Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de...

32
Rotterdam Architectuurstad Met ontwerpkracht bouwen aan Rotterdam Rotterdam, oktober 2019

Transcript of Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de...

Page 1: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

Rotterdam ArchitectuurstadMet ontwerpkracht bouwen aan Rotterdam

Rotterdam, oktober 2019

Page 2: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur
Page 3: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

1Rotterdam Architectuurstad

Samen maken we de stad

Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur wat ons betreft niet alleen over gebouwen. Het gaat ook over mensen die in die gebouwen wonen, werken, leren, sporten, beter worden, genieten.

Het huidige architectuurbeleid stamt uit 2010, het hoogtepunt van de financiële crisis. Nu, bijna tien jaar later, ziet de toekomst er weer heel anders uit. De ambities, kansen, vraagstukken en kaders uit die tijd zijn niet meer allemaal van toepassing. Vandaar dat we ons architectuurbeleid vernieuwd hebben.

Voor u ligt de nieuwe architectuurnota Rotterdam Architectuurstad. Hierin beschrijven we hoe we de kracht en de expertise van architectuur en ontwerp meer willen benutten bij de maatschappelijke opgaven waar de stad voor staat. We leggen verbindingen tussen culturele activiteiten - het denken - en stedelijke ontwikkeling - het doen. Rotterdam Architectuurstad gaat dan ook over de leefomgeving, de Rotterdammers, ontwerpkracht, publiek, opdrachtgeverschap, de ontwerpsector, experiment en innovatie.

Maar met het opstellen van deze nota zijn we er niet. Samen met bewoners en private en publieke partners willen we een actieagenda opstellen. Een document met actiepunten waarmee we op een vakkundige en enthousiaste manier aan de slag gaan.

Graag nodigen wij u uit om met ons mee te denken over deze actieagenda. Samen maken we de stad. Een toekomstbestendige en inclusieve stad waar iedereen wil wonen, werken, studeren en recreëren. De stad waar wij en de Rotterdammers trots op zijn. De stad die een architectuurstad was, is en blijft!

Said Kasmi (wethouder onderwijs, cultuur en toerisme)Bas Kurvers (wethouder bouwen, wonen en energietransitie)

Page 4: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

2 Rotterdam Architectuurstad

Page 5: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

3Rotterdam Architectuurstad

Rotterdam ArchitectuurstadMet ontwerpkracht bouwen aan Rotterdam

Inhoudsopgave

Inleiding 5

Reflectie op Architectuurnota 2010 7

Condities voor ruimtelijke ontwikkeling en architectuurklimaat 9

Vijf programmalijnen 11Rotterdamse eigenheid in de leefomgeving 12Architectuur als zaak voor alle Rotterdammers 15Actief opdrachtgeverschap 18Krachtige Rotterdamse ontwerpsector 21Rotterdamse innovaties en experimenten 24

Tot slot 27

Totstandkoming Rotterdam Architectuurstad 28

Colofon 29

Foto voorzijde: Jan van der Ploeg

Page 6: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

4 Rotterdam Architectuurstad

Experimentele sociale woningbouw De Peperklip [Feijenoord] | ontwerp Carel Weeber [1982] | Foto Frank Hanswijk

Page 7: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

5Rotterdam Architectuurstad

Inleiding

Hoe ziet Rotterdam er over dertig jaar uit? En waar willen we heen met

Rotterdam als het gaat om architectuur? Wat zijn dan de uitdagingen voor

nu? Wat is er nodig om Rotterdam als architectuurstad te blijven ontwikkelen?

En hoe zorgen we daarbij voor een leefomgeving die past bij wat de

Rotterdammers nodig hebben? Welke partijen hebben we daarvoor nodig en

hoe werken we optimaal samen aan urgente opgaven, zonder de kwaliteit uit

het oog te verliezen?

De uitgangspunten en de grote lijnen hiervoor staan

in Rotterdam Architectuurstad.

In Rotterdam is altijd ruimte geweest voor nieuwe ideeën, verbeelding en vooruitgang. Een vooruitstrevende havenstad met spraakmakende architectuur en een lange geschiedenis van experiment en innovatie.Rotterdam is een gevarieerde stad met verschillende tijdlagen en met plekken en gebouwen die een grote belevingswaarde hebben, op het niveau van de stad, van de wijk of de buurt. Rotterdam is ook een creatieve en experimentele stad met een grote diversiteit aan bewoners en verhalen. Samen vormen zij de identiteit en eigenheid van de stad. Architectuur heeft daarin een bijzondere rol.Bewoners, ondernemers, bestuurders en ontwerpers zorgen ervoor dat Rotterdam zich blijft ontwikkelen als een aantrekkelijke stad met aangename buurten om te wonen en prettige plekken om te werken.

Meer dan gebouwenArchitectuur is de verzamelnaam van de verschillende ontwerpdisciplines in het ruimtelijke domein: van architectuur, stedenbouw, interieur- en landschapsarchitectuur tot de inrichting van de openbare ruimte. Samen geven zij onze leefomgeving vorm en beïnvloeden zij hoe de stad ervaren en beleefd wordt.Architectuur gaat over meer dan gebouwen en ruimte. Ze heeft ook een publieke en maatschappelijke kant en is een bouwsteen van het verhaal van de stad. Het gaat bij architectuur bovendien altijd over mensen en hoe zij zich verhouden tot hun omgeving. Tot de stad, tot de gebouwen, maar ook tot de publieke ruimte daartussen. Iedereen, bewoner of bezoeker, heeft een relatie met de (gebouwde) omgeving en maakt er gebruik van.

Architectuur versterkt de lokale trots en verbindt Rotterdammers. Ze draagt bij aan herkenning en bewaart herinneringen. En een aantrekkelijke omgeving

versterkt het vestigingsklimaat voor toekomstige bewoners en bedrijven. Daarmee heeft architectuur ook een sociaal en economisch belang. Bovendien verrijkt de aanwezigheid van diverse ontwerpbureaus en allerlei culturele organisaties die iets doen met architectuur het culturele leven in Rotterdam. De culturele en economische activiteiten van de Rotterdamse ontwerpsector beperken zich niet tot een Rotterdams publiek of Rotterdamse opgaven. De sector werkt over de hele wereld en bereikt een internationaal publiek. Dan gaat het over ontwerpopdrachten, maar ook over culturele programmering. De maat en schaal van het architectuurklimaat in Rotterdam zijn bijzonder. Er zijn universiteiten, hogescholen en kennisinstellingen die zich richten op architectuur. De stad heeft meerdere culturele organisaties met jaarprogramma’s of projecten op het gebied van architectuur en de stad. En in Rotterdam zijn veel ontwerpers en ontwerpbureaus gevestigd.

Rotterdam Architectuurstad maakt van Rotterdam een betere stad. Het architectuurbeleid agendeert en bevordert ruimtelijke kwaliteit. Deze kwaliteit is niet meetbaar, maar wel ervaarbaar. Het gaat over gebouwen, straten, pleinen, bruggen, parken, wijken en de stad als samenhangend geheel. Maar ook om de aanpak van maatschappelijke vraagstukken als de woningvoorraad, energietransitie, migratie of inclusiviteit en over wat dit betekent voor hoe de stad eruitziet.

Relevantie van lokaal architectuurbeleidSinds lange tijd is architectuurbeleid een bestuurlijk onderwerp in Rotterdam. Want architectuur levert een bijdrage aan de stedelijke doelen: een aantrekkelijke, duurzame en veerkrachtige stad voor iedereen. De ambitie van de gemeente is om in Rotterdam ruimte te

Page 8: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

6 Rotterdam Architectuurstad

geven aan initiatieven uit de stad. Ook neemt zij vaak zelf het initiatief. Vanuit een breder ruimtelijk perspectief stelt de gemeente kaders. Het doel is daarbij altijd een hoogwaardige leefomgeving te garanderen. De aandacht voor het Rotterdamse architectuurbeleid komt niet alleen uit de stad zelf. Nu de centrale overheid zich steeds meer terugtrekt uit de ruimtelijke ordening van Nederland, draagt de gemeente meer verantwoordelijkheid voor de kwaliteit van de leefomgeving. Met onder meer het architectuurbeleid neemt Rotterdam die verantwoordelijkheid.

Relatie met OmgevingsvisieHet architectuurbeleid heeft een relatie met de Omgevingsvisie, een integraal visiedocument over de fysieke leefomgeving van Rotterdam2. De leefomgeving bestaat uit alle elementen die de kwaliteit van de ruimte bepalen, zoals bouwwerken, infrastructuur, watersystemen, bodem, lucht, landschappen, natuur, cultureel erfgoed en werelderfgoed. De Omgevingsvisie biedt vijf perspectieven: Compacte stad, Gezonde stad, Inclusieve stad, Circulaire stad en Productieve stad. Daarmee is ze een kompas voor de keuzes en plannen rond de fysieke leefomgeving. Het architectuurbeleid dat zich richt op het creëren en bevorderen van de kwaliteit van de leefomgeving, draagt bij en wordt gevoed door de Omgevingsvisie.

2 Op weg naar een Omgevingsvisie, situatie 2019.

LeeswijzerIn hoofdstuk 1 blikken we kort terug op de Architectuurnota 2010. Wat hebben we bereikt en wat staat ons nog te doen? Daarna belichten we in hoofdstuk 2 de condities voor een succesvol architectuurbeleid in de komende jaren. In hoofdstuk 3 zetten we vervolgens de vijf programmalijnen van Rotterdam Architectuurstad op een rij. Zo leggen we een stevige basis voor innovatief en doelgericht architectuurbeleid. Aan het eind van elke programmalijn zijn de acties voor het komend jaar en die van het afgelopen jaar benoemd.

Beeldbank Rotterdam | gemeente Rotterdam

Page 9: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

7Rotterdam Architectuurstad

Reflectie op Architectuurnota 2010Rotterdam Architectuurstad bouwt verder op de Architectuurnota 2010.

Daarin waren architectuur met zeggingskracht en versterken van het

architectuurklimaat de speerpunten. Dat heeft veel positieve ontwikkelingen

in gang gezet. Die stippen we in dit hoofdstuk kort aan.

Pakhuismeesteren | AWG Architecten [2018] | Foto Niels Donckers

Page 10: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

8 Rotterdam Architectuurstad

De Architectuurnota 2010 is gebaseerd op de Stadsvisie 2030 (2007) en bouwt voort op kernbeslissing 10: ‘Rotterdam zet cultureel erfgoed en architectuur in als ontwikkelingskracht.’ Architectuur en gebouwd erfgoed zijn nadrukkelijk verbonden aan het ontwikkelen van een aantrekkelijke stad en een sterke economie.

Speerpunten en effectDe nota uit 2010 had twee speerpunten. Het eerste speerpunt, architectuur met zeggingskracht, richtte zich op cultuurhistorische gelaagdheid, stedenbouwkundige samenhang en toekomstgericht ontwerpen. Het tweede speerpunt, versterken architectuurklimaat, ging over drie thema’s: bevorderen goed opdrachtgeverschap, vergaren en delen van kennis, en behouden en stimuleren van ontwerptalent. Architectuur met zeggingskracht en een sterk architectuurklimaat zijn de voorwaarden voor een aantrekkelijke stad. Dankzij de Architectuurnota 2010 zijn zij actiever onderdeel van de ontwikkeling van de stad en wel op deze wijze: - meer aandacht voor de stad op ooghoogte, vanuit de

vraag wat je moet doen om de stad er op ooghoogte aantrekkelijk uit te laten zien;

- ‘klein en fijn’, waarbij kleine restlocaties een architectonische invulling krijgen, zodat er meer stedenbouwkundige samenhang is;

- betekenisvolle historische gebouwen en plekken zijn benut door hergebruik en transformatie.

Het architectuurklimaat is ook versterkt dankzij de leidraad voor ontwerpersselecties die de gemeente hanteert als zij opdrachtgever is voor opgaven met veel publieke impact. Verder dragen het Architectenplatform en de Architectuurprijs positief bij aan het architectuurklimaat. De Architectuurprijs is een stimulans voor de kwaliteit van de gebouwde stad en een moment om de architectuur in Rotterdam te vieren.

Continuïteit en actualiteitDe kracht van een effectief architectuurbeleid is de continuïteit ervan. Architectuur is immers een traag vak waarbij al gauw enkele jaren verstrijken tussen planning en oplevering. Zo beslaat de periode tussen ontwerp en daadwerkelijke realisatie van een gebouw gemiddeld vijf jaar. Tussen een stedenbouwkundige visie en de realisatie ervan ligt vijftien tot soms dertig jaar. Intussen is wetgeving vernieuwd en zijn er veel meer technologische mogelijkheden die ook de inrichting van de stad raken. Daarnaast wordt bij complexe maatschappelijke vraagstukken steeds nadrukkelijker gevraagd naar de verbeeldingskracht en het oplossingsvermogen van ontwerpers. Daarmee is ook de traditionele rol van de ontwerper veranderd.

De vorige nota heeft positieve ontwikkelingen in gang gezet. De herijking van het architectuurbeleid betekent dat de uitgangspunten en thema’s van de nota uit 2010 gehandhaafd blijven maar dat deze worden aangescherpt op basis van de actuele ontwikkelingen en toekomstverwachtingen. De ambities zijn uitgewerkt in een concrete, actuele actieagenda.

Page 11: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

9Rotterdam Architectuurstad

Condities voor ruimtelijke ontwikkeling en architectuurklimaat

Zorgen dat bewoners, bezoekers en bedrijven Rotterdam ervaren als

een aantrekkelijke stad om te wonen en te werken. En zorgen voor een

hoogwaardige, duurzame en veilige leefomgeving. De stad met haar

gebouwen en netwerk van plekken, als omgeving van het leven, inspireert:

dàt is wat de gemeente wil bereiken met het architectuurbeleid. De condities

daarvoor zetten we in dit hoofdstuk op een rij.

Versterkend netwerk | Het Industriegebouw | MVRDV House | Foto Ossip van Duivenbode

Page 12: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

10 Rotterdam Architectuurstad

Het architectuurklimaat bestaat dankzij een onderling versterkend netwerk van veel en diverse partijen, van grassroots tot gevestigde instellingen. Rotterdam Architectuurstad betekent dat veel partijen actief samenwerken.

Doel van het architectuurbeleid Het Rotterdamse architectuurbeleid heeft als doel optimale condities te bieden om de kwaliteit van de ruimtelijke ontwikkeling van de stad te bevorderen en een intelligent architectuurklimaat in Rotterdam te stimuleren.

Vitaal en dynamisch architectuurklimaat Rotterdam heeft een goede voedingsbodem voor een vitaal en dynamisch architectuurklimaat. Behalve nationale instituten zijn er ook diverse lokale instellingen, die al dan niet internationaal opereren, jonge en gevestigde ontwerpbureaus, van klein tot groot en werkzaam op alle schaalniveaus van het ontwerp. Ook opdrachtgevers dragen bij aan het architectuurklimaat. Hun activiteiten zijn gericht op het ontwikkelen, bouwen en beheren van projecten en gebouwen. Andere instellingen en partijen richten zich op het beleven van de architectuur, vaak in de vorm van stadsmarketing en communicatie, het aantrekken van bezoekers en het organiseren van publiek debat en prijsuitreikingen.

Ecosysteem De verschillende partijen geven samen het architectuurklimaat vorm en vullen dit vanuit verschillende belangen en perspectieven in. Het ecosysteem bestaat uit het geheel van deze partijen en de wisselwerking tussen hun activiteiten. Dit ecosysteem heeft baat bij diversiteit en inclusiviteit. Zij zorgt voor nieuwe perspectieven, doelgroepen en opgaven. Daarmee is er sprake van een toekomstgericht speelveld. Binnen dit speelveld vormen de individuele spelers en acties gezamenlijk een krachtig en dynamisch geheel.

Lokale identiteit Een aangename leefomgeving wordt niet alleen bepaald door mediagenieke iconen. Veel meer zijn het aspecten zoals de openbare ruimte, het stedelijk weefsel en de bestaande gebouwen die de kwaliteit van de leefomgeving bepalen. Lokale architectuur op het niveau

van de buurt of de wijk, geeft kleur en identiteit aan de dagelijkse leefomgeving. In deze directe omgeving ontstaan ook nieuwe verhalen en herinneringen. Zij voegen een extra laag toe aan de bestaande stad. Die gelaagdheid en diversiteit maken Rotterdam een spannende stad en een thuis voor velen.Wel dragen iconen zoals de Kubuswoningen, de Erasmusbrug, de Van Nellefabriek en de Markthal bij aan het beeld van de stad. En vaak hebben ze dan meer dan alleen een ruimtelijke waarde. Ze hebben ook een economische betekenis. Zo is de Erasmusbrug niet alleen de fysieke verbinding tussen noord en zuid. De brug had ook een aanjagend effect op de ontwikkeling van Rotterdam-Zuid. Ook kleine projecten kunnen een icoon worden, zoals de Zwarte Parel in Oud-Charlois, een bijzondere kluswoning die architectuurtoerisme op Zuid aanwakkerde.

Architectuur en een toekomstbestendige stad Rotterdam werkt actief aan een toekomstbestendige stad: ruimtelijk en sociaal. Architectuurbeleid geeft hier richting aan door ambities, kansen, vraagstukken en kaders te benoemen, ontwerpkracht, ontwerpers en opdrachtgevers bij het beleid te betrekken en ontwikkelmogelijkheden te creëren en te stimuleren. Verder biedt goed beleid de noodzakelijke ruimte om te kunnen experimenteren en innoveren. Deze vrije ruimte is belangrijk voor de ontwikkeling van de stad. Het gaat allereerst om vernieuwing en verbetering in processen, zoals nieuwe vormen van opdrachtgeverschap. Tegelijkertijd gaat het ook om innovatie in de ontwerppraktijk, bijvoorbeeld in de vorm van nieuwe technieken, materialen, werkvormen en denkwijzen.

Aansluiting met maatschappelijke opgaven Net als de maatschappelijke opgaven om te zorgen voor nieuwe woningen om huidige en toekomstige inwoners te huisvesten, zijn ook opgaven als duurzaamheid, energietransitie en circulaire economie op dit moment van groot belang. Al deze opgaven hebben ook een ruimtelijke component. Dankzij het architectuurbeleid ontwikkelt Rotterdam zich verder tot gidsstad, door een integrale ontwerpbenadering te agenderen en in te zetten als middel in de aanpak van maatschappelijke opgaven.

Page 13: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

11Rotterdam Architectuurstad

Programmalijnen Rotterdam Architectuurstad gaat over ontwerpkracht, publiek,

opdrachtgeverschap, de ontwerpsector zelf en innovatie. Deze thema’s zijn

uitgewerkt in vijf programmalijnen. Iedere lijn staat voor een specifiek thema

of vraagstuk en geeft een aanzet voor de werkwijze, inclusief concrete

opgaven of samenwerkingspartners. Zo zijn de programmalijnen de schakel

tussen het beleid en de daadwerkelijke activiteiten.

De programmalijnen zijn:

1 – Rotterdamse eigenheid in de leefomgevingDeze programmalijn gaat over de kwaliteit van de leefomgeving. Hij verbindt het karakter en identiteit van de bestaande stad met de ruimtelijke vertaling van actuele opgaven.

2 – Architectuur als zaak voor alle RotterdammersDeze programmalijn bevordert de relatie tussen het inhoudelijk vakdiscours en activiteiten voor een breed, geïnteresseerd publiek en stimuleert zo de publieke belangstelling voor architectuur.

3 – Actief opdrachtgeverschapEen goed ontwerp komt tot stand in samenspel tussen partijen zoals de opdrachtgever, de ontwerper, de gebruiker en de bouwer. Dit samenspel is gebaat bij ruimte voor ontwerpkracht. Ontwerpkracht verrijkt de stad met kwalitatieve en soms minder gebruikelijke oplossingen.

4 – Krachtige Rotterdamse ontwerpsectorDe ontwerpsector is economisch en sociaalmaatschappelijk belangrijk voor Rotterdam en geeft de stad in een internationaal perspectief betekenis. Ook talentontwikkeling vraagt bewust beleid.

5 – Rotterdamse innovaties en experimentenExperiment en innovatie moedigen we aan, vooral rond drie specifieke opgaven: woningbouw, energietransitie en migratie.

Page 14: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

12 Rotterdam Architectuurstad

Rotterdamse eigenheid in de leefomgevingRotterdam blijft een aantrekkelijke leefomgeving bieden wanneer het

karakter en identiteit van de bestaande stad en de bewezen kwaliteiten

verbonden worden met de ruimtelijke vertaling van nieuwe opgaven zoals de

klimaatopgave, de woningbouwopgave en de circulaire economie.

Herenhuis Noordereiland, invulling restlocatie | Kühne & Co Architectenbureau | Foto Frank Hanswijk

Page 15: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

13Rotterdam Architectuurstad

Een aantrekkelijke stad wordt voor een groot deel bepaald door de kwaliteit van de fysieke leefomgeving, door het stedelijk weefsel van gebouwen en openbare ruimte, de inrichting daarvan, het groen en het cultuurhistorisch erfgoed.

Samenspel tussen ruimte en functies Ruimtelijke kwaliteit gaat over het samenspel van openbare ruimtes en gebouwen waarin het aangenaam vertoeven is, die robuust en flexibel genoeg zijn om diverse functies te hebben en die een tijd kan meegaan. Kwaliteit heeft vooral te maken met de balans tussen ruimte en functie. En ruimte gaat over verschillende schaalniveaus: van stedelijk weefsel en de openbare ruimte tot kunst in de openbare ruimte tot het niveau van het gebouw. Verder moet er aandacht zijn voor verschillende functies in een gebied, oftewel het lokale programma. Dat betekent dat er voldoende ruimte moet zijn voor bijvoorbeeld maatschappelijke voorzieningen. Ook aandacht voor de stad op ooghoogte is van belang: de aansluiting tussen stad en gebouw is belangrijk voor een aangename stedelijke omgeving (City Lounge). Ook vraagt hoogbouw om aandacht voor het dak als ‘vijfde gevel’.

Het gaat over het functioneren en de beleving van ruimte in brede zin. Dat vraagt een integrale benadering van alle verschillende elementen die samen de leefomgeving maken. Dit alles vraagt commitment van alle partijen die werken aan de stad. Verbindend uitgangspunt is de trots op wat Rotterdam heeft bereikt met het investeren in een aantrekkelijke stad. Wie wil delen in dat resultaat dient een bijdrage te leveren aan de ruimtelijke kwaliteit van de stad.

Gelaagdheid als Rotterdamse identiteitIn een stad die een internationale concurrentiepositie nastreeft is het van belang aandacht te houden voor kleinschaligheid en lokale identiteit, voor de karakteristieken van een buurt. Lokale eigenheid van plekken en buurten kleurt ook de identiteit van de stad als geheel en speelt een grote rol bij wat Rotterdam echt Rotterdam maakt. Waar je woont, werkt, speelt en bent opgegroeid, is altijd ook verbonden met wie je bent. Architectuur en cultuurhistorie zijn dragers van lokale identiteit.Rotterdam staat bekend om zijn uitgestrekte havens met markante havenbekkens en havengebouwen, de negentiende eeuwse woonwijken met karakteristieke woningbouw, en om de kenmerkende stedenbouw en architectuur van de wederopbouw, een tijdlaag die inmiddels onderdeel is van de historische stad. Dit heeft een gelaagde en rijke stad opgeleverd. Het is daarom belangrijk de eigenheid van Rotterdam en trots op de stad en haar geschiedenis als uitgangspunt te nemen bij nieuwe ontwikkelingen. Zeker nu de transformatie- en inpassingsopgaven toenemen en bouwen steeds vaker plaatsvindt binnen de bestaande stad, in de historische en vaak gelaagde context.

MaatwerkHoe verweef je vervolgens het nieuwe met het bestaande? Door allereerst met een cultuurhistorische blik naar de stad te kijken, door historische tijdlagen en karakteristieken in kaart te brengen. Stimuleren van hergebruik en transformatie van gebouwen hoort daar ook bij. Bij de transformatie gaat het om een goede balans tussen nieuw gebruik en de oorspronkelijke kenmerken van het gebouw. Bestaande gebouwen herontwikkelen en transformeren is vaak maatwerk, zeker als het om erfgoed gaat. Dat maakt ze ook uniek. Het vraagt om inzicht in de karakteristieken en unieke punten van het gebouw als basis voor een ontwerpstrategie. Elk nieuw plan voor een gebouw moet beginnen met het duiden van de historische betekenis ervan voor de stad en van de actuele gebruikswaarde. De ruimtelijke kwaliteit en de gelaagdheid nemen toe, als de historische waarde en ook de complexiteit van gebouw of plek betrokken en benut worden bij de toekomstige ontwikkelingen.

Met het verstrijken van de tijd komen na de wederopbouw ook recentere tijdlagen in beeld als historisch gegeven. Tegenwoordig leeft de vraag wat de cultuurhistorische waarde is van architectuur en stedenbouw uit de periode van de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw. Een tijdperk dat een heel ander type bebouwing voortbracht dan die van de wederopbouw. Historisch onderzoek en duiding van deze tijdlaag in de stad is nodig, naar de achtergronden van bijvoorbeeld de stadsvernieuwing, naar de ideeën van ontwerpers en de kenmerken van de architectuur. Dan kan de historie een betekenis krijgen bij beheer en herontwikkeling van de architectuur van deze typerende tijd. Vroegtijdig in kaart brengen van cultuurhistorische waarden levert een tijdsbesparing en beter gestroomlijnd proces op.

Binnenstedelijke herontwikkeling en transformatieopgave

| OMA [2009-2015] | Foto Ossip van Duivenbode

Page 16: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

14 Rotterdam Architectuurstad

Bestaande stad, nieuwe opgavenRotterdam groeit. Steeds meer mensen voelen zich aangetrokken tot de dynamiek van de stad. Dat vraagt om goede groei. Het is belangrijk actuele vraagstukken te verbinden met de bestaande waarden en de bewezen kwaliteiten van de stad. Dit vereist een integrale benadering van ruimtelijke en sociale vraagstukken. Het doel is dat bewoners en bezoekers zich prettig en veilig voelen, zich blijven herkennen in de stad en dat er plek is voor ontmoeting, sport, recreatie en cultuur. De vraag is hoe de ruimtelijke vertaling van de nieuwe opgaven in de bestaande stad met zijn gelaagdheid landt. Rotterdam staat voor een aantal transities, zoals de energietransitie. Dit heeft ruimtelijke impact op het huidige stadsbeeld, gebouwen en de beleving ervan. Neem bijvoorbeeld het verduurzamen van de bestaande woningvoorraad. De aanpassingen moeten van dien aard zijn dat de woningen in de omgeving passen en ook bij de identiteit van de Rotterdamse gebouwde omgeving. En het geheel moet een aantrekkelijk beeld opleveren. Ook de transitie van de circulaire economie raakt nieuwe bouwopgaven. Hergebruik van gebouwen, al dan niet beschermd erfgoed, past bij uitstek binnen de gedachte van de circulaire economie. Daarnaast is circulariteit in brede zin steeds meer relevant bij nieuwe opgaven. Denk aan flexibel te gebruiken gebouwen en hergebruik van materiaal.

SynergieBij alle transities en opgaven is het belangrijk juist de ruimtelijke kwaliteit voorop te stellen. Alleen op deze wijze kan een aantrekkelijke leefomgeving zich blijven ontwikkelen. Ontwerp is zowel een goed middel als een voorwaarde om transities goed in te bedden in de leefomgeving, in de woning, de werkplek, de buurt, de stad. Het past in de traditie van Rotterdam om het ruimtelijk ontwerp nadrukkelijk in te zetten om sociale en economische opgaven zoals de energietransitie te realiseren. Het is de uitdaging verschillende opgaven te koppelen zodat synergie ontstaat die een verbetering van de kwaliteit van de leefomgeving oplevert.Ruimtelijke kwaliteit in brede zin vergt ook borging in gemeentelijke instrumenten en processen. Dit alles wordt dan ook verder ontwikkeld in samenhang met de ontwikkeling van het werkend stelsel van de Omgevingswet.

De ambitie voor deze programmalijn Rotterdam Architectuurstad definieert de kwaliteit van de leefomgeving in brede zin: het functioneren en de beleving zijn een samenspel tussen ruimte en programma, met aandacht voor de kleine schaal naast het grote. Rotterdam Architectuurstad zet in op dat waar Rotterdam haar identiteit aan ontleent: een historische gelaagdheid die de unieke geschiedenis en het eigenzinnige karakter van Rotterdam toont. Ruimtelijk ontwerp vormt in Rotterdam van oudsher een belangrijke sleutel in de aanpak van sociaalmaatschappelijke opgaven. Rotterdam Architectuurstad verbindt de bestaande waarden met de

ruimtelijke vertaling van nieuwe opgaven met ontwerp als middel en voorwaarde om de transities goed in te bedden in de leefomgeving en synergie te laten ontstaan.

Page 17: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

15Rotterdam Architectuurstad

Architectuur als zaak voor alle Rotterdammers

Zoals film bij Los Angeles en haute couture bij Parijs horen, hoort

architectuur bij de identiteit van Rotterdam. De programmalijn ‘Architectuur

als publieke zaak’ stimuleert de publieke belangstelling voor architectuur en

bewustwording rond de kwaliteit van de leefomgeving.

Luchtsingel, tijdelijke luchtbrug van Schieblock naar Hofbogen | ZUS [2011] | Foto Ossip van Duivenbode

Page 18: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

16 Rotterdam Architectuurstad

De betrokkenheid van Rotterdammers bij architectuur is groot en het architectuurklimaat in Rotterdam floreert mede dankzij deze publieke belangstelling. Bewoners voelen zich verwant met de architectuur en tonen een buitengewone betrokkenheid die zichtbaar en voelbaar is in de hele stad. De ontwikkeling en bouw van nieuwe projecten wordt nadrukkelijk gevolgd en met elkaar besproken. De ontwikkeling van de Luchtsingel was mogelijk door een uitgebreide publiekscampagne. Na de verkiezing tot Stadsinitiatief was er budget om dit plan daadwerkelijk uit te voeren. Ook initiatieven voor gezamenlijk groen, buurtmoestuinen en ideeën voor leegstaande panden laten zien dat steeds meer mensen zich betrokken voelen bij hun omgeving. Zelfs zo sterk dat ze er zelf of als collectief mede vorm aan willen geven. Een voorbeeld is de Groene Connectie, een wandelroute van zo’n acht kilometer die groene initiatieven met elkaar en met zorg- en welzijnsinstellingen verbindt.Het publieke debat heeft hier een rol in. Het draagt bij aan meer kennis van architectuur en een groter bewustzijn van de waarde van ruimtelijke kwaliteit.

Rotterdamse trotsArchitectuur draagt bij aan het je kunnen identificeren met de stad. Het gaat over de beleving, de verhalen en de betekenis van plekken in de geschiedenis van de stad en over de persoonlijke geschiedenis van bewoners. Veel Rotterdammers kennen verhalen van de stad uit

een roemrucht verleden. Toen de haven nog in de stad lag, de treinen nog bovengronds door het centrum reden en de herten op het Weena stonden. Velen hebben een persoonlijke band met een plek of gebouw, bijvoorbeeld omdat je leerde zwemmen in het zwembad waar je nu nog dagelijks met de metro langskomt. Of omdat je leerde voetballen op het binnenveld van het bouwblok waar je woonde. Verhalen, collectief en persoonlijk, stadsbreed en heel lokaal, geven binding met de fysieke omgeving, met de stad waarin je woont. Door die verhalen te delen, krijgen ze een collectieve betekenis en zodoende kunnen ze de gezamenlijke trots op de stad versterken.

Betrokkenheid bij de leefomgevingBij de kwaliteit van de leefomgeving gaat het naast spraakmakende gebouwen en plekken met een iconische betekenis om het kleinschalige en lokale, en over de architectuur of de vormgeving van het alledaagse. In de binnenstad en in de wijken daaromheen. Daarmee raakt architectuur iedere Rotterdammer. Architectuur is een gespreksonderwerp voor alle inwoners. Iedereen verhoudt zich immers tot zijn omgeving. Hoe trotser Rotterdammers zijn van hun leefomgeving, hoe groter hun betrokkenheid daarbij zal zijn. En hoe groter hun betrokkenheid, hoe zorgvuldiger zij met die omgeving zullen omgaan.Het is van belang om Rotterdammers bij de ruimtelijke ontwikkeling van de stad te betrekken. Bijvoorbeeld

Smog Free Tower [Studio Roosegaarde] | Makersdistrict M4H | Foto Pim Hendriksen

Page 19: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

17Rotterdam Architectuurstad

door bewoners de gelegenheid te geven zich te kunnen mengen in het publieke gesprek over de ontwikkeling van de stad. Dit kan op meerdere manieren voor verschillende generaties.

StadmakenTegenwoordig is ‘stadmaken’ een gangbaar werkwoord. Dit past bij Rotterdam, de stad van ‘doeners’. Bewoners nemen steeds meer zelf het initiatief. Vaak zijn die initiatieven van burgers bescheiden, maar ze hebben meestal wel een groot effect op de leefomgeving, omdat ze met veel inzet, aandacht en kwaliteit worden ontwikkeld en sterk lokaal geworteld zijn. Het kan gaan om particulieren die hun eigen woonhuis bouwen, buren die een collectieve moestuin opzetten of ondernemers die bijzondere bedrijfshuisvesting ontwikkelen.

Internationaal publiekZichtbaar zijn de toeristen die de stad en haar architectuur afstruinen, met een camera in de aanslag. Rotterdam heeft zich ontwikkeld tot een internationale architectuurbestemming. Architectuur heeft daarmee een economisch effect op de stad. De bezoekers zijn zowel degenen die voor hun plezier reizen, als professioneel geïnteresseerde delegaties. Meestal combineren architectuurtoeristen en delegaties een bezoek aan Amsterdam met een bezoek aan Rotterdam.

De ambitie voor deze programmalijn De gemeente Rotterdam wil een breed publiek betrekken en hen introduceren in het architectuurklimaat. De uitvoering van activiteiten moet leiden tot het wekken van belangstelling voor en interesse in de (vormgeving van de) leefomgeving en uitnodigen tot stadmaken. Vanuit een gedeeld belang: een kwalitatieve ruimtelijke ontwikkeling van de stad is goed voor stad én bewoner of bezoeker.

Page 20: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

18 Rotterdam Architectuurstad

Actief opdrachtgeverschapEen goed ontwerp staat niet op zichzelf. Goede architectuur is co-creatie en

komt tot stand in samenspel tussen ontwerper en opdrachtgever.

Zwemcentrum Hart van Zuid [Kraaijvanger Architecten] | Rotterdam Architectuur Prijs 2018 | Foto Ronald Tilleman

Page 21: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

19Rotterdam Architectuurstad

Een goed ontwerp staat niet op zichzelf. Goede architectuur is co-creatie en komt tot stand in samenspel tussen partijen zoals de opdrachtgever, de ontwerper, de gebruiker en de bouwer.

Actief opdrachtgeverschap is heel bepalend voor het architectuurklimaat. De opdrachtgever moet de opgave helder of zelfs visionair formuleren. Een goed opdrachtgever kan ook de ontwerper de ruimte geven, bijvoorbeeld voor onderzoek en nieuwe invalshoeken. Of het nu om grote of kleine projecten gaat, een ontwerp wordt krachtiger door stimulerend opdrachtgeverschap en goed samenspel tussen de betrokken partijen. Vanuit die overtuiging reikt de gemeente de jaarlijkse Architectuurprijs dan ook doelbewust uit aan een team van opdrachtgever, architect en bouwer. Goede groei van de stad vereist een combinatie van urgentie en kwaliteit. Actief opdrachtgeverschap moet leiden tot het juiste tempo om aan de slag te gaan met actuele opgaven in de stad.

Gemeente als opdrachtgeverDe gemeente Rotterdam draagt in haar rol als opdrachtgever van maatschappelijke voorzieningen zoals sportzalen, wijkcentra en schoolgebouwen bij aan het architectuurklimaat van de stad. Zij volgt het ‘protocol ontwerpersselecties’ dat voortkomt uit de voorgaande Architectuurnota en een transparante, efficiënte en toegankelijke selectieprocedure introduceerde. Het dient voor de gemeente als leidraad bij het selecteren van architecten.De steeds veranderende omstandigheden vragen voortdurend om het doorontwikkelen van de instrumenten die er al zijn.

De volgende beginselen staan bij actief opdrachtgeverschap centraal:

• Inzet ontwerpkracht in een vroeg stadium Een krachtig ontwerp bestaat vaak uit een eenduidig, integraal antwoord op uiteenlopende onderliggende vragen en opgaven. Dat ontwerp komt niet zomaar tot stand, maar is een complex en cross-disciplinair proces. Het ontwerp brengt de consequenties van verschillende keuzes aan het licht, helpt opgaven te definiëren en relaties tussen vraagstukken en sectoren te onderzoeken. Het maakt duidelijk hoe verschillende wensen en ideeën zich tot elkaar verhouden en schept overzicht in de complexiteit en onzekerheid die hedendaagse ruimtelijke opgaven kenmerken. De gemeente wil de ontwerpkracht al in een vroeg stadium bij dergelijke maatschappelijke opgaven inzetten. Dit kan bijvoorbeeld door in coalities, labs en ateliers aan de toekomstige opgaven te werken voor de volgende maatschappelijke opgaven:

- Onderwijshuisvesting Bij onderwijshuisvesting gaat het om de gebouwenvoorraad, maar ook om andere onderwijsconcepten en de relatie hiertussen. Dit is een actuele en urgente opgave met aanstaande noodzakelijke renovaties op grote schaal. Ontwerpend onderzoek levert een doordachte, meerschalige en integrale aanpak voor een of meer gebouwen. Dit moet uiteindelijk leiden tot een gebruiksvriendelijk gebouw dat een langere gebruiksduur heeft dankzij slimme combinaties van functies, een goede aansluiting met de directe omgeving, heldere en flexibele indeling en duurzaam materiaal- en energiegebruik.

- Culturele voorzieningen De gemeente moet verbouwingen van culturele voorzieningen aangrijpen om deze projecten een maatschappelijke meerwaarde mee te geven. Dit kan op diverse schaalniveaus en als een integrale opgave over gebruik, financiering, ruimtelijke modellen en programmering.

- Zorg en welzijn Zorg en welzijn zijn aan verandering onderhevig. Zowel als gevolg van de toenemende vergrijzing, als door de stelselveranderingen. Ontwerpend onderzoek kan bijdragen aan nieuwe oplossingen en goed ontworpen voorzieningen voor kwetsbare groepen.

- Sport Sportbeoefening in Rotterdam groeit. Nu de druk op de stad toeneemt, wordt ook gekeken naar functies voor wonen en werken. Sportvoorzieningen zijn van belang voor de woonkwaliteit. Gezien de druk op ruimte, moeten ze wel zo optimaal mogelijk worden gebruikt. De opgave is om deze voorzieningen beter aan te sluiten op voorzieningen als onderwijs en welzijn en door zoveel mogelijk bewoners te laten gebruiken. Gebouwde sportvoorzieningen (gymzalen, sporthallen, zwembaden) zijn groot in omvang en soms gesloten in uitstraling. Daardoor dragen ze minder bij aan een aantrekkelijke leefomgeving. Het is van belang dat deze gebouwen een prettige aanblik bieden en praktisch in gebruik zijn. Een goed ontwerp kan een icoon voor de wijk opleveren. Naast een sterk verenigingsleven neemt de populariteit van informeel georganiseerde sporten toe. De openbare ruimte wordt steeds intensiever gebruikt, zeker voor het dagelijkse sporten. Een grasveld in een park wordt bijvoorbeeld een voetbalveld, tijdelijk of voor altijd. En een kade langs het water wordt een hardloopparcours. Het belang van de stad als decor voor de sportruimte is toegenomen.

Page 22: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

20 Rotterdam Architectuurstad

• Groene recreatie Het aantal woningen zal de komende tijd moeten toenemen. Daarbij horen ook maatschappelijke voorzieningen en ruimte voor rust en groene recreatie. Deze zijn nu in de stad en aan de randen van de stad aanwezig. Hier ligt wel een aantal opgaven. Bijvoorbeeld ruimtelijke kwaliteitsverbetering door routes en meer groenbeleving, de transitie naar intensief en inclusief ruimtegebruik. Verder is het van belang om te onderzoeken welke rol deze gebieden kunnen spelen bij opgaven als klimaatadaptatie en biodiversiteit.

• Toegankelijke en transparante ontwerpersselecties Rotterdam viert haar diversiteit. Rotterdam Architectuurstad creëert dan ook kansen voor alle ontwerpers: jong of oud, grote of kleine bureaus. Daarom hanteert de gemeente open, toegankelijke en transparante ontwerpersselecties. Redelijkheid is het uitgangspunt. Dat betekent dat dat een ontwerpbureau bijvoorbeeld niet meer uitgesloten wordt voor het ontwerpen van een brug, simpelweg omdat dat ontwerpbureau nog geen brug ontworpen heeft. Een ontwerpbureau kan dat beargumenteren met voorbeelden en referenties, waaruit blijkt dat men de complexiteit van de opgave aankan. Op deze manier kunnen meer ontwerpbureaus meedingen voor ontwerpopdrachten in Rotterdam. Dit geeft ruimte voor onverwachte oplossingen waarmee de stad kan worden verrijkt. Dat past bij de ruimtelijke en culturele diversiteit van de stad.

• Jong talent stimuleren Rotterdam fungeert over de volle breedte als springplank voor jong talent en vakmanschap. Of het nu film, dans, sport of architectuur betreft: Rotterdam koestert de kracht, energie en mogelijke impact van de ideeën van dat talent. Dat past bij het Rotterdamse karakter en is een krachtige weerspiegeling van de jonge bevolkingsopbouw van de stad. Zo kregen verschillende, nu bekende Nederlandse architecten hun belangrijkste eerste opdracht in Rotterdam. Ben van Berkel ontwierp de Erasmusbrug toen hij 34 was. Francine Houben was 30 toen ze de opdracht kreeg voor de jongerenhuisvesting aan de Kruiskade. Huig Maaskant was 31 toen hij de opdracht kreeg voor de Plaslaanflat in Kralingen. De mogelijkheden voor jong talent zijn tegenwoordig beperkt. Jonge ontwerpers hebben vaak moeite om toegelaten te worden tot ontwerpersselecties of om concrete ontwerpopdrachten te krijgen. Daardoor blijven ze soms te lang in de beginfase van hun ontwerppraktijk hangen. De gemeente kan jong talent op verschillende manieren kansen geven, bijvoorbeeld door aandacht voor toegankelijkheid bij openbare uitvragen of niet-openbare uitvragen. Ook kan bij complexe uitvragen de samenwerking tussen een

jong en een ervaren bureau gestimuleerd worden. Rotterdam wil creatief talent behouden, aantrekken en ruimte geven en inzetten voor de ontwikkeling van de stad.

Vormen van opdrachtgeverschapNaast de gemeente geeft een breed scala opdrachtgevers vorm aan de stad zoals woningcorporaties en ontwikkelaars. Veel van die opdrachtgevers hebben een sterke lokale binding. Het opdrachtgeverschap is tegenwoordig breed belegd en is allang niet meer beperkt tot gemeenten, corporaties of ontwikkelaars alleen. Steeds vaker nemen architecten, actieve burgers, collectieven en brede gelegenheidscoalities het initiatief. Dit leidt veelal tot goede en innovatieve projecten en levert een rijkdom aan verschillende typen projecten op in de stad.

Goed voorbeeld doet goed volgenOnder het motto ‘Goed voorbeeld doet volgen’ ontsluit de gemeente kennis en ervaring rond opdrachtgeverschap en stimuleert zij andere partijen. Een toegankelijke en transparante selectie van ontwerpers door ontwikkelende partijen zal veel betekenen voor het architectuurklimaat van Rotterdam. Ontwerpers kunnen werken aan andere typen opdrachten, er is ruimte voor jong talent en kwaliteit maakt deel uit van nieuwe selectie- en contractvormen.

Kwaliteit borgen in nieuwe selectie- en contractvormenEen complexer werkveld resulteert in complexere contract- en aanbestedingsvormen. Bij aanbestedingen wordt steeds meer gewerkt met geïntegreerde contractvormen. Daarbij is ontwerp vaak niet langer meer een dienst of expertise die op zichzelf staat, maar een deel van een multidisciplinair aanbod in reactie op een vraag aan de markt. In dat aanbod worden ontwerp, bouw, financiering, onderhoud en beheer (DBFMO) en zelfs herontwikkelingsopties steeds vaker als één geheel gezien. In deze nieuwe gunningsprocessen moeten goede en heldere kwaliteitscriteria staan. Verder moet de ontwerpersselectie helder zijn en het moet duidelijk zijn in welke fasen van het proces de geselecteerde ontwerper een rol heeft. Dit vereist de doorontwikkeling van de leidraad voor ontwerpersselecties naar dergelijke contractvormen.

De ambitie voor deze programmalijn Rotterdam Architectuurstad zet ontwerpkracht in een vroeg stadium van opgaven in vanuit de overtuiging dat een krachtig ontwerp een eenduidig en integraal antwoord biedt op uiteenlopende onderliggende vragen en opgaven. Rotterdam Architectuurstad draagt bij aan actief opdrachtgeverschap door borging van rollen, de formulering van heldere opgaven én toegankelijke procedures met aandacht voor ontwerpkracht en talentontwikkeling.

Page 23: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

21Rotterdam Architectuurstad

Krachtige Rotterdamse ontwerpsectorWelke ontwikkelingen beïnvloeden de sector? En welke kansen zijn er

voor nieuw ontwerptalent? De ontwerpsector is namelijk economisch

en sociaalmaatschappelijk van grote betekenis voor Rotterdam. De

ontwerpbureaus werken niet alleen lokaal, maar ook nationaal en internationaal

aan complexe ruimtelijke vraagstukken. Ze zijn een ambassadeur voor de

stad. Daarnaast zetten ze hun opgedane kennis en ervaring ook in bij lokale

vraagstukken en opdrachten.

Blue City, voormalig zwemparadijs Tropicana | ontwerp Superuse Studios, Floris Schiferli | Foto Frank Hanswijk

Page 24: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

22 Rotterdam Architectuurstad

Het vak van ontwerper is niet eenduidig en statisch. Nieuwe marktomstandigheden, maatschappelijke trends, technologische ontwikkelingen, verschuivende ruimtelijke en programmatische opvattingen beïnvloeden allemaal de werkwijze van ontwerpers en vice versa. Ontwikkelingen kunnen leiden tot een nieuwe manier van werken voor ontwerpers. Ook architectuurinstellingen hebben hierin een belangrijke bijdrage.

De economische betekenisDe aanwezigheid van de ontwerpsector is van economische waarde voor Rotterdam. De sector is omvangrijk en divers; Rotterdam is een aantrekkelijke vestigingsplaats voor zelfstandige ontwerpers, kleine, middelgrote en grote internationale ontwerpbureaus. De bedrijven verschillen in omvang, de type opdrachten, het schaalniveau en het werkgebied.Nederland staat graag internationaal bekend om haar creativiteit en kenniseconomie. De Rotterdamse ontwerpsector en architectuur in Rotterdam zijn concrete voorbeelden van deze ambitie. De bureaus zijn veelal internationaal actief en hebben ook internationale werknemers. Aan internationale vraagstukken werken en internationale professionals aantrekken versterkt het intelligente architectuurklimaat in Rotterdam. Hiermee is ze een belangrijke ambassadeur voor Rotterdam in binnen- en buitenland.

De aantrekkingskracht beperkt zich niet tot professionals. Bezoekers roemen de uitdagende en vernieuwende architectuur in Rotterdam. Architectuur is dan ook een van de toeristische trekpleisters van de stad. De ontwerpsector genereert zodoende ook werkgelegenheid in andere sectoren. Bovendien draagt de sector zelf bij aan de levendigheid in de stad.

De maatschappelijke betekenisDe ontwerpsector beschikt over innovatiekracht. Deze sector is bij uitstek in staat om complexe maatschappelijke vraagstukken te doorgronden en met onverwachte oplossingen te komen. Een belangrijk voorbeeld hiervan is de Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam (IABR). Al diverse keren was een transitievraagstuk het thema: The Missing Link (2018-2020), The Next Economy (2016), Urban by Nature (2014), Making City (2012), Open City (2009), Power (2007), De Zondvloed (2005) en Mobility (2003).

Culturele infrastructuurDe culturele infrastructuur fungeert als een belangrijke schakel tussen de ontwerpsector en het publiek, bijvoorbeeld in de vorm van lezingen, debatten of tentoonstellingen die het denken aanscherpen. De voertaal is niet uitsluitend Nederlands. Door de internationale medewerkers en onderzoekers is Engels op ontwerpbureaus en op universiteiten steeds meer de voertaal of in ieder geval de tweede taal.

Kennisverdieping Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam [IABR] | Foto Ossip van Duivenbode

Page 25: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

23Rotterdam Architectuurstad

De Engelstalige culturele activiteiten sluiten daarbij aan. En deze activiteiten zijn populair bij internationaal publiek uit andere gemeenten. Ook betrekt de culturele sector regelmatig ontwerpers bij belangrijke (maatschappelijke) vraagstukken in de vorm van prijsvragen, manifestaties of onderzoekstrajecten. De culturele infrastructuur is tegelijkertijd relatief smal en kwetsbaar en de mogelijkheden om architectuurinstellingen of culturele projecten te ondersteunen zijn beperkt. De gemeente ondersteunt drie architectuurinstellingen op structurele basis. Er is meer potentieel is, maar dat is aangewezen op incidentele subsidies, waardoor zij zich nauwelijks kunnen ontwikkelen. Daarnaast is er op dit moment weinig sprake van coördinatie of langdurige samenwerking. Door het versterken van de culturele infrastructuur kan bijvoorbeeld een sterkere relatie worden aangegaan met nationale partners. De culturele infrastructuur zet dan samen met de nationale partners onderzoekslabs, prijsvragen, presentatiemomenten en andersoortige activiteiten op en voert deze uit. Op dit moment gebeurt dat wel projectmatig. Zo zijn er diverse initiatieven in Rotterdam op basis van de landelijke Actieagenda Architectuur en Ruimtelijk Ontwerp. In de toekomst moet de samenhang tussen deze projecten sterker, zodat deze projecten en partners elkaar ook versterken. De stad heeft daar baat bij. En het verbreedt en versterkt ook de basis van de culturele infrastructuur.

TalentontwikkelingEen nieuwe generatie draagt nieuwe inzichten aan, agendeert andere vraagstukken en heeft haar carrière nog voor de boeg. De gemeente wil daarom aandacht besteden aan goede vestigingsvoorwaarden en bijdragen aan voldoende ontwikkelperspectief. Talent ontwikkelen is gebaat bij de mogelijkheden om werkervaring op te doen. Daarvoor zijn mogelijkheden genoeg gezien de kwaliteit van de aanwezige ontwerpbureaus. Op individueel niveau gaat het over het vestigingsklimaat voor talentvolle ontwerpers. De gemeente kan dit ondersteunen door laagdrempelig mogelijkheden aan te bieden, bijvoorbeeld voor professionalisering, artistieke ontwikkeling en werkruimte.

De ambitie voor deze programmalijn Rotterdam wil een aantrekkelijke vestigingsplaats zijn voor ontwerpers. De gemeente stimuleert talentontwikkeling en spant zich in voor een goede culturele infrastructuur. Dit versterkt het architectuurklimaat, zeker als er sprake is van onderlinge wisselwerking. Hierdoor kan de ontwerpsector van maatschappelijke betekenis zijn. En een sterke ontwerpsector genereert werkgelegenheid in andere sectoren en draagt bij aan de publieke belangstelling voor architectuur.

Page 26: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

24 Rotterdam Architectuurstad

Rotterdamse innovaties en experimentenIn deze programmalijn draait het om drie opgaven: de woningbouwopgave, de

duurzame stad en de inclusieve stad. Deze opgaven zijn actueel en urgent.

Het benoemen van deze specifieke opgaven zorgt voor een gericht kader

voor innovatie en experiment.

CPO Hooidrift | SUBoffice architecten & biq architecten | Rotterdam Architectuur Prijs 2017 | Foto Frank Hanswijk

Page 27: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

25Rotterdam Architectuurstad

Rotterdam staat bekend om zijn vernieuwingsdrang. De stad is al decennia een laboratorium voor experimenten en vernieuwing in de architectuur vanuit de motivatie: een prettige leefomgeving voor de inwoners, een aantrekkelijk klimaat en aantrekkelijke vestigings-voorwaarden.

Traditie van experiment en innovatieRotterdam heeft een lange traditie van experiment en innovatie. Het Singelplan van W.N. Rose combineerde stadsverfraaiing met de noodzaak van waterbeheer vanwege gezond wonen. G.J. de Jongh legde de basis voor Rotterdam als moderne havenstad door de uitbreiding van de haven aan stadsontwikkeling te koppelen. De Van Nellefabriek is een architectonisch hoogstandje en ontstond ook vanuit de ambitie om een gezonde werkomgeving voor de medewerkers te combineren met een optimaal productieproces van koffie en thee. En een laatste voorbeeld: de Bergpolderflat, de eerste galerijflat door standaardisatie en prefabricage waren woningen met lagere huurprijzen voor arbeiders mogelijk. De stad heeft door de jaren heen veel innovatieve architectonische ‘monumenten’ ofwel iconen voortgebracht. Deze kwamen tot stand door een samenspel van maatschappelijke en economische opgaven of urgente vraagstukken, nieuwe technieken en materialen, ruimtelijke mogelijkheden van architectuur en stedenbouw en de inzet van de denk- en ontwerpkracht van ontwerpers. De combinatie van ontwerp, techniek en maatschappij is een beproefde Rotterdamse werkwijze om met nieuwe opgaven om te gaan.

Goede groeiRotterdam benut haar traditie van experiment en innovatie voor de actuele opgave van verdichten en verstedelijken2. Dit is een kwalitatieve en integrale opgave met kwantitatieve ambities. Het doel is een complete, aantrekkelijke en gezonde stad.

De groei van de stad gaat om meer dan alleen aantallen. Alle functies die binnen de bestaande stad gerealiseerd moeten worden kennen een ruimtevraag en een kwaliteitsvraag. Slimmer omgaan met de beperkte ruimte die beschikbaar is en de conflictueuze aspecten binnen de stad verenigen is de kernopgave. Daarvoor is ontwerpkracht en ontwerpend onderzoek nodig. Ontwerpers kunnen inzichten, kennis en ideeën vertalen in beelden die mogelijke toekomsten voorstelbaar maken. Zij kunnen laten zien wat er nog niet is, complexe en conflictueuze aspecten zichtbaar en begrijpelijk maken, en de fysieke consequenties doordenken. Daarnaast draagt het ontwerpproces bij aan het faciliteren van de samenwerking tussen partijen, het verbinden van belangen, het koppelen van ontwikkelingen op verschillende niveaus en het schakelen tussen strategie en uitvoering3.

2 Strategische verkenning verstedelijking, juni 20193 Samen Werken aan Ontwerpkracht, Actieagenda Ruimtelijk Ontwerp 2017-20204 Woonvisie Rotterdam, december 2016, Addendum Woonvisie, mei 20195 Rotterdams Weerwoord, februari 2019

De opgaveIn de programmalijn Experiment en Innovatie van Rotterdam Architectuurstad staan drie opgaven centraal. Deze focus zorgt voor meer effectiviteit in het bevorderen van innovatie en experiment. De keuze voor drie opgaven maakt het mogelijk om binnen een korte periode het onderwerp diepgaand te onderzoeken, om coalities te sluiten met partners en relevante betrokken partijen.

Concreet gaat het over deze drie opgaven: - woningbouwopgave - energietransitie - inclusieve stad.

De gemeente heeft hiervoor beleid in ontwikkeling of vastgesteld. Tegelijkertijd wordt er binnen de ontwerpsector volop gewerkt aan het verkennen, verbeelden en oplossen van deze opgaven. Het Architectuurbeleid spant zich in om ontwerpkracht te verbinden aan bovengenoemde vraagstukken, zodat ontwerpers vanuit hun kennis en vaardigheden kunnen bijdragen aan mogelijke scenario’s en oplossingen.

De woningbouwopgaveRotterdam ambieert 50.000 woningen bij te bouwen tot 2040. Kwaliteit is bij deze kwantitatieve opgave een kernwoord. Kwaliteit gaat verder dan de woning zelf. Naast woningoppervlakte, ontsluiting en typologie gaat het ook over de woonomgeving en hoe bouwwerken de omgeving opwaarderen. Dat zit zowel in kleine ingrepen, herstructureringen, transformaties en gebiedsontwikkelingen. In alle gevallen is het versterken van de identiteit van woonmilieus de inzet. De architectuur van woningen en wooncomplexen speelt hierbij een grote rol. Met het architectuurbeleid agendeert Rotterdam dat nieuwe woningen een goede relatie leggen met de bestaande stad, betekenis toevoegen en de stedenbouwkundige samenhang versterken zodat aantrekkelijke woonmilieus worden gerealiseerd.Het streven naar kwaliteit en toekomstwaarde door middel van flexibiliteit en diversiteit vereist ruimte voor innovatie en experiment. Daarvoor is ontwerpkracht nodig: daarmee kunnen kwalitatieve en nieuwe oplossingen voor deze opgaven ontwikkeld worden. Zo sluit het Architectuurbeleid aan bij de Woonvisie4.

EnergietransitieRotterdam zet vol in op de energietransitie en klimaatadaptatie5. De fysieke aanpassingen die deze transities met zich meebrengen bieden een kans om tegelijk de stad aantrekkelijker te maken. Naast een impuls voor de buitenruimte (mooier, multifunctioneler) kunnen de noodzakelijke ingrepen in de bestaande bebouwing zó worden uitgevoerd dat de omgeving er altijd mooier en beter van wordt. Daarom zet het Architectuurbeleid deze transities nadrukkelijk als een ruimtelijke ontwerpopgave op de agenda. Ook bij nieuwbouw is de uitdaging om nieuwe technische eisen en mogelijkheden te benutten voor het toevoegen van waarde aan het stadsbeeld.

Page 28: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

26 Rotterdam Architectuurstad

De inclusieve stadDe manier waarop de leefomgeving vormgegeven en georganiseerd wordt, heeft grote invloed op het functioneren van de samenleving, en andersom. Een woonwijk kan bijvoorbeeld zo ontworpen zijn dat er veel ruimte is voor ontmoeting, wat bijdraagt aan de cohesie in die wijk. Rotterdam wil van diversiteit een kracht maken6: tegenstellingen overwinnen en werken aan nieuwe verbondenheid in de stad. Architectuur en ontwerp kunnen hieraan een wezenlijke bijdrage leveren. Ontwerpkracht kan worden gebruikt om deze opgave inzichtelijk te maken en in ontwerpstudies te werken aan diverse scenario’s. Culturele instellingen kunnen de opgave agenderen, in een bredere culturele context plaatsen en de resultaten van de ontwerpstudies bespreken.

De ambitie voor deze programmalijn De ambitie van het architectuurbeleid is om drie urgente maatschappelijke opgaven – woningbouwopgave, energietransitie en inclusieve stad – als integrale ontwerpopgave te benaderen en in de context van de kwalitatieve ruimtelijke ontwikkeling van de stad te plaatsen.

6 Coalitieakkoord 2018-2022, Nieuwe Energie voor Rotterdam

Page 29: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

27Rotterdam Architectuurstad

Tot slot

Rotterdam Architectuurstad heeft tot doel om de kwaliteit van de ruimtelijke ontwikkeling van de stad te bevorderen en een intelligent architectuurklimaat in Rotterdam te stimuleren. Architectuur in Rotterdam gaat over meer dan het beeld van de stad alleen: het is verweven met de identiteit van Rotterdam, Rotterdammers en de bezoekers van de stad. De ambitie is om het architectuurbeleid in te zetten voor maatschappelijke vraagstukken, daarbij erfgoed te benutten en dat in gezamenlijkheid. Daarmee blijft Rotterdam zich als architectuurstad ontwikkelen.

Markthal [MVRDV] en speelwerktuig [Studio Florentijn Hofman] / Foto Frank Hanswijk

Page 30: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

28 Rotterdam Architectuurstad

Totstandkoming Rotterdam Architectuurstad

Architectuurbeleid is niet alleen een zaak van de gemeente. Ook ontwerpers, ontwikkelaars, architecten, bewoners en culturele instellingen dragen bij aan een stad waar de ruimtelijke kwaliteit voorop staat. Dit beleid en deze actieagenda zijn dan ook tot stand gekomen met de inbreng van diverse partijen in de stad.

Stadsbrede bijeenkomsten• Met ontwerpers en architecten, sessies in mei en

oktober 2018 georganiseerd door architectuurinstituut Rotterdam (AIR)

• Sessies met culturele instellingen, juni en oktober 2018 • Presentatie in commissie Welstand en Monumenten,

mei 2018• Presentatie in de Van der Leeuwkring, december 2018 • Gesprek met Floris van Alkemade, Rijksbouwmeester,

februari 2019.

ExpertgroepDe expertgroep architectuurbeleid heeft in vier sessies het architectuurbeleid besproken en van advies voorzien. De expertgroep bestond uit:• Kristiaan Borret, Stadsbouwmeester Brussel• Ninke Happel, partner bij HappelCornelisseVerhoeven

architecten Rotterdam • Michelle Provoost, partner bij Crimson Architectural

Historians Rotterdam• Afaina de Jong van ontwerpstudio AFARAI Amsterdam.

Page 31: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur

29Rotterdam Architectuurstad

Colofon

Deze architectuurnota is tot stand gekomen onder verantwoording van Directie Sport en Cultuur en Directie Stadsontwikkeling, gemeente Rotterdam.

Werkgroep: Richard Anderiesse, Esther Heemskerk, Marthe Heltzel, Astrid Karbaat, Olga de Lange, Martijn van der Mark, Brechje Pronk, Margot van Riessen, Lindy Schuin.

Gemeente Rotterdam, oktober 2019

Page 32: Rotterdam Architectuurstad...Rotterdam Architectuurstad 1 Samen maken we de stad Architectuur is de kunst van het bouwen. Een definitie die staat als een huis. Toch gaat architectuur