Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je...

32
INFORMATIEBROCHURE Rouw en verlies bij kinderen

Transcript of Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je...

Page 1: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

INFORMATIEBROCHURE

Rouw en verlies bij kinderen

Page 2: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag
Page 3: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

INHOUD

1. INLEIDING ................................................................................................52. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN .............................................................6

2.1. Kinderen tot +/- 3 jaar2.2. Kinderen van 3 tot 6 jaar2.3. Kinderen van 6 tot 9 jaar2.4. Kinderen van 9 tot 12 jaar2.5. Kinderen van 12 jaar en ouder

3. HOE KUNNEN WE KINDEREN HELPEN .....................................................143.1. Vormen van steun3.2. Nuttige adressen van organisaties en instanties (regio Limburg)3.3. Specifieke nazorg3.4. Verlies na zelfdoding

4. LITERATUUR EN WEBSITES .....................................................................204.1. Voorleesboeken voor kinderen4.2. Literatuur voor ouders/zorgfiguur/leerkracht4.3. Interessante websites

5. SLOT ......................................................................................................25

Page 4: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

4

Met zijn drietjesis niet zo leukals met zijn viertjesdrie lijktop verdrietig

Loes

De brochure werd ontwikkeld door de kinderafdeling van az Vesalius. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van az Vesalius.

Page 5: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

5

1. INLEIDING

MevrouwMijnheer

Wanneer kinderen en jongeren te maken krijgen met betekenisvol verlies, dan is zorgzame steun vanuit hun naaste omgeving onmisbaar, op korte én op lange termijn. Deze brochure wil ouders en andere bekommerde volwassenen een helpende hand reiken bij het geven van die steun.

Deze brochure is geschreven om jullie wegwijs te maken in het verdriet van je kind(eren).Het biedt een leidraad om kinderen te begeleiden in het verwerkingsproces. Zij gaan op iedere leeftijd anders om met de dood.In deze brochure wordt toegelicht hoe een kind op elke leeftijd de dood ziet en met verdriet omgaat. Vervolgens krijg je tips over hoe je hier het best mee omgaat als ouder en verzorger.

Daarna…Ook trachten wij jullie te helpen bij het zoeken naar mogelijkheden van ondersteuning die het best bij jouw kind passen. Tot slot lijsten we enkele webadressen op en duiden we boeken aan per leeftijdscategorie.

Page 6: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

6

2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN

Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag met die mooie, rode speelgoedauto mag spelen. En dan ineens verlies je een (groot)ouder, broer of zusje. Je weet nauwelijks wat je overkomt. De grote mensen gedragen zich ineens raar. Niets is leuk meer.

Of je bent twaalf en je raakt één van je dierbaren kwijt. Je voelt je ontredderd. Je hebt niet alleen te maken met het verscheurende verdriet, maar je zit ook nog eens enorm met jezelf in de knoop. Je wilt er niet over praten, wilt het liefst dat niemand het weet en dat iedereen normaal doet. Tegelijkertijd wil je er wel over praten en word je boos dat de hele wereld maar gewoon verdergaat.

Om kinderen te begrijpen moeten we eerst de theoretische basis bezitten hoe kinderen over de dood denken. Daarnaast dien je de psychologische ontwikkeling van kinderen te plaatsen. Zo gaan we hen beter begrijpen en beter kunnen begeleiden.

Het kind respectvol benaderen op zijn eigen manier en het tempo van het kind volgen is hier heel belangrijk. Wat we zeker niet mogen vergeten bij kinderen, is dat zij heel snel van emoties kunnen wisselen, wat overigens heel normaal is. Zij maken echte slingerbewegingen met hun emoties. Het ene moment zijn ze heel verdrietig, huilen heel intens, de volgende minuut staan ze te springen en te lachen. Dit is de wet van de duale gevoelens. Zo kunnen zij overleven met alle gevoelens die hen soms overspoelen.

Hoe ouder kinderen worden, hoe zelfstandiger ze verdriet proberen te verwerken en dit elk op hun eigen manier. Dit wil niet zeggen dat ze geen volwassene, geen vertrouwenspersoon naast zich nodig hebben.

Kinderen en verlies, geen gemakkelijk onderwerp, maar wel heel belangrijk.Een kind gaat op iedere leeftijd anders met de dood om. De manier waarop een kind naar de dood kijkt, bepaalt zijn reactie bij het overlijden. Als je weet hoe je kind denkt over de dood, weet je ook hoe je het kunt voorbereiden en opvangen.Daarom volgen hier enkele leeftijdsgebonden reacties, telkens met enkele aandachtspunten voor de ouder/zorgfiguur.

Page 7: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

7

Ontwikkeling is een gebeuren, dat over het algemeen wel verloopt zoals hieronder beschreven wordt. Neem het niet al te letterlijk, en houd ook rekening met de individuele ontwikkeling van je kind.

2.1. Kinderen tot +/- 3 jaar

Baby’s hebben nog geen besef van de dood. Voor peuters betekent dood iets wat ‘stuk’ is, iets dat niet gemaakt kan worden. Peuters zijn sfeergevoelig, baby’s nemen informatie op via hun zintuigen.

Het kind:• heeft nog geen echt besef van het begrip ‘dood’.• maakt geen onderscheid tussen levende en niet-levende dingen (voor een

peuter leeft zijn knuffelbeer echt).• kent angst om gescheiden te worden van de ouders.• voelt stress, verdriet en angst bij ouders of vertrouwde personen aan

(baby’s voelen bijvoorbeeld de veranderende spierspanning bij de ouder).• kent gevoelens van gemis, alleen zijn en verdriet.• voelt verandering in verzorging en voeding goed aan (baby’s merken dat

iemand anders hen wast, voedt of aankleedt).• voelt verandering in de huissfeer aan (baby’s gaan hierdoor huilen,

onrustig worden, minder eten, slecht slapen).• baby’s beleven rouw en verdriet nog niet. Zolang er een stabiele relatie

is, hebben baby’s weinig last. Belangrijk voor hen is dat ze voelen dat er sensitief en responsief gereageerd wordt.

Tips voor ouders/zorgfiguren/leerkrachten:• Het kind ziet wel dat er iets aan het gezin verandert. Het kind voelt wel dat

er iets ernstigs aan de hand is, maar kan het niet duiden: blijf uitleggen.• Praat samen met het kind over het feit dat de overledene niet meer terug

kan komen.• Haal voorbeelden aan uit de natuur: een dood beestje, blaadjes die van de

bomen vallen, zo kun je de dood duidelijker maken voor het kind.• Houd jongere kinderen in de gaten als ze ouder worden. Op een leeftijd

van 6, 7 of 8 jaar kan een kind alsnog pijn gaan voelen en het rouwproces beginnen. Soms is dat pas jaren na de dood van een dierbare.

• Bespreek alles wel, ondanks dat het kind het niet begrijpt. Probeer je in te leven in de denkwereld van je kind en het gevoel achter zijn gedrag te

Page 8: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

8

begrijpen. Door er niet over te praten, laat je iets liggen en wil het kind er wellicht later niet meer over praten. Leer het kind over de overledene te praten. Benoem het als een gewoon onderwerp.

• Zelfs bij zeer jonge kinderen en baby’s: betrek ze waar mogelijk overal bij, laat ze de kist met de overledene zien en neem ze mee naar de uitvaart. Dan weten ze later: ik was er ook bij.

• Herstel het basisvertrouwen, het kind heeft behoefte aan liefde en regelmaat.

2.2. Kinderen van 3 tot 6 jaar

Kleuters zitten volop in hun magische wereld, sprookjes zijn net echt. Zij kunnen nog niet het verschil maken tussen fantasie en werkelijkheid in hun denken. Dood zijn is omkeerbaar voor hen, je kan weer levend worden. Deze kleuters gaan meestal de manier van rouwen van hun nabije omgeving mee opnemen. Maar zij begrijpen alles nog niet zo goed, ze kunnen ook niet goed verwoorden wat ze voelen.

Het kind:• weet dat iemand kan doodgaan, maar begrijpt nog niet het definitieve

karakter van de dood. Begrippen zoals ‘voor altijd’, ‘nooit meer’ kunnen moeilijk gevat worden.

• geeft de doden eigenschappen van levenden (schieten elkaar dood in hun fantasiespel).

• kent angst om gescheiden te worden van de ouders en om zelf ziek te worden of te sterven.

• kent gevoelens van verdriet, boosheid en angst, maar kan zijn gevoelens nog niet onder woorden brengen en uit ze daarom via zijn gedrag.

• kan vele en correcte vragen stellen over sterven en de dood.• voelt onbewust de sfeer in huis aan, en neemt gevoelens en gedrag van

volwassenen over.• speelt spontaan gebeurtenissen na om ze te verwerken en om met zijn

angst om te gaan.

Tips voor ouders/zorgfiguren/leerkrachten:• Herhaal regelmatig de informatie over wat er gebeurt.• Denk eraan dat je kind zich veilig wil voelen: praat regelmatig met je kind

en knuffel het. Zorg voor een vertrouwde omgeving met een vast eet- en slaappatroon.

Page 9: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

9

• Houd er rekening mee dat het kind soms gelooft dat het door zijn gedachten en gedrag de loop der dingen kan beïnvloeden (als ik flink ben, wordt mama weer beter).

• Denk eraan dat een kind zichzelf soms de schuld geeft van een ernstige ziekte of sterven.

• Creëer een plek waar een kind zijn gevoelens kwijt kan. Kleuters geven blijk van herinnering voor de gebeurtenis via spel of tekeningen.

Wat doe ik beter niet? (tot 6 jaar):• Corrigeer het kind niet als het onverwachts kwaad of bot uit de hoek

komt. Kinderen kunnen harde dingen zeggen: ‘Mijn vader is dood, hij had kanker.’ Dat kan confronterend zijn en je denkt dan wellicht dat je dit zou moeten corrigeren. Dat hoeft niet, besteed er niet te veel aandacht aan, praat met het kind mee.

• Maak het onderwerp ‘dood’ niet te zwaar. Het is voor jonge kinderen geen moeilijk onderwerp omdat ze op die leeftijd de consequenties niet overzien.

• Wees niet bang voor emoties. Als volwassene ben je altijd bang dat je het kind extra verdrietig maakt en troost je het liever met een ijsje. Dat is wegstoppen en niet verwerken. Een ijsje mag best, als er eerst ruimte is voor het verdriet.

2.3. Kinderen van 6 tot 9 jaar

Deze leeftijdsgroep weet wel wat het betekent als een dierbare doodgaat en nooit meer terugkeert. Kies bij deze groep voor openheid, eerlijkheid en probeer op een ontspannen manier te praten.

Het kind:• begint te beseffen dat de overledene niet meer terugkomt, dat de dood

onomkeerbaar is.• begrijpt niet dat de dood onvermijdelijk is en iedereen kan overkomen.• stelt zich de dood voor als een persoon: geraamte, geest.• stelt nuchtere vragen over de dood (waarom heeft opa een bril op, hij kan

toch niets meer zien?).• verzwijgt de situatie bij zijn vriendjes en op school om er bij te blijven

horen.• kan doen alsof er niets gebeurd is of huilt in stilte.

Page 10: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

10

Tips voor ouders/zorgfiguren/leerkracht:• Houd rekening met de grote kwetsbaarheid van je kind: het begrijpt wel al

sommige dingen, maar kan nog niet goed met alle informatie omgaan. Leg daarom concreet uit wat de dood betekent.

• Denk eraan dat je kind nog weinig abstract kan denken. Veel van wat het ziet en hoort komt verwarrend of bedreigend over.

• Besef dat je kind anders reageert dan een volwassene en dat het gevoelens afreageert in zijn gedrag.

• Nodig herhaaldelijk uit om hun gevoelens te tonen, laat voelen dat je er bent.

Waar ben je?Ben je altijd bij me?

Of ben je gewoon weg?Als ik naar de hemel kijk probeer ik je te vinden

Maar hoe lang ik ook kijkIk vind je niet.

Als ik in mijn dagboek lees,Ben je heel dicht bij me.

Waar je precies bentWeet ik niet

Maar één ding weet ik welEen klein stukje van jou

Zit in mij

Janne

2.4. Kinderen van 9 tot 12 jaar

Kinderen van deze leeftijd zijn minder afhankelijk van de volwassenen in het denken rond de dood. Zij hebben al een hele wereld buiten het gezin opgebouwd. Zij beginnen beter te begrijpen wat er gebeurt. Toch zijn deze kinderen nog heel fragiel. Ze hebben een realistische kijk op dood gaan. Ieder levend wezen kan dood gaan. Meestal proberen ze zelf manieren te zoeken om met de dood om te gaan, en zelf te verwerken.

Page 11: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

11

Het kind:• begrijpt dat al wat leeft, eens doodgaat.• zoekt troost en steun bij leeftijdsgenoten die hetzelfde hebben

meegemaakt.• wil niet kinderachtig overkomen, doet zich stoer voor en ontkent emoties.• uit zijn verwarrende gevoelens in opstandig gedrag.• heeft een levendige fantasie.• wil betrokken worden bij de begrafenis (uitvaart/crematie?).

Tips voor ouders/zorgfiguren/leerkracht:• Houd er rekening mee dat je kind niet altijd zelf aandacht vraagt voor zijn

verdriet, en moeilijk om kan met verwarrende gevoelens. Daarom kan het zich vervelend en opstandig gedragen.

• Geef liefdevolle aandacht via herstel van basisvertrouwen.• Creëer een time-out plek.

Wat doe ik beter niet? (6 tot 12 jaar):• Kom niet met adviezen en clichés. Zeg niet hoe een kind zich moet voelen.

Zeg niet: over een jaar zal het allemaal anders zijn. Of: je vader zou je niet verdrietig hebben willen zien.

• Negeer lichamelijke klachten niet. Als een kind klaagt over buikpijn, hoofdpijn en misselijkheid, vraag dan of dat komt omdat het zoveel moet nadenken over de overledene. Hoe minder een kind zich uit, hoe meer klachten er kunnen ontstaan. Als de klachten aanhouden, kan het gunstig zijn om professionele hulp in te schakelen.

2.5. Kinderen van 12 jaar en ouder

12 tot ± 14 jaar: hier verschillen kinderen soms heel sterk van elkaar. Sommige kinderen leven nog heel sterk in de lagere schoolleeftijd 9-11 jaar met hun verwerking. Anderen komen in hun (pre)puberteit, deze kinderen leunen met hun verwerking dichter naar hoe jongeren van 14-18 jaar rouwemoties verwerken. In deze leeftijdsfase is het van groot belang goed na te gaan in welk stadium elk kind individueel zit.

14 tot ± 18 jaar: deze jongeren beseffen heel goed wat dood zijn is, ze hebben een volwassen doodsbesef. Toch weigeren zij veelal aan te nemen dat de dood in hun onmiddellijke omgeving zou kunnen voorkomen, laat staan dat het henzelf zou overkomen!

Page 12: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

12

Ze hebben een heel intense doodsbeleving, maar willen dit niet altijd toelaten. Ze zitten midden in het op zoek gaan naar hun eigen identiteit en hierdoor maken ze soms geen ruimte om te rouwen.Hier is het ook heel belangrijk dat jongeren volwassenen naast zich hebben staan waar ze wel zichzelf kunnen laten zien, mensen die ze vertrouwen. Ze moeten kunnen zien en vooral voelen dat volwassenen ook rouwen en intens verdriet hebben.

Het kind:• begrijpt dat de dood het onvermijdelijke eindpunt van het leven is.• begrijpt dat iedereen kan sterven, maar verwacht het niet in zijn

omgeving.• kan zijn gevoelens wegduwen en praat er moeilijk over.• stelt mogelijks onvoorspelbaar gedrag: vb. overdreven drankgebruik,

kicken op gevaar.• wil alles zelf controleren.• isoleert zich van zijn omgeving door intensieve sportoefeningen of door

heel hard te studeren.• is vaak bezig met vragen over zingeving.• zoekt vaak steun bij lotgenoten van dezelfde leeftijd.• zoekt zelf op internet naar informatie.• heeft, ondanks het verdriet, nood aan afleiding zoals uitgaan met

vrienden.

Tips voor ouders/zorgfiguren/leerkracht:• Denk eraan dat je kind zich niet altijd begrepen voelt door volwassenen of

leeftijdsgenoten.• Weet dat je kind niet gemakkelijk zijn gevoelens uit, zeker bij volwassenen.

Maak gevoelens zoals boosheid, angsten en verdriet bespreekbaar, maar dring niet aan.

• Houd er rekening mee dat de dood van een leeftijdsgenoot je kind sterk verwart en dat het zich fundamentele vragen stelt rond leven en dood.

• Geef jongeren de kans hun eigen leven te leiden, maar geef hun ook bescherming, emotionele steun en begrip.

• Er is nood aan zelfstandigheid en verantwoordelijkheid.

Als je als kind al jong een groot verlies meemaakt, een broer, zus of ouder sterft, dan is het belangrijk dat je hierin serieus wordt genomen. Dat het verlies er mag zijn en dat er ruimte is voor alle gevoelens. Als je als kind niet goed wordt begeleid in je verdriet, kunnen later problemen ontstaan

Page 13: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

13

als je als volwassene opnieuw wordt geconfronteerd met verlies. Dit wordt ‘stapeltjesverdriet’ genoemd. De pijn stapelt zich op tot het te veel wordt om ermee om te kunnen gaan.

Uiten van emoties is belangrijk. Bied kinderen hier ruimte voor. Als je even niet weet hoe je moet reageren op het verdriet van het kind, zeg dan rustig: ‘Ik weet ook niet wat ik nu moet zeggen.’ Of zeg gewoon een tijdje niets. Het kan ook prettig zijn om samen stil te zijn. Durf kwetsbaar te zijn als volwassene. Een kind dat verdriet bij jou ziet, beseft dat verdriet mag getoond worden.

Een kind dat zich niet kan/mag uiten, werpt een overlevingsmechanisme op: stil zijn, boos of juist vrolijk zijn bijvoorbeeld.

Niet alleen verdriet is een emotie die er mag zijn. Ook boosheid, angst, jaloezie en schaamte zijn gevoelens die horen bij verlies. We zijn vaak bang om die gevoelens te uiten en te laten uiten.Geef als volwassene daar toestemming voor. Wanneer ben je bang, wat doe je als je boos bent, gooi je met deuren of ga je stil op je kamer zitten?Doe ook oefeningen: laat de kinderen boosheid uiten door een papier te verscheuren of op een kussen te boksen.Als het maar gebeurt in een veilige omgeving met een duidelijke structuur.

Ouders kunnen ernstig van slag zijn door een verlies in het gezin. Het kan voorkomen dat ze tijdelijk niet goed meer voor zichzelf of de andere kinderen kunnen zorgen. Daardoor ontstaat soms ‘parentificatie’, de rollen zijn omgedraaid: het kind gaat voor de ouders zorgen. Het is belangrijk dat het kind kind kan blijven en de ouder ouder blijft.

Page 14: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

14

3. HOE KUNNEN WE KINDEREN HELPEN

Als (groot)ouder/zorgfiguur zal je in de meeste gevallen zelf je kind kunnen helpen bij het bespreekbaar maken en het verwerken van het verlies. Als je echter het gevoel hebt dat je niet voldoende kan ondersteunen met hulp van de omgeving of met vragen zit, of als je merkt dat je kind niet over het verlies heen raakt en al een langere tijd gedrag stelt dat je verontrust, dan is het misschien goed beroep te doen op hulp van buitenaf.

Beschouw de reacties van je kind niet te vlug als abnormaal en bestempel je kind niet te snel als een probleemkind maar hou rekening met de moeilijke situatie waarin men zich bevindt. Via deze weg willen wij jullie wegwijs maken bij het zoeken naar mogelijkheden van ondersteuning die het best bij het kind passen.

Er zijn verschillende methoden om met je kind op een meer kindgerichte luchtigere manier te praten over het overlijden. Een gewoon gesprek is voor hen dikwijls te zwaar.Misschien vind je kind steun in een boek, dat kan helpen om eigen gevoelens te herkennen en te begrijpen. Er bestaan tal van (prenten)boeken en gedichten met de dood als onderwerp alsook kan er via tekeningen en spel gecommuniceerd worden.Als je meer wilt lezen willen wij u verwijzen naar de literatuurlijst in deze brochure.

Sommige gevoelens kunnen jongeren beter uiten bij leeftijdsgenoten. Misschien is dan een rouwgroep iets voor jouw kind. In deze groepen komen ze in contact met lotgenoten. Mensen van hun eigen leeftijd die weten wat het is om een dierbare te verliezen komen samen en praten over hun verlies. Voor sommige kan dit zeer veel betekenen.Ook de informele sociale steun met behulp van moderne media o.a. via chat, forums kunnen een manier zijn waarop jongeren elkaar kunnen helpen.

3.1. Vormen van steunEr zijn verschillende vormen van (professionele) steun te onderscheiden in de begeleiding van rouw en verlies:

• Individuele rouwbegeleidingDeze manier is van toepassing voor kinderen die een (verstoord) rouwproces

Page 15: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

15

doormaken. Deze vorm van hulp kan nodig zijn omdat een kind het zelf bijvoorbeeld even niet meer redt doordat er meerdere problemen zich voordoen of wanneer de uitgestelde rouw naar boven komt. De hulpverlening kan gezien worden als een steuntje in de rug.

• Rouwbegeleiding in groepsverband / professioneel begeleid lotgenotencontact

Deze manier van begeleiding is ook bedoeld voor kinderen die een rouwproces doormaken. Bij deze manier van begeleiding moet je vooral denken aan lotgenotencontact door een groep waarmee gesproken kan worden over het verlies.

• RouwtherapieHet kan gebeuren dat kinderen vastlopen in het verdriet. Deze manier van begeleiding is vooral bedoeld voor kinderen bij wie sprake kan zijn van gecompliceerde, verstoorde rouw. De therapie, gegeven door bv. een kinderpsycholoog of een (rouw)therapeut heeft als doel emotionele, cognitieve en gedragsmatige blokkades op te lossen die het rouwproces stagneren.

3.2. Nuttige adressen van organisaties en instanties (regio Limburg)

• Kind en Gezin (K&G)Als je opvoedingsvragen of twijfels hebt rond opvoeding maar ook als de zwangerschap anders loopt dan verwacht dan kan je terecht bij de regioverpleegkundige.- T. 078 15 01 00 (elke werkdag van 8.00 tot 20.00 uur)- Website: www.kindengezin.be

• OpvoedingswinkelIn de opvoedingswinkel kan je informatie en documentatie vinden over uiteenlopende onderwerpen en thema’s. Bij de medewerkers kan je terecht voor vragen rond verlies in het kader van de opvoeding. Naast de spreekuren worden er ook info- en vormingsavonden aangeboden.- T. 089 36 79 40 Website: www.opvoedingswinkel.be- T. 0491 71 72 40 Website: www.opvoedingswinkelzuidlimburg.be

• Centrum voor Leerlingenbegeleiding (CLB)Je kan er terecht voor hulp en begeleiding op verschillende vlakken. Je kan je

Page 16: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

16

vraag richten aan het centrum dat een contract heeft met de school je kind. De contactgegevens zijn te verkrijgen in de school of via de website www.ond.vlaanderen.be/clb.

• Centra Algemeen Welzijnswerk (CAW)

A. Slachtofferhulp CAW SonarNabestaanden van slachtoffers van misdrijven, rampen, verkeersongevallen en zelfdoding kunnen er terecht voor ondersteuning en begeleiding. Je kan er praten over wat je overkomen is, er is ook informatie en advies omtrent praktische en juridische zaken te vinden. De Kinderwerking organiseert praatgroepjes voor kinderen die een gezinslid verloren na een plots en gewelddadig overlijden, zoals na een zelfdoding.- Team Slachtofferhulp Limburg: T. 011 23 23 40- Website: www.cawsonar.be

B. Jongeren Advies Centra (JAC) CAW ‘t VerschilJongeren tussen 12 en 25 jaar kunnen er terecht met al hun vragen voor informatie, advies, begeleiding en doorverwijzing.- Kempische Steenweg 57, 3500 Hasselt T. 011 22 73 90- Minderbroederstraat 37, 3800 Sint-Truiden T. 011 78 56 30- Website: www.jac.be / www.cawtverschil.be

• Awel, luistert naar kinderen en jongerenEen hulplijn voor kinderen en jongeren. Zij kunnen er anoniem en gratis terecht voor het bespreken van een probleem, informatie over een bepaald onderwerp. Er is ook een mogelijkheid tot chat en forum.- T. 102, elke dag van 16u tot 22u, behalve op zon- en feestdagen.- Website: www.awel.be

• Jongereninformatiepunt (JIP)Hier kan je kind terecht met allerlei vragen of problemen. In een JIP kan je zelf informatie opzoeken, maar je bent er ook welkom voor een gesprek.Vlaams Informatiepunt Jeugd Zuidlaan 25 , 1000 Brussel- T. 02 289 06 36- Website: www.vipjeugd.be

Page 17: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

17

• Centra voor Geestelijke Gezondheidszorg (CGG)

A. De kinder- en jongerenteams tot 18 jaar (CGG) Wanneer de problemen (psychologische, psycho-sociale of psychiatrische problemen) zo groot zijn dat je kind er last van heeft in het dagelijks leven, kan je beroep doen op het multidisciplinair team. De hulpverlening is ambulant, het kan gaan om verder onderzoek over de problematiek, één of meer adviesgesprekken, ondersteunende ouderbegeleiding, individuele of groepstherapie, gezinstherapie- Campus Genk: Weg naar As 54 bus 31, 3600 Genk T. 089 32 97 77- Website: www.cgglitp.be B. Vereniging Geestelijke GezondheidsZorg Limburg vzw (VGGZ)Het kinder- jongeren- en gezinsteam biedt ambulante begeleiding en richt zich tot kinderen en jongeren, die kampen met psychische en psychiatrische problemen o.a. gedragsproblemen, emotionele problemen, angsten, moeilijke verwerking van belangrijke/ingrijpende gebeurtenissen in hun leven.- Henisstraat 17, 3700 Tongeren T. 012 23 44 91- Pater Valentinuslaan 32, 3500 Hasselt T. 011 22 30 10- Website: www.vggz.be

• AnderePraat erover met een vertrouwenspersoon zoals de huisarts of de leerkracht. Je kan bij je huisarts navraag doen die je ook kan verwijzen naar gespecialiseerde hulpverleners.Je kan ook de sociale kaart (www.socialekaart.be) van je gemeente raadplegen voor een hulpverleningsdienst, een psycholoog, een psychotherapeut of psychiater in de buurt.Via de websites www.vvkp.be , www.vvgt.be , www.rouwzorgvlaanderen.be vind je een lijst van zelfstandige psychologen, gedragstherapeuten en rouwconsulenten.

3.3. Specifieke nazorg

Rouw: kinderen, jongeren en jongvolwassen• Missing YouDe vzw is een initiatief voor jongeren en jongvolwassenen die een broer, zus, ouder, vriend... hebben verloren. Er is een gevarieerd aanbod aan wat kan

Page 18: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

18

steun bieden o.a. lotgenotengroep, een jaarlijkse ontmoetingsdag, digitaal forum. Op de website staan er ook getuigenissen.Samen Verder is een samenwerkingsverband tussen verenigingen, zij organiseren praatgroepen voor jongeren van 16 tot 30 jaar.- Molenstraat 39, 3078 Everberg T. 0499 21 44 82- Website: www.missingyou.be- Website: www.samen-verder.be

• Jongerenpastoraal (IJD), Rouwzorg VlaanderenOrganiseert ontmoetingsgroepen (rouwgroepen, lotgenotengroepen) voor kinderen, jongeren en jongvolwassenen van 12 tot 25 jaar. Er wordt uitgewisseld over hoe een rouwproces verloopt, moeilijke gevoelens, reacties van de omgeving, verdrietige dagen, vasthouden/loslaten, troost en hoe nu verder? Ook zingevingsvragen kunnen aan bod komen.- Rouwgroep Bisdom Hasselt T. 011 24 90 30- Website: www.ijd.be/rouwen- Website: www.rouwzorgvlaanderen.be

• Stichting Elisabeth Kübler-Ross Vlaanderen vzwDe Dr.E. Kübler-Ross werking biedt je de kans om aan te sluiten bij een ontmoetingsgroep voor rouwenden alsook wordt er individuele begeleiding geboden.- Ferdinand Coosemanstraat 96, 2600 Berchem/Antwerpen T. 03 218 47 40- Website: www.kublerrossvlaanderen.be

Verlies van een kind• Ouders van een Overleden Kind (OVOK)De vzw is een vereniging voor alle ouders die een kind verloren hebben, ongeacht leeftijd of doodsoorzaak. De werking is gebaseerd op zelfhulp, een belangrijk onderdeel zijn de praatgroepen. Er worden ook activiteiten rond welbepaalde thema’s georganiseerd. Soms wordt er een afzonderlijk programma voor kinderen en jongeren georganiseerd op de jaarlijkse OVOK Landdag.- Nieuwstraat 41 , 3360 Korbeek-Lo T. 016 89 07 56- Limburg T. 011 31 38 02- Website: www.ovok.be

• Ouders van Verongelukte Kinderen (OVK)Is een nationale lotgenotenvereniging van families van jonge verkeersslachtoffers. Ouders, broers en zussen van verongelukte kinderen

Page 19: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

19

kunnen bij de vereniging terecht voor individuele begeleiding en ondersteuning door lotgenoten, praatgroepen, therapeutische weekends en familieactiviteiten.- Léon Theodorstraat 85, 1090 Brussel T. 02 427 75 00- Website: www.ovk.be De brussenwerking (broers en zussen) ... (OVK)De brussensite is voor kinderen die hun broer of zus hebben verloren in een verkeersongeval. De vereniging wil je kind hier de kans bieden om in contact te komen met andere broers en zussen van verkeersslachtoffers, jongeren die hetzelfde hebben meegemaakt. Op de website vind je een info en leeshoek en een overzicht van de activiteiten.- Coördinatrice voor Nederlandstalig België T. 02 421 65 84- Website: www.bzvk.be

3.4. Verlies na zelfdoding

• Werkgroep Verder, Gespreksgroep Nabestaanden na ZelfdodingDe werkgroep coördineert, organiseert en ondersteunt initiatieven voor nabestaanden na zelfdoding in Vlaanderen. Er wordt ook lotgenotencontact aangeboden voor mensen die behoefte hebben om ervaringen en vragen uit te wisselen. Dit kan via gespreksgroepen, forum op het internet, een programma voor kinderen en jongeren op de Dag van de Nabestaanden, realisaties o.a. rouwbandjes.- p/a CGG PassAnt, Afdeling Halle Beertsestraat 21, 1500 Halle T. 02 361 21 28- Website: www.werkgroepverder.be

Page 20: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

20

4. LITERATUUR EN WEBSITES

4.1. Voorleesboeken voor kinderen

Tot 6 jaar

Dick Bruna, Lieve oma Pluis, Mercis Publishing, Amsterdam 1996.Nijntje is heel verdrietig als oma doodgaat. Ze zet bloemen op het graf omdat oma daar zo van hield.

Riet Fiddelaers-Jaspers, Doodgaan is geen feest.In dit prentenboek wordt cremeren uitgelegd aan de hand van de dood van de papa van Hanneke en Stijn. Ook de verschillende reacties van de twee kinderen komen aan bod (www.in-de-wolken.nl)

Josina Intrabartolo en Geralda van Ginkel, Waar is oma nu?Een rijk geïllustreerd kinderboek over de dood van een grootouder. Geschikt om voor te lezen aan jonge kinderen (www.waarisomanu.nl)

Susan Varley, Derk Das blijft altijd bij ons, Lemniscaat, Rotterdam 1995.De dieren missen Derk Das heel erg na zijn dood, maar als ze over hem praten is hij toch een beetje bij hen.

Max Velthuijs, Kikker en het vogeltje, Leopold, Amsterdam 2003.Kikker vindt een dood vogeltje en snapt niet wat er mee aan de hand is. De andere dieren leggen het uit.

Annemie Berebrouckx, De oma van Jules, Leopold/Elzenga, Amsterdam 1997.Prentenboek met korte teksten. Kleuter Jules vraagt aan verschillende mensen in zijn omgeving wie zijn oma was om er zo met trots achter te komen dat hij op haar lijkt.

Simon Puttock, Allison Bartlett, Een verhaal voor Rosa, Luister, Amsterdam 2001.Een prentenboek met korte tekst over Rosa het nijlpaard en Jacob het aapje. Zij zijn dikke vrienden, maar als Rosa sterft denkt Jacob dat hij nooit meer zal kunnen lachen. Samen met Lea de kameleon treuren ze om Rosa en heel langzaam voelen ze zich iets beter. Een verhaal over vriendschap, dood, verdriet en troost.

Page 21: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

21

Nathalie Slosse, Grote boom is ziek, Abimo, Sint-Niklaas, 2009.Snuiter houdt heel veel van Grote Boom want die is zowat zijn “thuis”. Maar dan blijkt boom ernstig ziek te zijn en moet hij een intense behandeling ondergaan om weer beter te worden. De dokter raadt Snuiter aan om lief te zijn voor de boom en geduld te hebben.

6 tot 12 jaar

Een bijzonder iemand is gestorven, Stichting Achter de Regenboog, Utrecht.Gevoelens rond de dood van een geliefd persoon worden duidelijk gemaakt met tekeningen.

Ineke van Essen, Ik krijg tranen in mijn ogen als ik aan je denk, Uitgeverij Sjaloom & Wildeboer, Amsterdam 2001.Een rijk geïllustreerd kinderboek vol eigen verhalen en ervaring van kinderen met rouw en verlies.

Riet Fiddelaers-Jaspers, Wie ben ik zonder jou? Over jong zijn en verder leven na verlies. In de wolken, Heeze 2005.Marinus van den Berg, De ballonreis, Uitgeverij Ten Have, Kampen 2005.Wat betekent het voor een kleinkind als opa of oma ziek wordt en sterft?

Kolette Janssen en Rebekka Jonkers, Het boek van de troost- met kinderen denken over afscheid en verlies, Leven en Geluk, Davidsfonds/Infodok 2007.Om diverse redenen kunnen volwassenen en kinderen gelukkig of droevig zijn. Iedereen gaat anders om met emoties: sommigen gaan hard lachen terwijl anderen wenen en stil zijn. Dat kan omdat iedere mens anders is en uniek. In dit boek worden antwoorden geformuleerd op vele vragen. Men kan eruit leren dat geluk in kleine dingen zit. Voor kinderen vanaf 10 jaar.

Page 22: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

22

Vanaf 12 jaar

Conny Boendermaker, Het verhaal van Anna, van Tricht, Twello 2000.Anna verliest door een ongeluk haar enige en oudere broer Bas. Het verhaal gaat ook over haar ouders, haar vrienden en over Maarten. Ze hebben allemaal te maken met het verdriet over Bas. Maar het verhaal is van Anna, van Anna alleen.

Riet Fiddelaers-Jaspers, Wie ben ik zonder jou? Jong zijn en verder leven na een verlies, In de wolken, Heeze 2001.Je bent jong en je hebt iemand verloren: ja vader, moeder, broer, zus, vriend of vriendin of iemand anders die belangrijk voor je is. Leren leven met zo’n verlies is moeilijk, veel moeilijker vaak dan je in eerste instantie denkt. Sommige jongeren voelen niets, andere zijn boos, verdrietig of angstig, en het is ook normaal als jij je jaloers of schuldig voelt. Natuurlijk mogen mensen van wie je houdt niet doodgaan maar het gebeurt en als het jou overkomt, roept het van alles bij je op.

An Priemen, Familiegeheim, Clavis, Hasselt 1999.Vera probeert, als zij 16 is, de zelfgekozen dood van haar twaalfjarige broertje Tim te verwerken. Dan ontmoet Vera Jeroen en wordt ze verliefd. Door een toeval ontdekt ze dat er meer aan de hand is bij haar thuis. Met Jeroen probeert ze dat te begrijpen.

Page 23: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

23

4.2. Literatuur voor ouders/zorgfiguur/leerkracht

Manu Keirse, Kinderen helpen bij verlies en verdriet.

Manu Keirse, Vingerafdruk van verdriet, Lannoo, Tielt, 2000.

Riet Fiddelaers-Jaspers, Mijn troostende ik. Ten Have, Kampen, 2004.Over de kwetsbaarheid en kracht van rouwende jongeren.

Riet Fiddelaers-Jasper, Jong verlies, Ten Have, Kampen, 2005.

Riet Fiddelaers-Jaspers, De meest gestelde vragen over kinderen en de dood, In de Wolken, Heeze, 2010.

Carla Overduin, Kind en verlies - omgaan met rouwende kinderen, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen, 2009.

4.3. Interessante websites

www.rietfiddelaers.nlWebsite van het Nederlands expertisecentrum ‘Omgaan met verlies’.

www.houvast.beEen houvast wanneer je voor de opvoedingstaak van je kind(eren) alleen komt te staan. De v.z.w. is een vereniging die informatie, dienstverlening, communicatie en ontspanning wil aanbieden.

www.kankerenmassage.beDe vzw ‘n Witte Roos geeft “Van Harte” begeleiding aan kinderen met kanker en aan kinderen die met verlies en/of ziekte binnen hun omgeving te verwerken krijgen. De vzw biedt een gratis individuele kleurentherapie-massage aan.

www.palliatieve-zorg-en-kinderen.beWebsite van de federatie palliatieve zorg met veel informatie over verlies, sterven en hoe ermee om te gaan. Je kan er literatuurtips en aanbod terugvinden en je kan ook vragen stellen aan een deskundige.

Page 24: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

24

www.in-de-wolken.nlNederlandse site met o.a. informatie omtrent brochures en boeken gericht op jongeren en verliesverwerking.

www.achterderegenboog.nlDe stichting wil kinderen en jongeren ondersteunen bij het verwerken van het overlijden van een dierbare waardoor deze gebeurtenis geen belemmering zal zijn om een gezond en volwassen bestaan op te bouwen.

www.emoties-enzo.nl.Website van de gelijknamige stichting die zich bekommert om kinderen in rouw.

www.herinnerdingen.nlWebsite waarop kinderen en jongeren kunnen herdenken. Hier kunnen zij een monument (mozaïek) maken voor degene die zij missen, met foto’s en herinneringen aan de overledene.

www.zonderouders.nlWebsite voor iedereen die zijn/haar ouders verloren heeft.

www.verlaatverdriet.nlWebsite speciaal gericht naar mensen die op jonge leeftijd een ouder verloren hebben.

www.broederzielalleen.nlDeze website richt de aandacht op de gevolgen van het verlies van een broer of zus.

www.rondpunt.beJe bondgenoot na een verkeersongeval. Met haar ZEBRA-acties organiseert vzw Rondpunt activiteiten voor jonge verkeersslachtoffers.

Page 25: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

25

5. SLOT

Het is vaak niet eenvoudig en vanzelfsprekend om het kind te betrekken bij het stervensproces of te begeleiden bij het verwerken hiervan. De opvang van een kind op momenten als deze zijn zeer belangrijk, maar vraagt van de ouder ook zeer veel inspanningen. Meestal heeft de ouder het zelf al moeilijk met het verwerken van zijn eigen gevoelens en emoties.

En toch … mag je als ouder ook vertrouwen op de veerkracht van het kind. Ook al lijkt dit misschien op het eerste moment niet zo, maar een kind heeft heel veel aan de troost en steun die van de ouder uitgaat.Zelfs op momenten als deze worden er intieme herinneringen gekoesterd, en momenten beleefd die er voorheen niet waren. De band in een gezin kan daardoor fel gesterkt worden.

Om te illustreren dat sterven geen kinderspel is, maar dat kinderen er toch ook op hun eigen manier mee kunnen omgaan wordt tot slot dit voorbeeld aangehaald :“Meestal voel ik me gewoon heel blij. Al ben ik dan niet blij vanbuiten. Niet dat ik erom moet lachen dat papa dood is, maar ik ben echt niet altijd verdrietig. Ik voel me dan gewoon heel prettig vanbinnen, in mijn hart. Dat kan zomaar opeens opkomen, helemaal vanzelf. Als ik denk aan iets wat papa leuk vond bijvoorbeeld. En als ik heel blij ben dan ga ik zingen. Want zingen heb ik van papa geleerd” (Van Essen, 1999).

Page 26: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

26

De wind waaitde maan schijnt,

de regen valten jij slaapt.De wind rust,

de zon brandt,de regen droogt op

en jij speelt.De blaadjes vallen,

de zon lacht zwakjes, de mist komt open jij rust…

eeuwig.

Sara

Page 27: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

27

Bronvermelding:http://rouwverwerking.webs.com/professionelehulp.htmwww.centrumjongekind.be

Project voorgelegd tot het behalen van de titel van gegradueerde verpleegkundige Afstudeerrichting kinderverpleegkunde Kinderen en rouw: “Infobrochure voor ouders en familieleden” Projectleden: G. Coenen, S. Custers, I. Elsen, K. Oyague. Academiejaar 2008 – 2009

Niet te jong voor verlies. Kinderen en jongeren betrekken bij palliatieve zorg. Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen vzw

Manu Keirse, Kinderen helpen bij verlies en verdriet, Lannoo, 2009.

Page 28: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

28

NOTITIES

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Page 29: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

29

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Page 30: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

30

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Page 31: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag
Page 32: Rouw en verlies bij kinderen - A.Z. Vesalius2. ROUW EN VERLIES BIJ KINDEREN Je bent vier jaar en je bent nog maar net de wereld aan het ontdekken. Je grootste zorg is of jij vandaag

BR-0

1151

-NL,

24

sept

embe

r 201

8

Hazelereik 51 • 3700 Tongeren • 012 39 61 11 Hospitaalstraat 15 • 3740 Bilzen • 012 39 61 11

www.facebook.com/azVesaliuswww.twitter.com/az_Vesalius

www.azvesalius.be