch oordeelsvermogen: in onze morele ervaring zijn niet alle individuen evenwaardig, vergelijkbaar en verwisselbaar. -Kant vereenvoudigt de morele ervaring: in kader van persoonsgebonden realties is er de eis om meer te doen dan de wet vraagt, een eis die tot het wezen van de morele ervaring hoort. (hoe we ermee omgaan is andere zaak)

in dienst van de absolute waardigheid van de mens-moraal is categorisch imperatief in dienst van absolute waardigheid van mens 16 .

- Men mag de mens niet ondergeschikt maken aan/ niet als onderdeel van een meer omvattend geheel/doeleinde beschouwen. De mens is nooit SLECHTS middel, onafhankelijk van empirische kenmerken. (karakter, afkost, godsdienst etc.)- De mens niet beschouwen als wezen met enig interesse/ drijfveer (on)lust. -waardigheid is een kwestie van fierheid, zelfrespect, eergevoel.

-kritiek: -loosheid van een begrip als ‘waardigheid’: altijd gebonden aan bepaalde inhoud. (15)-brengt waardigheid in verband met autonomie: niet afhankelijk van zinnelijke natuur. (daarop voortbouwende stelling: de mens kan zelf bepalen waaraan hij waardigheid ontleent (NEEN! fierheid ontleent men aan onbepaalbare zaken, ingeschreven in jou))-legt niet uit waarom alleen de mens een waarde op zich heeft. Suggereert soms dat dit te maken heeft met zijn redelijkheid, maar dat argument nu niet meer evident.

spanning tussen universaliseerbaarheid- autonomie-universaliseerbaarheid: de mens is ondergeschikt, gehoorzaam aan eisen van de rede. HETERONOMIE: de wet die toch van ergens anders komt, boven de persoon staat-waardigheid van de mens: is aan niets ondergeschikt, is doel op zichAUTONOMIE

oplossing: derde formulering

13 onafhankelijk, in elke context geldend?14 volgens Freud helemaal niet zo!15 wel inhoudelijke invulling door Plato/Nietsche: iets waaraan men identiteit ontleent en indien bedreigd/ loslaten is dit beschamend in naam van fierheid. vb. familie, vaderland, naam… hedendaags vb. niet meer overtuigend,maar we kennen het fenomeneen nog wel. We hechten nog belang aan bepaalde dingen. 16 sociale ethiek: respect voor de ander, altruïsme betekent ook zelfrespect: waarde/eergevoel om zaken die ik belangrijk vind, niet te herleiden tot middel-doelverhouding.

-De mens is in staat om zelf de wet te formuleren (AUTO) waaraan hij zichzelf onderwerpt. (HETERO). De wet wordt niet teruggekoppeld aan instanties die echt buiten persoon zijn. ETHIEK ZONDER GOD, ZONDER TRANSCENDENTIE-Tegelijkertijd blijft de wet IN PERSOON zelf iets transcendents bewarenEXTERIORITEIT IN INTERIORITEIT (wet heeft quasi-religieus karakter)derde formulering is het fundament, de rechtvaardiging van de ethiek: formulering van de menselijke vrijheid.17 Vrijheid is de ultieme grond van het morele bewustzijn: we schrijven aan elkaar moreel bewustzijn toe (terecht) omdat men als mens vrij is. 7) Kant en de menselijke eindigheid relevantie van de formulering:

-veel oog voor eindigheid van de mens in de ethiek: de menselijke bekwaamheid om op moreel vlak als wetgever op te treden is hier geen miskenning van:

-als wetgever lijkt de mens op God, maar er blijft een spanning tussen de wet van de rede en de wet van de natuur (die in God niet aanwezig is: wet voltooiing natuur)-de natuur buiten mens gehoorzaamt niet aan de morele wet. De mens heeft als opdracht morele idealen te realiseren in een onzuivere wereld: zijn moreel handelen wordt aangetast door de complexiteit van de omgeving (dubbelzinnigheden ed).-de mens weet hoe hij goed moreel moet handelen, maar weet als hij handelt, niet of hij daaraan beantwoordt.

-autonomie van de mens gered-Er is 1 vorm vaneindigheid waar Kant geen oog voor heeft: dat we mss niet meer weten wat het moreel goede handelen is (zeer radicale vorm van eindigheid cfr. Griekse tragedies)-Kant zal nooit deugd in het hart van de ethiek kunnen zetten omdat er altijd het conflict blijft tussen de wet vs. natuur of zinnelijkheid vs. rede.NB: oorspronkelijke betekenis deugd of ‘virtus’: mankracht, strijdvaardigheid, wordt bij Kant ‘beheersing’: karikatuur van een deugd. 2. De grenzen van de rationele rechtvaardiging van het respect voor de mens. dierenrechten?De morele meerwaarde van de mens tov andere levene wezens zoals hogere diersoorten is niet meer evident. We zouden volgens somigen aan dieren dezelfde morele status moeten toekennen als aan mensen. drie observaties: -geen enkele voorstander zal zeggen: alle dieren evenveel. Men maakt

onderscheid in het dierenrijk (terecht): komen ih vaarwater van een genuanceerd NWD dwz: als dieren toch met enige waardigheid bekleed worden, dan eerst de dieren die dichtst bij de mens staan. (huisdieren; voor de landbouwer?) vb. kwal-hond -dierenvriendelijke behandeling heeft iets religieus: even onvoorwaardelijk als mensenrechten. -heeft iets sacraal: intrinsieke waardigheid van dieren!

-dierenvrienden zijn niet tevreden met een utilitaristische fundering van hun dierenliefde. (geen dierenvlees eten voor gezondheid: mens!)

-dierenvrienden ergeren zich ah feit dat ik bereid ben te ijveren voor dieren omdat ik het niet goed vind dat dierenvrienden ongelukkig zijn.

kan men de meerwaarde van de mens rationeel rechtvaardigen?

17 vrijheid: in staat zijn zelf de regels op te stellen waar men verantwoordelijke voor is en aan gehoorzaamt.

-begrijpelijke vraag: indien niet: speciësisme: op grond van behoren tot biologische groep over morele voordelen beschikken. (biologische kenmerken zijn irrelevant!) Betere?-vroeger veel makkelijker te rechtvaardigen: mens als drager van ziel. dieren niet?-in NWD geen probleem om dieren volgens juiste verhoudingen te waarderen: waarde blijft betrekkelijk en dus niet absoluut: onaanvaardbaar.WEL door verwijzing naar eigenschappen en capaciteiten waarover mens wel en dier niet beschikt: (zelf)bewustzijn, pijn, taal, rationaliteit etc.maar -gradueel aanwezig ook in mensen

-sommige hogere diersoorten meer van deze kwaliteiten dan sommige mensen?-sommige mensen beschikken helemaal niet over die eig / kwaliteiten…

worden ook gebruikt om voor dieren te pleiten maar fout is dat ze een argument gebruiken dat wellicht ook tov mensen een veel minder cruciale rol speelt dan men geneigd is te denken:

-in een situatie van extreme kwetsbaarheid/weerloosheid treedt er net een verheviging van het in acht nemen van respect op. -En ook in de categorie van mensen maken we spontaan onderscheid dat vb. kinderen en vrouwen moeten meer worden beschermd tegen ontwaarding. (kwetsbaar)

-door het rationeel te proberen rechtvaardigen, ondermijnen ze de intuïties ipv. te funderen. 2 mogelijke gevolgen: -rationalisten: als niet te funderen is, moeten we ook

handelingen die ermee gepaard gaan, opgeven: ook dieren krijgen rechten-onze basale morele intuïties hebben iets arbitrair. Erkenning van grens aan rationele ethiek en dat notie taboe nog altijd blijft meespelen. (krijgt soms label speciësisme opgeplakt…)

morele intuïties begrijpen vanuit taboe-basale morele intuïties moeten nog steeds gedacht worden vanuit notie van taboe, dat verwijst naar iets onaantastbaar voor de verschillende vermogens van de mens. (Dit is geen irrationele houding: men kan goede redenen geven voor het feit dat taboe nog steeds een cruciale rol speelt.)is er dan geen enkel reëel verschil tussen dieren en mensen? vb. resten van iets in een hoek. Zou het mens of dier zijn? verschillende reactie:

dier: gewoon in de vuilbakmens: niet zomaar wegkappen!

een lab kan je ondubbelzinnig zeggen wat het is ngl. biologische structuur! Verschillende reactie, hoewel men niet kan uitleggen waarom biologie moreel relevant is…4. Levinas (totalité et infini) en het gelaat van de ander1) kern van de morele ervaring bij Levinas: vanuit het contrast met het presocratische ideaal van fierheid en vanuit gemis van een fenomenologische motivering bij Kant.-is niet zomaar een theorie op zich: verduidelijking door 2 contrastpunten: 1. Presocratische ideaal van persoonlijke fierheid gebaseerd op besef dat men zijn waardigheid ontleent aan de identificatie met betekenisvolle zaken waarvoor men zelf niet heeft gekozen en ook de betekenis niet bepaalt. Transcendentie in de immanentie (ingeschreven in leven)

-betekenisvolle zaken: men bepaalt ze niet eigenmachig en contingente en onbeheersbare factoren bepalen mee dat iets een meer dan gewoon belang krijgt. vb. X kan alle kanten uit op grond van factoren buiten eigen macht. deliberatie mogelijk, maar niet helemaal vrij. -centraal staat de trouw aan de zaak waarvoor men staat.

-deze zaak brengt verplichtingen mee, gegenereerd door de zaak zelf18. De plicht is echter geen dwang: het is een moeten zonder dwang.

kritiek: -deze theorie zou geen raakpunt meer hebben met onze wereld: is gedeeltelijk waar (geen idee meer van God, geen idee dat sommigen erbuiten vallen vb. barbaren). Sommige elementen verdwenen, maar kernintuïties gelden toch nog.-Idee van trouw zou ingaan tegen autonomie van de mens. (te weinig oog voor transcendentie) Verkeerde interpretatie want ook in presocr. visie geen speelval van de goden: mens kan wikken en wegen.

2. Kant en Xdom maken waardigheid los van datgene waarvoor de mens staat (vb. relaties, gemeenschap, cultuur), waardigheid stijgt uit boven de fenomenale wereld:-Kant: -mens als drager intrinsieke waardigheid.

-moeilijkheid 1: WH los van capaciteiten van de mens-moeilijkheid 2: WH geen kenmerk ts. andere. Enkel hem toebehorend,maar geen fenomenale eigenschap: je kan ze niet (empirisch) beschrijven.

→ (onoplosbaar) probleem: speciësisme: Als je idd zegt dat WH niet gebonden is aan eig/capaciteiten (maw fenomenale), geen reden meer om die WH niet toe te kennen aan andere dingen dan mens.

cfr. Levinas: je kan alleen wijzen op het probleem, er is geen oplossing voor. -de motivatie van respect tov de mens door achting voor de wet.

→ probleem: men kan niet goed begrijpen hoe een abstracte instantie als wet (= idee, niet zinnelijk verankerd) de menselijke wil kan motiveren. Kant: de sublieme ervaring van de verhevenheid van de wet is toe te lichten naar analogie met esthetische ervaring. in zijn kunstφ: 2 soorten ervaringen -schone19: ervaring die bepaald wordt door juiste verhouding/kleuren/harmonie/evenwicht etc.-sublieme: geeft wel onze esthetische ervaring weer: contrast tussen kleine (kwetsbare) vs. grootse (verhevene), waarbij het grote het kleine kan overweldigen vb. esthetische ontroering bij zien bergketen, storm etc./ muziekfestivals: muur van klanken doet je boven jezelf uitstijgen. →probleem blijft: wet zonder zinnelijke verankering is niet te begrijpen. Kant wil het er los van krijgen, waafdoor dat hij wat hij wil verduidelijken, niet kan verduidelijken. -monotheïstische goedsdiensten: intrinsieke waarde MET COMPLICATIE: de mens wordt met de waardigheid bekleed. (verdiend of niet): de waardigheid is niet in de natuur verankerd. -Levinas: achting voor de mens vanuit een herkenbare ervaring: hij koppelt de waardigheid van de mens wel direct aan de zinnelijke ervaring: de verhevenheid in de mens noemt hij ‘het gelaat van de ander’ 20 (joods geïnspireerd)2) de herkenbare kern van de morele ervaring: ‘het gelaat van de ander’-kern vd morele ervaring: de aanwezigheid van een ander doet je iets, modificeert houding.

vb. je eet boterhammen in park, komt iemand naast je zitten: ongemak. (geen kwestie van morele fout of schuld: wezen van het ethische besef) als repercussie van de fysieke aanwezigheid op je handelen.

-analyse van Levinas:-beweegt zich op grens fenomenale en transfenomenale (noumenale), op grens van ontologie (het zijn) en metafysica (gericht op oneindige): het trnasfenomenale

18 ↔ Kant: vanuit algemeen plichtsprincipe: verplichting geplaatst in een meer omvattend belang, los van een context. 19 schone/goede/waarheid als 1 geheel: volledig verloren gegaan: ‘de waarheid is niet mooi om zien vb.oorlog. 20 waar Kant verhevenheid eenzijdig probeert te denken vanuit het grootse, sublieme↔Levinas: verhevene van de mens uit zich ook in zijn schamelheid. strekking is Kantiaans, invulling is dat veel minder.

(onzichtbare) toont zich in het fenomenale zonder zich in en aan de zichtbaarheid te verliezen. vorm vs. gelaat-tast het geheel van menselijke ervaringen af die zich bewegen op grens immanentie en transcendentie. Het eigene van de morele ervaring uitgelegd door vergelijking met andere ervaringen: krijgt daardoor zeer concrete dimentie

-Levinas:-ethiek begint in een punt buiten jezelf. Het wordt veroorzaakt door iets van buitenaf, dat je handelen kan herschikken-gelaat is niet de vorm van een persoon:

-vorm: waardoor je een persoon kan identificeren, wat bepalend is voor z’n WAT zijn. -gelaat: wat in het zichtbare verschijnt als onzichtbaar, wat door de vorm heenbreekt en ze openbreekt en waar je geen afstand van kan nemen (te laat: het heeft je al getroffen). vb. regarder: -activiteit van kijken die vertrekt vanuit mezelf

-ça me regarde: je wordt er door getroffen, doet activiteit omslaan in passiviteit: ik word aangekeken door de aanwezigheid van ander. ‘het kijkt me aan’: ik kan er niet aan voorbijgaan.

-bedenkingen bij terminologie-ervaring: de pointe al gemist: men ‘ervaart’ het gelaat van de ander niet. ervaring in de φ heeft namelijk steeds structuur: SUBJECT-OBJECT: als je iets ervaart, roept het de gedachte op dat je iets tov van jezelf kan plaatsen, objectiveren, als subject het object kan omcirkelen-gelaat: kijkt jóu aan: je krijgt zelf geen tijd om te kijken! Het gelaat breekt binnen in de ervaring en herschikt die, maar is zelf niet het object van de ervaring.

→ moeilijkheid bij Levinas dat hij moet terugvallen op gangbare categorieën van denken en taal om uit te leggen terwijl hij iets wil uitleggen wat eraan ontsnapt.

3) de onwillekeurige zelfbetrokkenheid-conatus essendi: de dynamiek/kracht om te zijn-waarbij ZBT: betrokkenheid op jezelf die niet teruggaat op keuze, maar wel op je natuur, op wat je bent als mens. Als interioriteit, hypostase. (= essentie, wezenlijke) houdt in: -zelfaffirmatie van het leven/wereld/het zijn: je wil stempel drukken op de

dinge, de dingen op jezelf betrekken, een spontaan egoïsme21. -bedreiging van 2 kanten:

-het zijn, de wereld: BUITEN: overweldigd worden door iets dat zich niet laat beheersen, iets wat jou als persoon kan vernietigen. vb. genieten: ‘jouissance’: heeft te maken met overgave, verlies van zelfcontrole vb. erotiek, genieten van zon, zwemmen…: heeft iets beangstigends-jezelf BINNEN: ervaring waarbij je met jezelf opgescheept zit. komt niet los van jezelf.22 vb. slapeloosheid: niet kunnen verdwijnen in de anonimiteit vd nacht. Alle referentiepunten verdwijnen, behalve jezelf. remedie: vormeloosheid brekenvb. pijn: onvermogen om afstand te creëeren ts. jezelf en je lichaam. Er is bewustzijn maar dit reveleert enkel de onmogelijkheid om te vedwijnen. 23

(vb. doodsangst: maar eigenlijk: angst om niet te kunnen sterven.)

21 optimistische visie: Levinas suggereert dat de mens krachtens zichzelf graag leeft, zich in zijn bestaan wil vestigen ↔ Freud ed: als levensdrift niet gevoed wordt gaat mens ten onder. afhankelijkheid zit ingebakken.22 als tegenpool van fusie of symbiose: opheffen twee-eenheid zelf-ander: vb. ervaring van het sacrale23 lijnrecht tov Sartre in die tijd: bewustzijn veronderstelt altijd een zekere afstand. prototype viriliteit: de macht van de mens die in staat wordt geacht tot in het uiterste zijn houding te bepalen. Komt uit in sadisme!

beiden zijn een drukkend teveel aan ‘zijn’. De bedreigingen zijn een aanwezigheid die je geen speelruimte laat, waartegenover de mens kwetsbaar is.

4) de terugkeer van het il y a-il y a: het ‘er zijn’, waarmee hij verwijst naar een grenservaring waarin men als individu

getuige is van wat er gebeurt als alle onderscheidingen (tijd, ruimte) verdwijnen. Dit is geen manifestatie van het NIETS maar een drukkende aanwezigheid ZONDER VORMEN vd ANONIEME KEERZIJDE VD DINGEN. (slechte oneindigheid) het zijn is een ondraaglijk teveel. vb. roken: tussenruimte ts jezelf en je lichaam: wanneer men lichaam geen houding weet te geven.

5) de dubbele verhouding tot de exterioriteittov. fusionele zelfverlies en niet kunnen verdwijnen (allebei verstikkend): -spanning verdwijnt niet altijd: er zijn ervaringen waarbij men zich tot de exterioriteit kan

verhouden zonder zich erin te verliezen maw een transcenderende beweging zonder zich te verliezen aan de transcendentie. De ervaring is een buiten dat de integriteit van het zelf niet opslorpt en dat het zelf toch van zichzelf bevrijdt.

6) transcendentie en zelfoverschrijding zonder zelfverlies-3 ervaringen die rechstreekse voorbereiding zijn op ‘gelaat van de ander’.-erotiek: a) beweging van buiten zichzelf treden waarbij initiatief daartoe vanuit

objectpool moet begrepen worden dwz: men wordt ertoe verleid (door de ander). Het is een activiteit die ingebed is in een passiviteit.

b) een beweging van viriliteit, die erin bestaat de andere te veroveren, te grijpen, in teken van zelfaffirmatie. De beweging zelf wordt omgevormd tot een ‘beweging die streelt’: acitiviteit wordt passiviteit: strelen is een activiteit die wijkt voor eigen hevigheid/geweld, niet uit zichzelf, maar door toedoen vd objectpool.

c) beweging die naar iets toegaat, maar nooit punt bereikt waar het stilvalt en aldus Levinas de beweging zelf voortdurend reanimeert. ‘gegrepen worden door wat zich niet laat grijpen’. Er is natuurlijk ook sprake van een zeker zelfverlies (geen versmelting)

d) omslag van persoonlijke naar onpersoonlijke: transcendentie die soort terugval is aan deze zijde vd transcendentie dwz in de pure immanentie.

-ouderschap: relatie waaruit iets voortkomt dat een betrekkelijke zelfstandigheid heeft, maar waar toch altijd een betrokkenheid blijft24.

7) het gelaat van de ander: transcendentie in de vorm-het gelaat van de ander dat me aanspreekt en oproept tot verantwoordelijkheid heeft een

eigen plaats tussen de twee bedreigingen. -brengt transcenderende beweging teweeg: ik treed buiten mezelf en wend me naar de ander. Beweging vind zijn intitiatief trouwens in de ander!25

-geen zelfvergetelheid (wel nuchterheid) en geen verlies aan de ander: de ander trekt zichzelf terug uit zijn eigen manifestatie. (cfr. eeuwige beweging)-geen aanwezigheid die wegblaast of verstikt, wel inspireert en bezielt. Je kan beslissen geen gehoor te geven aan de oproep, maar je kan de oproep niet ontvluchten.

8) verdere toelichting-niet ontvluchten: zich afsluiten voor de oproep is ook een reactie of antwoord. niet-horen wijst op een schuldig tekort: wat er had moeten zijn, is er niet. Het gelaat bij Levinas laat vrij om erop te antwoorden. 26

24 ook metafysisch: kunstenaar en zijn kunstwerk: eigen leven buiten hem, maar toch ook stuk van zijn leven. 25 hiermee zegt Levinas dat ethiek niet in de 1e plaats zelfvervolmaking is (↔Aristoteles)26 verschillend van Sartre: de blik veroorzaakt schaamte die verlammend werkt; ik ben mezelf teveel.

vb. uit Genesis: aan onze schepping al 1000den vooraf gegaan, hielden niet stand, de orde verdween opnieuw in wanorde. Bij onze schepping: God hield zijn adem in: daardoor schepping kans om stand te houden. (blaast je niet weg; subtiel)

-niet verstikkend: trekt zich terug: vb. nachtmerrie: achtervolging door aanwezigheid zonder gelaat. Men kan het niet herkennen (vormeloos dus). Het akelige is dat de aanwezigheid nooit toeslaat. eindeloze dreiging als het zich niet terugtrekt.

-het gelaat heeft geen eigen horizon, het is zonder context, ‘naakt’, uit zichzelf een directe zeggingskracht.

vb. dat de ander me veel zou kunnen leren over zijn cultuur, doet niet ter zake, de ander niet als bron van interessante ervaring en verrijking. (is enkel verrijking jezelf)

De prioriteit ligt op de aansprekingskracht: het gelaat raakt nog voor het een voorwerp van kennis kan worden. Kennis is een miskenning van het gelaat.respect voor het gelaat van de ander- iets anders dan liefde (fusioneel): houding van omarming, inlijving↔ afstand houden-iets anders dan waardering (identificatie): houding van bewondering/ staat nooit ver van rivaliteit ↔niet-wederkerig→ respect: afstand bewaren, niet-wederkerig: ongelijkheid!-respect is niet alleen besef van verhevene of ontoegankelijkheid, het is een combinatie van hoogachting en kwetsbaarheid.

vb. Eros: bij Levinas volledig uit kant vd vrouw: haar macht, verleidingskracht tov man nl. kracht feminiteit in feit dat ze verleidt door haar kwetsbaarheid, die ook de kracht heeft om dynamiek af te remmen die zijzelf in gang heeft gezet.

-Kracht die oproept tot respect heeft kracht van de imperatief; is kracht van het smeken. -kritiek: -achtung, respect is beter beschreven dan bij Kant, maar hij herleidt ethiek tot

respect voor de ander. (↔zelfrespect? fierheid?)9) slotbeschouwingen: het gelaat en de oneindigheid-spanning in zijn ethiek:

-enerzijds: het gelaat spreekt uit zichzelf, heeft geen context nodig, spreekt niet in naam van iets anders-anderzijds: in die absoluutheid toch tegelijk ander perspectief dat binnenbreekt (nl. van oneindigheid) dat gelaat níet uit zichzelf haalt.

→ gelaat verschijnt in het spoor van de oneindigheid.vb. christelijke naastenliefde: van oudsher twee invullingen

-humanitaire: mens helpen uit liefde voor die persoon, zelfs in uitzonderlijke situaties. Indien persoon het niet verdient echter, niet uit liefde voor die persoon! (probleem: doet geen beroep op transcendentie)-christelijke: (zeggingskracht weg, maar wel meer in aard van Levinas)Men doet iets voor de ander uit liefde voor God, men kijkt weg zodat persoon in het licht van iets anders verschijnt: als deel groter geheel (transcendent)

5. het gewicht van het geweten. ethiek in het licht vh geweten-ethiek vanuit perspectief van de psycho-analyse. Verbinding tussen Freud en de ehtiek: het lustprincipe en de vorming van het Superego. 1. aan gene zijde vh lustprincipe: het masochisme en bereidheid te lijden

-Freud: het lustprincipe stuurt permanent onze verlangens en motiveert onze handelingen. (on)lust zijn eerste oriëntatiepunten voor onze verlangens en belangrijke richtingwijzers. -Men dacht dat dit goede onderbouwing zou zijn van UT: lust en onlust de belangrijkste bepalingen voor de effecten. Komt bedrogen uit!!!-Freud: lustprincipe niet enige principe: wordt doorkruist door een andere krachtbron, die er rechtstreeks tegenin kan gaan nl. het masochisme: het vermogen van de mens om onlust te verdragen. (criterium waaruit blijkt dat iets waarde heeft voor ons27nl. offerbereidheid)-beide krachtlijnen convergeren niet noodzakelijk: ethiek heeft dus niet de homogeniteit die UT eraan wil toeschrijven. 2. overwaardering en de stem van het geweten-offerbereidheid wordt geactiveerd door overwaardering van een bepaalde zaak, die onverschillig staat tov van mijn geluk en welzijn.

-die zaak ‘krijgt’ meer dan gewoon belang: initiatief niet vanuit individu! ‘voor mij maar niet door mij.’-extra belang is altijd betrekkelijk tov originele betekenis van iets, tov. balans. Het krijgt een extragewicht; het is pas onder bepaalde omstandigheden dat iets belangrijker wordt; kan ook wisselen…28

dankzij context kunnen er zaken ontstaan die zich losmaken uit context.-overwaardering ontstaat door besef unieke kans: (oiv voorgeschiedenis)

-om eerdere fout van familie goed te maken-om een onvervuld verlangen waar te maken-in de liefde: om voor die persoon iets te herstellen van mijn eigen knoeiboel.vb. je hebt indruk dat je opvoeding tekort heeft geschoten. gedachte: ik doe het beter dan mijn ouders voor mij: extra druk/waarde op/aan relatie met je kinderen

-Men is zich niet altijd bewust van de sterke band met een bepaalde zaak, tot deze bedreigd wordt en men een tegendruk van het object dat men wil losser maken/ loslaten.-Extra belang zorgt voor spanningsverhouding, geactiveerd door idealisering, tussen

-gangbare regels: die het gewone verkeer ts. mensen onderling regelt.ze hebben iets universaliseerbaar ‘zo ga je met die dingen om’.-exclusiviteit opgeroepen door waarde die meér van je vraagt.

In de spanning ontstaat transgressieve beweging, overschrijding vd gangbare wet uit gehoorzaamheid ah exclusieve karakter van iemand/iets.

-spanningsverhouding laat zich makkelijk herbeschrijven in termen van een ‘dubbel geweten’, als reactie op oproep van iemand anders. 29 Men spreekt van ‘morele crisis’ door ontworteling van de mens: - nostalgische versie: wortels tekort: verankering in ethiek kwijt

(ontaard). Terug naar vroeger (fundamentalisme)Het centrum is vervangen door een leegte. -teloorgang centrum: teveel loyaliteiten: ontbreken zijnsgrond (niet meer in natuur of God.)

→ Lacan: meerdere centra; bestaan met ellipsstructuur: komen er niet los van maar krijgt centra nooit verenigd. Interne spanning in het geweten zelf.

3. de spanning binnen het geweten zelf-geweten zegt dát je nog iets meer had moeten doen, blijft inhoudelijk leeg, maar is daarom niet minder dwingend, drukkend of veeleisend. 4. het archaïsche superego is niet het geweten van het personalisme27 ↔UT: belang van iets hangt af van hoeveelheid voordeel dat men eruit kan halen. 28 ↔naturalistische fundering: wat intrinsiek waardevol is afhankelijk van onveranderlijk iets/ in het zelf gefundeerd.. ↔relativisme: altijd contextgebonden, geen transcendentie 29 echo van metafysica uit ME: dubbele waarheid: menselijke-goddelijke: hebben iets onverenigbaar

- in personalistische ethiek staat geweten voor een intieme en veilige schuilplaats in jezelf. Toch ontkent het niet dat de stem niet zonder risico is: liefst door overleg volgen, maar ergste scenario is een heropleving van subjectieve willekeur (tov. er tenonder aan gaan?)-stem van het geweten valt niet samen met het geweten, gevormd door opvoeding/cultuur wel -medogenloos, vraatzuchtig, mateloos: het is nooit genoeg

-archaïsch: plooit zich niet naar de gangbare cultuur.30

-Ander in de Ander: niet aanwijsbaar, onrechtstreeks, transcendent tov wet-meestal ingedommeld, geactiveerd bij overwaardering. Heel even weet ik niet hoe ermee om te gaan. (kan je soms verbazen)

-transcendent maar geen godsdienstige oorsprong: gecreëerd door de ethiek zelf, door het feit dat ze een grens trekt, roept de ethiek ongewild een ‘gene zijde’ op. Er wordt automatisch een domein afgezonder: een ‘buiten de grens’. 5. de misrekening van de Verlichting (rede)-verlichting: cultuurfenomeen met oorsprong in ME, verbonden met idealen van rationaliteit, emancipatie vh individu: mens die op eigen kracht de waarheid kan leren kennen. doel: einde maken aan oorlogsgodsdiensten door God buiten gemeenschap te zetten → naar analogie dacht men ook ethiek eenvoudiger te maken door God erbuiten te plaatsen: men maakte de plaats aan gene zijde leeg (Gods plaats): de ethiek zal vlotter, minder pijnlijk (want minder offers) verlopenMISREKENING! te denken dat God eigenaar was van plaats aan gene zijde. god doen zwijgen is niet hetzelfde als stem aan gene zijde doen zwijgen31 want TRANSCENDENTIE IS ER EEN DIE ETHIEK ZELF MEEBRENGT. integendeel, door God buiten te werken, zijn we nog kwetsbaarder dan vroeger tov. Uberich: ten tijde van identificatie met god was de stem ‘geketend aan het kergebouw’.-Op de grensovergang van gehoorzaamheid aan de wet en er voorbij, weet men niet precies welke handelingen daar zullen ontstaan en hoe je ze zult moeten beoordelen. dwz Het is niet zonder meer deuidelijk hoe je de handelingen die voortbleoeien uit spanningsverhouding zult moeten beoordelen. Er zijn offers die zonder meer ziek/pervers/moreel verwerpelijk zijnvraag is: wanneer kantelt moreel hoogstaande toewijding naar iets ziekelijks?-bescherming ertegen door gangbare regels/wet, praktijken die er ons mee leren omgaan, die de onophefbare spanningen cultiveren. -intern conflict in het hart van de ethiek (bij NWD/ Arist: slechts afgeleid gegeven)32

in de ethiek zullen we moeten leren leven met het feit dat in cruciale zaken van het leven er iets niet in orde is. Er knaagt nog het besef: ik had iets meer moeten doen. wet vs. stem die wet overstemt…

Besluit (p. 14)

30 ↔ethiek van personalisme: de mens kiest belangrijke zaken en dit gebeurt ook goed. geweten is toefluisterende stem.31 God was een stem die mensen met elkaar deelden, nu is ze wel verinnerlijkt. 32 bij Kant ook conflict in hart van de ethiek, maar bij hem weet je nog wat je moet doen: plicht! UT ontkent spaning.