Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel

8/20/2019 Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel

http://slidepdf.com/reader/full/rijksdaalders-van-utrecht-1606-1700-door-hj-van-der-wiel 1/23

~

c

o I

£ R^

J A A R B O E K V O O R

unt en

Pennmgkunde

5 2 5 3

1965 1966

Ie gedeelte

K O N I N K I I J K N E D E R L A N D S G E N O O T S C H A P

V O O R M U N T EN P E N N I N G K U N D E

MSTERDMM



14

R I JK S D A A L D E R S V A N U T R E C H T 1 6 0 6- 1 7 0 0

door Dr. H.ƒ. van der Wiel

N a de afzwering van P hilips II in 1581, onts tond de behoefte a an een

nieuwe beeldenaar voor de z i lveren munts lag . Hoewel de vr i je gewesten

volge ns ar t ike l 12 va n de Uni e va n U trec ht bes lo ten had de n dat z ij

„gehouden su l len s i jn met de anderen te conformeren in t s tuck van der

munte" , kwam van de bedoelde eenheid n ie t veel te recht . In Holland

werden r i jksdaalders ges lagen met he t bors tbeeld van de Pr ins van

Oran je ; Zee land , Ge lde r land en Over i j s se l g repen te rug naa r de Bour

gondische kru isr i jksdaalder ; Fr ies land en Utrecht s loegen arendsr i jks

daa lde rs va n zeer verschi l lend type In 1586 t rac ht te de landv oog d

Leices ter de eenheid te hers te l len door de invoer ing van de reaa l ( in t r in

siek geli jk aa n de phi lipsd aald er) en ri jksd aalde rs van 50 stui ver s Zijn

ger inge bekwaamheid in bes tuurszaken en de v i jandel i jkheid d ie h i j

ove ra l opw ek te heef t ons land vee l kw aad g edaan V a n zijn m un the rvor -

ming kwam ~ zoa ls van vee l van zijn p lannen - . n i e t vee l t e rech t E in d

1587 ver t rok h ij na ar E ng ela nd en b ij ac te van 17 januar i 1588 . legde

hij z ijn ambt van go uve rneu r en kapi te in gen eraa l ne er In U tre ch t

w e r d e n v a n 1 59 0 t o t 1 60 3 n a a r H o l l a n d s v e r b e e l d W i W a a l d e r s m et h e t

b o r s t b e e l d v a n d e P r i n s g e s l a g e n m a a r in 1 5 9 5 e n 1 5 9 6 w o o r r i j k ^ a l

d e r , v a n h et d o o r L e i c e J e r . W v n . r d e fv no A a n , W w a r w i n k - l w J

L in Ififlfi „„ n e in d

„rmaaU

T n . n ™ J L

P

n Ho S r L n G o n J L l

Z

p L ^ t

1 Z

O r H n n L n H . o p ^ M u n f ^ n Ü ™

Z ^ A Z Z ^ '

TT»l l" L n r n ^ T ™ ZrA A Z , J n i l T

u t , w aar t» voorges chreven w erd da t men op a l le p rov inc ia le mu n t -

p laa tsen u i ts lu i end de in d i t p lakaat genoemde muntsoor ten zou mogen

s l a an . I n a r ti k e l l ez en w e : t i n d e ^ n g a e n d e d e S i l v er e M u n te s a lm e n

cont inueren te doen s laen ende munten den Neder lantschen Rijcxdaelder ,

van acht s tucken ende twee en tsevent ich honder t een en v i j f t ighste

gedeel te van een en s tucke in de sneede ende van th ien pen ning en vuf th ien

greynen fi jns si vers

m

den al loye , in tT ro y sc h e mark we rks , t e r r emed ie

va n ene n engelse in t gh ew icht e en de v an een gr ey n fijns si lvers in

den a l loye , d ie cours ende ganck sa l hebben to t twee gulden seven

s tu y v e r s . E n in he t 14e ar t ike l w ord t voor ges chr eve n d at deze r i jks-



RIJKSDAALDERS VAN UTRECHT

15

daalder en de andere toegela ten muntsoor ten in f iguur , t i te l , wapen en

inscriptie niet zullen afwijken van het afgebeelde voorbeeld „dan alleen-

lyck hebbe nde inden rand e den name van den Prov in t ien , ende ' t gew oon-

l ick a f - teken vander Munte" .

De n ieuwe „Neder landse r i jksdaalder" werd dus in tr ins iek gel i jk aan

de pr in sen daa lder ofwel gehelmde r i jksdaalder van 1583, met een voor

geschreven gewicht van 29,03 g en een zilvergehalte van 0,885; zij moest

dus 25 ,771 g zuiver bevat ten . De koers b leek op 47 s tu ivers n ie t te hand

haven, in 1610 werd zij op 48 stuiver gesteld, in 1619 op 50 stuiver en

sedert 1621 gold zij 52 stuiver.

T oe n in de Zuidel i jke N ede r lan de n een r i jksdaalder met 4 % lagere

in tr ins ieke waarde in omloop kwam (1612) , verdrong deze gele ide l i jk

onze r i jksdaalder u i t de b innenlandse c i rcula t ie , ondanks a l le r le i verbods

bepalingen. In 1638 gaf men de str i jd op, en werden de Brabantse stukken

officieel toegelaten. Als handelsmunt aanvankelijk zeer geliefd, werd de

Neder landse r i jksdaalder in he t tweede kwart van de 17e eeuw door he t

Franse ge ld ve rd rongen u i t he t Midde l landse zee -geb ied , en c i rcu lee rde

toen nog voornameli jk in he t Oostzee-gebied . Na-1668 worden er in geen

der provincia le munthuizen nog beduidende aanta l len aangemunt , z i jn ro l

in de Oos tzee -hande l word t dan ove rgenomen door de z i lve ren dukaa t

die slechts 24,671 g zuiver zilver bevatte .

D e n ieuwe r i jksdaalder w erd door z ijn ti jdgenoten officiee l „N ed er

landse r i jksdaalder" genoemd, en minder off ic iee l kor tweg r i jksdaalder

Na 1659, toen verwarr ing had kunnen optreden met de z i lveren dukaat ,

was hij in het eigen land al praktisch niet meer in circulatie , hetgeen

duidel i jk b l i jk t u i t de muntvondsten . In verzamelaarskr ingen spreekt men

van de „r i jksdaalder met de ha lve man"; vóór de verschi jn ing van

Verkades mun tboek kwam ik de naam n immer tegen , ik ve rmoed da t h i j

d o o r V e r k a d e w e r d b e d a c h t .

Hoewel de ordonnant ie van 1606 bepaalde dat de r i jksdaalders van de

verschi l lende munthuizen s lechts verschi l len mochten in muntteken en

naam van de provincie in het omschrift , is er ook nog een verschil in de

provinciewapens op de keerz i jde . Nu voerde de provincie Utrecht in

deze t i jd twee verschi l lende provincie-wapens: he t thans nog gebruike

li jke, met een kruis in het Ie en 4e kwartier en een klimmende

leeuw in he t 2e en 3e kwart ier , en daarnaast he t oude door Kare i V

ver leende wapen: op goud een k l immende leeuw van rood, met een goud

kruis op de schoft . De eerste munten met dit laatste wapen zijn de reaal



16

H. J. VAN DER W IEL

en de Leicester-r i jksdaalder van 1586; het s taat ook op de onderhavige

ri jksdaalders . Wanneer we de or iginele houtsneden ui t de „Beeldenaer"

bekijken, z ien we op de voorzi jde het gekroonde general i te i tswapen met

het jaar ta l naast het wapen; op de keerzi jde een gelauwerde kr i jgsman

ten halven l i jve , met het provinciewapen in de l inker en een getrokken

zwaard in de rechter hand. Het zwaard s teekt door de binnencirkel heen,

de arm blijft binnen de binn encirk el Ui t de na vo lge nd e beschrijving va n

de stukken blijkt dat men later de arm door de binnencirkel heen laat

steken zodat de elleboog de tekst scheidt Hier me e kee rde men terug

naar het voorbeeld van de gehelmde r i jksdaalder

Bij de beschrijving van deze serie worden dezelfde regels gevolgd als

bi j de eerder verschenen beschri jv ing van Utrechtse munten in di t Jaar

boek

.

De inhoud hiervan wor dt bij de lezer bek end vero nder ste ld ,

tene inde onnodige herha l ing te voorkomen. De munten worden opge

ste ld naar type, jaar ta l en var ianten; van een nieuw type spreek ik a ls

de verandering groot of van pr incipiële betekenis is . Kleine, en a l thans

voor ons onbelangri jke verschi l len duid ik aan als var iant ; a ls zodanig

w ord en ook afs lagen in and er metaal of op an de r gewicht en vierk ante

proefslagen b esch reven Do or ui tmeten en te l len zou men het aan tal

var ia nten nog s terk kunnen op voeren ma ar dit heeft m i geen enkele z in

V a n de hele r i jksdaalders kun nen 10 verschi l lende typen word en onde r

sche iden; va n de halv e rijksda alders - die na 1675 niet me er geslage n

w er de n - slechts 8, die gewoonlijk vrijwel gelijk zijn aan het contem

poraine type van de hele rijksdaalders, en daarom op veel simpeler wijze

k o n d en w o rd en g ek en sche ts t (P I . I I - I V ) .

Dit onderzoek werd mogelijk doordat ik in de gelegenheid werd gesteld

de vier grote openbare verzamelingen in ons land te raadplegen; de daar

aangetroffen stukken zijn in de tabel aangegeven met K (Koninklijk

Penningkabine t ) , R (kab ine t ' s -R i jks Munt) , U (Utrech ts Museum) en

N ( N e d e r l a n d s c h e B a n k ) .

Bij de omschrijving van de typen heb ik met opzet de bekende rijks

d aa ld e r v an 1 67 3 b u i ten b e scho u w in g g e la t en (v e rg . V e rk . 1 0 4 - 4 ) .

Het stempel is van Chr. Adolphi; de afslagen van dit stempel zijn niet in

de Munt te Utrech t gemaakt . De s tad was gedurende de ee rs te 10 maan

den van dat jaar in Franse handen; er zijn met het jaartal 1673 alleen

goud en duka ten en hele en halve z i lveren du kate n geslagen D e munt-

meester van Reyneveldt werd in apri l 1674 oneervol onts lagen; z i jn

stempelsni jder Roelof van Cuylenburgh was a l op 25 augustus 1673




7

overleden. Vermoedeli jk heef t Adolphi het s tempel gemaakt na de ontrui

ming van de s tad door de Fransen, en een aantal zelf met een medail le-

pers a fgemaakte a fs lagen rondges tuurd , in de hoop daardoor een gro te re

kans te hebben benoemd te worden tot s tempelsni jder aan de Utrechtse

Munt. Deze r i jksdaalder is geen munt , maar een model , een par t icul iere

proef. De voorzijde is van het geijkte type, de keerzijde vertoont als nova

het gelauwerde borstbeeld van stadhouder ^Villem III, en het officiële

provincie-wapen met de vier kwart ieren. Het zeer f raai u i tgevoerde s tuk

is minder zeldzaam dan men wel doet voorkomen. Hoewel Adolphi een

uits tekend medail leur was, kreeg hi j de betrekking niet ; deze werd gegund

aan P ie te r van Cuylenburgh , een zoon van bovengenoemde Roelof.

Rijksdaalder

gewicht 29,03 g koers niet bep aald geh alte 0,885

(deed vanaf 1621 ƒ 2,60)

Ty pe I (1606—1614) Ve rk . 103-3

Vz: gekroond wapenschild der General i te i t , waarnaast het jaar ta l ; de

punt van het zwaard raakt de rechter zijkant van het schild of

wijst naar de rechter bovenhoek; het zwaard zelf is recht; de kroon

boven het wapen draagt 9 juwelen, beurte l ings rond en ovaal , in

de haarband; van deze laats te is ook de achterzi jde weergegeven;

de staart van de leeuw krult naar voren; binnencirkel van grove

pare ls; • of + tusse n de woo rden

CONCORDIA-RES-PARVAE-CRESCVNT • + • (of alleen • + of + )

Kz: borstbeeld van geharnaste man met lauwerkrans, in de rechter hand

een zwaard, in de l inker een l in t waaraan het wapenschild der pro

vincie (leeuw met kruis op de schoft); de arm blijft binnen de

geparelde binnencirkel , het zwaard s teekt er doorheen ( tussen de

E

en de c van

TRAIEC );

MO-ARG-PRO - CONFOE-BELG-TRAIE-C

• (w ap en t j e ) .

T y p e II ( 1 6 1 7 ' - 1 6 2 1 ) V e r k .

<

-

Vz. als type I, maar fijn gestreepte of fijn geparelde binnencirkel

Kz: Als type I, maar het zwaard steekt niet door de fijn gestreepte

binnencirkel heen

3MO-ARG-PRO - CONFOE-BELG'TRAIEC

• (wapent je ) .



18

H. J. VAN DER WIEL

T y p e I II ( 1 6 2 2 - 1 6 2 6 ) V e r k . —

Vz: Als type I , maar de punt van het zwaard raakt de bovenkant van

het schild; andere letters (c zonder schreef); staart van de leeuw

staat meer verticaal; steeds . tussen de woorden (zo ook op alle

volgende)

Kz: als type I, maar elleboog en zwaard steken beide door de binnen-

cirkel heen; bre de re lus aan het l int; letters als op vz.

M O • A R G - P R O - C O N F O - • B E L G • T R - A I E C

• ( w a p e n t j e ) .

T y p e IV (1 62 9 ) V e rk . -

Vz: als type III , maar fijngeparelde binnencirkel; achterzijde van de

haarband ontbreekt: „2e kroon"; de s taar t van de leeuw krul t naar

achteren

CONCORDIA-RES-PARVAE-CRESCVNT- x

Kz: als type III , maar

MO-ARG-PRO-CONFOE- -BELG-TR - AIEC

( w a p e n t j e ) .

Ty pe V (1648) Ve rk . -

Vz: als type IV, maar grove parelcirkel, die aan de onderzijde overgaat

in de begrenzing van het wapenschild; zwaard wijs t naar rechter

bovenhoek van het schild; slordige letters; geen lint aan pijlen

bundel

CONCORDIA-RES-PARVAE-CRESCVNT-

x

Kz: a ls type IV, maar

MO-ARG-PRO- CONFOE - BELG-TRA- IEC ( w a p e n t j e ) .

T y p e V I (1 6 5 0 - 1 6 5 1 ) V e rk . 1 04-1

Vz: a ls type I , maar veel bredere kroon boven het wapen, met 13

juwelen in haarband, waarvan ook de achterzijde te zien is; het

vrijwel horizontaal gehouden zwaard is gekromd, en het scherp

is langer dan de rug; gladde binnencirkel; twee linten aan de pijlen

bundel;

CONCORDIA-RES-PARVAE-CRESCVNT-

(vierbladige blo em ).

Kz: a ls type I , maar gladde binnencirkel ; het l in t waaraan het wapen

hangt heeft een vrij eind, dat tussen hand en binnencirkel naar

boven loopt; het hoofd van de man is kleiner

MO - A R G • P R O • - C O N F O E - B E L G - T R - A I

- ( w a p e n t j e ) .



RIJKSDAALDERS VAN UTRECHT 19

Type VII (16 51- 166 8) Verk. -

Vz: als type VI, maar de i van het jaartal als

j .

Kz: als type VI, maar de arm steekt door de binnencirkel heen; het vrije

eind van het lint eveneens

M O - A R G - P R O - - C O N F O E - - B E L - T R A -

( w a p e n t j e )

Type VIII (1675-1676 ) Verk. 104-2

Vz: als type VII, maar zonder binnencirkel; boven de kroon het mmt

paaslam

CONCORDIA

RES

PARVAE CRESCVNT-

( p a a s l a m )

Kz: geheel als type VI I

M O •A RG •P R O — C O N FO E - B E L - T R A - ( w a p e n t j e ) .

Type IX (1683- 1695 ) Verk. 104-3

Vz: als type VI , maar zonder binnencirkel

CONCORDIA RES PARVAE CRESCVNT-

( r o z e t )

Kz: als type VI I

Type X (1700) Verk.

-

Vz: als type VII, maar boven de kroon het mmt rozet in plaats van de

vierbladige bloem; geen punt achter de rozet.

Kz: als type VII.

Type I

Muntmeester: Hendrik v. Dompselaar

jaartal en omschrift op keerzijde

MO -ARG-P RO - CONFOE•BELG•TRAIE-C

Stempelsnijder: N. v. d. Vogelaer

schei-teken

opvz.

1

2

2a

3

4

4a

*5

6

7

7a

1606

1607

1607

1608

1609

1609

1610

1611

1612

1612

- P R O - CONFO-

- P R O - CONFO-

CONFOE

CONFO-

- P R O

-

-

- P R O - -

(wapen)

(wapen)

BELG-TRAIE-C- (wapen)

BELG-TRAIE-C'

(wapen)

(wapen)

TRAIE-C

(wapen)

TRAI-EC

(wapen)

T R A I E - C

(wapen)

TRAiE-c- (wapen)

+

+

+

• + •

• + -

+

. +

. + •

+

K U

N

K U

K

Kbr

K

K

R

K

piedf.



7b

8

9

9a

20

1612

1613

1614

1614

H. 7. VAN DER WIEL

TRAIEC •

- •

T R A I - E C

(wapen)•

(•wapen) •

( w a p e n ) -

( w a p e n ) -

•

+ •

N

Type I I

Muntmees te r :

10

10a

11

11a

12

*13

13a

14

14a

1617

1617

1618

1618

1619

1620

1620

1621

1621

Floris v. Dompselaar

M O - A R G - P R O • - C O N F O - B E LG • T R A I E C

-

Stem pelsnijder: N . v. d . V oge laer

(wapen)

• + •

- C O N F O E :

- C O N F O

-

y

Ze

K

roon

- T R A I E C

(wapen)

C O N F O E -

C O N F O

-

- P R O -

2 linten aan piijenbundel

Type I I I

Muntmees te r :

15 1622

Floris v. Dompselaar

1

5a

15b

15c

I5d

16

16a

17

I7a

17b

18

1622

1622

1622

1622

1623

1623

1624

1624

1624

1626

Stempelsnijder:

(wapen)

• -f- •

M O - A R G

-

P R O

•

- C O N F O • BE LG

•

T RAI E C

P R O •

geen lint aan pijlenbundel (2e kroon)

M O

•

AR G- P R O - C O N F O

•

B E L G - T R A I E C W a p e n )

M O - A R G - P R O - C O N F O E *• B E L G • T R A - I E C

C O N F O

-

B E L G

•

T RAI E C

C O N F O E • - B E L G

•

T R - A I E C

•

- P R O

•

- C O N F O E -

•

BELG

•

T R A - I E C

- P R O - C O N F O E - B E L G- T R - A IE C

(wapen)

(wapen)

(2e kroon)

( w a p e n )

(wapen)

(wapen)

(2e kroon)

•

+ •

• T"

Ty p e I V

Muntmees te r :

19 1629

'19a 1629

19b 1629

Johan v . Vianen

Stempelsnijder:

M O - A R G - P R O - C O N F O E * - B EL G *T R A - I E C

( w a p e n )

•

+

T R - A I E C (wa pen) +

- C O N F O E -

(wapen)

' +

R

N

K R U

KR N

K R U

K

LI

Aert v. Nijevelt

K

R

N

K

K

K

LI

R

K LI

Aert v. Nijevelt

R

F

K

•

•




Type V

Muntmeester: Johan Gerobulos

21

Stempelsnijder: Roelof v. Cuylenburgh

20

*20a

1648

1648

MO-ARG-PRO-CONFOE--BELG-TRA-IEC (wapen)

. •+

Type VI


21 1650

22 1651

22a 1651


M O

•

ARG

•

PRO

-

-CONFOE

•

BELG

•

TR

-A

-

.

maar gestreepte binnencirkels

(wapen)• -bloem- K

-bloem

KR

-bloem u

Type VII


22b

23

24

24a

24b

24c

k

25

25a

26

26a

26b

27

27a

27b

28

28a

28b

29

29a

30

1651

1652

1653

1653

1653

1653

1654

1654

1655

1655

1655

1656

1656

1656

1657

1657

1657

1658

1658

1659

MO•ARG•PRO

-CONFOE -BEL•TRA-


(wapen) •bloem u

•bloem

- T R A

-

(wapen)

) .

bloem

•bloem-

bloem

•bloem-

(wapen; •bloem.

— TR-Ai (wapen) •bloem

PR O — C O N FO E - B E L - T R A

- (wapen) •bloem

—

P R O — C O N F O E - B E L - T R A

-

(wapen) •bloem-

PRO—CONFOE A - (wapen) •bloem-

MO•ARG-PRO—CONFOE--BEL-TRA--

(wapen)• •bloem

•bloem-

•bloem-

vierkante proef

K u

R

K

N (piedf.)

u

u

u

MO-ARG-PRO - CONFOE•-BEL•TRA--

M O - ARG -P RO- -- CON FOE

(wapen)- -bloem-

-bloem

K

R

KR

K

K

R

N

(piedf.)

PRO-CONFOE -

M O - A R G - P R O — C O N F O E -

Kbru

KRÜN

R

K

K

LN



22

H. J. VAN DER WIEL

Type VII

Muntmeester: Johan v. Reyneveldt Stempelsnijder: Roelof v. Cuylenburgh

31 1668 mij niet voorgekomen, maar mogelijk volgens de muntbus

en eenmaal in handelaarscatalogus genoemd als jefimok

Type VIII

Muntmeester: Adr. van der Heyde Stempelsnijder: Pieter v. Cuylenburgh

*32 1675 MO.ARG-PRO- . -CONFOE-BEL.TRA-. (wapen) - -paaslam RU

32a 1675

M O - A R G -P R O - - C O N FO E K

33 1676

Type IX

Muntmeester: Johan van Romond Stempelsnijder: Pieter v. Cuylenburgh

34 1683 M O - A R G - P R O — C O N F O E - B E L - T R A - (wapen)

•

-roos u

*34a 1683

K

over 1677

35 1687

T R A

- ( w a p e n ) • -roos KR

36 1688

PRO

T R A

- ( w a p e n )

-roos

K

37 1694 P R O — C O N F O E T R A- (wapen)• -roos K

38 1695 — • — — Kbr

Type X

Muntmeester: Johan van Romond Stempelsnijder: Pieter v. Cuylenburgh

*39 1700

MO•ARG•PRO-•-CONFOE--BEL-TRA

-- (wapen) • -roos KRU

Na 1700 werden in Utrecht geen Nederlandse rijksdaalders meer ge

slagen; de muntmeester heeft dit waarschijnlijk wel vermoed en heeft de

kleine muntslag van het laatste jaar - er werden slechts 5705 stuks

geslagen - met extra zorg van een speciaal stempel laten slaan.

Halve rijksdaalder

gewicht 14,51 g gehalte 0,885

Type I (1 60 6- 1612 ) Verk. 103-4

Dit type komt geheel overeen met het eerste type van de hele

rijksdaalder; het omschrift luidt altijd:

M O - A R G - P R O - - CONFO-BELG-TRAIE-C

( w a p e n )




2 3

T y p e II ( 1 6 1 9 - 1 6 2 1 ) V e r k . -

Geheel analoog aan type II van de hele rijksdaalder, maar op kz

MO - A R G - P R O - - C O N F O • B E L G - T R A IE C

( w a p e n )

T y p e I II ( 1 6 2 2 - 1 6 2 6 ) V e r k . -

Vz: a ls type III van de hele r i jksdaalder

Kz: als type III van de hele rijksdaalder, maar zwaard en arm blijven

binnen de binnencirkel

T y p e IV (1 6 29 ) V e rk . -

Geheel analoog aan type IV van de hele r i jksdaalder , maar de

haarband van de k roon met ach te rkan t („ Ie k roon")

T y p e V (1 64 5 ) V e rk . -

Vz: a ls type III , maar met grof-geparelde binnencirkel

Kz: a ls type III van de hele r i jksdaalder , maar grovere le t ters

T y p e V I ( 1 6 5 0 - 1 6 5 1 ) V e r k . -

Geheel a ls type VI van de hele r i jksdaalder , maar met één l in t aan

de pijlenbundel

T y p e V I I ( 1 6 5 4 - 1 6 6 8 ) V e r k . -

Geheel als type VII van de hele rijksdaalder

T y p e V I I I (1 6 7 5) V e rk . -

Geheel a ls type VIII van de hele r i jksdaalder , maar ook op de

kz geen binnencirkel

Er heeft b l i jkbaar minder behoefte aan halve dan aan hele r i jksdaal

ders bestaan; ze werden in kle iner aantal geslagen, en na 1675 werd de

aanmunt ing ges taak t . Merkwaard igerwi js ge ld t d i t ook voor de ha lve

leeuwendaalders ( laats te s lag 1676) en de halve z i lveren dukaten ( laats te

slag 1674) . Het merendeel werd kenneli jk ui tgevoerd; ze z i jn tegen

woord ig ze ldzaam, en doorgaans s lech t bewaard geb leven . De mi j bekend

geworden jaa r ta l len v ind t men in de navolgende tabe l gerangsch ik t naar

muntmeester , s tempelsni jder , type en var ianten, onder vermelding van

hun even tue le aanwezighe id in de v ie r ee rdergenoemde musea .



24

T y p e I

Muntmees te r : Hendr ik v. Dompselaar

jaar ta l en omschrift op vz

H. J. VAN DER WIEL

1 1606

2 1610 -

*3 1611 -

4 1612 -

T y p e

II

Muntmees te r :

5 1619

1620

1620

1620

1620

1620

Stempelsnijder: N . van de V oge lae r

schei-teken

op kz

M O - A R G - P R O - - C O N F O - B E L G - T R A I E - C wapen)

• + • U

+ 2e kroon

RU

+ ov er 1608? K

+ + KR

Flo r i sv . Dompse laa r

M O • A R G - P R O - C O N F O - B E L G - T R A I E C •

Stempelsnijder: N. van de Vog e lae r

6a

6b

6c

6d

7

7a

- P R O - C O N F O - - C

- C -

- C

- P R O - - C •

1621

1621

- P R O -

C -

( w a p e n ) •

( w a p e n ) •

(wapen)

( w a p e n ) •

(wapen)

( w a p e n ) •

(wapen)

• + •

+

+

+

+

+

+

+

KR

R

U

C O N C R D I A

NT ais K

monogram

K

CON

over CNN

T y p e

III

Muntmees te r :

*8

8a

8b

8c

9

10

10a

11

12

1622

1622

1622

1622

1623

1624

1624

1625

1626

Flo r i sv . Dompse laa r

M O • AR G • P R O - C O N F O • B E L G • T R A I E C

O

.

: c

Stempelsnijder: Arent van Nijevelt

( w a p e n )

( w a p e n ) •

(wapen)

- O B E - L G • T R A - I E C -

(wapen)

• +

2e kroon

2e kroon

2e kroon u

T y p e IV

Muntmees te r : Johan van V iane n Stempelsnijder : Ar ent van Nijevelt

13 1629 MOARG-PRO-CONFO-BE-LG-TRA--EC (wapen)

•

+

RU

]S

K




25

T y p e V

M untm eester : Johan Gerob ulos Stempelsni jder : Fred erik van Vloock

* 1 4 1 6 4 5 M O A P G - P R O - C O N F O - B E L G - T R A I E C • ( w a p e n ) • + N

T y p e V I

M untm eester : Johan Gerob ulos Stempelsni jder : Roelof van Cu ylenb urgh

1 5 . 1650

MOARRGPPP-CONFOEE-EELG-TR-A-

(w ape n) + 2e kroon

' 1 6

1 6 5 1

P RO- CONFOE- BELG- TRA- I

-

( w a p e n ) -

KR

T y p e V I I

Muntmees te r : Johan Gerobulos

Stempelsni jder : Roelof van Cuylenburgh

17 1644 MO

17

M O - A R G - P R O - - C O N F O E - - B E L - T R A - -

18 1656

18a 1656

19 1657

19a 1657

19b 1657

20 1658

- P R O - - - C -

- P R O - - C -

- P R O - - C -

- A - -

- A - -

- A - -

- A - -

(w ap en )

(w ap en )

(w ap en )

• + • KR

l int omhoog

bloem

K

•bloem (vierkante

proef)

bloem•

R

•bloem- >

•bloem

bloem-

RU

T y p e V I I

M untm eester : Johan van Reynev eldt

*21 1668 P RO-

-c -

21a 1668

—

- P R O - •

-C -

Stempelsnijder: Roelof van Cuylenburgh

- A -

(wapen) b loem-

K

- A -

(wapen) b loem-

R

T y p e V I I I

M untmees te r : Ad r . van der Heyd e

*22 1675

22a 1675

M O - A R G • PRO- - C O N F O E

P R O — c

Stempelsnijder : Pie ter van Cu ylen burg h

- B E L ' T R A - (wapen) -paas lam

K

(wapen) -paas lam

R



26

H. J. VAN DER WIEL

Wan n ee r w e p ro b e ren t e a ch te rh a len w aa ro m d e m u n t v an ty p e

veranderde, b l i jk t ook hier dat het optreden van nieuwe stempelsni jders

of muntm eesters de voo rnaa ms te oorza ak is . T y p e II begin t b ij de am bts

aanvaard ing van de muntmees te r F lor i s van Dompse laer ; he t derde type

verschijnt bij het in dienst treden van de stempelsnijder Arent van

Ni jeve l t . Type IV , ook van d iens hand , word t ges lagen onder he t munt-

mees te rschap van Johan van Vianen . Het v i j fde type , onder de munt

meester Johan Gerobulos geslagen, t i jdens de eers te jaren dat de s tempel-

sni jder Roelof van Cuylenburgh aan de munt werkzaam was, is een

overgangstype; het ver toont géén van de voor deze s tempelsni jder ken

merkende e igenaard igheden , met name on tbreek t de g ladde b innenc i rke l .

Vermoedeli jk z i jn de oude poincoenen gebruikt . Pas bi j het zesde type

vinden we deze kenmerken terug. Als schei- teken op de voorzi jde s taat

nu een vierbladige bloem. Door Besier

2

werd di t teken als het munt-

meestersteken van Gerobulos beschouwd maar dit kan niet juist zijn,

want de halve r i jksdaalder van 1668, en de z i lveren dukaten van

1663-1673 hebben d ieze l fde b loem, en z i jn onder he t muntmees te rschap

van Johan van Reyneveldt geslagen. De vierbladige bloem is veeleer een

voor Roelof van Cuylenburgh karakter is t iek teken, een s tempelsni jders-

merk, en a ls zodanig een zeldzaam verschi jnsel . De muntmeesters tekens

zijn in deze tijd bijna alti jd afgeleid van de familiewapens der munt

meesters . Het wapen van de famil ie Gerobulos ver toont een ouderwets

s tuur rad (gerobulos i s een Gr iekse „ver ta l ing" van Oudraed t ) . D i t s tuur

rad komt voor als meesterteken op een zilveren bakje uit 1629 (Rijks

museum Amsterdam) , gemaakt door de Utrech tse goudsmid Roelof

Gerobulos , de vader van de muntmees te r . A ls deze een muntmees te rs -

teken gébruikt zou hebben, had hi j zeker een s tuurrad gekozen. Type VII

is in zoverre een uitzondering, dat zowel muntmeester als stempelsnijder

gelijk zijn aan die van type VI. De verandering van de archaische

J

in

de modernere i van het jaar ta l , en de verdere verkort ing van de pro

v inc ienaam (van TRAIEC v ia TRAI n a a r TR A

)

zijn m.i. afkomstig van de

stempelsnijder, en niet van een initiatief van de muntmeester. In het

laa ts te geva l zou de verander ing ook op de andere munten te verwachten

zijn geweest, maar de dukatons houden de j tot 1679, en de zilveren

du ka ten tot 1711; op de duk ato ns blijft de afkorting alti jd

TRM,

en op

de zi lveren dukaten vinden we de afkort ing TRA pas in 1680.

Type VIII is in de eers te plaats z i jn onts taan verschuldigd aan de

nieuwe i jzersni jder Pieter van Cuylenburgh, maar door de aanwezig

he id van he t paas lam tevens kenmerkend voor de muntmees te r Adr iaen

van der Heyde. Type IX, van dezelfde s tempelsni jder , wordt geken-




27

merkt door de rozet van de muntmeester van Romondt; type X, met z i jn

voor de r i jksdaalder ui tzonderl i jk f raai s tempel , is vermoedeli jk onts taan

als gevolg van een wenk van de muntmeester , d ie meer dan de i jzer

snijder zich ervan bewust zal zijn geweest, dat dit de laatste slag zou zijn.

Bij de var ianten heb ik di tmaal ook enige aandacht gewijd aan de

schei- tekens op de voorzi jde . Vermoedeli jk geven zi j een aanwijzing

over de munters, of over de partijen zilver waarvan zij afkomstig zijn.

In de jaren dat er opval lend veel r i jksdaalders geslagen zi jn , v inden we

verschillende schei-tekens in hetzelfde jaar.

Het aantal geslagen exemplaren is meestal n ie t per jaar op te geven,

o m d a t d e p ro ces sen -v e rb aa l v an d e m u n tb u so p en in g en en ig e - j a r en

tesamen p legen te vera ntw oord en. B ovendien wo rde n ' de halve r i jks

daa lders met de he le onder één pos t veran twoord , waarb i j twee ha lve

als één hele berekend worden. Wel kunnen we een tabel opste l len van

de geslagen aantal len, gerangschikt per type. Alleen van type I is de

opgave te laag , want de 6e muntbus van Hendr ik van Dompse laer i s

nie t bekend. De grote meerderheid van de geslagen s tukken zi jn hele

rijksdaalders gew ees t; va n één jaa rta l is de ve rho ud ing on s be ke nd : in

1629 we rden 1180 halve tegen 74 720 hele geslagen. D e aan m aak van

1648 betrof w aarschijnlijk alleen hele rijks daald ers.

Type I

Type II

Type III

Type IV (1629)

T ype V 1648)

Type VI

Type VII

Type VIII

Type IX

Ty pe X (1700)

58 030

1 658 359

364 544

75 310

26 610

66 755

259 355 (waa rvan 21 530 in 1668)

26 235

87 345

5 705

To taa l 2 628 248

Als men het to taal vergel i jk t met dat der leeuwendaalders (4 430 880)

en der duka to ns (8 092 616 ) , en boven dien in aanm erk ing neemt d a t de

r i jksdaa lders van be te r geha l te waren en dus g raag versmol ten werden ,

is het niet te verwonderen dat de rijksdaalders zoveel zeldzamer zijn.



28

H . J. V A N D E R W I E L

1 H. J. va n der W iel, Driegulden s, guldens en halv e guldens van Utrecht, JM P 47

( 1 9 6 0 ) ,

p. 59; Duk atons en halve dukatons va n Utrecht, JM P 48 (19 61 ), p. 43;

Leeuwendaalders van Utrecht, JMP 49 (1962), p. 41; Zilveren dukaten van Utrecht,

JMP 51 (1964), p. 1 .

Utrecht, 1890.

S U M M A R Y

The author continues his detailed chronological treatment of the seventeenth- and

eighteenth-century coinage of the province of Utrecht with a survey of the different

types and epigraphical variations of the rijksdaalders and half-rijksdaalders which were

struck at Utrecht from 1606 to 1700. Again type changes are found to coincide with

changes of die-cutters. In an introduction the author discusses the causes which led to

the introduction of this denomination and to its decline.



PLAAT II

21b

42b

W

3

Vondst Serooskerke Bourgondische Nederlanden



PLAAT III

3

35

36 39

43a 43b

45

52 52

Vondst Seroo

skerke

Republiek der Ver

Nederl

anden



P T

IV

57 ^ ^ ^ ^ ^^^^^ 57

Vondst Serooskerke: epubliek der Ver Nederlanden

Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel

Documents

Transcript of Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel