Pionieren met demografische transitie in Noord-NederlandLectorale rede

Responsieve Regiodr. E.A.M. (Elles) Bulder

Responsieve RegioPionieren met demografische transitie in Noord-NederlandLectorale rede

dr. E.A.M. (Elles) Bulder

44

Lectoraat:

Krimp & Leefomgeving

Dr. E.A.M. Bulder

Postbus 3037

9701 DA Groningen

Tel: 050 595 4524

Email: e.a.m.bulder@pl.hanze.nl

www.noorderruimte.nl

Colofon

Auteur: dr. E.A.M. (Elles) Bulder

Eindredactie: Rixt Froentjes

Uitgever: Kenniscentrum NoorderRuimte Hanzehogeschool

Groningen, februari 2017

Layout: Canon Business Services

Vertaling: BRICKS Tekst & Translation

Fotografie omslag: Luuk Steemers

Drukkerij: Grafische Industrie De Marne

ISBN: 9789082663501

Afbeelding voorzijde: Detail van een schilderij van Adriana Plagketi,

MFA Painting student bij het Frank Mohr Institute

© 2017 Elles Bulder

Application for the reproduction of any part of this book in any form should

be made to the author. No part of this publication may be reproduced, stored

or introduced in a retrieval system or transmitted in any form or by other

means (electronic, mechanical, photocopying or otherwise) without

the author’s prior, written permission.

5

Inhoud

Voorwoord1 Inleiding 9

2 Desamenstellingvandebevolkingverandert 11 2.1 Maarliefsttweedemografischetransities… 11 2.2 …enselectievebevolkingskrimp 14

3 Begeleidenenbenutten,maarwatisdaarvoornodig? 19 3.1 Wiebepaaltwatleefbaarheidis? 19 3.2 Veerkracht 21 3.3 Waardetoekenningenwaardecreatie;eenvoorbeeld 22 3.4 Decompleteregio 25

4 Pionierenmetdemografischetransitieenselectieve 27 bevolkingskrimpinNoord-Nederland 4.1 Agefriendlyenvironments 27 4.2 Sociaaleconomischevitaliteit 29 4.3 EDRiTen‘KunstcontraKrimp’;de 30 Innovatiewerkplaatsalsmethodeenalsinterventie

Bronnen 33

6

You must be the change you wish to see in the worldMahatma Gandhi

7

Voorwoord

Noord-Nederlandstaatvooreenaantalwereldwijdeenmeerspecifiekregionaalgebondenmaatschappelijkeuitdagingen.VanuithetSamenwerkingverbandNoordNederland(SNN)stimuleren,faciliterenenverbindenwijambitiesgerichtopdeontwikkelingvanNoord-Nederland.DaaromhebbenwijalsSNNeenNoordelijkeInnovatieagendagepresenteerdvoordeperiode2014-2020.Metdezeagendaleggenwijalsregiodelathoog.Hetuiteindelijkedoelisomingezamenlijkheidtekomentoteenveerkrachtigeregiodiebekendstaatomdevernieuwendemanierwaaropwemaatschappelijkeneconomischvoordeelbehalenuitinnovatieophetgebiedvangezondlevenenduurzameproductieineenaantrekkelijkeomgeving.Daartoewillenwijonderzoekbenutten,innovatiesrealiserenenondernemerschapstimuleren.

Wewillenonsonderscheidendoordevernieuwendemanierwaaropwemaatschappelijkeneconomischvoordeelbehalenuitinnovatieophetgebiedvangezondlevenenduurzameproductieineenaantrekkelijkeomgeving.Eenleefomgeving,aangepastopdegroependiehiergebruikvanmakenendaarmetplezierwonen,lerenenwerkenpastdaarbij.EvenalseenMKBdatkrachtigerisenmeerinternationaalgeoriënteerd.Zowillenwijnaasteconomischeookmaatschappelijkeimpactrealisereninonzeregio.Onderzoeknaardewerkzamebestanddelenvanderesponsieveregiodraagthieraanbij.Daaromwensikdenieuwelectorenhaaronderzoeksgroepveelsuccesmethetrealiserenvandedoelendiezijsteltinhaarinstallatierede.

RenéPaas

VoorzitterDagelijksBestuurSNN

8

9

1 Inleiding

GeachtbestuurenmanagementvandeHanzehogeschoolGroningen,bestestudentenendocenten,collegaevanhetKenniscentrumNoorderRuimte,collega-lectorenendocentonderzoekers,ledenvanhetKennisnetwerkKrimpNoord-Nederland,bestuurders,beleidsmakersenprofessionalsuithetwerkveld,vertegenwoordigersvandeRUGenanderekennisinstellingen,lievefamilieenvrienden,ikheetuallenvanhartewelkombijhetuitsprekenvanmijnlectoralerede.

Op29november2010werdinopdrachtvandedrienoordelijkeprovincieshetKennisnetwerkKrimpNoord-Nederland(KKNN)opgezetdoorhetKenniscentrumNoorderRuimtevandeHanzehogeschoolGroningenendeFaculteitRuimtelijkeWetenschappen(FRW)vandeRijksuniversiteitGroningen.Doelvanditnetwerkwasenisdenetwerkfunctieenhetdelenenontwikkelenvankennis.Daarmeewerdeenbelangrijkestapgezetinhetproces,waaringeleidelijkaaninbrederekringerkendwerddatzicheenvoorNederlandsebegrippennieuwdemografischprocesvoltrokdatconsequentieshadopveelterreinen.In2012werdhetlectoraat‘Krimp&Leefomgeving’ingesteldaandeHanzehogeschoolGroningen.Indeperiode2012-2015richttedr.ir.SabineMeierzichmetditlectoraatoppraktijkgerichtonderzoeknaarhetdagelijksleveninkrimpgebieden.In2015werdhetfundamentonderhetkrimpdebatinNoord-NederlandgecompleteerdmethetinstellenvandebijzondereleerstoelbevolkingsdalingenleefbaarheidvoorNoord-Nederland,waarop1septembervandatjaarprof.dr.ir.BettinaBockisbenoemd.

BinnendezedrieslaghebikdeeerhetlectoraataandeHanzehogeschoolGroningenopnieuwinvullingtemogengevenenaantepassenaandeactuelevragenbinnenhetonderwijseninhetwerkveld.Datikzelfwoonachtigbenineenkrimpregioendaaral25jaaralsondernemeractiefben,isdaarbijnietonbelangrijk.Deleidraadvoordeherinvullingvanhetlectoraatvraagtomeenherbestemming-omintermenteblijven.Onderdetitel‘Responsieveregio.PionierenmetdemografischetransitieinNoord-Nederland’beschrijfikdewijzewaaropikdaarsamenmetdocentonderzoekers,studenten,werkveldpartnersenpartnersbijanderekennisinstellingeninvullingaanhooptegeven.Hierbijisdetitel‘Responsieveregio’gekozenomteonderstrependatNoord-Nederlandeentransitiedoormaaktwaarbijhetvangrootbelangisdathet‘antwoord’opdeontwikkelingenuitderegiozelfvoortkomt.

10

11

2 De samenstelling van de bevolking verandert

2.1 Maar liefst twee demografische transities …InmiddelsiserzoveelgezegdengeschrevenoverbevolkingskrimpdatikergevoeglijkvanuitkangaandatuingrotelijnenbekendbentmetwatbevolkingskrimpisenwaarhetzichinNederlandvoltrekt.Daarwilikhetvanmiddagdanooknietmetuoverhebben.Waarikhetwelmetuoverwilhebben,datzijnverschillendemaatschappelijkeaspectendiebelangrijkzijnvoorhetbegeleidenenbenuttenvanbevolkingskrimp.Enwaarvoorgeldtdatmeerkennisovereninzichtindewerkingeninteractievandezeaspectenvannutkanzijnvooreeneffectieveinterdisciplinairebenaderingdoortoekomstigeenhuidigeprofessionals.DetoekomstigeprofessionalsvanuitdeopleidingenBuiltEnvironment,FacilityManagement,IndustrieelProcuctOntwerpen,Vastgoed&Makelaardij,BeeldendeKunstenVormgevingenPopcultuurendehuidigeprofessionalsdiemomenteelbijvoorbeeldwerkzaamzijnbijoverheden,corporaties,bureausenorganisatieswerkzaamindesectorvastgoedenmakelaardij.

AllereerstwilikkortingaanopdedemografischeontwikkelingendieopmacroniveauspelenendiedecoulissenvoordebevolkingskrimpinNoord-Nederlandvormen.In1953presenteerdeFrankNotesteindeeersteconsistentetheorieoverderelatietusseneconomischeendemografischeontwikkeling,dieleiddetoteenhistorischedalingvanmortaliteitenfertiliteitinWest-Europavanafdeachttiendeeeuw.Heteindpuntvandezetransitiewaseenstationairgroeiendebevolkingmeteengemiddeldelevensverwachtingvanhogerdan70.Ondanksdekritiekdiedezetheorieindeloopderjarenkreegomdathijtestatischwasenteweinigverklarendevariabelengebruiktevoorhetproces,staandetransitiezelfendevergrijzingdiehierhetgevolgvanisvoordewestersewereldnietterdiscussie(Bulder,1993).

RuimdertigjaarlaterlanceerdenLesthaegheenVanderKaahuntheorieoverwatzijdeTweedeDemografischeTransitienoemden(LesthaegheenVanderKaa,1986).Dezetransitie,dievanafdejarenzestigvandetwintigsteeeuwinWest-EuropaenNoord-Amerikazichtbaarwerd,zetteonderandereindooreeningrijpendewijziginginhetnormen-enwaardenpatroon.Eenuitgesteldefertiliteit,eenoptermijndalendebevolkingwanneerdezenietwerdaangevuldvia‘vervangingmigratie’eneentoenemendevariatieinhuishoudstructurenwarenhetgevolg.Doorhetstijgenvandelevensverwachtingincombinatiemetdedalendefertiliteitzetteeengeleidelijkevergrijzingvandebevolkingin.

DedemografischeontwikkelingendiemomenteelvoorNederlandtezienzijnenvoorspeldworden,passenbinnenhetdoorLesthaegeenVanderKaagepresenteerdebeeld(zieookfiguur1).Defertiliteitissindseindjarenzestigdoordeintroductievananticonceptiemiddelen,destijgendewelvaartenveranderendenormenenwaardengeleidelijkaangedaaldtotonderhetvervangingsniveau(gemiddeld2,1kindpervrouw).Debevolkingvergrijstenhetaantalzeerouden(80-plus)binnendebevolkinggroeitonevenredig.Enookdestructuurvanhuishoudensverandert.VolgensdelaatsteprognosesvanhetCBSzaldeNederlandsebevolkingnaastdezestructuurveranderingvanaf2038inzijngeheelgaankrimpen,vooropgestelddatdeimmigratienietvoordeverliezencompenseert(Stoeldraijere.a.,2016,vanDuinenStoeldraijer,2014).Alin2016groeidedebevolkingvanNederlandvooraldoorimmigratie(CBSb).

Figuur 1: De leeftijdsopbouw van de Nederlandse bevolking in 1969 en 2040

Bron: CBS

12

13

DestructuurvandehuishoudensinNederlandverandert.DaardoorzalhetkomendedecenniumhetaantalalleenstaandeninNederlandnaarverwachtingforstoenemen.Globaalgezienzijnerdriefasengedurendedelevensloopwaarinmensenalleenstaandzijn:

• Opjongeleeftijd,doordatjongvolwassenennahetverlatenvanhetouderlijk huisenkelejarenalleengaanwonen.Dezeeenpersoonshuishoudensbevinden zichvooralindegroterestedenwaarjongerenvoorstudieenwerknaar toetrekken.• Opmiddelbareleeftijd,doordatmensennahetuiteenvallenvaneenrelatie weeralleengaanwonen.DezehuishoudenstreffenweoveralaaninNederland.• Ophogereleeftijd,nahetoverlijdenvandepartner.Dittypehuishouden komtrelatiefgezienvakervoorinregio’smetbevolkingskrimp.

Figuur 2: Een- en meerpersoonshuishoudens in 2015 (waarneming) en 2040 (prognose)

Bron: CBS

Infiguur2isteziendatdeverwachtegroeivaneenpersoonshuishoudensvoornamelijkgeldtbinnendeleeftijdscategorie65–80jaar,terwijlvoorpersonenvan80jaarenouderhetaantalzelfsverdubbelt(CBSc).Indeoverigeleeftijdscategorieënwordteenveelbeperkteregroeiverwachtofblijfthetaantalconstant.

14

Hetspreektvoorzichdatdezestructureleveranderingenindesamenstellingvandebevolkingconsequentiesheeftopvelerleigebied(Lesthaeghe2014).Eenaantalmaatschappelijkeuitdagingendathiervanhetgevolgiswilikhierbenoemen.• deuitdagingendieeensterkvergrijzendesamenlevingmetzichmeebrengt;• wanneerdebevolkingsomvangenigszinsstabielendeopbouwenigszinseven- wichtigmoetenblijvenvraagtditaandachtvoordeintegratievanmigranten;• hetomgaanmetdeontwikkelingnaarmeerdiversiteitinhuishoudstructuren;• hetondervangenvanarmoedebinnenbepaaldetypenhuishoudingenzoalsdie vanalleenstaandeneneenoudergezinnenendedaaruitvoortvloeiendeexclusie.

Laterzaliktoelichtenwelkevandezeuitdagingenikoppakbinnenmijnlectoraat.

2.2 … en selectieve bevolkingskrimpDedemografischeontwikkelingendiehierbovenwordenbeschrevengeldenvoorNederlandalsgeheel.Regionaaliserechtersprakevaneentempoverschil,onderanderedoordatergelijktijdigookanderedemografischeprocessenspelen.EéndaarvanisdeselectievebevolkingskrimpdiemomenteelineenaantalruraledelenenkleinerestedenvanNoord-Nederlandplaatsvindt.Debevolkingkrimpt,maarnietgelijkmatigoveralleleeftijdenengroepen.

DedalingvandenatuurlijkeaanwaswerdvoorheteerstzichtbaarinDelfzijlin1996.Inmiddelszijnwe20jaarverderenwetenweveelmeeroverkrimp(zieooktabel1).NicovanNimwegenlanceerdein2009hetbegrip‘selectievekrimp’(VanNimwegenenHeering2009).Datbegripsteltonsinstaatombijstudievanbevolkingskrimprekeningentehoudenmetverschillendemotievendiegedurendedelevensloop

15

aandebasisliggenvanhetbesluitomteverhuizen.Zoverhuizenjongerenuitderegiovoorhogeronderwijs,trekkengezinnenweguitdestadopzoeknaarmeerleefruimte,ofvertrekkenouderenuitkernenzondervoorzieningen.

Tabel 1: Bevolkingsdaling in krimp- en anticipeerregio’s in Noord-Nederland sinds het jaar van de grootste omvang

Bron: Derks, W. Barometer Krimp. Actuele bevolkingsontwikkeling in regio’s met structurele bevolkingsdaling.

7 januari 2016. P.8.

www.vanmeernaarbeter.nl/sites/vanmeernaarbeter.nl/files/BAROMETER%20KRIMP%20jan%202016.pdf

* Gemeente De Marne, de DEAL-gemeenten en Oost-Groningen zijn vanwege de beschikbaarheid van data in

deze tabel samengevoegd en vallen dus onder de noemer NO-Groningen.

** NO Groningen had een eerdere top in 1981.

*** Berekend met niet afgeronde cijfers.

**** Topkrimpgebied: de bevolking daalt naar verwachting met 16% tot 2040.

***** Anticipeergebieden: gebieden waar de bevolking nu nog niet daalt, maar in de toekomst wel. De

verwachting is dat hier het aantal inwoners tot 2040 met 4% daalt. (https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/

bevolkingskrimp/inhoud/krimpgebieden-en-anticipeergebieden).

Hetverhuizenvanjongegezinnenuitdestad,ookwelsuburbanisatiegenoemd,isopditmomentnietechtvanbelanginNederland.Hetwegtrekkenvanjongerenvoorhogeronderwijsenhetverhuizenvanouderennaarkernenmetmeerrelevantevoorzieningenwel.Vooraldezelaatstetweeverhuisstromenbepalendestructuurvandebevolkingendewoning-enarbeidsmarktindorpenenstedeninkrimp-enanticipeergebieden.

Regio Type Topjaar

inwoners

in

Inwoners

in topjaar

(n)

Inwoners

per

1/1/15 (n)

Totale

daling

sinds top

(%)***

NO Groningen* Krimpregio**** 2003** 236.000 222.000 5,9

Friesland Provincie 2011 647.000 646.000 0,2

NW Friesland Anticipeerregio***** 2004 83.000 81.000 2,6

NO Friesland Krimpregio 2006 127.000 124.000 2

Friese Waddeneilanden Anticipeerregio 2001 11.000 10.000 0,5

ZW Friesland COROP-regio 2014 135.000 135.000 0,2

ZO Friesland Anticipeerregio 2015 187.000 187.000 0,03

Drenthe Provincie 2011 491.000 489.000 0,6

Oost-Drenthe Anticipeerregio 2010 197.000 194.000 1,8

Noord-Drenthe COROP-regio 2012 190.000 190.000 0,2

16

Detreknaarstedenopzoeknaareenbeterperspectiefiszekernietnieuw.HetleiddeErnestGeorgeRavensteinerin1885altoeomopgrondvanzijnobservatiesinGroot-Brittanniëzijnzevenwettenvoormigratieteformuleren.Commercialiseringenproletariseringwerdendemotorachtermigratieindenegentiendeentwintigsteeeuw(LucassenenLucassen2011).Veelalleenstaandejongemannenengezinnenverhuisdenhierdoorvanhetplattelandnaardestedenwaardeopkomendeindustriebehoeftehadaanvooralveellaagopgeleidearbeiders.Dehuidigebinnenlandsemigratielaatechtereenanderbeeldzien.

TonyFieldinglanceerdedaaromdemetafoorvanderoltrap,waarbijvooraljongemensenindestadeenopleidingvolgenencarrièremakenenzodoendehunsociaaleconomischepositieverbeteren(Fielding1992).MeerrecentonderzoekheeftookvoorNederlandalsgeheeleninNoord-Nederlandaangetoonddatdegrotestedenfungerenalsmagnetenvoorjongerendieeenhogereopleidingwillenvolgenenvervolgensnaareenbeterbetaaldebaanwillendoorstromen(PBLa,Venhorst,2012,Huisman2013,Lattene.a.2006).Indestedelijkeagglomeratiesconcentrerenzichnamelijkdebeterebanenindedienstensectoren,vanwegedeagglomeratievoordelen1ookeenmeerdiverspakket,vanvoorzieningen(Glaeser2011,StorperenManville2006,StorperenScott2009).Hetspreektvoorzichdatwanneerergensbevolkingsgroeioptreedtvanwegeinternemigratie,daternoodzakelijkerwijzeergensandersbevolkingskrimpoptreedt.Eenontwikkelingdieookwelhetwaterbedeffectwordtgenoemd(Hospers2010).Ofderecentelijkgeconstateerdedalingindezetrekeentijdelijkgevolgisvandeinvoeringvanhetnieuwestudiefinancieringsstelselofeentrendbreukzaldetoekomstuitmoetenwijzen(CBSd).

ZoalsgezegdiserregionaalgezieninNederlandsprakevaneentempoverschilwatdeeffectenvandeTweedeDemografischeTransitiebetreft.Deselectievebevolkingskrimpdoorhetwegtrekkenvanjongerenheeftindekrimp-enanticipeergebiedeninNoord-Nederlandnamelijkalsbijeffectdatdevergrijzingvandebevolkingzichhierverhoudingsgewijssterkerdoorzet.Nietalleenhetaandeelvandeouderen,maarookhetpercentagezeeroudenneemtsnellertoedanindeniet-krimpregio’svanNederland.Mededaardoorbestaathiermomenteelalmeerdan50%vandeeenpersoonshuishoudensuitalleenstaandenopAOW-gerechtigdeleeftijd(PBLb).

Overigensishetnietalleendeaan-ofafwezigheidvanhogereopleidingenenbeterbetaaldebanendieinternemigratiebepaalt.Veelstudieszijnintussengewijdaan(regionaalbepaalde)migratiemotieven.Factorendiehieringenoemdwordenzijn

1 De gezamenlijke toegang tot bijvoorbeeld de plaatselijke infrastructuur (zoals wegen en vliegvelden) en hoog-

waardige intermediaire producten en diensten van leveranciers en specialisten op de regionale arbeidsmarkt. Door de

grotere interne markt kunnen bedrijven en instellingen beter inspelen op de verschillende voorkeuren van consumenten,

waardoor deze van een breder aanbod van winkels, horeca, recreatie, cultuur en onderwijs kunnen genieten.

17

debrederesociaaleconomischestructuurvaneenregio,deliggingvaneenregiotenopzichtevandegrens,hetkaraktervanhetaangrenzendegebied,historischgegroeideruimtelijkestructuren,dedirectenabijheidvaneengroeiregio,de(kwaliteitvande)woningvoorraadenhoedieovereenstemtmetdewensenvan(toekomstige)bewoners,lokale(politiek-bestuurlijke)actorenendekwaliteitvaneengebiedintermenvanmilieuennatuur(Hoekveld2012,Hoekveld2014).Aandeanderekantzijnerookfactorendiemensenjuist‘binden’aanhunregio:socialeenleefomgevingsfactorenzoalsdenabijheidvanouders,departnerenvriendenende(zelftoegekende)karakteristiekenvandethuisregioblijkenvoorde‘blijvers’vangrootbelang(Thissene.a.2010,HaartsenenThissen2014).Deconclusiediehieruitgetrokkenkanwordenisdaterzeerwaarschijnlijkveelverschillendefactorenalleenofinwisselendecombinatiesmeespelenbijdeafwegingomaldannietintra-ofinterregionaaltegaanverhuizen.Eenaantalvandezefactorenisalgemeenvanaard,eenaantalisregionaalbepaald.

Deaardvanderelatietussenbevolkingskrimpeneendeelvandeeerdergenoemdefactorenisnietinalleopzichtenduidelijk.JosjeHoekveldsteltnaaraanleidinghiervanvoorombevolkingskrimptezienalseencirculairproceswaarbijbevolkings-ontwikkeling,arbeidsmarktontwikkeling,migratieendienstenniveauelkaaronderlingindetijdgezienbeïnvloeden.Uiteindelijkzalinditproceseennieuwevenwichtontstaan,datdoorexternebeïnvloedingsnellerdichterbijgebrachtkanworden,danweldoorinwerkingvanexternefactoren(opnieuw)verstoordwordt.

Figuur 3: Bevolkingsontwikkeling en de factoren die er op van invloed zijn; een circulair proces.

Bron: J.J. Hoekveld Urban Decline within the Region. Understanding the Intra-regional Differentiation in

Urban Population Development in the Declining Regions Saarland and Southern-Limburg. P.44.

18

Hetonderzoekenvanderelatietussensociale,economischeenculturelefactorenenbevolkingskrimpinNoord-NederlandinanalogievanhetdoorHoekveldgevisualiseerdecirculaireproces(figuur3)isdebijdrageaandeopbouwvanwetenschappelijkekennisdieikvanuitditlectoraatdekomendeperiodenastreef.

19

3 Begeleiden en benutten, maar wat is daar voor nodig?

InhetboekKrimp!uit2010benoemtGert-JanHospersvierfaseninhetkrimpbeleid:bagatelliseren,bestrijden,begeleidenenbenutten.IndatzelfdejaarpubliceerthetPlanbureauvoordeLeefomgeving(PBL)haarrapportVan bestrijden naar begeleiden: demografische krimp in Nederland.Eninmaart2011presenteertdeSERhaarnogsteedsactueleadviesBevolkingskrimp benoemen en benutten.Naastuitdagingendieervoordesamenlevingalsgeheelliggen,wordtookvoortdurenddenadrukgelegdoppotentiëlekansendiebenutkunnenworden.DeSERgeeftaandathettransitiebeleiddathierrandvoorwaardelijkvoorismaatwerkis,juistdoordevelefactorendievaninvloedzijnopdeontwikkelingen(SER2011).Hoekunnenwedantochalsburgers,overheden,organisatiesenkennisinstellingenmetelkaareenkadercreërenwaarbinnenwe,gebruikmakendvaninmiddelsbeschikbarekennisenervaring,dezeopgaveopmaatgesnedenopkunnenpakken?Datbegintmetheldermakenwatweverstaanondereenaantalgangbaretermenbinnendediscussierondbevolkingskrimpinrelatietotkansenenbedreigingen.Zodatweiniedergevalwetenwaarwehetoverhebbenwanneerwebepalenwatwegaandoeneneeninschattingkunnenmakenvandeeffectenvanonshandelen.Opdezeplekwilikhiereenaanzetvoorgeven.

3.1 Wie bepaalt wat leefbaarheid is?Dedemografischetransitieendeselectievebevolkingskrimphebbenbeideinvloedoponzeleefomgeving;datstaatinmiddelsalseenpaalbovenwater.Maarookopdeervarenleefbaarheiddaarvan?Deleefomgevingdiehiercentraalstaatisdemenselijkehabitat,oftewelderuimtewaarinmensenactiviteitenontplooienzoalswonen,werken,hetaangaanvansocialecontacten,hetontvangenvanzorg,zichverplaatsenenrecreëren.Hoewelerdiscussieisoverhoedezeruimtetebegrenzen,iserovereenstemmingoverhetfeitdatdeleefomgevingnahetafgrenzenconcreetteduidenis.

Integenstellingtothetbegripleefomgeving,is‘leefbaarheid’eenmeernormatiefgeladenconcept(Thissen2008).Hetgeeftnamelijkuitdrukkingaandekwaliteitvanderelatietusseneenmensenzijnleefomgeving,waarbijdesubjectievebelevingvanhetindividuvooropstaat(VanDorst2007).Dathoeftechterniettebetekenendathetbegripverwatertenverwordttoteenpolitiekeslogan.IndatopzichtwaarschuwtVeenhoventerecht:

“Determleefbaarheidleentzichoverigensgoedvoorretorischgebruik.Hetwoordsuggereertzowelomvattendheidalsobjectievenoodzaakenlaatveelruimtevoorinvulling.Opdelangeduurwordtzulksuggestiefwoordgebruikechtersleets.

20

Alsergeenduidelijkerbetekenisaanverbondenwordt,zalhetdaaromspoedigweerinonbruikraken.”(Veenhoven2000).

Vaakwordtdoordedisciplinevanwaaruitgewerktwordtbepaaldwelkedomeinenbetrokkenwordenbijdebeschouwingvanleefbaarheid;eenmilieukundigekijktandersnaardeinvullingvanleefbaarheiddaneenruimtelijkewetenschapper,eengezondheidswetenschappereneensociaalpsycholoog.In2004construeerdenLeidelmeijerenVanKampeengrafischoverzicht(figuur4)metdeverschillendedimensiesvanleefbaarheiddiezijindevakliteratuurhaddengevonden(LeidelmeijerenVanKamp2004).Ditoverzichtillustreertduidelijkdeveledimensiesensubdimensiesdiegehanteerdworden.

Figuur 4: Domeinen van leefbaarheid en kwaliteit van leven

Bron: Leidelmeijer, K. en I. Van Kamp. Kwaliteit van de leefomgeving en leefbaarheid. RIVM-rapport,

Bilthoven, 2004.p.63.

21

Voormeerkennisoverderelatietussenbevolkingsontwikkelingendeervarenleefbaarheidinverschillenderegio’sinNoord-Nederlandwilikvooralfocussenopdevolgendedimensiesvanleefbaarheid:

• Gemeenschap(socialerelaties,socialenetwerken,familie)• Economie(inkomen,werkgelegenheid,onderwijs)• Toegangtot(openbare)voorzieningen(gezondheidszorg,mobiliteit,recreatie)• Cultuur(kunst,erfgoed,waarden)• Gebouwdeomgeving(ontwerp,historischgegroeideruimtelijkestructuren,

infrastructuur)

Interactiestussendedimensiesenmetanderedimensies(bijvoorbeeldnatuurenmilieu,gezondheidenveiligheid)zullendaarnaastaandachtkrijgenindesamenwerkingmetpartnersinhetalgemeenendelectoratenbinnenNoorderRuimteinhetbijzonder.

BijdepraktischeuitwerkingvandezeintentiesnaarfeitelijkeprojectenwordendemeestrecenteinzichtenvoorNoord-Nederlandmeegenomen.ZoheeftrecentonderzoekdoorCMOSTAMMaangetoonddatindeGroningerkrimpregio’sdeervarenleefbaarheidmeerisafgenomendaninniet-krimpregio’s(www.sociaalplanbureaugroningen.nl).Deredenendieinhetkadervanditonderzoekgenoemdwordenvoordeverminderdeleefbaarheidzijnhetsluitenvanvoorzieningen,leegstandenachterstalligonderhoudaanpandenentuinen,overlastendeafnamevansocialecontacten.Eenvooruitgangindeleefbaarheidisvooraltedankenaannieuweinitiatievenzoalsdebouwvaneennieuwespeeltuinendeherinrichtingvanhetdorpscentrum,debouwvannieuwehuizenenmeerbedrijvigheidindestraten.DaarnaastisinhetkadervanhetWoningmarkt-enLeefbaarheidsonderzoekAardbevingsgebiedGroningendoorBoelhouwere.a.geconcludeerddat,bijeenvergelijkingindewaarderingvandeleefbaarheidtussenaardbevingsgebiedmétenaardbevingsgebiedzónderbevolkingskrimp,deindrukisontstaandatereengroterematevanontevredenheidoverdeleefbaarheidbestaatinaardbevingsgebiedenwaartevenskrimpvoorkomt(Boelhouwere.a.2016).

3.2 VeerkrachtNaastexternefactoren,zoalsoverheidsbeleidaangaandedespreidingvanrijksdiensten(Rijksoverheidb),zijnerookkwaliteitenvaneensamenlevingofgemeenschapdievaninvloedkunnenzijnopbevolkingskrimpendaarmeeopdeervarenleefbaarheid.Voorbeeldenhiervanzijnhetaan-ofafwezigzijnvansocialekapitaalenveerkracht.Veerkrachtof‘resilience’iseenconceptdatinverschillendesocialewetenschappeningangheeftgevonden.

22

RebeccaRolfe(Rolfe,2006)steltdatveerkrachthetvermogenisvanindividuen,families,organisatiesengemeenschappenomeffectieftereagerenopbelangrijketegenslagengevaar.HeikeDelfmann(Delfmanne.a.2013)noemtinnavolgingvanEdWildingvierdimensiesdievanbelangzijnvoorhet‘bouwen’vaneenveerkrachtigegemeenschap,teweten:

(1)Gezondemensen;(2)Inclusieve,creatievecultuur;(3)Localeeconomie;(4)Relatiestussengemeenschappen.

VolgensWildingbeginthetbouwenvanveerkrachtbijhetopdemeestefficiëntemaniergebruikmakenvandeindegemeenschapaanwezigeassetsvoorwelzijnensocialeeneconomischeontwikkeling.Dezebenaderingsluitgoedaanbijdeuitkomstenvanonderzoekwaaruitblijktdatregionalefactorenmedebepalendzijnvoorhetontstaanvanbevolkingskrimp.Juisthierdoorwordthetbelangrijkkennistehebbenvanenaantesluitenbijdesterkeenzwakkepuntenineenregio.Daarnaastligthierinookeenintrinsiekpleidooibeslotenvoorhettegelijkertijdfocussenopmeerderedimensiesvanleefbaarheideneenverantwoordingvoordedimensiesvanleefbaarheidwaarikopwilfocussen;gemeenschap,economie,gezondheid,cultuurengebouwdeomgeving.Zodoendekanvanuithetthema‘Krimp’deverbindingwordengelegdtussendeoverigethema’sdiecentraalstaanbinnenKenniscentrumNoorderRuimte,teweten‘Aardbevingen’,‘Duurzaamheid&Overvloed’en‘Gezondheid&Welzijn’

3.3 Waardetoekenning en waardecreatie; één voorbeeldJuistomdatleefbaarheideennormatiefgeladenbegripis,isdewijzewaaropwijwaardetoekennenaandanweltoegevoegdewaardecreëreninonzeleefomgevinginteressantalswedenkenoverleefbaarheid.Vooraldelaatstejarengroeitdeinteressevoormindertraditionelevormenvanwaardecreatieendenietmonetaireeenhedenwaarindezeuitgedruktzoudenkunnenworden.Nietiederegerealiseerdemeerwaardekannamelijkwordenuitgedruktingeld.DehandreikingvanuitdeRijksoverheidoverMaatschappelijkeKostenenBatenAnalyses(MKBA)voorbeleidsmakerssteltindatopzicht,datallebelangenbinneneenprojectmeteenMKBAopeenrijgezetkunnenworden,maardathetindepraktijkvaakonmogelijkisomalleeffectentemonetariseren(Rijksoverheidc).Tochzijnookdezeniettemonetarisereneffectenvanbelangalshetgaatomdeervarenleefbaarheid.

23

Inalgemenezinkunnen,metbetrekkingtoteenaantalvandedoormijgeselecteerde

leefbaarheiddimensies,naasteconomischewaardeooklastigtemonetariseren

maatschappelijkewaardenvanbelangzijn,zoalssocialewaarden(matevan

participatie,inclusie,trotsopeenregioensocialecohesie)enculturelewaarden

(gebruikswaardevanerfgoed,esthetischewaarde,identiteitenparticipatie).Het

scheppenvanmeerduidelijkheidoverdewaardevandeze,somsookwel‘bijvangst’

genoemde,facettenvandeervarenleefbaarheidzouonsverderkunnenhelpenbijhet

versterkenvanregionaleleefbaarheid.Ominzichttekrijgenwelkemaatschappelijke

waardenbinneneenregiorelevantzijn,lijktdemethodevanJohnBeningtonen

MarkMoore(BeningtonenMoore,2011)relevant.Hierbijwordtdoordeinwoners

zelfbepaaldwelkewaardendatzijn.Hierdoorkanaangeslotenwordenbijgrotere

maatschappelijkevraagstukkenenkleinereregionaleuitdagingen,terwijlhet

uitstekendpastbinnenhetstramienvandehuidigeparticipatiesamenlevingenal

doendedraagvlakwordtgecreëerdvoorbijvoorbeeldsociaaleconomischeenculturele

innovaties.

Vanmaatschappelijkewaardecreatiekunnenveelvoorbeeldenwordengenoemd.Hier

wilikkortingaanopdemogelijkroldaarbijvankunstenerfgoed.ThuurCarisstelt

in2016inzijnproefschriftTheartofinterruptiondatopenbaarbestuurkunstniet

alleenzoumoetenzienalseensectorvandecreatieveindustrieofalsvolksvermaak,

maarookalseenarenavanactiefburgerschapdiedesamenlevinghelptontwikkelenen

bestendigen.

24

HansRenesnoemdeerfgoed:‘sporenuithetverledendieeenbetekenishebbeninhetheden’(Renes2011).Hijgeeftaanbijdebeoordelingvandewaardevandezesporendelaatstejareneenverschuivingwaartenemen,onderandereinderichtingvande(immateriële)betekenis.Renessteltdaterfgoedkanwordeningezetomdekwaliteitvaneenomgevingteverhogenendaarmeeeenvandemiddelenkanzijnombewonersenbedrijvigheidvasttehouden.DeGraafe.a.kenneninhetverlengdehiervanerfgoedinkrimpgebiedenvierfunctiestoe,dievanuithangbord,ontmoetingsplaats,totempaalenvoedingsbodem(DeGraafe.a.2014).Erfgoedalsuithangbordgeefteenstreekidentiteitencreëert,doordetoeristischeenrecreatieveinkomstendiehetgenereert,financieel-economischwaarde.Erfgoedals‘totempaal’geeftdebevolkingvaneengebiedidentiteit,houvast,trotsenrichtingenwordtdaarmeeeenidentiteitsdrager:waardendiejuistineenkrimpendeomgevingvangrootbelang,maartegelijkertijdmoeilijktemonetariserenzijn.ErfgoedalsontmoetingsplekwordtbelangrijkvanuithetperspectiefdatdoorHospersenReverdawordtomschrevenalstegenhangerinhetprocesdat‘krimpontbindt’(HospersenReverda2012).Totslotisernogerfgoedalsvoedingsbodembijvoorbeeldvoor‘culturepreneurs’.VanDuijnenRouwendalstellendaterfgoedviacreatieveondernemersvaninvloedkanzijnopdeeconomischedynamiekineen(krimpende)stad.Zijstellendaarnaastdaterfgoedeenpositieveinvloedopbijvoorbeeldhuizenprijzenkanhebbenineenstraalvan10km(VanDuijnenRouwendaal2013).

25

3.4 De complete regioTotslotwiliknogeenpleidooihoudenvooreenanderekijkopofmisschienwelomgangmetdehardegrenstussenkrimp-enanticipeerregio’sendegebiedenofkerneninNederlandenDuitslandindenabijheidvandezeregio’sdiewelgroeien.Degehanteerdebegrenzinghinderthetdenkeningrotereruimtelijkeenbestuurlijkestructuren.KrimpengroeihorennietalleenineenvergelijkingtussenRandstadenrandland(Meiere.a.2015)bijelkaar,maarookopkortereafstandzijnhettweezijdenvanhetzelfde‘waterbed’(Hospers2010)

Figuur 5: Twee van de 22 grootstedelijke agglomeraties / stadsgewesten van Nederland (Gemeentelijke indeling

van Nederland op 1 januari 2015)

Bron: CBS

NicovanNimwegene.a.steldenoverdegeconstateerdebevolkingskrimp:“Dreigenhierdooronaanvaardbaargroteregionaleverschillenenbijvoorbeeldleegloopvanhetplattelandteontstaan,zoalsweinlandenalsFrankrijkenDuitslandziengebeuren?Zoverlijkthetinonslandniettekomen.Naasthetgematigdekrimptempo,speeltde[…]kleinschaligheidvanonslandhierbijeenbelangrijkerol.Krimpgevoeligeregio’sinhetperiferegebiedliggeninonslandnooitonbereikbaarverweg,waardoorruimtelijkisolement,ookdoordegoedeverbindingen,nauwelijksvoorkomt.”(VanNimwegenenHeering2009).JuistomdatNederlandeenlandvan‘korteafstanden’is,lijkthetlogischombijhetdenkenoverbevolkingsontwikkelinggroteregebiedentehanteren.Gebiedenwaarbinnenbevolkingskrimpen-groeiplaatsvindt,voorzieningenelkaarpotentieelaanvullenenhetaanwezigesocialekapitaalomvangrijkerenkleurrijkeris.OokBettinaBockvroegzichtijdenshaaroratieafwaaromergeensprakeisvanbeleiddatbevolkingsdalingenverstedelijkinginsamenhangenintegraalaanpakt(Bock2016).

Burgersenbedrijventrekkenzichoverhetalgemeenweinigaanvanbestuurlijkegrenzenenkijkenautomatischoverdegemeentegrens.Steedsmeervoorzieningenhebbeneenbovenlokalefunctie:hetissteedsmoeilijkeromeencompletestadtezijn.

26

Middelgrotestedenkunnendaarombeterdesamenwerkingzoekenmetstedenendorpeninderegioenzoeenontwikkelinginzettenvaneencompletestadnaareencompleteregio.

VanDame.a.(VanDame.a.2009)gavenaaneengeleidelijkeconcentratievanvoorzieningentezienwaarbijoptermijnookeenaantalvoorzieningenrichtingdestadGroningenvertrekt.Alsvoorbeeldennoemenzijculturelevoorzieningenzoalstheaters,medischevoorzieningenzoalsziekenhuizen,specialistischemedischevoorzieningenengespecialiseerdeverpleegtehuizen,desubtopvanhetonderwijsencommerciëlegoederenendienstenzoalskledingenmeubels.Destadsgewesten2GroningenenLeeuwardenkunnenzich,insamenhangmethetomringenderuralegebiedendekleinerestedenontwikkelen.Binnendezegezamenlijkeontwikkelingkan(financiële)ruimtegecreëerdwordenomnatuur,landschap,economieenbewonersopeendoeltreffendemaniermetelkaarteverbinden.DeconstructietussenUMCGenhetOmmelanderZiekenhuis,deroldieGroningenenLeeuwardensinds2011hebbenalsconcentratiestadendeuitrolvaneentoekomstbestendigbreedbandnetwerkzijneenpaarstappenindezerichting.

UitgaandevandevierdimensiesvanEdWildingdievanbelangzijnvoorhet‘bouwen’vaneenveerkrachtigesamenlevingbetekentditeenregionaleontwikkelingvoortweedimensies:‘lokaleeconomie’en‘relatiesmetgemeenschappen’.Hierbijwordtnadrukkelijkgebruikgemaaktvanaanwezigeassetsvoorwelzijnensocialeeneconomischeontwikkeling.

2 Een stadsgewest - het stedelijk gebied in functionele zin - bestaat uit een grootstedelijke agglomeratie en

het omringende gebied met daarbinnen gelegen kleinere kernen (stadjes, dorpen, gehuchten) die met die

agglomeratie door velerlei relaties met elkaar zijn verbonden. Die relaties hebben betrekking op het dagelijks

verkeer tussen woon- en werkplaats, verhuizingen van huishoudens en bedrijven en het gebruik van stedelijke

voorzieningen. Als zodanig kan het stadsgewest daarom worden beschouwd als een combinatie van een

regionaal arbeid-, woning- en verzorgingsgebied bron: https://www.cbs.nl/nl-nl/onze-diensten/methoden/

begrippen?tab=s#id=stadsgewest

27

4 Pionieren met demografische transitie en selectieve bevolkingskrimp in Noord-Nederland

IkhebuvanmiddagmeegenomenopeentochtlangsverschillendeconceptenendenkbeeldendieinmijnogenrelevantzijnalshetgaatomhetbegeleidenenbenuttenvandebevolkingsontwikkelinginNoord-Nederland.Afentoehebikalgewezennaareenlatermomentwaaropikaanzougevenwelkevandegenoemdeuitdagingeniksamenmetbewoners,werkveldpartnersenstudentenhoopoptepakkenbinnenmijnlectoraat.Aangekomenbijhetlaatstedeelvandezelezingmoetikdannudedaadbijhetwoordvoegen.

4.1 Age friendly environmentsDoordeTweedeDemografischeTransitiedieookwijmomenteeldoormakenendeeffectenvanselectievebevolkingskrimpziendekrimp-enanticipeerregio’szicheerderenurgentergeplaatstvooruitdagingendieeensterkvergrijzendesamenlevingmetzichmeebrengt.Juistomdathierdezeontwikkelingsnellerdoorzetendeconsequentieshierdoorheftigerzijn,steldedeSERin2011datdehuidigekrimpregio’seenvoorbeeldfunctiekunnenvervullenvoordekomendegeneratieskrimpregio’s.Daaromwilikmijdekomendetijdiniedergevalrichtenopdezeuitdagingen.Ikwildatdoenmetdeonderzoekslijn‘Agefriendlyenvironments’.

DeWHOsteltovereenagefriendlyomgevingdat:

“Anage-friendlyworldenablespeopleofallagestoactivelyparticipateincommunityactivitiesandtreatseveryonewithrespect,regardlessoftheirage.Itisaplacethatmakesiteasyforolderpeopletostayconnectedtopeoplethatareimportanttothem.Andithelpspeoplestayhealthyandactiveevenattheoldestagesandprovidesappropriatesupporttothosewhocannolongerlookafterthemselves.”

Uitdagingendieopgrondhiervanbenoemdkunnenworden,zijn:

• viaontwerpendonderzoekmetprofessionalsinhetveldnieuwewooneenhedenontwikkelenwaarbijiederefasevandelevenscyclusgeaccommodeerdwordtendieuitnodigentothetaangaanenonderhoudenvansocialecontacten;

• inco-creatiemetlocalegebruikers,studentenenprofessionalsopzoekgaannaarmanierenwaaropderuimtelijkeleefomgevingdusdanigkanwordeningerichtdatdeze,ongeachtleeftijd,veiliggebruiktkanworden,aansluitbij

28

dewensenvandeverschillendedoelgroepenenuitnodigttotgezondgedrag,bijvoorbeelddoorhetopnemenvanbluespots3;

• insamenspraakmetbewoners,studentenenprofessionalsopzoekgaannaardekenmerkenvanendevoorwaardenvooreensocialeenruimtelijkeomgevingwaarbinnenpassendeondersteuninggerealiseerdkanwordenwanneerdezenodigis.

DeresultatenvandezezoektochtenkunnenvoedinggevenaantenminstetweevandevierdimensiesdieEdWildingonderscheidtvoorhetbouwenvaneenveerkrachtigegemeenschap,teweten‘gezondemensen’eneen‘inclusieve,creatievecultuur’.Hetspreektoverigensvoorzichdathierbijinspiratiebijensamenwerkingenafstemmingmetbestaandeorganisatieseninitiatievenwordtgezocht,waarbijverbindingenrondhetNoorderRuimte-thema‘Gezondheid&Welzijn’zeervoordehandligt.

Momenteelwordtbinnendezeonderzoekslijnalonderzoekgedaandooreenaantaldocent-onderzoekersinsamenwerkingmetveldpartnersenstudenten.ZodoetGertterHaaronderzoeknaardemogelijkhedenvanontwerpendonderzoekomflexibeltekunneninspelenopwisselendewoonbehoeftenenalsmethodeomruimtelijkeinrichtingenregionaleoflokaleidentiteitmetelkaarteverbinden.WilmaWolfdoetsamenmetstudentenuitdiverseschoolsenhuisartsenwerkzaaminNoord-NederlandonderzoeknaarhuisvestingsvragenwaarhuisartseninNoord-Nederlandmeeworstelen.Ditomhenuiteindelijkbetertekunnenfaciliterenbijhunkeuzegegevenhetbelangvandeeerstelijnszorgineenkrimp-enanticipeerregio.JokeTerlaakPootdoetpromotieonderzoeknaarhomemakingdooreenpersoonshuishoudens,zoalsuweetmomenteelhetsnelstgroeiendehuishoudenstype.EnJaapPostmaismetstudentenactiefopzoeknaardekarakteristiekenvanagefriendlyenvironments.

3 Healthy Ageing Network Northern-Netherlands (HANNN) heeft als een van haar doelstellingen het creëren

van de eerste ‘manmade blue zone’ in Noord-Nederland. HANNN onderscheidt binnen de manmade blue

zone zogenaamde blue spots; locaties die door hun inrichting of aard bijdragen aan het creëren van een blue

zone. http://www.hannn.eu/bluezone/blue-spots. Het concept ‘blue zone’ werd voor het eerst gebruikt naar

aanleiding van een studie van onder andere Michel Poulain en Gianni Pes op Sardinië. Naar aanleiding van

de studie werd vastgesteld dat zich hier de plek bevond waar de meeste honderdjarigen mannen wonen. Poulain

M.; Pes G.M.; Grasland C.; Carru C.; Ferucci L.; Baggio G.; Franceschi C.; Deiana L. (2004). “Identification of a

Geographic Area Characterized by Extreme Longevity in the Sardinia Island: the AKEA study”. Experimental

Gerontology. 39 (9): 1423–1429. Deze uitkomst maakte andere onderzoekers nieuwsgierig naar de reden van deze

ontwikkeling. In 2009 werd in Albert Lea, gelegen in Minessota het project AARP/Blue zones opgestart. Doel van

het project was om de inwoners door kleine ingrepen in hun dagelijks leven, gezonder oud te worden. Middelen

die hiervoor werden ingezet: het stimuleren van beweging (door georganiseerde wandelingen een community

garden, etc), gezondere (regionale) voeding en sociale interactie.

29

4.2 Sociaaleconomische vitaliteitNietalleendewijzewaaropbevolkingskrimpenhaargevolgenzichmanifesterenzijnplaats-entijdgebonden,datzelfdegeldtvoordewijzewaaropselectievebevolkingskrimphetbestebegeleidenbenutkanworden.Inhaaradviesuit2011steltdeSER“Hetisbelangrijkombijhetversterkenvandevitaliteitvoorttebouwenopondernemerschapenbetrokkenburgerschap.”(SER,2011p.106).DitstatementvandeSERisdoorvertaaldnaardeonderzoekslijn‘Kernenvansociaaleconomischevitaliteit’.Uitgaandevandeeerdergenoemdevierdimensiesdievanbelangzijnvoorhet‘bouwen’vaneenveerkrachtigegemeenschap,zijnhiervooral‘inclusieve,creatievecultuur’,‘lokaleeconomie’en‘relatiestussengemeenschappen’relevant.Deverbindingmet‘Agefriendlyenvironments’wordtgelegdviadevierdedimensie‘gezondemensen’.Vragendieinditkaderrelevantzijnommetallebelanghebbendenteonderzoekenzijn:

• WatzijnkernenvansociaaleconomischevitaliteitinNoord-Nederland?• Hoedragendezekernenvansociaaleconomischevitaliteitbijaandeveerkracht endeleefbaarheidvanderegioenwelkerolspeeltcultuurhierbij?• Watisnodigomdeveerkrachtendeleefbaarheidinkrimp-en anticipeergebiedeninNoord-Nederlandtefaciliterenenindienmogelijkte versterken?• Welkerolkan(krimpregio-enland-)grensoverschrijdenddenkenhierbij spelen?• Ishetmogelijkomvanuitaanwezigsociaalkapitaalenandereregionale enlokaleassetsnieuwekernenvansociaaleconomischevitaliteitindeNoord- Nederlandsekrimp-enanticipeergebiedenteontwikkelen?

EnookmetdezevragenbestaanlegiosamenwerkingsmogelijkhedenronddeNoorderRuimte-thema’s‘Gezondheid&Welzijn’,‘Aardbevingen’en‘Duurzaamheid&Overvloed’.

30

Momenteelwordtbinnen‘Kernenvansociaaleconomischevitaliteit’alonderzoekverrichtdoordocentonderzoekersenstudenten.JannieRozemaevalueertsamenmetstudentendewaardenbinnenhetCittaslow-conceptenhunuitwerkingopdeleefbaarheidendeveerkrachtindetoekomstigegemeenteWesterwolde.ErzsideHaandoetpromotieonderzoeknaardesucces-enfaalfactorenvoorburgerinitiatieveninNoord-NederlandenMariëlleBovenhoffkijktsamenmetstudentenenbewonersvandewijkPaddepoelnaarwaardecreatiebijnieuwbouw-enrenovatieprojecten.Ookloopteronderzoekdooreengrotegroepstudentenvanuitverschillendeschoolsenuitverschillendejarennaarleegstaandvanagrarischerfgoedendebijdragedieditlevertaanhetbouwenvandelokaleidentiteitendewenselijkheidvanenmogelijkhedentotherbestemmingenherinvulling.

4.3 EDRiT en ‘Kunst contra Krimp’; de innovatiewerkplaats als methode en als interventie

Ergebeurtalveel,heelveelindeverschillendedorpenenwijken.Inwoners,organisatiesenoverhedenexperimenterendaarmethetoverdragenvanverantwoordelijkhedenbinneninspirerendeprojecten.Datmaakthetvooronsextrainteressantomterplekkemetbewoners,studentenenveldpartnerstekijkenwatwerktenwaaromhetdaarwerkt.Aandeanderekantkanerjuistdoorvanuitverschillendeinvalshoekenmetelkaarsamentewerkeninnovatietotstandkomen.

AlbertEinsteinsteldeooit:“We cannot solve our problems with the same thinking we used when we created them.”Hierwilikdezewoordengebruikenalseenpleidooivoorèchtinterdisciplinair,intersectoraaleninternationaalwerkenendenken;doordedisciplines,doordelagenindestructuurvanhetonderwijsentussengroepenbelanghebbendenenoverdegrenzenheen.Hetinstrumentdathiergeschiktvooris,isdeInnovatiewerkplaats(Cremers,2015).Volgenshetconceptisditeencontextwaarbinnendrieofmeerwerelden(partnersuitonderwijs/onderzoek,bedrijfsleven,overheiden/ofmaatschappelijkeorganisaties)sameneenhybrideleeromgevingvormen.

FeitelijkbetekentdeInnovatiewerkplaatseenplekwaarinnovatieplaatsvindtophetsnijvlakvandisciplines;indefiguurgevisualiseerdmethetoranjevlak.Ikwilditmodelverrijkendooreenvierdesegmenttoetevoegen,datvandeinwonersvaneenregio.Datkunnenvrijwilligerszijn,maarookondernemersenbestuurders.DaarnaastwilikdeIWPookininternationaalopzichtgrensoverschrijdendlatenzijn.HierdoorwordtookgeprofiteerdvankennisenervaringdieeldersinEuropaisenwordtopgebouwd.

HetontstaanvaneenIWPkomtvoortuiteenmaatschappelijkeurgentie.Dezehebikhiervoorbeschreven.Metdeuitdagingenendevragendieinhetvoorgaande

31

geformuleerdzijnalsuitgangspuntwordtgewerktaanhetopzettenvantweeIWP-engenaamdEDRiT(EemsDollardRegioinTransitie)enKunstcontraKrimp.BeideIWP-enzijninternationaal.ZowordtbinnenEDRiTsamengewerktmetonderzoekers,onderwijs,maatschappelijkeorganisaties,bedrijfslevenenoverheidinOst-Frieslandenisvoor‘KunstcontraKrimp’desamenwerkinggezochtmetonderwijsinstellingen,bewonersenorganisatiesinZuid-Karelië(Finland),DumfriesandGalloway(Schotland)endeHarz(Duitsland).

Figuur 6: Schematische weergave van de IWP

Bron: Cremers, P.H.M. Handreiking Innovatiewerkplaatsen. Groningen, 2015.

VoorEDRiTgeldtdatindeEDR-grensregiooplocatieonderzoek,onderwijsenwerkveldmetelkaarwordenverbondenrondvragendiedoordesamenlevingzelfwordenbenoemd.VooralhetfeitdatdelenvanontwikkelingenaanbeidezijdenvandeEems-DollardRegiogrotegelijkenisvertonen,maardathierindeeigencontextopgeanticipeerddanwelopgereageerdwordt,maakteenvergelijkingvansituatiesenervaringmetgoodenbadpractisesinteressant.Daarnaastkunnenstudentenopkorteafstandvanhunopleidinginternationaleervaringopdoenenmogelijkbijdragenaanhetcreërenvannieuwsociaalkapitaal.HierdoorisdeIWPmeerdaneennieuwemethodiek,maarinpotentieeenwaardevolleinterventieineenkrimpregioenindiehoedanigheidhetbestuderenenevaluerenwaard.InhetkadervandezeIWPzijndeonderzoeksprojectennaardekarakteristiekenvanAgefriendlyenvironments,deinvloedvanCittaslowopdeervarenleefbaarheidenveerkrachtinderegioendemogelijkhedenvanleegstaandagrarischerfgoedontstaan.

ProfessionalPractice Education

Research

32

Inhetkadervandeinnovatiewerkplaats‘KunstcontraKrimphebbendelectoraten‘Krimpenleefomgeving’&‘Imageincontext’vandeHanzehogeschoolGroningennaarDuitsvoorbeelddehandenineengeslagen.UitgangspuntisdatstudentenuitcreatievedisciplineswoonachtiginverschillendeEuropeselandenviauitwisselingstrajectentijdenshetlaatstejaarvanhunstudieinco-creatiemetbewonersenregionaleorganisatiesprojectenopstarteninkrimp-enanticipeerregio’s.Opbasisvanonderandereregionalegeschiedenisenlokaleverhalen,gebruiken,kansenenleefbaarheidproblematiekindeplattelandskernengaanstudentenvanuithuneigencultureleachtergrondaandeslag.Geïnspireerddoordewensen,vragen,problemenengedachteoplossingenvanderegionalebewonersenorganisatiesinhetlanddatzijbezoekenwerkenzijeenproject,voorstellingofvisualisatieuit.Devoorbereidingopdekomstvandestudenten,hetbegeleidenvanstudentenendeco-creatieprocessenzijn,naastdetastbareresultatenvanhetproces,eeninstrumentomdecohesieinhetgebiedtebevorderenenhetsocialekapitaalteversterken.OokvoordezeIWPgeldtdathetnaasteeninspirerendemethodiek,ookeenpotentieelsuccesvolleinterventiekanzijn.

Uziethet;erzijnlijnenuitgezet,activiteitenbenoemdenprojectenontwikkeldmetenvoorbewoners,hetwerkveldenstudenten.Zowilikdekomendejarenmijnlectoraatinvullinggevenenmeehelpenbouwenmeteninderesponsieveregio.

Ik dank u voor uw aandacht.

Zo gezegd zo gedaan.

33

Bronnen

1 Artikelen, boeken en rapportenBenington,J.enM.H.Moore.“Publicvalueincomplexandchangingtimes.”In:

Public value: theory and practice,J.BeningtonenM.H.Moore(Eds.),1-30.HamshireenNewYork:PalgraveMacmillan,2011.

Bevolkingskrimp benoemen en benutten. Advies 11/3 van maart 2011.SER:DenHaag,2011Boelhouwer,P.e.a. Woningmarkt- en leefbaarheidsonderzoek aardbevingsgebied Groningen.

Delft:OTB,2016.Bock,B.B.Leegte en ruimte. Over bevolkingsdaling in Noord Nederland. Inaugurele rede 20

september 2016.Groningen:RijksuniversiteitGroningen,2016.Bulder,E.A.M.The social economics of old age. Strategies to maintain income in later life in the

Netherlands 1880-1940.Rotterdam:TinbergenInstitute,1993.Caris,A.H.The art of interruption: Concepts of art as a cooperative citizen practice driving cultural

innovation and social change.Groningen:RijksuniversiteitGroningen,2016.Cremers,P.H.M.Handreiking Innovatiewerkplaatsen.Groningen,2015.

https://www.researchgate.net/publication/310548083_Handreiking_Innovatiewerkplaatsen

Dam,vanK.I.M.,vanL.J.G.vanWissen,D.DeRoo,J.VanDijk,D.Strijker,J.J.Veenstra.Regionale bevolkingskrimp en de stad Groningen. Quick Scan.Groningen:RijksuniversiteitGroningen,2009.

Delfmann,H.,M.MarkantonienB.VanHoven.“Theroleofsideactivitiesinbuildingruralresilience:thecasestudyofKiel-Windeweer(TheNetherlands).”In:Regional resilience, economy and society: globalising rural places,ChristineTamásyenJavierRevillaDies(Eds.),Farnham:AshgatePublishing,251-268,2013.

Demographic Change and Local Development: Shrinkage, Regeneration and Social Dynamics,Paris:OECD,2012.

DorstM.J.van.Een duurzaam leefbare woonomgeving. Fysieke voorwaarden voor privacyregulering.Delft:Eburon,2005.

Duijn,M.vanenJ.Rouwendal.“CulturalHeritageandthelocationchoiceofDutchhouseholdsinaresidentialsortingmodel.”Journal of Economic GeographyXIIIno.3(2013):473-500.

Duin,C.vanenL.Stoeldraijer. Bevolkingsprognose 2014-2060: groei door migratie. CBS Bevolkingstrends 2014.DenHaag:CentraalBureauvoordeStatistiek,2014.

Edzes,A.J.E.,V.VenhorstenJ.vanDijk.“Grensoverschrijdendearbeidsmarkt:Voorbijderomantiek.”In:Rijnland in de Regio II: inzichten op het gebied van grensoverschrijdend samenwerken in de noordelijke Nederlands-Duitse grensregio,HermanBlomenCigdemZantingh(red.)Leeuwarden/Emmen:StendenHogeschool/AlfaCollege,153-166,2015.

34

Edzes,Arjen,JoukevanDijkenViktorVenhorst.“DuitsevacaturesgeenoplossingvoorNederlandsewerklozen.”Me Judice(14maart2016).http://www.mejudice.nl/artikelen/detail/duitse-vacatures-geen-oplossing-voor-nederlandse-werklozen

Fielding,A.J.“Migrationandsocialmobility:SouthEastEnglandasanescalatorregion.”Regional StudiesXVIno.1(1992):1-15.

Glaeser,E.L.Triumph of the city. How our greatest invention makes us richer, smarter, greener, healthier and happier.London:PanMacmillan,2011.

Graaf,A.de,G.J.Hospers,H.Renes,E.Stegmeijer,M.Woestenburg. Krimp en Erfgoed in: Krimp en erfgoed in Noordwest-Europa. Verkenning van een uitdagend probleem.

Amersfoort:RijksdienstvoorCultureelErfgoed,2014.Haartsen,T.enF.Thissen.“Thesuccess–failuredichotomyrevisited:youngadults’

motivestoreturntotheirruralhomeregion.” Children’s GeographiesXIIno.1(2014):87-101.

Hoekveld,J.J.“Time-SpaceRelationsandtheDifferencesbetweenShrinkingRegions.” Built Environment XXXVIIno.2(2012):179-195.

Hoekveld,J.J.(2014). Urban decline within the region: Understanding the intra-regional differentiation in urban population development in the declining regions Saarland and Southern-Limburg. Amsterdam:UniversiteitvanAmsterdam,2014.

Hospers,G-J.Krimp!Amsterdam:UitgeverijSUN,2010.Hospers,G-J.enN.Reverda.Krimp, het nieuwe denken. Bevolkingsdaling in theorie en

praktijk.Amsterdam:Boom/LEMMA,2012.Janssen,L.H.J.M.,V.R.OkkerenJ.Schuur(red.) Welvaart en Leefomgeving; een

scenariostudie voor Nederland in 2040.DenHaag:CPB/MNR/RPB,2005.Kaa,D.I.vander.Demographic transitions. NIDI workingpaper 2008/1. DenHaag:

NIDI,2008.Kooiman,N.Invloed van binnenlandse verhuizingen op de regionale spreiding van vergrijzing,

1995-2015.DenHaag:CentraalBureauvoordeStatistiek,2016.Latten,J.,H.deFeijter,H.NicolaasenB.Hamers.“Uitbalans.Selectieve

verhuisstromennaarenuitdegrotestad.”In:Bevolkingsvraagstukken in Nederland; grote steden in demografisch perspectief,Nimwegen,N.vanenI.Esveldt(Eds.)DenHaag:NIDI,2006.

Latten,J.,K.ChkalovaenM.Das.“DestadGroningenalsroltrapvoorhetnoorden.” Bevolkingstrends LVIno.2(2008):52-59.

Leidelmeijer,K.enI.VanKamp. Kwaliteit van de leefomgeving en leefbaarheid. Naar een begippenkader en conceptuele inkadering.Bilthoven:RIVM,2004.

Leidelmeijer,K.enG.Marlet,Leefbaarheid in Krimpgebieden. Een verkenning van de relatie tussen bevolkingskrip en leefbaarheid.Amsterdam:RIGOResearchenAdvies2011.

Lesthaeghe,R.enD.VanderKaa.“Twee demografische transities?” In: Bevolking: groei en krimp.R.LesthaegheandD.VanderKaa(Eds.)Deventer:VanLoghumSlaterus,9-24,1986.

35

Lesthaeghe,R.“Theseconddemographictransition:aconciseoverviewofitsdevelopment.”PNASCXI51(december232014):18112-18115.

Lucassen,L.enJ.Lucassen.“Frommobilitytransitiontocomparativeglobalmigrationhistory.”The Journal of Global HistoryVIno.2(2011):299-307.

Manting,D.enC.Huisman.“Jongerenenstedelijkgroei.”RooilijnXXXXVIno.6(2013):420-429.

MeierS.,N.ReverdaenD.VanderWou.“Randland.”RooilijnXXXXVIIIno.4(2015):272-279.

Nimwegen,van,N.enLiesbethHeering(red).Bevolkingsvraagstukken in Nederland anno 2009. Van groei naar krimp. Een demografische omslag in beeld.Amsterdam:KNAW,2009.

Renes,J. Erfgoed in interessante tijden. Oratie uitgesproken op 7 juli 2011.Amsterdam:VrijeUniversiteitAmsterdam,2011.http://www.kennisbankherbestemming.nu/sites/default/files/Erfgoed%20in%20interessante%20tijden%20-%20Oratie%20prof.%20dr.%20Hans%20Renes%20(2011).pdf

Reverda,N.Over Krimp, Een sociologisch perspectief op bevolkingsdaling.Maastricht:CESRT/NEIMED,2011.

Ritsema,vanEck,J.P.Zwaneveld,K.VanGemerenenO.J.vanGerwen.Toekomstverkenning welvaart en leefomgeving. Cahier regionale ontwikkelingen en verstedelijking.DenHaag:CPB/PBL,2015.

Rolfe,R.E.Social cohesion and community resilience: A multidisciplinary review of literature for rural health research.Unpublishedpaper2006.https://pdfs.semanticscholar.org/4942/90ec68a89855d7a77b0125b54e080755ad46.pdf

Ruijsbroek,A.e.a.Factsheet Leefomgeving. Gezondheid en zorg in de Noordelijke krimpregio’s.Bilthoven:RIVM,2015.

Stoeldraijer,L.,CvanDuinenCHuisman.“Kernprognose2016-2060:18miljoeninwonersin2034voorzien.”https://www.cbs.nl/nl-nl/achtergrond/2016/50/kernprognose-2016-2060.

Storper,M.enM,Manville.“Behavior,preferencesandcities:urbantheoryandurbanresurgence.”Urban Studies43no.8(2006):1247–1274.

StorperM,enA.J.Scott.“Rethinkinghumancapital,creativityandurbangrowth.”Journal of Economic GeographyIXno.2(2009):147–167.

Thissen,F.Leefbaarheid, social cohesie en informele zorg.Assen2008.http://thissen.net/rural/WMO

Thissen,F.,J.DroogleverFortuijn,D.Strijker,andT.Haartsen.“MigrationIntentionsofRuralYouthintheWesthoek,Flanders,BelgiumandtheVeenkoloniën,TheNetherlands.” Journal of Rural StudiesXXVIno.4(2010):428–437.

Vaart,G.vander,E.M.Trell,B.RestemeyerenM.MartijntjeBakema.“Resilience:Justdoit?!Governingforresilienceinvulnerableplaces.UniversityofGroningen,9–10October2014.”Resilience. International Policies, Practices and DiscoursesIIIno.2(2015):160-171.

36

Valk,A.vanderenS.Musterd(red.)Leefbare Steden en een duurzame omgeving.Assen:VanGorcum,1998.

Veenhoven,R.Leefbaarheid, betekenissen en meetmethoden.Rotterdam:ErasmusUniversiteitRotterdam,2000.

Venhorst,V.A.Smart move? The spatial mobility of higher education graduates.Groningen:RijksuniversiteitGroningen,2012.

2 Websiteshttps://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2016/24/in-toekomst-vooral-meer-

alleenwonende-oudere-vrouwen(a)https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2016/04/bevolking-groeit-vooral-door-

immigratie(b)https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2015/51/tot-2040-verdubbelt-het-aantal-

alleenwonende-tachtigplussers(c)https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2017/01/weer-minder-jongeren-verhuisd-naar-

universiteitssteden(d)https://www.cbs.nl/nl-nl/onze-diensten/methoden/

begrippen?tab=s#id=stadsgewest(e)https://www.cbs.nl/nl-nl/maatschappij/bevolking/bevolkingstrends(f)http://www.pbl.nl/node/63221(a)http://www.pbl.nl/themasites/regionale-bevolkingsprognose/

bevolkingsprognoses-2015-2040/bevolking(b)https://www.pbl.nl/publicaties/balans-van-de-leefomgeving-2016(c)https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/bevolkingskrimp/inhoud/

krimpgebieden-en-anticipeergebieden(a)https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2011/09/30/rijk-concentreert-

kantoorhuisvesting-in-twaalf-locaties(b)https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/ruimtelijke-ordening-en-

gebiedsontwikkeling/vraag-en-antwoord/wanneer-kan-ik-een-maatschappelijke-kosten-batenanalyse-mkba-inzettenenEenkennismakingmetdemaatschappelijkekosten-batenanalyse(MKBA).Handreikingvoorbeleidsmakers.Rijksoverheid.02-01-2012.(c)

https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/ruimtelijke-ordening-en-gebiedsontwikkeling/documenten/brochures/2012/10/04/een-kennismaking-met-de-maatschappelijke-kosten-batenanalyse-mkba(d)

http://sociaalplanbureaugroningen.nl/dynamic/media/1/documents/feitenblad%20leefbaarheid%20en%20bevolkingskrimp%20def(1).pdf

37

3 AfbeeldingenAfbeeldingpagina11: “DemographicTransitioninAsia.”East Asia ForumVNo.1

(January-March2013)Afbeeldingpagina14: Marmolejo,M.“TheGlobalDemographicOpportunity

ofourTime.”Globalisation. Opportunities & Implications.(November2013)http://www.understandglobalization.com/2013/11/19/the-global-demographic-opportunity-of-our-time/

Afbeeldingpagina23: http://www.taniaellis.com/blog/the-new-pioneers-case-of-the-month-social-return-on-investment/

Afbeeldingpagina24: Fotograaf:DuncanWijting/SOGKAfbeeldingpagina29: http://www.communitymatters.org/blog/cooking-oil-

personality-tests-and-local-curre

39

Pioneering with Demographic Transition in the Northern NetherlandsInaugural speech

Responsive RegionE.A.M. (Elles) Bulder Ph.D

40

41

Responsive RegionPioneering with Demographic Transition in the Northern NetherlandsInaugural speech

E.A.M. (Elles) Bulder Ph.D

424242

You must be the change you wish to see in the worldMahatma Gandhi

43

Contents

1 Introduction 45

2 Changesinthepopulationstructure 47 2.1 Notone,buttwodemographictransitions... 47 2.2 ...andunbalancedpopulationdecline 50

3 Guidingandutilising,butwhatdoweneedtomakethathappen? 55 3.1 Whodecideswhatliveabilityis? 55 3.2 Resilience 57 3.3 Valueattributionandvaluecreation;oneexample 58 3.4 Completeregion 61

4 Pioneeringwithdemographictransitionandunbalancedpopulation 63 declineintheNorthernNetherlands 4.1 Age-friendlyEnvironments 63 4.2 Socio-economicvitality 65 4.3 EDRiTand‘CreateChange’:theinnovationworkshopasmethod 66 andasintervention

References 69

4444

45

1 Introduction

EsteemedBoardandManagementoftheHanzeUniversityofGroningen,dearstudentsandteachers,colleaguesfromtheResearchCentreforBuiltEnvironmentNoorderRuimte,fellowprofessorsandteacher-researchers,membersoftheExpertiseNetworkPopulationDeclineoftheNorthernNetherlands,directors,policymakersandotherprofessionalsfromtheworkfield,representativesoftheUniversityofGroningenandotherknowledgeinstitutes,dearfamilyandfriends,Iwouldliketowelcomeyoualltomyinauguralspeech.

OnNovember29,2010,commissionedbythethreenorthernprovinces,theResearchNetworkPopulationDeclineNorthernNetherlands(KKNN)wasfoundedbytheResearchCentreforBuiltEnvironmentNoorderRuimteoftheHanzeUniversityGroningenandtheFacultyofSpatialSciences(FRW)oftheUniversityofGroningen.Thisnetwork’saimwas,andstillis,networkingingeneralandsharinganddevelopingknowledge.Ithasprovidedanimportantstepinthegraduallymorewidelyrecognizednotionthata,forDutchstandards,newdemographicprocesswastakingplacethatwashavingadeepimpactonmanyfronts.In2012,theprofessorshipDemographicTransition&EnvironmentwasestablishedatHanzeUniversityGroningen.Intheperiod2012-2015,dr.ir.SabineMeierfocusedtheappliedresearchinherprofessorshiponthedailylifeinareascharacterizedbypopulationdecline.In2015thefundamentofthedebateonpopulationdeclineintheNorthernNetherlandswascompletedwiththeestablishmentofthespecialChaironPopulationDeclineandLiveability.OnSeptember1ofthatyear,Prof.dr.ir.BettinaBockwasappointedtothatChair.

Withinthisthree-stepprocessIamhonouredtoreceivetheopportunitytogivenewsubstancetothisprofessorshipattheHanzeUniversityGroningen,andtoadaptittothecurrentissueswithineducationandtheprofessionalfield.ThefactthatImyselfliveinatransitionalregionwhereIhavebeenanactiveentrepreneurfor25years,alsoplaysanimportantrole.Iconcludedthattheprofessorshipisinneedofaredefinitionandareallocation.Inlinewiththisreasoningthetitle‘ResponsiveRegion’waschosen.Itmirrorsnotonlythetransitionalprocesstheregionisdeeplyinvolvedin,italsoholdsthepromisesthatthereisananswertothechallengesitisfacing.Thisanswerlies,nodoubt,withintheregionitself.In‘ResponsiveRegion.PioneeringwithDemographicTransitionintheNorthernNetherlands,’IamhappytosharewithyouthewayinwhichI-togetherwithteacher-researchers,students,fieldpartnersandpartnersofotherknowledgeinstitutes–willgivemeaningtothisprofessorship.

4646

47

2 Changes in the population structure

2.1 Not one, but two demographic transitions ...SomuchhasbeensaidandwrittenaboutpopulationdeclinethatIcansafelyassumeherethatyouaresomewhatfamiliarwiththetermpopulationdeclineandtheregionswithintheNetherlandswherethisistakingplace.ForthisreasonIamnotgoingtoelaborateonthismatter.However,Idowanttotalktoyouaboutthedifferentsocialaspectsrelevantforguidingandutilisingpopulationdecline.Moreover,furtherknowledgeandinsightinhowtheseaspectsoperateandinteractcanbeusefulforcurrentandfutureprofessionals,studyingBuiltEnvironment,FacilityManagement,HumanTechnology,RealEstateManagement,Popculture,ArtandDesign,andthosepresent-dayprofessionalswhoareactiveinthefieldaspolicyadvisororinrealestatemanagement.

First,Iwanttocommentbrieflyonthedemographicdevelopmentsatmacrolevel,whichformthebackdropforthepopulationdeclineintheNorthernNetherlands.In1953,FrankNotesteinpresentedthefirstconsistenttheoryabouttherelationshipbetweeneconomicanddemographictrends,leadingtoahistoricdeclineinmortalityandfertilityinWesternEuropesincetheeighteenthcentury.Theendpointofthistransitionwasasteadilygrowingpopulation,withanaveragelifeexpectancyof70-plus.Despitethecriticismofthistheoryovertheyears-becauseitwasconsideredtoostaticandlackedsufficientexplanatoryprocessvariables-thetransitionitselfaswellastheresultingageingofthepopulationoftheWesternworld,werenotatissue(Bulder,1993).

48

Morethanthirtyyearslater,LesthaegheandVanderKaalaunchedtheirtheoryonwhattheycalledtheSecondDemographicTransition(LesthaegheandVanderKaa,1986).Thistransition,whichsurfacedinthesixtiesofthetwentiethcenturyinWesternEuropeandNorthAmerica,happened,amongstothers,becauseofasignificantchangeinthepatternofnormsandvalues.Thisresultedinadelayedfertility,inadecliningpopulation,whentherewasnoreplenishmentthrough“replacementmigration,”andinanincreasingvarietyofhouseholdstructures.Theriseinlifeexpectancycoupledwithadecliningfertility,evolvedintoagradualageingofthepopulation.

ThedemographictrendscurrentlyseenandpredictedintheNetherlandsfitintothispicturepresentedbyLesthaegeandvanderKaa(seeFigure1).Fertilityhasgraduallydeclinedtobelowthelevelofreplacement(anaverageof2.1childrenperwoman)sincethelatesixtiesduetotheintroductionofcontraceptives,therisingprosperityandtochangingvalues.Thepopulationisageingandthenumberofveryoldpeople(80-plus)withinthepopulationisgrowingdisproportionately.Moreover,thestructureofhouseholdsischangingtoo.

AccordingtothelatestprojectionsbyStatisticsNetherlands(CBS),theDutchpopulation,inadditiontothesestructuralchanges,willdeclineasawholeasof2038,providedthatimmigrationdoesnotcompensateforthedecline(Stoeldraijeretal,2016,VanDuinandStoeldraijer,2014).Alreadyin2016,thepopulationoftheNetherlandshasgrownmainlythroughimmigration(CBSb).

Figure 1: The age structure of the Dutch population in 1969 and 2040

Source: CBS

48

49

ThehouseholdstructureintheNetherlandsischanging.Inthenextdecade,asubstantialincreaseofthenumberofsinglesintheNetherlandscanbeexpected.Overall,therearethreephasesduringthelifecoursewherepeopleliveasinglelife:

• Atayoungage;youngadultslivealoneforacoupleofyearsafterleavingtheir parentalhome.Thesesinglepersonhouseholdsareconcentratedinthelarger citiesthatattractyoungpeopleforstudyandwork.• Duringmiddleage,whenpeoplebreakuparelationshipandgobacktoliving alone.ThistypeofhouseholdcanbefoundeverywhereintheNetherlands.• Atadvancedage,afterthedeathofthepartner.Thistypeofhouseholdis relativelymorecommoninregionswithpopulationdecline.

Figure 2: Single and multi-person households in 2015 (perception) and 2040 (prognosis)

Source: CBS

Figure2showsthattheexpectedgrowthofsinglehouseholdsmainlyappliestotheagegroups65andover,andthatforthoseaged80andolder,thenumberevendoubles.(CBSc).Fortheotheragegroupsasignificantlimitationingrowthisexpected,orthenumberisexpectedtoremainconstant.

Itgoeswithoutsayingthatthesestructuralchangeswithinthedemographiccompositionhaveimplicationsonmanyfronts(Lesthaeghe2014).

50

Iwillmentionsomeofthesocietalchallenges:• thechallengesofarapidlyageingpopulation;• whenthesizeofthepopulationanditsstructureshouldremainstable,society hastotakecareofmigrants’integration;• copingwithgreaterdiversityinhouseholdstructures;• overcomingpovertyincertaintypesofhouseholdssuchassinglesandsingle parentfamiliesandtheirsubsequentexclusion.

LaterinmyspeechIwillcommentonwhichchallengesIwillfocusonwithinmyprofessorship.

2.2 ... and unbalanced population declineThedemographictrendsdescribedaboveapplytotheNetherlandsasawhole.However,regionally,thereisatempodifference,partlybecauseofthesimultaneousoccurrenceofdifferentdemographicprocesses.OneofthemistheunbalancedpopulationdeclinenowtakingplaceinsomeruralpartsandsmallertownsintheNorthernNetherlands.Thepopulationisdeclining,butisnotevenlydistributedamongstallagecategories.

ThedeclineofthenaturalincreasefirstoccurredinDelfzijlin1996.Inthe20yearsthathavepassedsincethen,wehavegatheredmuchmoreknowledgeaboutpopulationdecline(seealsoTable1).In2009,NicovanNimwegenlaunchedthe

51

conceptof‘unbalancedpopulationdecline’(VanNimwegenandHeering2009).Thisconceptenablesus,whilestudyingpopulationdecline,totakeintoaccountdifferentmotivesunderlyingthedecisiontomigrateduringthelifecourse,forexample,youngpeoplemigratingfromtheregioninsearchofhighereducation,familiesleavingtowninsearchformorelivingspace,andelderlybasingtheirdecisiononthepresenceorabsenceoffacilities.

Table 1: Population decline in declining and anticipating regions in the Northern Netherlands since the peak year

Source: Derks, W. Barometer krimp. Actuele bevolkingsontwikkeling in regio’s met structurele bevolkingsdaling.

7 januari 2016. P. 8

www.vanmeernaarbeter.nl/sites/vanmeernaarbeter.nl/files/BAROMETER%20KRIMP%20jan%202016.pdf

* Municipality of De Marne, the DEAL municipalities and East Groningen are combined in this table because of

the availability of data, and therefore fall under the heading NE Groningen.

** NE Groningen had a previous peak in 1981.

*** Calculated in unrounded numbers.

****Peak declining region: the population is expected to decrease up to 16% by 2040.

*****Anticipating regions: regions where the population is not yet declining, but will decline in the future. Here

the number of inhabitants is expected to drop to 4% in 2040. (Https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/

bevolkingskrimp/inhoud/krimpgebieden-en-anticipeergebieden).

Region Type Peak year

Inhabitants

in

Inhabitants

in peak

year (n)

Inhabitants

per 1/1/15

(n)

Total

population

decline

since peak

(%)***

NO Groningen* Region with population decline ****

2003** 236,000 222.000 5.9

Friesland Province 2011 647,000 646,000 0.2

NW Friesland Anticipating region *****

2004 83,000 81,000 2.6

NO Friesland Region with population decline

2006 127,000 124,000 2

Friese Waddeneilanden Anticipating region 2001 11,000 10,000 0.5

ZW Friesland COROP-region 2014 135,000 135,000 0.2

ZO Friesland Anticipating region 2015 187,000 187,000 0.03

Drenthe Province 2011 491,000 489,000 0.6

Oost-Drenthe Anticipating region 2010 197,000 194,000 1.8

Noord-Drenthe COROP-region 2012 190,000 190,000 0.2

52

Themovingofyoungfamiliesoutofthecities,orinotherwordssuburbanisation,iscurrentlyhardlyrelevantintheNetherlands.Butyoungpeoplerelocatingforhighereducationis,andtherelocationoftheelderlytocommunitieswithmorefacilitiesaswell.Especiallytheselasttwomigrationflowsdeterminethestructureofthepopulationandthehousingandemploymentmarketinthevillagesandcitiesinareaswithadecliningpopulationandthe,whatarecalled,‘anticipating’areas.

Themigrationtocitiesforreasonsoffindingbetterprospectsiscertainlynotanewphenomenon.BasedonhisobservationsinBritain,ErnestGeorgeRavensteinformulated-asearlyas1885-hissevenlawsformigration.Commercialisationandproletarisationwerethemaincausesformigrationinthenineteenthandtwentiethcenturies(LucassenandLucassen2011).Asaresult,manysingleyoungmenandfamiliesmovedfromthecountrysidetothecities,wheretheemergingindustrywasinneedoflow-skilledworkers.Thecurrentinternalmigrationshowsadifferentpatternthough.

Therefore,TonyFieldinglaunchedthemetaphoroftheescalator,wherebyspecificallyyoungpeoplemigratetocitiesinpursuitofhighereducationandcareeroptions,thusimprovingtheirsocio-economicposition(Fielding1992).Morerecentresearchhasshownthat–alsofortheNorthernNetherlandsandtheNetherlandsasawhole-largecitiesactasmagnetsforyoungpeoplewhowanttopursuehighereducationandsubsequentlywanttomoveontoabetterpayingjob(PBLa,Venhorst,2012,Huisman2013Lattenetal2006).Inurbanareastheservicesectoroffersthebetterpaidjobs,and,becauseoftheagglomerationbenefits1,citiesofferamoredifferentiatedsetoffacilities(Glaeser2011,StorperandManville2006StorperandScott2009).Itgoeswithoutsayingthatwhenpopulationgrowthoccurssomewhereduetointernalmigration,apopulationdeclinewilltakeplacesomewhereelse.Thisisalsocalledthewaterbedeffect(Hospers2010).Whethertherecentlyobserveddeclineinyoungerpeoplemigratingtowardscentresoflearningisatemporaryresultoftheintroductionofthenewstudentloansystemoratrenddeviation,remainstobeseen(CBSd).

Asmentionedbefore,regionallyadifferentpaceintheeffectsoftheSecondDemographicTransitioncanbeseenfortheNetherlands.TheunbalancedpopulationdeclineresultingfromthemovingawayofyoungpeopleinareasintheNorthernNetherlandsdoeshaveanimportantsideeffect,andthatisthattheageingofthepopulationisincreasingmorestronglyintheseareas.Notjustthepercentageofolderpeople,butalsothepercentageofveryoldpeople,isgrowingmuchfasterthaninthe

1 Joint access to, for example, the local infrastructure (such as roads and airports) and to high-quality intermediate

products and services from suppliers and specialists in the regional labor market. The larger internal market activates

companies and institutions to respond better to the different consumer preferences. Subsequently consumers can enjoy a

wider range of shops, restaurants, recreation, culture and education.

53

areaswithanon-decliningpopulation.Partlyforthisreason,morethan50%ofthesinglehouseholdsintheseregionsarecurrentlyofstatepensionage(PBLb).

Notonlythepresenceorabsenceofhighereducationandbetterpayingjobsdetermineinternalmigration.Manystudieshavebeendevotedto(regionallydetermined)migrationpatterns.Factorsthatarediscussedwithinthesestudiesare:thegeneralsocio-economicstructureofaregion,thelocationofaregioninrelationtothenationalborder,thecharacterofneighbouringareas,thespatialstructuresdevelopedthroughtime,theproximitytoagrowingregion,the(qualityofthe)housingstockandhowitcorrespondstothedesiresof(future)residents,local(politicalandadministrative)actorsandthequalityofanareaintermsofenvironmentandnature(Hoekveld2012,Hoekveld2014).Ontheotherhand,therearealsofactorsthatexplicitly‘bind’peopletotheirregion:socialandenvironmentalfactorssuchasproximitytoparents,partnerandfriendsandthe(self-assigned)characteristicsofthehomeregion,turnouttobeofgreatimportanceforthe‘stayers’(Thissenetal2010,HaartsenandThissen2014).Fromthiscanbeconcludedthatlikelytherearemanydifferentfactors,exclusivelyorinvariouscombinations,thatplayanimportantrolewhenweighingwhetherornottorelocateatintraregionalorinterregionallevel.Someofthesefactorsaremoregeneral,somearedeterminedatregionallevel.

Figure 3: Population trends and their influencing factors: a circular process.

Source: J.J. Hoekveld. Urban Decline within the Region. Understanding the Intra-regional Differentiation in

Urban Population Development in the Regions Declining Saarland and Southern Limburg. P.44.

54

Thenatureoftherelationshipbetweenpopulationdeclineandsomeofthepreviouslymentionedfactorsisnotalwaysclear.ThishasledtoJosjeHoekveld’shypothesistoconsiderpopulationdeclineasacircularprocessinwhichpopulationdevelopment,developmentsonthelabourmarket,migrationandemploymentlevelsinfluenceeachotherovertime.Eventuallythisprocesswillleadtoanewequilibrium,whichcaneitherberapidlybroughtcloserasaresultofexternalinfluences,orbedisturbed(again)byexternalfactors.Investigatingtherelationshipbetweensocial,economicandculturalfactorsandpopulationdeclineintheNorthernNetherlands,inanalogyofHoekveld’svisualizedcircularprocess(Figure3),willbemycontributioninbuildingupscientificknowledgeconcerningpopulationdeclineinthisprofessorship’scomingperiod.

55

3 Guiding and utilising, but what do we need to make that happen?

InhisbookKrimp!from2010,Gert-JanHospersdistinguishesfourphasesinpopulationdecline-policy:belittle,contest,guideandutilise.ThatsameyeartheDutchEnvironmentalAssessmentAgency(PBL)releaseditsreport Van bestrijden naar begeleiden: demografische krimp in Nederland(Fromconfrontationtoutilisation:demographicdeclineintheNetherlands).AndinMarch2011,theSERpresenteditsadviceBevolkingskrimp benoemen en benutten(Discussingandutilisingpopulationdecline).Apartfromthechallengesforsocietyasawhole,potentialopportunitiesinthistransitionalprocessarepresentedinthesewritingsaswell.However,theSERemphasisestheimportanceoftailor-fitpolicyinorderfortransitionpolicytobeeffective,giventhenumberoffactorsinfluencingdevelopments(SER2011).Yet,howcanweascitizens,governments,organisationsandknowledgeinstitutestogethercreateacustomisedframework,usingthealreadyavailableknowledgeandexperience,whichwillenableustostartupthisassignment?Itstartsbydefininganumberofconceptsthatareusedinthedebateonpopulationdeclineinrelationtoitsopportunitiesandthreats.Afterhavingclarifiedinwhatcontexttheyareusedhere,wecanproceedtothenextstep:decidingwhatwecandowhileestimatingtheeffectsoftheseactions.HereIwouldliketomakeastart.

3.1 Who decides what liveability is?Demographictransitionandunbalancedpopulationdeclinebothhaveanundeniableimpactonourenvironment.Butdoesithaveaneffectonitsperceivedliveabilityaswell?Centraltothislivingenvironmentisthehumanhabitat,inotherwordsthespaceinwhichpeopleengageinactivitiessuchashousing,employment,makingsocialcontacts,receivingcare,travellingandrecreation.Althoughthewaytodefinethisspaceisstillunderdiscussion,thereisagreementonthefactthattheenvironmentcanbedefinedinconcretetermsonceitisdelimitated.

Unliketheconceptofenvironment,‘liveability’isamorenormativelychargedconcept(Thissen2008).Itreflectsthequalityoftherelationshipbetweenmanandhisenvironmentinwhichthesubjectiveexperienceoftheindividualisparamount(VanDorst2007).However,thatdoesnotmeanadilutionoftheconceptoritmerelybecomingapoliticalslogan.Inthatrespect,Veenhovenrightlywarnsthatthetermliveabilitylendsitselfwellforrhetoricaluse.Thewordsuggestsbothcomprehensivenessandobjectivenecessityandleavesmuchroomforinterpretation.Inthelongrunsuchsuggestivewordingcanbecomejaded.Ifthereisnoeffortmadetodefinetheconceptmoreprecisely,itwillsoonbecomeobsolete,accordingtothewriter(Veenhoven2000).

56

Often,theactualdisciplinedetermineswhichdomainsareinvolvedwhenliveabilityisunderconsideration;anenvironmentalisthasadifferentviewondefiningliveabilitythanaspatialscientist,ahealthscientistorasocialpsychologist.In2004LeidelmeijerandVanKampconstructedagraphicaloverview(Figure4)ofthedifferentdimensionsofliveabilitythattheyhadfoundintheliterature(LeidelmeijerandVanKamp2004).Thisoverviewclearlyillustratesthemanydimensionsandsub-dimensionsthatarebeingusednow.

Figure 4: Domains of liveability and quality of life

Source: Leidelmeijer, K. and I. Van Kamp. Kwaliteit van de leefomgeving en leefbaarheid. RIVM-rapport,

Bilthoven, 2004. P.63. (Quality of environment and liveability, RIVM report, Bilthoven, 2004. P.63)

57

FormoreknowledgeconcerningtherelationshipbetweenpopulationdevelopmentandperceivedliveabilityinvariousregionsintheNorthernNetherlands,Iparticularlywanttofocusonthefollowingdimensionsofliveability:

• Community(socialrelationships,socialnetworks,family)• Economy(income,employment,education)• (Public)servicesaccessibility(healthcare,mobility,recreation)• Culture(art,heritage,values)• Builtenvironment(design,historicallydevelopedspatialstructures,

infrastructure)

Interactionsbetweenthedimensionsandinteractionswithotherdimensions(forinstancenature,environment,healthandsecurity)willalsobeaddressedwhilecooperatingwithpartnersingeneralandwiththeprofessorsandtheirresearchgroupsactiveinNoorderRuimteinparticular.

Astheseintentionsarepracticallydevelopedintoactualprojects,thelatestinsightsfortheNorthernNetherlandswillbeincluded.Forexample,recentresearchcarriedoutbyCMOSTAMMdemonstratedadecreaseoftheperceivedliveabilityinregionsinGroningenconfrontedwithpopulationdeclineascomparedtootherregionsintheprovince(www.sociaalplanbureaugroningen.nl).Reasonsforthisreductionofliveabilitymentionedinthecontextofthisresearcharetheclosingdownoffacilities,vacantbuildings,poormaintenanceonbuildingsandgardens,publicinconvenienceandlackofsocialcontacts.Animprovementinliveabilityismainlyattributedtonewinitiatives,suchastheconstructionofanewplayground,theredevelopmentofavillagecentre,theconstructionofnewhomesandmoreactivityinthestreets.Inaddition,inthecontextofthereportWoningmarkt-enLeefbaarheidsonderzoekAardbevingsgebiedGroningen(HousingmarketandliveabilityresearchinearthquakeregionGroningen)byBoelhouweretal,itisconcludedthatwhenliveabilityisevaluatedbetweenanearthquakeareawíthandanearthquakezonewithóutpopulationdecline,theimpressionnowisthatthelevelofdissatisfactionwithliveabilityishigherintheearthquakeareaswíthpopulationdecline(Boelhouweretal2016).

3.2 ResilienceApartfromexternalfactors,suchasgovernmentpoliciesconcerningtheredistributionofgovernmentaldepartments(Rijksoverheidb),therearealsoqualitieswithinsocietyorcommunitythatmayaffectpopulationdeclineandthereforetheperceivedqualityoflife.Examplesarethepresenceorabsenceofsocialcapitalandresilience.‘Resilience’isaconceptthathasfounditswayinvarioussocialsciences.

58

RebeccaRolfe(Rolfe,2006)arguesthatresilienceistheabilityofindividuals,families,organisationsandcommunitiestorespondeffectivelytomajoradversityanddanger.HeikeDelfmann(Delfmannetal2013),inagreementwithEdWilding,mentionsfourdimensionsthatareimportantto‘build’aresilientcommunity,namely:

(1)Healthypeople;(2)Aninclusive,creativeculture;(3)Localeconomy;(4)Relationshipsbetweencommunities.

AccordingtoWilding,buildingresiliencebeginsbymakingthemostefficientuseoftheexistingassetsinthecommunityforpurposesofwellbeingandsocialandeconomicdevelopment.Thisapproachaccordswellwithresearchresultsshowingthatregionalfactorsarealsocontributorytotheonsetofpopulationdecline.Itisessential,preciselyforthisreason,tohavetherightknowledgeonthestrengthsandweaknessesofaregion.

Lookingattheearliermentioneddimensionsofliveabilitycombinedwiththeaforementionedfouraspectsthatareimportantforbuildinguparesilientcommunity,onecannotbutconcludethatitisinevitabletoapproachliveabilityfromamultitudeofangles.Moreover,thefourdimensionsthatareimportanttobuildaresilientcommunityunderlinethevalidityofthechoiceofdimensionsIwillfocusonwhileresearchingliveability;community,economics,(public)servicesaccessibility,cultureandbuiltenvironment.IndoingsotheconnectionbetweenthefourthemesofNoorderRuimtebeing‘Earthquakes’,‘Populationdecline’,‘HealthandWellbeing’and‘SustainabilityandAbundance‘isintrinsicallymade.3.3 Value attribution and value creation; one examplePreciselybecausethetermliveabilityhasanormativeconnotation,thewayinwhichweattributevalueorcreatevalueinourenvironmentinrelationtoliveabilityisintriguing.Especiallyinrecentyearsthereisagrowinginterestinlesstraditionalformsofvaluecreation,andinnon-monetaryvalues,asnoteveryaddedvaluecanbeexpressedintermsofmoney.InthisregardthegovernmentalguidelineonSocialCostsBenefitAnalysis(SCBA)forpolicymakersadmitsthatSCBAcanputthedifferentaspectsofaprojectinorder,butshowsaswellthatitisoftenimpossibletomonetiseeveryeffect(Rijksoverheidc).However,thesenon-monetizingeffectsareofspecificinterestaswellwhenitcomestoestablishingtheeffectofinterventionsonperceivedliveability.

59

Generallyspeaking,withregardtosomeoftheliveabilitydimensionsIselected

forresearchanddiscussion,valuesthataredifficulttomonetisecanyetbeofgreat

importance.Apartfromachievingeconomicvalue,socialvalue(levelofparticipation,

inclusion,regionalprideandsocialcohesion)andculturalvalue(levelandvalueof

culturalheritageuse,aestheticvalue,identityandparticipation)canberealised.These

values,sometimespinpointedas“by-catch”,couldhelpusinstrengtheningregional

liveability.Togaininsightinwhichsocialvaluesarerelevantforaregion,themethod

ofJohnBeningtonandMarkMoore(BeningtonandMoore,2011)seemssuitable.In

thismethodtheinhabitantsthemselvesdeterminewhichvaluesarerelevant.This

enablesthemtoconnecttolargersocialissuesandsmallerregionalchallengeswhileit

atthesametimefitsperfectlyintothetemplateofthecurrentparticipatorysociety.In

doingso,italsocreatessupportforsocio-economicandculturalinnovations.

Manyexamplesofsocialvaluecreationcanbementioned.Iwillbrieflyaddressthe

possiblerolethatculturalheritageandtheartscanplay.In2016ThuurCarisstatedin

histhesisTheartofinterruptionthatpublicadministrationshouldnotonlyseethe

artsasacreativeindustrysectororpublicentertainment,butalsoasanarenaforactive

citizenship,whichhelpsdevelopandperpetuatesociety.

HansRenesarguesthatculturalheritageholdtracesfromthepastwithrelevanceforpresentdaysociety(Renes2011).Heindicatesthatinthelastfewyearsashiftinthevalueassessmentofthesetracescanbedetectedtowardsmore(immaterial)significance.

60

Renesarguesthatheritagecanbeusedtoincreasetheenvironmentalqualityandcanthereforebeameansforretainingresidentsandbusinesses.Subsequently,DeGraafetalassignfourfunctionstothepresenceofculturalheritageinareaswithpopulationdecline:thatofsignboard,meetingplace,totempoleandbreedingground(DeGraafetal2014).Heritageas‘signboard’issaidtocreatearegionalidentitywhile,throughrecreationalandtouristicrevenues,italsogeneratesfinancialandeconomicvalue.Heritageas‘totempole’lendsidentity,supportandpridetotheregionalpopulationandthereforebecomesanidentitycarrier.Thesevaluesareofthegreatestimportanceforaregionwithpopulationdecline,butatthesametimearedifficulttomonetise.Heritageas‘meetingpoint’isimportantfromtheperspectivedefinedbyHospersandReverda,ascounterpartintheprocessof‘disintegrationbypopulationdecline’(HospersandReverda2012).Finally,heritagecanactas‘breedingground’for,forexample,culturalentrepreneurs.VanDuijnandRouwendalstatethatculturalheritageusedbycreativeentrepreneursmaywellaffecttheeconomicdynamicsinacitywithpopulationdecline.Furthermore,theyarguethatheritagecanhaveapositiveimpacton,forexample,housepricesinaradiusof10km(VanDuijnandRouwendaal2013).

61

3.4 A complete regionFinally,Iwouldliketomakeapleaforadifferentviewon,ormaybeevenadifferentwayofdealingwith,thehardlinebetweenregionsfacingpopulationdeclineontheonehandandtheDutchandGermanareasorcentresinthevicinityoftheseregionsthatdogrow,ontheother.Theappliedboundarydoeshinderthinkinginlargerspatialandadministrativestructures.DeclineandgrowthnotonlydeserveaplaceinthecomparisonbetweenRandstadand‘randland’(Meieretal2015),butformthetwosidesofthesame‘waterbed’atashorterdistanceaswell(Hospers2010).

Figure 5: Two of the 22 metropolitan areas / urban regions in the Netherlands (Municipal division of the

Netherlands on January 1, 2015)

Source: CBS

NicovanNimwegenetalaskedthemselvesthequestioniftheobservedpopulationdeclinecouldformathreatleadingtounacceptablelargeregionaldifferencesandaruralexodus,ascouldbeseenincountriessuchasFranceandGermany(VanNimwegenandHeering2009).TheirconclusionwasthatthiswasnotgoingtohappenintheNetherlands.Apartfromthemoderatepaceofthepopulationdecline,thesmallscaleoftheNetherlandsplaysanimportantroleinthisaswell.Regionswherethepopulationispronetodeclinearenotaninsurmountabledistanceaway,makingspatialisolation,alsobecauseofthegoodconnections,largelyabsent(VanNimwegenandHeering2009).PreciselybecausetheNetherlandsisacountryof‘shortdistances,’itseemslogicaltofocusonlargerareaswhenthinkingaboutpopulationdevelopment.Thismeansareasinwhichbothpopulationdeclineandgrowthoccur,amenitiescomplementeachotherandtheexistingsocialcapitalismoresubstantialandcolourful.DuringherinaugurallectureBettinaBockalsowonderedwhypolicyisnotfocussingonpopulationdeclineandurbanizationinajointandintegralapproach(Bock2016).

62

Citizensandbusinessesusuallydonottakeadministrativeperimetersintoaccountandautomaticallylookbeyondthemunicipalboundaries.Moreandmorefacilitieshaveasupralocalfunction:itisincreasinglydifficulttobeacompletetown.Medium-sizedtownscanthereforebetterseekcooperationwithtownsandvillageswithintheregionandthereforecommittoadevelopmentfromacompletetowntowardsacompleteregion.

VanDametal(vanDametal2009)haveindicatedthattheyseeagradualconcentrationoffacilitieswithalsoanumberoffacilitiesrelocatingtothecityofGroningenovertime.Theynamefacilitiessuchastheatres,medicalfacilitiessuchashospitals,specializedmedicalfacilitiesandspecializednursinghomes,thesub-topofeducationandcommercialgoodsandservicessuchasclothingandfurniture.Theurbandistricts2ofGroningenandLeeuwardencandevelopinconjunctionwiththesurroundingruralareaandsmallertowns.Withinthisjointdevelopment,(financial)spacecanbecreatedtoeffectivelyconnectnature,landscape,economyandtheresidents.TheconstructionbetweentheUMCG(academichospital)andtheOmmelanderHospital,therolethatGroningenandLeeuwardenbothhavebeenassignedthestatusofconcentrationcities(2011),andtheimplementationofafuture-proofbroadbandnetwork,arejustafewstepsinthisdirection.

BasedonthefourdimensionsofEdWildingthatareimportantfor‘building’aresilientsociety,thismeansaregionaldevelopmentforthetwodimensions‘Localeconomy’and‘Relationshipbetweencommunities.’Indoingsoitisessentialtouseassetsavailableintheregionforstimulatingwellbeingandsocialandeconomicdevelopment.

2 An urban district - the urban area in the functional sense – consists of a larger metropolitan agglomeration

and its surrounding area including smaller centres (towns, villages, hamlets) connected through multiple

relationships with that agglomeration. These relationships relate to the daily traffic between home and

workplace, relocation of households and businesses and the use of urban facilities. As such, the urban district can

therefore be considered as a combination of regional labour-, residential and service area. Source: https://www.

cbs.nl/nl-nl/onze-diensten/methoden/begrippen?tab=s#id = metropolitan

63

4 Pioneering with demographic transition and selective population decline in the Northern Netherlands

ThisafternoonIhavetakenyouonajourneyalongdifferentconceptsandideasthatare,inmyview,relevantforguidingandutilisingpopulationdevelopmentintheNorthernNetherlands.EarlieronImentionedthatIwouldrevealinalaterstageofthisspeechwhichchallengesIhopetotakeonduringmyprofessorship,incollaborationwithresidents,fieldpartnersandstudents.Havingarrivedatthefinalpartofthisinauguration,Imustnowputmymoneywheremymouthis.

4.1 Age friendly environmentsAsaresultoftheSecondDemographicTransitionwearenowexperiencing,andthroughtheeffectsoftheunbalancedpopulationdecline,someregionsarenowconfrontedearlierandmoreurgentlywiththechallengesthatarapidlyageingsocietyentails.Becausethedevelopmentsarepushingthroughfasterhereandconsequencesarethereforemoreserious,theSERsuggestedin2011thatregionsfacingpopulationdeclineshouldserveasanexampleforregionsthatwillexperiencepopulationdeclineinthenearfuture.Forthisreason,Iwouldliketofocusonthischallengewithintheresearchprogramme‘Age-friendlyenvironments.

TheWHOstatesinrelationtoage-friendlyenvironmentsthat:

“Anage-friendlyworldenablespeopleofallagestoactivelyparticipateincommunityactivitiesandtreatseveryonewithrespect,regardlessoftheirage.Itisaplacethatmakesiteasyforolderpeopletostayconnectedtopeoplethatareimportanttothem.Andithelpspeoplestayhealthyandactiveevenattheoldestagesandprovidesappropriatesupporttothosewhocannolongerlookafterthemselves.”

Basedonthis,wecandefinethefollowingchallenges:

• startingupdesignstudieswithprofessionalsinthefieldinordertodevelopnewhousingunitsinwhicheachstageofthelifecoursecanbeaccommodated,andwhichareinvitingforinhabitantstostartandmaintainsocialcontacts;

• findingways,inco-creationwithlocalusers,studentsandprofessionals,inwhichthephysicalenvironmentcanbedesignedinsuchawaythat,regardlessofage,itcanbeusedinasafeway,fitstheneedsofdifferenttargetgroupsand

64

inviteshealthybehaviour,forexamplebyincludingbluespots3;• searching,inconsultationwithresidents,studentsandprofessionals,forthe

characteristicsandtheconditionsforasocialandphysicalenvironmentinwhichappropriatesupportcanberealizedwhenitisneeded.

TheresultsofthesesearchescancontributetoatleasttwoofthefourdimensionsthatEdWildingdiscernsfortheconstructionofaresilientcommunity,namely‘Healthypeople’andan‘Inclusive,creativeculture.’Itgoeswithoutsayingthatinspirationwillbesoughtthroughcollaborationandcoordinationwithexistingorganisations.MakingconnectionswiththeNoorderRuimtetheme‘HealthandWellbeing,’isobviouslypartofthisprocess.

Withinthisresearchprogramme,researchisalreadybeingcarriedoutbyanumberofteacher-researchersincollaborationwithfieldpartnersandstudents.GertterHaarforinstance,isdoingresearchintothepossibilitiesofdesignstudytobeabletorespondflexiblytochanginghousingneeds,andasamethodtoconnectspatialplanningwithregionalorlocalidentity.WilmaWolfdoesresearchincollaborationwithstudentsfromvariousschoolsandGPsworkingintheNorthernNetherlandsonthehousingissuesGPstherearestrugglingwith.Giventheimportanceofprimarycareinadecliningandanticipatingregionthiscanfacilitatetheminmakinganinformedchoice.JokeTerlaakPootisdoingPhDresearchonhomemakingbysinglehouseholds,currentlythefastestgrowinghouseholdtype,asyoumayknow.Finally,JaapPostmaandhisstudentsareactivelyinsearchforthecharacteristicsofage-friendlyenvironments.

3 The Healthy Ageing Network Northern Netherlands (HANNN) has as one of its objectives the creation of the

first ‘manmade blue zone’ in the Northern Netherlands. Within the manmade blue zone, HANNN distinguishes

the so-called ‘blue spots’: locations that contribute to a blue zone because of their layout or character. http://

www.hannn.eu/bluezone/blue-spots. The concept ‘blue zone’ was presented for the first time within the

framework of research done by amongst others Michel Poulain and Gianni Pes focussing on inhabitants of the

island of Sardinia. Poulain M.; Pes G.M.; Grasland C.; Carru C.; Ferucci L.; Baggio G.; Franceschi C.; Deiana

L. (2004). “Identification of a Geographic Area Characterized by Extreme Longevity in the Sardinia Island: the

AkEA study”. Experimental Gerontology. 39 (9): 1423-1429. This outcome has made other researchers curious

about the reasons for this development. In 2009, in Albert Lea, located in Minnesota, the project AARP/Blue

Zones was launched. The aim of the project was to help people age healthy through small changes in their daily

lives. Resources that were used for this purpose were: stimulating an active lifestyle (participating in organized

walks, a community garden, etc), healthier eating habits (including eating more regional products) and social

interaction.

65

4.2 Socio-economic vitalityThewayinwhichpopulationdeclineanditseffectsmanifestthemselvesareplaceandtime-related.Thesameappliestothewayinwhichunbalancedpopulationdeclineshouldbeguidedandutilised.In2011theSERstatedthatentrepreneurshipandengagedcitizenshipareofcrucialimportanceforbuildingvitality(translatedintoEnglishfrom:SER,2011p.106).ThisSERstatementistranslatedintomyresearchprogramme‘Centresofsocio-economicvitality.’Basedonthepreviouslymentionedfourdimensionsimportantfor‘building’aresilientcommunity,‘Inclusive,creativeculture,’‘Localeconomy’and‘Relationsbetweencommunities’areespeciallyrelevantwithintheframeworkofthisprogram.Furthermoretheconnectionto‘Age-friendlyenvironments’ismadethroughthefourthdimension‘Healthypeople’.Questionsrelevantforthisresearchprogramare:

• Whatarethecentresofsocio-economicvitalityintheNorthernNetherlands?• Howdothesecentresofsocio-economicvitalitycontributetotheresilience

andliveabilityoftheregionandwhatrolecancultureplayinthis?• Whatisneededforfacilitating,andifpossible,strengtheningtheresiliencyand

liveabilityinareasfacingoranticipatingpopulationdeclineintheNorthernNetherlands?

• Whatrolecantransboundary(regionandnation)thinkingplayinthesematters?

• Isitpossibletodevelopnewcentresofsocio-economicvitalityinareasfacingoranticipatingdecliningpopulationintheNorthernNetherlands,usingsocialcapitalandotherregionallyandlocallyavailableassets?

Againfortheseresearchquestions,areampleopportunitiesforcollaboration,againclusteringaroundtheNoorderRuimtethemes‘Earthquakes’,‘HealthandWellbeing’and‘SustainabilityandAbundance‘.

66

Withintheresearchprogram‘Centresofsocio-economicvitality’,researchiscurrentlybeingcarriedoutbyseveralteacher-researchersandstudents.Forinstance,JannieRozemaandherstudentsevaluatethevalueswithintheCittaslow-conceptandtheirimpactonliveabilityandresilienceinthefuturemunicipalityofWesterwolde.ErzsideHaanisdoingherPHDresearchintosuccessandfailurefactorsofcitizeninitiativesintheNorthernNetherlands,andMarielleBovenhoffis–togetherwithherstudentsandresidentsofthePaddepoelneighbourhood–lookingintotheconceptofcreatingvalueinconstructionandrenovationprojects.Furthermore,alargegroupofstudentsfromdifferentschoolsandstudyyearsareresearchinghowabandonedfarmhousesaspartoftheregionsculturalheritagecancontributetobuildingalocalidentity,andevaluatetheadvisabilityandpotentialforreuseandredevelopmentofthatheritage.

4.3 EDRiT and ‘Create Change’; the innovation workshop as method and interventionResidents,organisationsandgovernmentsarealreadyinvolvedinmanyinspirationalprojectsfocussingonliveability,andinthemeantimeexperimentingwiththetransferofresponsibilities.Thismakesitevenmoreinterestingforustobeabletoseeonthespotwhatworksandwhyitworksthere.

AlbertEinsteinoncestated:“We cannot solve our problems with the same thinking we used when we created them.”Here,Iwouldliketousethesewordsasapleaforatrulyinterdisciplinary,intersectionalandinternationalwayofworkingandthinkingthroughdisciplines,throughthestructurallayersofeducationandbetweenstakeholdergroups,andacrossborders.ThemostsuitableinstrumentforthisistheInnovationWorkshop(Cremers,2015).AnIWPisahybridlearningenvironmentformedbythreeormorepartnersfromdifferentfields(partnersfromeducation/research,business,governmentand/orsocialorganisations).

AnInnovationWorkshopisaplacewhereinnovationcandevelopattheinterfaceofdisciplines,visualizedinorangeinfigure6.Iwanttoenrichthismodelbyaddingafourthsegment,i.e.theresidentsofaregion.Theseresidentscanbevolunteers,butalsoentrepreneursordirectors.Furthermore,IwanttheIWPtobetransboundaryfromaninternationalperspective.ThiswayonecanalsobenefitfromtheknowledgeandexperiencebuiltupelsewhereinEurope.

TheemergenceofanIWPstemsfromasocialurgency,suchastheoneIhavedescribedabove.Thechallengesandthequestionsformulatedbefore,nowactasthebasicprinciplesforsettinguptwoIWPscalledEDRiT(EemsDollardRegioninTransition)and‘CreateChange’;bothworkingwithinaninternationalcontext.ForinstanceinEDRiT,collaborationtakesplacewithresearchers,education,social

67

organisations,businessesandgovernmentsfromOst-Friesland(Germany).For‘CreateChange’,collaborationissoughtwitheducationalinstitutes,residentsandorganisationsinSouthKarelia(Finland),DumfriesandGalloway(Scotland)andtheHarz(Germany).

Figure 6: Schematic representation of an Innovation Workshop (IWP)

Source: Cremers, P.H.M. Handreiking Innovatiewerkplaatsen. Groningen: Hanze Hogeschool Groningen, 2015.

ForEDRiTitmeansthatwithintheEDR-borderregionresearch,educationandtheworkingfieldareconnectedonlocation,focussingonquestionsthatarebroughtforwardbysocietyitself.Thefactthatsomedevelopmentsatleastinpartareverysimilaronbothsidesoftheborder,butareanticipatedandcommenteduponintheirownspecificcontext,createsaninterestingcomparisonofsituationsandofgoodandbadpractises.Inaddition,studentscangaininternationalexperienceatashortdistancefromtheirschool,andindoingsocancontributetothecreationofnewsocialcapitalaswell.AsaresulttheIWPis,besidesanewmethod,alsoapotentiallyvaluableinterventioninaregionexperiencingdecliningpopulation,andinthatcapacityworthyforstudyandevaluation.InthecontextofEDRiT,researchprojectshaveemergedthatstudythecharacteristicsofAge-friendlyenvironments,theinfluenceofCittaslowontheperceivedliveabilityandresilienceintheregion,andthepotentialuseandfunctionofabandonedagriculturalbuildings.

ProfessionalPractice Education

Research

68

Toformthebasisoftheinnovationworkshop‘CreateChange’,theprofessorships‘DemographicTransition&Environment’and‘ImageinContext’oftheHanzeUniversityGroningen,haveputtheirhandstogether,followingaGermanexample.Thebasicprincipleisthatstudentsfromcreativedisciplines,comingfromdifferentEuropeancountries,startupprojectswithresidentsandregionalorganisationsinregionswithdecliningpopulationthroughexchangetrajectoriesduringthelastyearoftheirstudies.Basedonforinstanceregionalhistoryandlocalstories,customs,opportunitiesandliveabilityissuesinruralcentres,studentsstartworkingfromtheaddedperspectiveoftheirownculturalbackground.Inspiredbytheneeds,questions,problemsandconceptsolutionsofregionalresidentsandorganisationsinthecountrytheyarevisiting,theystartdevelopingtheirownproject,presentationorvisualization.Preparingforthearrivalofthestudents,guidingstudentsandtheprocessesofco-creationare,inadditiontothetangibleresultsoftheprocess,atooltoadvanceregionalcohesionandtostrengthensocialcapital.Nexttoaninspiringmethod,thisIWPtocanbecomeapotentiallysuccessfulintervention.

Asyoucantell:guidelineshavebeensetout,activitiesappointedandprojectsdevelopedwithandforresidents,fortheprofessionalfieldandforthestudents.ThisisthewayIwouldliketomakemyprofessorshipwork,withinhabitants,organisationsandstudentsbuildingaresponsiveregiontogether.

I thank you for your attention.

No sooner said than done.

69

References

1 Articles, books and reportsBenington,J.enM.H.Moore.“Publicvalueincomplexandchangingtimes.”

In:Public value: theory and practice,J.BeningtonenM.H.Moore(Eds.),1-30.HamshireenNewYork:PalgraveMacmillan,2011.

Bevolkingskrimp benoemen en benutten. Advies 11/3 van maart 2011.SER:DenHaag,2011Boelhouwer,P.e.a. Woningmarkt- en leefbaarheidsonderzoek aardbevingsgebied Groningen.

Delft:OTB,2016.Bock,B.B.Leegte en ruimte. Over bevolkingsdaling in Noord Nederland. Inaugurele rede 20

september 2016.Groningen:RijksuniversiteitGroningen,2016.Bulder,E.A.M.The social economics of old age. Strategies to maintain income in later life in the

Netherlands 1880-1940.Rotterdam:TinbergenInstitute,1993.Caris,A.H.The art of interruption: Concepts of art as a cooperative citizen practice driving cultural

innovation and social change.Groningen:RijksuniversiteitGroningen,2016.Cremers,P.H.M.Handreiking Innovatiewerkplaatsen.Groningen,2015.

https://www.researchgate.net/publication/310548083_Handreiking_Innovatiewerkplaatsen

Dam,vanK.I.M.,vanL.J.G.vanWissen,D.DeRoo,J.VanDijk,D.Strijker,J.J.Veenstra.Regionale bevolkingskrimp en de stad Groningen. Quick Scan.Groningen:RijksuniversiteitGroningen,2009.

Delfmann,H.,M.MarkantonienB.VanHoven.“Theroleofsideactivitiesinbuildingruralresilience:thecasestudyofKiel-Windeweer(TheNetherlands).”In:Regional resilience, economy and society: globalising rural places,ChristineTamásyenJavierRevillaDies(Eds.),Farnham:AshgatePublishing,251-268,2013.

Demographic Change and Local Development: Shrinkage, Regeneration and Social Dynamics,Paris:OECD,2012.

DorstM.J.van.Een duurzaam leefbare woonomgeving. Fysieke voorwaarden voor privacyregulering.Delft:Eburon,2005.

Duijn,M.vanenJ.Rouwendal.“CulturalHeritageandthelocationchoiceofDutchhouseholdsinaresidentialsortingmodel.”Journal of Economic GeographyXIIIno.3(2013):473-500.

Duin,C.vanenL.Stoeldraijer. Bevolkingsprognose 2014-2060: groei door migratie. CBS Bevolkingstrends 2014.DenHaag:CentraalBureauvoordeStatistiek,2014.

Edzes,A.J.E.,V.VenhorstenJ.vanDijk.“Grensoverschrijdendearbeidsmarkt:Voorbijderomantiek.”In:Rijnland in de Regio II: inzichten op het gebied van grensoverschrijdend samenwerken in de noordelijke Nederlands-Duitse grensregio,HermanBlomenCigdemZantingh(red.)Leeuwarden/Emmen:StendenHogeschool/AlfaCollege,153-166,2015.

70

Edzes,Arjen,JoukevanDijkenViktorVenhorst.“DuitsevacaturesgeenoplossingvoorNederlandsewerklozen.”Me Judice(14maart2016).http://www.mejudice.nl/artikelen/detail/duitse-vacatures-geen-oplossing-voor-nederlandse-werklozen

Fielding,A.J.“Migrationandsocialmobility:SouthEastEnglandasanescalatorregion.”Regional StudiesXVIno.1(1992):1-15.

Glaeser,E.L.Triumph of the city. How our greatest invention makes us richer, smarter, greener, healthier and happier.London:PanMacmillan,2011.

Graaf,A.de,G.J.Hospers,H.Renes,E.StegmeijerandM.Woestenburg.Krimp en Erfgoed in: Krimp en erfgoed in Noordwest-Europa. Verkenning van een uitdagend probleem.Amersfoort:RijksdienstvoorCultureelErfgoed,2014.

Haartsen,T.enF.Thissen.“Thesuccess–failuredichotomyrevisited:youngadults’motivestoreturntotheirruralhomeregion.” Children’s GeographiesXIIno.1(2014):87-101.

Hoekveld,J.J.“Time-SpaceRelationsandtheDifferencesbetweenShrinkingRegions.” Built Environment XXXVIIno.2(2012):179-195.

Hoekveld,J.J.(2014). Urban decline within the region: Understanding the intra-regional differentiation in urban population development in the declining regions Saarland and Southern-Limburg. Amsterdam:UniversiteitvanAmsterdam,2014.

Hospers,G-J.Krimp!Amsterdam:UitgeverijSUN,2010.Hospers,G-J.enN.Reverda.Krimp, het nieuwe denken. Bevolkingsdaling in theorie en

praktijk.Amsterdam:Boom/LEMMA,2012.Janssen,L.H.J.M.,V.R.OkkerenJ.Schuur(red.) Welvaart en Leefomgeving; een

scenariostudie voor Nederland in 2040.DenHaag:CPB/MNR/RPB,2005.Kaa,D.I.vander.Demographic transitions. NIDI workingpaper 2008/1. DenHaag:

NIDI,2008.Kooiman,N.Invloed van binnenlandse verhuizingen op de regionale spreiding van vergrijzing,

1995-2015.DenHaag:CentraalBureauvoordeStatistiek,2016.Latten,J.,H.deFeijter,H.NicolaasenB.Hamers.“Uitbalans.Selectieve

verhuisstromennaarenuitdegrotestad.”In:Bevolkingsvraagstukken in Nederland; grote steden in demografisch perspectief,Nimwegen,N.vanenI.Esveldt(Eds.)DenHaag:NIDI,2006.

Latten,J.,K.ChkalovaenM.Das.“DestadGroningenalsroltrapvoorhetnoorden.” Bevolkingstrends LVIno.2(2008):52-59.

Leidelmeijer,K.andI.VanKamp.Kwaliteit van de leefomgeving en leefbaarheid. Naar een begippenkader en conceptuele inkadering.Bilthoven:RIVM,2004.

Leidelmeijer,K.enG.Marlet,Leefbaarheid in Krimpgebieden. Een verkenning van de relatie tussen bevolkingskrip en leefbaarheid.Amsterdam:RIGOResearchenAdvies2011.

Lesthaeghe,R.andD.VanderKaa.“Twee demografische transities?” In: Bevolking: groei en krimp. R.LesthaegheandD.VanderKaa(Eds.)Deventer:VanLoghumSlaterus,9-24,1986.

71

Lesthaeghe,R.“Theseconddemographictransition:aconciseoverviewofitsdevelopment.”PNASCXI51(december232014):18112-18115.

Lucassen,L.enJ.Lucassen.“Frommobilitytransitiontocomparativeglobalmigrationhistory.”The Journal of Global HistoryVIno.2(2011):299-307.

Manting,D.enC.Huisman.“Jongerenenstedelijkgroei.”RooilijnXXXXVIno.6(2013):420-429.

MeierS.,N.ReverdaenD.VanderWou.“Randland.”RooilijnXXXXVIIIno.4(2015):272-279.

Nimwegen,van,N.andLiesbethHeering(red).Bevolkingsvraagstukken in Nederland anno 2009. Van groei naar krimp. Een demografische omslag in beeld.Amsterdam:KNAW,2009.

Renes,J. Erfgoed in interessante tijden. Oratie uitgesproken op 7 juli 2011.Amsterdam:|VrijeUniversiteitAmsterdam,2011.http://www.kennisbankherbestemming.nu/sites/default/files/Erfgoed%20in%20interessante%20tijden%20-%20Oratie%20prof.%20dr.%20Hans%20Renes%20(2011).pdf

Reverda,N.Over Krimp, Een sociologisch perspectief op bevolkingsdaling.Maastricht:CESRT/NEIMED,2011.

Ritsema,vanEck,J.P.Zwaneveld,K.VanGemerenandO.J.vanGerwen.Toekomstverkenning welvaart en leefomgeving. Cahier regionale ontwikkelingen en verstedelijking.DenHaag:CPB/PBL,2015.

Rolfe,R.E.Socialcohesionandcommunityresilience:Amultidisciplinaryreviewofliteratureforruralhealthresearch.Unpublishedpaper2006.https://pdfs.semanticscholar.org/4942/90ec68a89855d7a77b0125b54e080755ad46.pdf

Ruijsbroek,A.e.a.Factsheet Leefomgeving. Gezondheid en zorg in de Noordelijke krimpregio’s.Bilthoven:RIVM,2015.

Stoeldraijer,L.,CvanDuinenCHuisman.“Kernprognose2016-2060:18miljoeninwonersin2034voorzien.”https://www.cbs.nl/nl-nl/achtergrond/2016/50/kernprognose-2016-2060.

Storper,M.enM,Manville.“Behavior,preferencesandcities:urbantheoryandurbanresurgence.”Urban Studies43no.8(2006):1247–1274.

StorperM,enA.J.Scott.“Rethinkinghumancapital,creativityandurbangrowth.”Journal of Economic GeographyIXno.2(2009):147–167.

Thissen,F.Leefbaarheid, social cohesie en informele zorg.Assen2008.http://thissen.net/rural/WMO

Thissen,F.,J.DroogleverFortuijn,D.Strijker,andT.Haartsen.“MigrationIntentionsofRuralYouthintheWesthoek,Flanders,BelgiumandtheVeenkoloniën,TheNetherlands.” Journal of Rural StudiesXXVIno.4(2010):428–437.

Vaart,G.vander,E.M.Trell,B.RestemeyerenM.MartijntjeBakema.“Resilience:Justdoit?!Governingforresilienceinvulnerableplaces.UniversityofGroningen,9–10October2014.”Resilience. International Policies, Practices and DiscoursesIIIno.2(2015):160-171.

72

Valk,A.vanderenS.Musterd(red.)Leefbare Steden en een duurzame omgeving.Assen:VanGorcum,1998.

Veenhoven,R.Leefbaarheid, betekenissen en meetmethoden.Rotterdam:ErasmusUniversiteitRotterdam,2000.

Venhorst,V.A.Smart move? The spatial mobility of higher education graduates.Groningen:RijksuniversiteitGroningen,2012.

2 Websiteshttps://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2016/24/in-toekomst-vooral-meer-

alleenwonende-oudere-vrouwen(a)https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2016/04/bevolking-groeit-vooral-door-

immigratie(b)https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2015/51/tot-2040-verdubbelt-het-aantal-

alleenwonende-tachtigplussers(c)https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2017/01/weer-minder-jongeren-verhuisd-naar-

universiteitssteden(d)https://www.cbs.nl/nl-nl/onze-diensten/methoden/

begrippen?tab=s#id=stadsgewest(e)https://www.cbs.nl/nl-nl/maatschappij/bevolking/bevolkingstrends(f)http://www.pbl.nl/node/63221(a)http://www.pbl.nl/themasites/regionale-bevolkingsprognose/

bevolkingsprognoses-2015-2040/bevolking(b)https://www.pbl.nl/publicaties/balans-van-de-leefomgeving-2016(c)https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/bevolkingskrimp/inhoud/

krimpgebieden-en-anticipeergebieden(a)https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2011/09/30/rijk-concentreert-

kantoorhuisvesting-in-twaalf-locaties(b)https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/ruimtelijke-ordening-en-

gebiedsontwikkeling/vraag-en-antwoord/wanneer-kan-ik-een-maatschappelijke-kosten-batenanalyse-mkba-inzettenenEenkennismakingmetdemaatschappelijkekosten-batenanalyse(MKBA).Handreikingvoorbeleidsmakers.Rijksoverheid.02-01-2012.(c)

https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/ruimtelijke-ordening-en-gebiedsontwikkeling/documenten/brochures/2012/10/04/een-kennismaking-met-de-maatschappelijke-kosten-batenanalyse-mkba(d)

http://sociaalplanbureaugroningen.nl/dynamic/media/1/documents/feitenblad%20leefbaarheid%20en%20bevolkingskrimp%20def(1).pdf

73

3 IllustrationsIllustrationonpage47: “DemographicTransitioninAsia.”EastAsiaForumV

No.1(January-March2013)Illustrationonpage50: Marmolejo,M.“TheGlobalDemographicOpportunity

ofourTime.”Globalisation.Opportunities&Implications(November2013)http://www.understandglobalization.com/2013/11/19/the-global-demographic-opportunity-of-our-time/

Illustrationonpage59: http://www.taniaellis.com/blog/the-new-pioneers-case-of-the-month-social-return-on-investment/

Illustrationonpage60: Photographer:DuncanWijting/SOGKIllustrationonpage65: http://www.communitymatters.org/blog/cooking-oil-

personality-tests-and-local-curre

74

This is a publication of Hanze University of Applied Sciences Groningen.

Research Centre for Built Environment NoorderRuimte

Professorship:

Demographic Transition & Environment

E.A.M. (Elles) Bulder Ph.D.

P.O. Box 3037

9701 DA Groningen

Phone: 0031 50 595 4524

Email: e.a.m.bulder@pl.hanze.nl

ColophonAuthor: E.A.M. (Elles) Bulder Ph.D.

Editor: Rixt Froentjes

Photography cover: Luuk Steemers

Layout: Canon Business Services

Translation: BRICKS Text & Translation

Printing: Grafische Industrie De Marne

Front image: Detail of a painting by Adriana Plagketi, MFA Painting student

at the Frank Mohr Institute.

© 2017 Elles Bulder

Application for the reproduction of any part of this book in any form should

be made to the author. No part of this publication may be reproduced,

stored or introduced in a retrieval system or transmitted in any form or by

other means (electronic, mechanical, photocopying or otherwise) without the

author’s prior, written permission.