RELIGIES IN DE EUROPESE UNIE

Een informatiepakket voor een werkstuk of spreekbeurt

COLOFON Tekst: Herman Bosman Illustraties: CMO en zijn licentiegevers, Flickr, RWBN, Wikipedia Commons, Tamiluc, Islamweb, Topnews, Historische Kerken,Bulgaria Photo’s, University Texas, EO, BBC, Radio Maryja, Anne Frank Stichting.

II

De Scriptieservice Nieuwe Stijl is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van Kerk en Wereld en door een solidariteitsbijdrage van de gezamenlijke religieuzen in Nederland via de commissie PIN. © Centrum voor Mondiaal Onderwijs, Nijmegen, 2008

Centrum voor Mondiaal Onderwijs Postbus 9108 6500 HK Nijmegen tel. 024-3613074 e-mail: cmo@fm.ru.nl http://www.cmo.nl

De inhoud is met zorg samengesteld. Mocht u van mening zijn dat inbreuk is gedaan op uw auteursrechten of beeldrechten, dan verzoeken wij u vriendelijk contact met ons op te nemen via cmo@fm.ru.nl.

III

INHOUD Wat is een religie? pag. 1 Religies in Europa pag. 2 Rondreis langs religies in Europa pag. 3 Christenen pag. 3 Rooms-katholieken pag. 4 Protestanten pag. 5 Oosters-orthodoxen pag. 6 Bulgarije: meer uit vaderlandsliefde dan uit godsdienstijver pag. 6 Joden pag. 7 Moslims pag. 9 Moslims in de Balkan, gastvrij, verdraagzaam, niet strenggelovig pag. 10 Europa doet steeds minder aan religie, of juist steeds meer pag. 11 Doen steeds meer mensen niets meer aan hun religie? pag. 11 De Bible Belt in Nederland pag. 12 Jeruzalem van het Noorden pag. 12 Polen: religie, verzet en nationale trots pag. 13 Radio Maryja pag. 14 Jongeren kiezen hun eigen religie pag. 15 Hoe is Europa aan zoveel religies gekomen? pag. 17 Het christendom verovert het Romeinse rijk pag. 17 Oost tegen West, het Grote Schisma van 1054 pag. 18 Arabische koninkrijken in Zuid-Europa pag. 19 Ottomanen in de Balkan pag. 19 Protest-kerken pag. 20 Noord-Ierland pag. 22 Joden, nooit echt geliefd, vaak vervolgd pag. 22 Steeds meer migranten uit moslimlanden pag. 24 Aantekeningen pag. 25 Meer op internet pag. 27

IV

1

WAT IS EEN RELIGIE? Dit informatiepakket gaat over religies in Europa. Eerst leggen we uit wat een religie is. Je hebt geleerd dat je niet mag stelen. Als je dat wel doet, vinden je ouders dat niet goed. Daarom doe je dat niet. Als een van je klasgenoten ziek is, besluit je misschien om hem thuis op te zoeken. Want dat wordt van je verwacht. Misschien is hij wel blij als je langskomt. Zo besluit iedereen telkens iets te doen of te laten aan de hand van waarden en nor-men die hij geleerd heeft. Waarden laten zien wat mensen goed of slecht vinden (zoals: eerlijk zijn en naastenliefde). Normen zijn regels die aangeven wat je wel of niet moet doen (zoals: niet stelen, niet liegen en een zieke klasgenoot bezoeken). Normen komen uit waarden voort. Dat je niet mag stelen (een norm) komt voort uit het feit dat je altijd eerlijk moet zijn (een waarde). Dat je een zieke klasgenoot be-zoekt (een norm) komt voort uit naastenliefde (een waarde).

De sprookjesfiguur Pinocchio had pech: als hij loog, groeide zijn neus. Niet liegen is een norm die voortkomt uit de waarde ‘eerlijk zijn’.

Er zijn in Europa verschillende groepen met een eigen religie (pag. 2). Waarin ver-schillen de belangrijkste religies van elkaar? Wat hebben ze met elkaar gemeen? Wat merk je er zelf van? Meer dan je misschien denkt, want waarden en normen die je hebt geleerd, komen meestal voort uit een religie (pag. 3-10). Er wordt beweerd dat de mensen in Europa steeds minder aan religie doen. Is dat wel zo (pag. 11-16)? Waarom zijn er nu zoveel religies in Europa? Leven de aanhangers van een religie overal in Europa vreedzaam naast elkaar? En hoe is dat in het verleden geweest? De antwoorden op deze vragen zijn te vinden in het laatste hoofdstuk over het verleden van Europa vanaf de oudheid (pag. 17-24).

Waarden en normen leer je van groepen waar je bij hoort; je familie bijvoorbeeld en de leerlingen en leerkrachten op je school. Ben je een rooms-katholiek, protestant of moslim, dan hoor je bij een groep mensen die dezelfde levensovertuiging heb-ben. De waarden en normen van deze groepen staan vaak geschreven in een heilig boek (Bijbel, Koran). Je voelt je ver-bonden met die groep, want je hebt dezelfde levensovertui-ging als de andere mensen van die groep. En jullie kennen dezelfde god. Daarom noemen we een levensovertuiging met een god (of met meerdere goden) religie (van het Latijnse woord religare = dingen met elkaar verbinden).

2

RELIGIES IN EUROPA

Katholiek christendom

Protestants christendom

Orthodox christendom

Soennitische islam

Sjiitische islam

Op de kaart hierboven kun je zien welke godsdienst de belangrijkste godsdienst is. Duidelijk is te zien dat in het noorden van Nederland het protestantisme de belangrijkste gods-dienst is en in het zuiden van Neder-land het katholicisme. Op de kaart hiernaast kun je zien hoeveel procent van de bevolking zegt in een god te geloven. In de EU-landen loopt dat uiteen van 10-20% tot meer dan 90%. In Nederland is dat tussen de 30 en 40%.

Jodendom

3

RONDREIS LANGS RELIGIES IN EUROPA Hier maak je kennis met de belangrijkste religies in Europa. We laten hierbij kinderen over hun religie vertellen. Je ziet ook dat religie grote invloed heeft op wat we denken en doen, meer dan je misschien denkt.

Christenen Marijke is een christen. “Op zondag ga ik met mijn ouders mee naar de kerk. Dit doen wij als christenen iedere zondag. Mijn ouders en ik gelo-ven in Jezus van Nazareth. Dit is voor ons de Zoon van God die op aarde heeft geleefd. Daar leed hij pijn” (nadat hij was gekruisigd), “stierf en stond op uit zijn graf. Dit verhaal staat helemaal beschreven in onze Bijbel. De manier waarop wij geloven verschilt echter van kerk tot kerk. Toch brengen al deze kerken de boodschap van Jezus Christus over aan zijn volgelingen.” Die boodschap is: wie in God en Jezus gelooft, zal net als Jezus leven na de dood en naar de hemel gaan. Daarvoor moet je ook doen wat goed is en laten wat slecht is. Daar hebben christenen leefre-gels voor: de Tien Geboden. God heeft die verteld aan Mozes en die heeft ze opgeschreven. Mozes was leider van de joden toen die wegtrokken uit Egypte en naar het Beloofde Land (nu Israël) gin-gen. Sindsdien horen de Tien Geboden bij het jo-dendom (zie pag. 7). De christenen hebben de Tien Geboden overgenomen. Jezus vat de Tien Geboden samen in twee grote: Je moet van God houden met heel je hart, heel je verstand en heel je geest en je moet evenveel van je naaste hou-den als van jezelf. Het christendom kent ook an-dere leefregels. Die geven aan wat goed is om te doen. Dat zijn: De zeven lichamelijke werken van barmhartigheid Oorspronkelijk zijn het er zes. Die noemt Jezus in het Evangelie (= Blijde boodschap) van Mattheüs (hoofdstuk 25, vers 35-36). Dit evangelie is te vinden in het Nieuwe Testament van de Bijbel. In 1207 voegt paus Innocentius III (paus van 1198 tot 1216) er nog een zevende aan toe: de doden begraven. Deze goede daad komt uit het boek Tobit in het Oude Testament van de Bijbel. Daar staat: “Als ik het lijk van een volksgenoot buiten de muren van Ninevé zag liggen, dan be-groef ik het.” (hoofdstuk 1, vers 17).

Twee van de zeven werken van barmhartigheid: de hongerigen te eten geven en de doden begraven. De andere vijf zijn: de naakten kleden, de dorstigen te drinken geven, de gevangenen bezoeken, de zieken verzorgen en vreemde-lingen als gasten ontvangen.

4

De christenen in Europa zijn ruwweg in drie groepen verdeeld: rooms-katholieken, protestanten en oosters-orthodoxen.

Rooms-katholieken Deze christenen staan onder leiding van de paus in Rome. Voor hen is de paus de leider van alle chris-tenen want hij is de afgezant van Jezus op aarde. Daarom noemen ze zich naar de stad Rome: rooms-katholieken. Rooms-katholieken zijn van oudsher niet gewend veel in de Bijbel (het heilige boek van de christenen) te lezen. Katholieke priesters legden van oudsher de Bijbel in de wekelijkse mis uit volgens de officiële leer uit Rome. Rooms-katholieken geloven dat mensen naar de he-mel gaan als ze in God en Jezus geloven. Naar de hemel ga je ook als je zoveel mogelijk goede daden en zo weinig mogelijk slechte daden doet. Overtuigde rooms-katholieken vereren Maria, de moeder van Jezus. De Mariaverering is al heel oud. Vanaf het ontstaan van het christendom beschou-wen christenen haar als voorbeeld voor alle christe-lijke vrouwen. Ze zien haar als de moeder die altijd klaarstaat voor haar kind en als echtgenote die haar man liefheeft, verzorgt en trouw blijft. Rooms-katholieken vereren haar zelfs. Ze hebben vaak thuis een Mariabeeldje of een afbeelding van Maria. Ook in rooms-katholieke kerkgebouwen kun je beel-den en afbeeldingen van Maria vinden. Verder zijn er bedevaartsoorden die aan Maria zijn gewijd en die veel bezoekers trekken. Daar zouden mensen Maria hebben gezien. De bekendste is Lourdes in Frankrijk. Daar zou in 1858 een meisje, genaamd Bernadette Soubirous Maria, meermalen hebben ge-zien en gesproken.

Bernadette Soubirous

Lourdes

5

Protestanten Protestanten hebben met elkaar gemeen dat ze de paus niet als hun leider erkennen. Ook zijn ze gewend om zelf de Bijbel te lezen. Ze worden tot lezen aangemoedigd door hun dominees (= geestelijke leiders) en ze weten er veel van. Ze doen hun best om na te volgen wat in de Bijbel staat en zo gehoorzaam te zijn aan God. Want God heeft dat allemaal zelf aan mensen verteld, aan Mozes en andere profeten (zoals Elia), aan wijsgeren (zoals Prediker), aan Jezus en aan enkele van diens volgelingen. God heeft alleen dingen gezegd die waar zijn. Je kunt dus de Bijbel geloven ‘van kaft tot kaft, zoals een lid van de protestantse politieke partij ChristenUnie eens heeft gezegd.

Toch vormen de protestanten niet één grote kerk. Ze zijn in diverse groepen verdeeld. De belangrijkste drie zijn aan-hangers van lutherse, calvinistische en anglicaanse kerken. De lutherse kerk is gesticht door de Duit-se monnik Maarten Luther. De calvinisti-sche kerken zijn beïnvloed door de Franse jurist Johannes Calvijn en de anglicaanse kerk door koning Hendrik VIII van Enge-land. Hoe dat in zijn werk is gegaan, leg-gen we op pagina 20 en 21 uit. Aanhangers van de calvinistische kerk geloven dat iedereen moet doen wat goed is en laten wat slecht is, maar dat alleen God beslist of iemand naar de he-mel gaat of naar de hel. Aanhangers van Luther geloven dat men-sen alleen naar de hemel gaan als ze in God en Jezus geloven. Wie dat niet doet, gaat naar de hel, hoeveel goede daden hij ook verricht.

Verder streven protestanten soberheid na. Dat is te zien aan hun kerkgebouwen; die zijn minder uitbundig ver-sierd dan rooms-katholieke en oosters-orthodoxe kerk-gebouwen. Ten slotte doen ze weinig of niets aan Mariaverering. Je zult in een protestants kerk-gebouw nooit beelden of af-beeldingen van Maria vin-den.

Een sobere protestantse kerk in Haren

De hel, een detail uit een schilderij van Giotto

6

Oosters-orthodoxen Ook deze groep christenen erkennen de paus niet als hun leider. Hun leider is een patriarch die in Istanbul woont en werkt. Die patriarch is bovendien niet iemand die alles in zijn eentje beslist. Hij is de voorzitter van een raad van patriarchen van verschillende nationale oosters-orthodoxe kerken, zoals de Grieks-orthodoxe kerk, de Russisch-orthodoxe en Servisch-orthodoxe kerk. Wat oosters-orthodoxen geloven, lijkt sterk op wat rooms-katholieken geloven. Ook zij vereren Maria. Wel kun je zien of iemand rooms-katholiek is of oosters-orthodox. Ze maken het kruisteken op een verschillende manier. Ook de Heilige Mis verschilt. Bij een rooms-katholieke mis kun je het altaar altijd zien. Bij een oosters-orthodoxe mis hangt er altijd een wand met iconen (geschilderde afbeeldingen van Jezus, Maria of een heili-ge) voor het altaar.

Bulgarije: meer uit vaderlandsliefde dan uit godsdienstijver De meeste Bulgaren zijn Bulgaars-orthodox (een van de oosters-orthodoxe kerken). Maar niet alle Bulgaars-orthodoxen doen veel aan hun religie. ’s Zondags zijn kerken meestal niet vol. Bovendien blijven de meeste kerkgangers niet in de kerk tot de mis afgelopen is. Toch zijn kerkelijke plechtigheden heel populair in Bulgarije. Ook Bul-gaars-orthodoxen die anders nooit een mis bijwonen of op andere manieren aan hun religie doen, trouwen voor de kerk en laten hun kinderen dopen. Met Pasen zijn de kerken wel degelijk vol. Bulgaars-orthodoxen bezoeken graag kloosters in hun land. Maar dat doen ze meestal om te bidden of de stilte op te zoeken. Ze vinden de gebou-wen mooi en de kunstvoorwerpen (zoals iconen) die daar te zien zijn. Voor hen zijn deze gebouwen, en ook kerken iets om als Bulgaar trots op te zijn. Door kloosters en kerken te bezoeken en te bekijken, laten ze zien dat ze van hun land houden. En wie van zijn land houdt, is ook lid van de Bulgaars-orthodoxe kerk.

Het beroemde Rila-klooster in Bulgarije

7

Joden Assaf vertelt over zijn godsdienst: “Vrijdagochtend ben ik met mijn vader naar de synagoge geweest. Hier komen wij joden bij elkaar om te bidden of om te leren uit het heilige boek de Thora (= leer of wet).” De Thora is volgens de overlevering ontstaan tij-dens het leven van Mozes. Die leeft in de 13e eeuw voor Christus en is de leider van de joden. Het is het eerste en belangrijkste deel van een heilig boek dat Tenach heet (de Tenach is nu het Oude Testament van de Bijbel van de christenen). Assaf: “Wij geloven maar in één god en wij leven volgens de regels van het heilige boek van het jo-dendom. Mijn moeder en mijn zus maken thuis het speciale sjabbatmaal klaar (sjabbat is de wekelijk-se rustdag van de joden die op zaterdag valt). Op zaterdagochtend ga ik met de hele familie naar de synagoge. In het jodendom hebben we ook verschillende feestdagen. Bijvoorbeeld in december vieren wij joden het lichtfeest, de Chanoeka.” Dit feest duurt acht dagen. Iedere dag wordt een kaars aangesto-ken in een zevenarmige kandelaar. Assaf ziet uit naar zijn dertiende verjaardag, want dan mag hij voorlezen uit de Thora in de synagoge. “Ik ben dan volgens de joodse wet volwassen. Wij vieren dan een groot feest en noemen dit Bar Mits-wa (= zoon van de wet).” Meisjes die twaalf jaar oud worden, vieren de Bat Mitswa. In de Thora vertelt God de joden hoe ze moeten leven, wat goed is en wat slecht. Niet alleen mogen joden maar één god aanbidden, de god die tot hen spreekt. Ook moeten ze God gehoorzamen en zich aan de regels in de Thora houden. Van die regels zijn de Tien Geboden de belangrijkste. Die regels heeft God zelf aan Mozes gegeven. Bij elkaar geeft de Thora niet minder dan 613 regels. Wie zich goed aan de regels wil houden, moet de Thora dus goed kennen. Enkele regels gaan over de sjabbat (= rustdag). Je mag die dag geen voertuigen gebruiken (dus ook niet autorijden), geen geld uitgeven of ontvangen en geen licht en vuur maken of doven. Andere re-gels gaan over het eten. Joden mogen bijvoorbeeld geen varkens- of paardenvlees eten en geen vissen zonder schubben of vinnen. Van dieren die geslacht worden, moet altijd de keel worden doorgesneden zodat alle bloed eruit kan lopen. Wat ze wél mogen eten en wat volgens de regels is klaargemaakt, heet koosjer (= toegestaan).

Thora

Bij de Bar Mitswa

Koosjer brood

Assaf met een achtarmige kandelaar

8

Joden houden zich aan de regels want ze geloven dat God hen een opdracht heeft ge-geven: goed zijn omdat God dat ook is. Dat houdt in dat iedereen God en de mensen moet liefhebben en God moet gehoorzamen. Joden die dat doen, gaan naar de hemel, joden die dat niet doen, gaan naar de hel. Joden kennen net als christenen en moslims maar één god die ze moeten gehoorza-men en liefhebben. Net als christenen en moslims geloven joden ook dat ze andere mensen moeten liefhebben. Maar er is ook een groot verschil tussen het jodendom aan de ene kant en het christendom en de islam aan de andere kant: joden proberen geen mensen te bekeren tot het jodendom, waar christen en moslim wel proberen an-dere te bekeren. Het is niet makkelijk om als niet-jood jood te worden en het gebeurt ook niet zo vaak. Ook geloven joden dat ze van God een gebied als thuisland hebben gekregen. Hoe zijn deze verschillen te verklaren?

Abraham sluit een verbond met God

Joden geloven dat ze als volk een verbond heb-ben met God en andere volken niet. Dat heeft god met de joden gesloten omdat hij hen uitge-kozen om de andere volken te vertellen hoe ze moeten leven. Ze noemen zich daarom het uit-verkoren volk. Het eerste verbond sluit God met Abraham, de eerste echte jood en de eerste lei-der van de joden. Dan roept God Abraham op om de joden uit Mesopotamië (nu Irak) naar Kanaän (nu Israël) te brengen. God zegt hem ook dat Kanaän voortaan hun thuisland is. Met Mozes sluit God een nieuw verbond. Hij wijst Mo-zes aan als leider. Dan wonen de joden ongeveer 400 jaar in Egypte. Ze zijn van Kanaän naar Egypte getrokken, omdat er in Kanaän een hon-gersnood was uitgebroken. Vervolgens zijn ze slaaf geworden van de farao, de koning van Egypte. God draagt Mozes op de joden te bevrij-den uit de slavernij en terug te brengen naar Kanaän.

Mozes leidt de joden uit Egypte naar het beloofde land Kanaän

9

Moslims In Europa wonen ook moslims. Hun religie heet islam. Dat betekent: overgave aan de wil van God. Fatima is een moslim. Ze vertelt: “Laat ik beginnen bij Mohammed. Onze God heet Allah. Mohammed is zijn profeet. Zijn verhalen staan in ons hei-lige boek de Koran. Daar staat heel veel in. Veel over ons geloof, maar ook andere dingen: zoals regels voor het eten en de gezondheid.” Daar geeft ze voorbeelden van: “Je moet vijf maal per dag een gebed opzeggen met je gezicht naar Mekka in Saoedi-Arabië, waar Mohammed geboren is. Het opzeg-gen van die gebeden is wel lastig als je overdag les op school hebt of werkt. Daarom is het ook goed als die ge-beden ’s avonds achter elkaar opgezegd worden. Een andere regel is het geven van aalmoezen. Je geeft dan iets aan de arme mensen. Ook vasten we eens per jaar een maand lang: je mag dan niet eten en drinken zolang het buiten licht is. Dat doen we als herinnering aan de eerste verhalen van Mohammed.” Fatima vertelt niet dat moslims ook vasten om zich te le-ren beheersen. Ze leren bijvoorbeeld tegen honger en dorst te kunnen. Ook leren ze niet agressief te zijn tegen-over anderen en geen wraak te willen nemen op iemand. Ten slotte leren rijke moslims wat leven in armoede is. Arme mensen kunnen niet al het eten en drinken kopen dat ze nodig hebben. Moslims mogen net als christenen en joden maar één god vereren, Allah, en geen andere. Hun geloofsbelijdenis luidt: ‘Er is géén God dan Allah en Mohammed is zijn profeet’.

Van moslims wordt ook verwacht dat ze minstens één-maal te bedevaart gaan naar Mekka (in Saoedi-Arabië). Ten slotte willen moslims schoon zijn als ze bidden of naar de moskee gaan. Dat noemen ze rein. Ze geloven dat Allah zelf puur en rein is. Alleen als ze zelf rein zijn, kunnen ze bij het bidden of in de moskee dichtbij Allah komen in hun gedachten. Ze wassen zich eerst helemaal en zorgvuldig. Ze geloven net als christenen dat je naar de hemel gaat als je in God gelooft, goede dingen doet en slechte dingen laat. Wie niet in God gelooft of veel slechte dingen doet zonder berouw te tonen, gaat naar de hel.

Moslims hebben ook normen met christenen gemeen; niet stelen bijvoorbeeld. Tolga zegt: “Vroeger bij Pokemon-kaarten, wilde ik er meer hebben en dacht ik aan stelen. Toen ik al die verhalen in de moskee hoorde, dacht ik: dat doe ik maar niet, anders kom ik niet in de hemel.”

Sommige moslimsmeisjes dragen een hoofddoek, anderen weer niet

Bedevaart in Mekka

10

Moslims in de Balkan, gastvrij, verdraag-zaam, niet strenggelovig In de Balkan wonen veel moslims. In Bosnië-Herzegovina zijn vier op de tien mensen mos-lim, in Macedonië iets meer dan drie op de tien en in Bulgarije iets meer dan één op de tien. In Albanië en Kosovo is de meerderheid moslim (zeven op de tien mensen). Dat is meer dan in elk ander land in Europa. In Bosnië-Herzegovina zijn de meeste Bosni-ers moslim. Amina (11 jaar) is een Bosnisch moslimmeisje. “Ik woon in Ilidza, een stadje vlak naast Sarajevo, de hoofdstad van Bosnië en Herzegovina. Mijn familie is moslim of Bosniak, maar er wonen ook veel Kroaten en Serviërs in het land. Om de verschillen tussen die drie groepen draait eigenlijk alles in dit land. Een tijdje geleden was er oorlog en vanaf die tijd worden die verschillen alsmaar groter.” Zo hebben de drie groepen elk hun eigen feesten. “De Bosniërs vieren ieder jaar het Suikerfeest aan het eind van de vasten-maand ramadan.” De oorlog waar Anima over spreekt, heeft plaatsgehad tussen 1992 en 1995. De Kroa-ten in Bosnië-Herzegovina zijn rooms-katholiek, de Serviërs oosters-orthodox. Toch hebben de oorlog en de onderlinge ‘verschillen’ weinig met religie te maken, des te meer met oude vetes tussen de volken in haar land. In Macedonië zijn geestelijken gastvrij. Je kunt daar altijd hun kerk of moskee binnenlo-pen. Moslims kunnen dus altijd in een mos-kee hun eerbied voor Allah tonen, of gewoon even van de stilte genieten. De meeste moslims in de Balkan zijn niet strenggelovig. Dat kun je aan hun uiterlijk zien. Je zult daar zelden een moslimvrouw op straat zien rondlopen met haar gezicht be-dekt. Strenggelovige vrouwen bedekken hun gezicht als ze naar buiten gaan. Ook zul je daar niet veel moslimmannen met baarden zien. Strenggelovige moslimmannen hebben vaak wel een baard. In Albanië praktiseren de meeste moslims zelfs niet eens. Dat wil zeg-gen: ze gaan op vrijdag niet naar de moskee, ze vasten niet tijdens de vastenmaand rama-dan, ze bidden niet, enzovoort.

11

EUROPA DOET STEEDS MINDER AAN RELIGIES, OF JUIST MEER

Er wordt beweerd dat steeds minder mensen in Europa aan religie doen en dat religie helemaal uit Europa zal verdwijnen. Maar in werkelijkheid blijven sommige mensen vasthouden aan hun religie. Ook zoeken en vinden vooral jongeren nieuwe manieren om aan religie te doen.

Doen steeds meer mensen niets meer aan hun religie? Je hoort vaak zeggen: steeds meer mensen in Nederland en elders in Europa praktiseren (= de leefregels van de religie naleven) niet meer. Ze gaan niet meer naar de kerk bij-voorbeeld. Ze bidden niet meer. Hun kinde-ren gaan niet naar een school waar ze les krijgen in de religie die ze zelf hebben. Uit-eindelijk zou je nergens meer in Europa iets van religie merken. Op het eerste gezicht lijkt het inderdaad die kant op te gaan. Vanaf ongeveer 1950 gaan steeds minder christenen elke zondag naar de kerk. Sommigen doen dat bijvoorbeeld alleen met Kerstmis en Pasen. Anderen ko-men tijdens hun hele leven maar drie keer in een kerk: als ze gedoopt worden, als ze trouwen en bij hun uitvaart. Ook op andere manieren praktiseren steeds minder christe-nen. Ze lezen de bijbel zelden of nooit en weten er weinig van. Kerstmis is voor hen vooral een feest om cadeaus aan elkaar te geven en om je lekker vol te eten. Dat Kerstmis de geboortedag van Jezus is, daar staan ze niet bij stil. Steeds meer rooms-katholieken vasten niet meer tijdens de Vas-tentijd, de periode tussen Carnaval en Pa-sen. Steeds meer mensen zijn geen lid van een kerk. In Nederland is dat nu bij onge-veer zeven op de tien mensen. Steeds min-der mensen willen geestelijke worden. Ten slotte geloven veel mensen niet dat er een God bestaat. Daardoor lijkt het nu al of religie nauwelijks een rol meer speelt in het leven van alledag. Maar schijn bedriegt. Waarden en normen die je hebt geleerd, komen vaak uit een reli-gie, in Europa meestal uit het jodendom en het christendom. Denk maar aan de Tien Geboden die je in beide religies terugvindt.

Het christelijk gebed aan tafel

Trouwen voor de kerk doen de meeste christenen nog wel

12

Bovendien zijn er mensen die juist wél praktiseren. De meeste mos-lims, die in de tweede helft van de 20e eeuw Europa zijn binnengeko-men, praktiseren wel. Ze zijn af-komstig uit Noord-Afrika (vooral Marokko) en Azië (vooral Turkije). Op pagina 24 leggen we uit waarom ze naar Europa zijn gekomen. Ze gaan elke vrijdag naar een moskee, lezen de koran, bidden vijfmaal per dag, vasten tijdens de ramadan en laten op andere manieren zien dat ze moslim zijn. Moslims tijdens de vrijdagmiddagsgebedsdienst

De Bible Belt in Nederland Ook zijn er nog steeds christenen die praktiseren en dat met hart en ziel doen. Dat is bijvoorbeeld te zien in de Nederlandse Bible Belt (= Bijbelgordel). Dat is een strook van Zeeland tot aan de Kop van Overijssel waar veel gereformeerden wonen. Gerefor-meerden zijn aanhangers van de religie van Calvijn (zie pag. 5). Niet alleen gaan er op zondag veel gereformeerden naar de kerk, ook houden ze vast aan hun tradities. Één van die tradities is de zondagsrust. Ze moeten op zondag niets hebben van sport, televi-sie of ander vermaak. Ze lezen alleen het Reformatorisch of het Nederlands Dagblad, een krant die hun religie uitdraagt.

Tijdens verkiezingen (zoals voor de Tweede Kamer) stemmen ze op de Staatkundig Gere-formeerde Partij SGP of op de Christenunie. Ten slotte hebben ze hun eigen vakbond, de RMU. Het aantal praktiserende gereformeer-den groeit zelfs. In de Bible Belt komen er nog steeds kerken bij.

Koopzondag of zondagsrust? Wat zou jij willen?

Jeruzalem van het Noorden Ook buiten de Bible Belt wonen praktiserende gereformeer-den, in Friesland bijvoorbeeld en op Texel. Daar is een vis-sersdorp dat Oosterend heet. Het dorp heeft in 2008 bijna 1400 inwoners, maar er staan niet minder dan vijf kerkge-bouwen. Groepen dorpsbewoners met een eigen religie hebben hun eigen kerkgebouw. Deze groepen hebben in het verleden vaak ruzie met elkaar gehad. Omdat er ook in Jeruzalem diverse groepen met een eigen religie wonen en soms ruzie met elkaar hebben, noemt men het dorp ook wel Jeruzalem van het Noorden. Één van de groepen is die van strenggelovige gereformeerden. Ook in Oosterend gaan steeds minder mensen naar de kerk. In één van de kerkgebouwen vinden sinds 1971 geen gebedsdiensten meer plaats. In twee andere kerken wordt nog maar éénmaal per maand een gebedsdienst gehouden.

13

Maar de strenggelovige gerefor-meerden wonen nog steeds trouw hun gebedsdiensten bij. In de herfst, de winter en het voorjaar gaan ze hiervoor naar hun eigen kerkgebouw. ’s Zomers huren ze de Maartenskerk in het dorp af. In de zomer komen er namelijk veel toe-risten naar het gereformeerde bun-galowpark De Verrassing. En die willen zondags ook naar de kerk. De eigen kerk is te klein voor zoveel mensen. De Maartenskerk wordt ook gebruikt door een groep die bij de Protestantse Kerk in Nederland hoort.

Als ze naar de kerk gaan en er weer uit komen, zijn de strenggereformeerden makke-lijk te herkennen. Ze zijn in het zwart gekleed. De vrouwelijke kerkgangers dragen rokken tot aan hun enkels en hebben een hoed op. Verder zie je ze niet, zegt Corrie Timmer, een van de dorpsbewoners die zelf hervormd is. “Ze zijn verschrikkelijk op zichzelf.” Op een dag, vertelt ze, kregen haar strenggelovige gereformeerde buren een baby, maar daar kwam ze later pas achter. Ze kwamen haar dat niet vertellen en ook in de Texelse Courant was de geboorte niet vermeld.

Maartenskerk

Ook in Polen, waar de meeste mensen rooms-katholiek zijn, oefenen mensen hun geloof nog met hart en ziel uit. Ze doen dat niet alleen omwille van hun reli-gie. Het heeft ook te maken met liefde voor hun land. Ze vinden dat hun religie typisch bij hun land hoort. Katholiek zijn is iets om als Pool trots op te zijn. Het is iets om met hand en tand te verdedigen als ze vinden dat het moet. Dat hebben strenggelovi-ge Poolse rooms-katholieken in het verleden gedaan en dat doen ze nog steeds.

In 1939 wordt Polen bezet door Duitsland. Daarmee begint de Tweede Wereldoorlog. De bezetting eindigt in 1945 als legertroepen van de Sovjet-Unie de Duitsers uit Polen verdrijven. Na het einde van de oorlog in dat jaar blijven deze legertroepen in het land. In 1949 krijgt het land een regering van communisten, die onder sterke invloed staat van de communistische partij in de Sovjet-Unie (het huidige Rusland). Commu-nisten wijzen elke religie af. Strenggelovige rooms-katholieke Polen houden echter vast aan hun geloof en plegen verzet tegen hun regering. Op 16 oktober 1978 krijgen ze een steun in de rug. Dan wordt de Poolse kardinaal Karol Wojtyla (1920-2005) ge-kozen tot paus. We kennen hem nu vooral als paus Johannes Paulus II.

Polen: religie, verzet en nationale trots

Pelgrimstocht van Poolse katholieken

14

Hij wordt al snel een volksheld in Po-len, want hij wijst het communisme openlijk af. Als hij in juni 1979 Polen bezoekt en het land doortrekt, ko-men miljoenen Polen naar hem kij-ken. Het bezoek brengt Lech Walesa, een arbeider van een scheepswerf in Gdansk, op het idee om het vakver-bond Solidariteit op te richten. Onder zijn leiding pleegt het vakverbond verzet (zoals met stakingen) tegen de regering. Nog steeds is (de inmid-dels overleden) paus Johannes Pau-lus II een volksheld in Polen. In 1989 komt mede dankzij Solidariteit het communistische bestuur van het land ten val. Polen wordt zelfstandig en Walesa wordt president van het land. Polen wordt lid van de EU in 2004. Het land moet zich aan de regels van de EU houden. Strenggelovi-ge rooms-katholieke Polen vinden dat verkeerd. De EU-bestuurders zijn volgens hen van God los, net als de communistische bestuurders die Polen heeft gehad. Ook vin-den ze het verkeerd dat sommige van hun rooms-katholieke landgenoten niet prakti-seren.

Paus Johannes Paulus II ontmoet Lech Walesa

Radio Maryja Deze Polen stemmen vaak af op de Poolse omroep Radio Maryja (spreek uit als ‘Maria’). Daar horen ze over trouw aan hun religie en aan hun land. Als er verkiezingen zijn in Po-len, roept Radio Maryja overtuigde rooms-katholieken op te stemmen op mensen en partijen die óók over-tuigd rooms-katholiek zijn. De omroep is in 1991 opgericht door de Poolse priester Tadeusz Rydzyk. De priester is lid van de kloosterorde van de Redemptoristen. De omroep heeft zijn naam gekregen omdat veel Polen Maria vereren. Polen heeft een beroemd bedevaartoord, Chestochowa. Daar is een icoon van Maria te zien die de Zwarte Madonna heet. Polen beschouwen het icoon als een nationaal symbool en noe-men het ook wel ‘goddelijke moeder’ of ‘koningin van Polen’.

Wat voor programma’s kun je bij Radio Maryja beluisteren en bekijken (sinds 2003 heeft Radio Maryja ook een tv-zender)? Om te beginnen zijn dat nieuwsberichten. Ook zijn er programma’s waarin iemand gebeden opzegt, bijvoorbeeld het Rozenhoedje. Luisteraars en kijkers kunnen dan thuis meebidden. Verder zendt de omroep praat-programma’s uit over het rooms-katholieke geloof.

15

Ten slotte zendt de omroep iedere dag een Heilige Mis uit of een ver-slag van een reis die de paus maakt. De omroep zendt ook uit via enkele internetsites. Radio Maryja is eigendom van de Poolse afdeling van de Redemptoris-ten. De kloosterorde krijgt geen geld van de overheid of van bedrijven die reclamespotjes willen uitzenden. De inkomsten bestaan alleen uit giften van luisteraars. Deze geldgevers hebben een omroepvereniging die Familie van Radio Maryja heet. Ieder jaar houdt deze vereniging een be-devaart naar de Zwarte Madonna in Chestochowa.

Luisteraars en kijkers van de omroep zijn vooral oudere plattelandsbewoners die het niet breed hebben. De leiding van de omroep beweert dat er iedere dag miljoenen Po-len naar luisteren en kijken. In werkelijkheid zijn het er iets meer dan een miljoen.

De gebouwen en de zendmast van Radio Maryja in de Poolse stad Torun

Jongeren kiezen hun eigen religie Terwijl steeds minder christenen naar de kerk gaan, trekken feestelijke bijeen-komsten die met het christendom te ma-ken hebben veel bezoekers. Vooral jon-geren komen er op af. Sinds 1975 houdt de protestantse Evangelische Omroep ieder jaar een EO-Jongerendag. Daar treden muziekgroepen bij op die in teksten van hun liederen hun geloof ver-kondigen. Duizenden mensen wonen de-ze bijeenkomsten bij. In 2006 bijvoor-beeld zijn het er 32.000. Vanaf 1984 houdt de rooms-katholieke kerk om de drie jaar de Wereldjongeren-dagen. Dan komen jonge rooms-katholieken bij elkaar om te praten over hun geloof. Bisschoppen en kardinalen houden gebedsdiensten met de deelne-mers. Ook de paus laat zich daar zien. Tijdens de Wereldjongerendagen van 2005 in Keulen komen 400.000 jonge rooms-katholieken bij elkaar. Sommigen komen uit Duitsland zelf en uit andere Europese landen. Ook zijn er 600 deelne-mers uit Nederland.

16

Één van de deelnemers is Alex Dol uit Houten (dan 22 jaar). Eerst woont hij een ge-bedsdienst bij in Düsseldorf. De volgende drie dagen staan in het teken van muziek, gebed en gesprekken. Dol krijgt samen met andere Nederlanders godsdienstles van kardinaal Simonis en bisschop Eijk. Ook wonen ze een heilige mis bij. “Heel indruk-wekkend om met duizend jonge landgenoten de eucharistie te vieren onder leiding van één kardinaal en zes bisschoppen. Hoe vaak maak je dat nou mee?”

Op 20 augustus gaat Dol met een bus naar het Mariënfeld bij Keulen. De bus kan daar niet komen, dus moet Dol het laatste stuk lopen. “Onderweg bieden kinderen ons gra-tis water en andere versnaperingen aan. Mensen moedigen ons aan.” Op het Mariën-feld komen talloze deelnemers bijeen, volgens Dol een miljoen. Daar zijn ook de paus en talloze kardinalen, bisschoppen en priesters. De paus leidt de avondwake. Daarna brengen de deelnemers de nacht op het veld door, in de open lucht. De volgende dag houdt de paus een eucharistieviering, een indrukwekkend gebeuren. “Tijdens de mis maakt de paus officieel bekend dat de volgende Wereldjongerendagen in 2008 in Syd-ney zullen zijn. Dat wordt alvast sparen…” Weer thuisgekomen kijkt Dol met genoegen terug op de Wereldjongerendagen. “De ontmoetingen en gesprekken met andere jongeren, de massa van het Mariënfeld waarmee je samen de eucharistie viert. Zoiets dóet iets met je. Een ervaring om nooit te vergeten!” Steeds meer jongeren doen ook op andere manieren aan religie. Ze lezen bijvoorbeeld boeken en volgen cursussen over religies van buiten Europa zoals het hindoeïsme, het boeddhisme of het taoïsme. Of ze mediteren. Dat wil zeggen: ze denken diep na en komen daarbij tot rust. Ze bekeren zich niet tot een bepaalde religie, maar pikken uit diverse religies zaken op die hen het meest aanspreken, eerbied voor de natuur bij-voorbeeld of geloof in zielsverhuizing. Deze mensen zoeken antwoorden op vragen als: Hoe is de wereld ontstaan? Wat is het doel van de wereld? Waarom lijden men-sen? Waartoe ben ik op de wereld gekomen?

Paus Benedictus tijdens de Wereldjongerendag in Keulen

17

HOE IS EUROPA AAN ZOVEEL RELIGIES GEKOMEN?

Europa is nu een palet van religies. Hoe dat zo gekomen is, gaan we na aan de hand van gebeurtenissen in de geschiedenis van Europa. Die geschiedenis kent diverse ru-zies tussen groepen met een eigen religie. Zijn die nu allemaal opgelost? En hoe dan wel?

Het christendom verovert het Romeinse rijk Eerst hebben de Europeanen religies met meerdere goden en godinnen. Dat kun je nu nog zien aan namen van enkele dagen van de week, van sommige maanden van het jaar en van enkele hemellichamen. ‘Donder-dag’ komt van Donar, de naam van de Germaanse god van de donder. ‘Maart’ komt van Mars, de naam van de Romeinse god van de oorlog en ook de naam van een planeet. De planeet Jupiter is vernoemd naar de Ro-meinse oppergod. Vanaf de 1e eeuw na Christus maken deze religies langzaam plaats voor het christendom.

Daarna verbreidt het christendom zich verder over Europa. Het is niet zo dat de hele bevolking in een bepaalde streek in korte tijd bekeerd wordt. Het gaat juist heel lang-zaam, vooral op het platteland. Zelfs na het jaar 1000 zijn er nog veel plattelandsbe-woners in Europa die géén christen zijn. Die worden heidenen genoemd.

Het Nederlands kent nog steeds de uit-drukking ‘Voor de leeuwen werpen’. Die uitdrukking stamt uit de tijd dat christe-nen in het Romeinse Rijk letterlijk voor de leeuwen werden ge-worpen in het Colos-seum in Rome.

Het christendom wordt omstreeks 30 in Palestina gesticht door Jezus. In die tijd is Pa-lestina een deel van het Romeinse Rijk. Jezus krijgt steeds meer aanhangers, ook na zijn dood. Volgelingen van Jezus trekken naar andere delen van het Romeinse Rijk: Turkije, Italië, Griekenland en Noord-Afrika. Daar bekeren ze mensen tot het christen-dom en stichten ze kerken. Ook in Rome, de hoofdstad van het rijk, stichten christe-nen een kerk. Daar komt de paus (het hoofd van de kerk) te wonen. Daarna ver-spreidt het christendom zich verder door het Romeinse Rijk. Eerst vervolgen de kei-zers van het rijk de christenen. In 313 geeft keizer Constantijn (280-337) hen vrijheid van godsdienst. In 391 wordt het christendom de staatsgodsdienst van het rijk.

Donar met zijn strijdwagen

18

Oost tegen West, het Grote Schisma van 1054 In 1054 leidt een ruzie onder de christenen tot het Grote Schisma (= scheuring). De kiem voor die ruzie wordt in 330 gelegd als keizer Constantijn met zijn gevolg van Rome naar Byzantium verhuist. De stad krijgt later de naam Con-stantinopel. In 395 wordt het Romeinse Rijk in twee delen gesplitst: het West-Romeinse en het Byzantijnse Rijk. Rome wordt de hoofdstad van het West-Romeinse Rijk en Con-stantinopel de hoofdstad van het Byzantijnse Rijk. De grens tussen de twee rijken loopt door de Balkan. De paus blijft de baas van alle christenen.

In 732 wordt in Griekenland een nieuwe kerk opgericht. Die wordt bestuurd door een bisschop in Constantinopel. De paus werkt samen met deze bisschop. In de tweede helft van de 9e eeuw sluiten bewoners van het Byzantijnse deel van de Balkan zich bij de Griekse kerk aan. Bewoners van het West-Romeinse deel van de Balkan sluiten zich aan bij de Kerk van Rome. Daardoor kun je op de kaart op pagina 2 zien waar in de Balkan de grens tussen beide rijken heeft gelopen.

Keizer Constantijn, de man die er mede voor gezorgd heeft dat het christendom

zich over heel Europa kon verspreiden

De twee kerken krijgen ruzie met elkaar. De paus vindt dat hij ook de baas is van de Griekse kerk. Dat wil de leider van die kerk niet. In 1054 besluiten ze niet meer met el-kaar samen te werken. Dan is het schisma een feit. Sindsdien heet de Kerk van Rome de rooms-katholieke kerk en de Griekse de oos-ters-orthodoxe kerk. De ruzie duurt na 1054 voort. De paus erkent de oosters-orthodoxe kerk niet en de oosters-orthodoxen erkennen de paus niet als hun leider. In 1204 wordt de ruzie nog heviger. Ridders uit West-Europa gaan op kruistocht. Ze willen Palestina veroveren op de moslims die daar wonen. Als blijkt dat ze dat niet kun-nen bereiken, veroveren en plunderen ze Constantinopel. De ruzie wordt pas in 1999 bijgelegd. Dan bezoekt paus Johannes Paulus II Roemenië en Griekenland. Hij is de eerste paus sinds 1054 die landen bezoekt waar de meeste mensen oosters-orthodox zijn. In Griekenland spreekt hij met aartsbisschop Christodoulos, de leider van de Griekse oosters-orthodoxe kerk. Hij vraagt God om de rooms-katholieke kerk de plundering van Constantinopel te vergeven.

De plundering van Constantinopel

Aartsbisschop Christodoulos en Paus Johannes Paulus II begroeten elkaar

19

Arabische koninkrijken in Zuid-Europa Arabieren veroveren Marokko en onderwerpen de Berbers, het volk dat in Marokko woont. Samen met tot de islam bekeerde Berbers vallen ze in 709 Spanje binnen. Ze worden in Europa Moren genoemd. De christelijke vorsten kunnen hun opmars niet stoppen. De Moren veroveren heel Spanje en een deel van Frankrijk. Pas in 732 komt hun opmars tot staan. Het leger van de Franse koning Karel Martel (678-741) verslaat bij Poitiers de Moorse legertroepen. Na de veldslag proberen christelijke vorsten de Moren uit Spanje te verdrijven. Maar die houden het zuiden van het land in hun macht. Daar stichten ze koninkrijken. Pas in 1492 worden de Moren helemaal uit Spanje verdreven. De Moren brengen de islam naar Europa. Als ze uit Spanje verdwijnen, verdwijnt daar ook deze godsdienst weer. Dan wordt in geheel Spanje de rooms-katholieke religie de staatsgodsdienst. Wel zijn er nog sporen van de Moorse bezetting overgebleven. In Spanje hebben de Moren paleizen gebouwd. De beroemdste is het Alhambra (= Tuin van het Hemels Paradijs) in Granada. Ook zitten er in Europese talen woorden die in de tijd van de Moren uit het Arabisch zijn overgenomen. Een woord dat je zeker kent, is ‘magazijn’ (van makhzen, dat ‘macht’’ betekent).

Ottomanen in de Balkan De Ottomanen, een islamitisch volk, vallen vanuit Centraal-Azië Turkije binnen. In 1353 steken ze de Bosporus over. Daarna veroveren ze steeds meer gebied in de Bal-kan. In 1453 veroveren ze Constantinopel, herdopen het tot Istanbul en maken het de hoofdstad van hun rijk. Zo komt er een einde aan het Byzantijnse Rijk. Hun opmars komt in 1683 tot staan als het ze niet lukt om Wenen te veroveren. Daarna verovert Oostenrijk steeds meer gebied op de Ottomanen. Ook stichten de Serviërs, Bulgaren en andere volken in de Balkan een eigen staat. In 1912 en 1913 worden de Ottomaan-se bestuurders helemaal uit de Balkan verdreven. In 1923 ontstaat uit het Ottomaan-se rijk het huidige Turkije. De Ottomanen brengen de islam in de Balkan. Bewoners in Turkije verhuizen naar de Balkan. Ze zijn moslim en werken voor de Ottomaanse overheid. Hun nakomelingen, eveneens moslim, wonen nu vooral in Bulgarije.

De Moren lieten de Europeanen kennis maken met het drinken van koffie. Een tegeltjeswand in Nederland.

20

Ook bekeren sommige Balkanbewoners zich tot de islam. Vaak doen ze het omdat de Otto-maanse bestuurders hen daarvoor belonen. In Albanië en Bosnië bijvoorbeeld mogen edelen hun landgoederen houden als ze zich bekeren. Andere edelen moeten hun land afstaan aan de sultan (vorst) van het rijk. Burgers hoeven minder belasting te betalen of krijgen een stuk grond als ze zich bekeren. Albanezen bekeren zich in groten getale. Nog steeds zijn de meeste Albanezen moslims. Ook leden van Slavische volken bekeren zich. Zo ontstaat het moslimvolk de Bosniërs of Bosnia-ken. Dit volk woont nu vooral in Bosnië-Herzegovina. Ten slotte heffen Ottomaanse bestuurders een bijzondere belasting. Die bestaat hieruit dat families een zoon naar een kostschool van de overheid moeten sturen. Die wordt daar opge-leid tot ambtenaar of soldaat en bekeerd tot de islam.

De opmars van de Ottomanen maakt veel mensen in Europa bang voor de islam en zijn aanhangers. Ze menen dat moslims het in de hele wereld voor het zeggen willen hebben. De angst verdwijnt na het einde van het Ottomaanse rijk.

Ottomaanse soldaten die na een verloren veldslag gewond van het front weglopen

Protest-kerken Al vóór de 16e eeuw komen christenen in Europa in opstand tegen het gezag van de paus. Ze keren zich vooral tegen vervolgingen door de Inquisitie, een kerkelijke rechtbank. In de eerste helft van de 16e eeuw neemt het verzet toe. Dan scheiden groepen zich van de rooms-katholieke kerk af en worden nieuwe kerken. Dit heet Reformatie of Hervorming. De grootste drie nieuwe kerken zijn: De lutheraanse kerken, geënt op de ideeën van Maarten Luther. Hij is het op enkele punten oneens met de rooms-katholieke geloofsleer. Ook keert hij zich tegen de verkoop van aflaten (aflaat = kwijt-schelding door God van straffen in het hiernamaals) door de rooms-katholieke kerk. Hiermee wil de kerk de bouw van de St. Pieterskerk in Rome bekostigen. In 1521 breekt Luther met de paus. Zijn kerk krijgt vooral aanhangers in Duitsland, maar ook in Neder-land en de Scandinavische landen. De calvinistische kerken, gesticht door Johannes Cal-vijn. Ook hij is het niet altijd eens met de rooms-katholieke geloofsleer. In 1533 breekt hij met de paus. Zijn kerk krijgt vooral aanhangers in Frankrijk, Zwitserland en Nederland.

Luther

Calvijn

21

De anglicaanse kerk, gesticht door koning Hendrik VIII van Engeland. Die koning wil scheiden van zijn vrouw Catharina van Ara-gon. Daar vraagt hij in 1526 toestemming voor bij de paus. Dan zou hij kunnen trou-wen met Anna Boleyn. Die is in verwach-ting en de koning is de aanstaande vader. Het kind zou hem later opvolgen. De toe-stemming laat op zich wachten. Daarom breekt de koning in 1533 met de paus en wordt hij de baas van de christenen in En-geland. Zo kan hij tóch scheiden en met Boleyn trouwen.

Deze kerken zijn dus ontstaan uit protest tegen de paus en de rooms-katholieke ge-loofsleer. Daarom heten ze protestantse kerken en hun aanhangers protestanten.

Hendrik VIII

Omstreeks 1550 begint de Contra-Reformatie (contra = tegen). In die periode vervolgen vorsten die de kerk van Rome trouw blijven de protestanten. Daardoor breken er oorlogen uit tussen protestanten en rooms-katholieken. De Contra-Reformatie duurt tot in de 17e eeuw. Zo breekt er oorlog uit tussen Nederland en Spanje, de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). In die tijd wordt Neder-land bestuurd door de rooms-katholieke koning van Spanje, terwijl veel Nederlanders protestant zijn. Niet alleen wil Ne-derland niet langer deel uitmaken van het Spaanse konink-rijk, ook willen de protestanten in Nederland vrijheid van godsdienst. In het Spaanse koninkrijk mogen mensen geen andere religie hebben dan de rooms-katholieke. Ook in Duitsland leidt vervolging van protestanten tot een oorlog, de Dertigjarige Oorlog (1618-1648).

Na de Contra-Reformatie vechten rooms-katholieken en protestanten niet meer tegen elkaar. In steeds meer Europese landen krijgen mensen vrijheid van godsdienst. Daar-mee vervalt een reden om tegen elkaar te vechten. Ook doen vanaf 1950 steeds min-der protestanten en rooms-katholieken iets aan hun religie. Religie is voor de meeste mensen niet belangrijk genoeg meer om er voor te vechten. Wel is er nog steeds ruzie tussen de rooms-katholieke kerk en de protestantse kerken. De paus vindt nog steeds dat hij de baas is van alle christenen. Hij erkent de protes-tantse kerken niet. De rooms-katholieke kerk houdt van 1962 tot 1965 een concilie (= vergadering van kardinalen en bisschoppen). Één van de doelen hiervan is om iets aan die ruzie te doen. Het concilie stelt voor dat de katholieke kerk verdraagzaam wordt tegenover groepen met een andere religie.

Protestanten op de brandstapel tijdens de

Contra-reformatie

22

Noord-Ierland In 1968 breken er rellen uit in Noord-Ierland tussen rooms-katholieken en protestanten. Een jaar later gebeurt dat opnieuw. Groot-Brittannië stuurt soldaten om de orde te bewaren. Toch breken de rellen steeds opnieuw uit. Bovendien keren steeds meer rooms-katholieken zich tegen de Brit-se soldaten (die zelf ook protestants zijn). Ook plegen fanatieke rooms-katholieken aanslagen op protestan-ten en Britse soldaten en plegen fa-natieke protestanten aanslagen op rooms-katholieken. De ruzie tussen de groepen lijkt steeds meer op een echte oorlog. In 1998 komen ze met elkaar overeen dat ze stoppen met de strijd. Toch duurt het nog jaren voor er echt vrede is.

De ruzie heeft zijn oorsprong in de Contra-Reformatie. Engeland is protestants, Ier-land rooms-katholiek. Engeland verovert Ierland, want het is bang dat Frankrijk en Spanje, eveneens rooms-katholiek, het land via Ierland aanvallen. Ook pakt Engeland grond af van de katholieke Ieren en geeft het aan Schotse en Engelse protestanten. Vooral in het noorden van Ierland wordt veel grond eigendom van protestanten. In 1688 wordt in Engeland de rooms-katholieke koning Jacobus II onttroond. Hij maakt plaats voor de Nederlandse protestantse koning Willem van Oranje. Daarop voeren rooms-katholieke aanhangers van Jacobus II in Ierland oorlog tegen koning Willem. Koning Willem wint de oorlog. Als straf voor de oorlog onderdrukken de Engel-sen de Ieren. Ze mogen bijvoorbeeld geen katholieke scholen hebben, hun religie niet uitoefenen en ze moeten belasting betalen aan de anglicaanse kerk van Engeland.

1 oktober 1969. Voor het eerst patrouilleren Britse soldaten in de straten van Belfast,

een van de twee grote steden in Noord-Ierland. Ze zullen er dertig jaar blijven.

De Ieren komen herhaalde-lijk in opstand. Ze willen dat hun land onafhankelijk wordt. In 1922 krijgen ze voor een groot deel hun zin. Dan wordt Ierland onafhan-kelijk, maar het noordoos-ten van het land, Noord-Ierland, blijft onder Brits bestuur. In Noord-Ierland onderdrukken protestantse bestuurders de rooms-katholieken die er wonen. Dat leidt in 1968 tot de strijd tussen protestanten en rooms-katholieken die dit gebied 30 jaar lang in zijn greep houdt. Standbeeld in Derry dat de toenadering tussen

katholieken en protestanten laat zien.

23

Palestina is in het begin van onze jaartelling het vaderland van de joden. In de 1e eeuw na Chr. zijn de Romeinen er de baas. Na een opstand van joden tegen de Romeinen verwoesten Ro-meinse soldaten in 70 na Chr. de tempel van Jeruzalem. Dat is de heiligste plek van de jo-den. Daarna trekken veel joden weg uit Palesti-na. Ze verhuizen onder meer naar Europa. Tus-sen 800 en 1500 komen nog meer joden uit het Midden-Oosten Europa binnen. In die tijd me-nen christenen in Europa dat de joden niet lan-ger het uitverkoren volk van god zijn want de jood Judas heeft Jezus verraden. Ook krijgen de joden de schuld van de dood van Jezus aan het kruis. Daarom zouden de christenen het uitver-koren volk zijn. Joden krijgen te maken met laster (ze worden met name beschuldigd van moord op kinderen), achterstelling en vervol-ging. Ook na 1500 is dat het geval. We geven enkele voorbeelden van jodenvervolging.

In 1492 roepen de Spaanse koning Ferdinand II en koningin Isabella alle joden in Spanje op zich te bekeren tot het christendom. Wie zich niet bekeert, komt op de brandstapel terecht. Veel joden willen zich niet bekeren en kiezen ervoor te vluchten. Ze gaan naar Marokko of naar Nederland en vooral naar Amsterdam. Vanaf de Middeleeuwen vinden er pogroms, aanvallen op joden, plaats in Oost- en Midden-Europa. Daarbij worden joden mishandeld en vermoord en hun bezittingen vernield. Veel joden slaan op de vlucht, sommigen naar Nederland. Ze komen vooral in Amsterdam te wonen. In de 19e eeuw spreekt de rooms-katholieke kerk de joden vrij van de dood van Jezus, maar de pogroms gaan door.

Joden, nooit echt geliefd, vaak vervolgd Er wonen ook joden in Europa. Dat zie je niet op de kaart op pagina 2. Daarvoor is hun aantal te klein.

De tempel in Jeruzalem vóór de verwoesting door de Romeinen

In 1933 wordt Hitler de baas in Duits-land. Hij wil alle joden in Europa ver-moorden omdat ze volgens hem niet in Europa thuis horen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog laat hij joden overal in Eu-ropa wegvoeren naar vernietigingskam-pen. Daar worden ze gedood. Bij deze massamoord komen zes miljoen joden om het leven. Na de Tweede Wereldoorlog trekken veel joden die de oorlog hebben overleefd weg uit Europa. De meesten gaan naar de VS of naar Palestina waar in 1948 de staat Israël wordt gesticht. De joden die in Eu-ropa gebleven zijn, hebben nog steeds te maken met wantrouwen en laster.

In de barakken van de vernietigingskampen

24

Steeds meer migranten uit moslimlanden Halverwege de vorige eeuw werven bedrijven in België, Duitsland, Frankrijk en Neder-land arbeiders buiten Europa, vooral in de islamitische landen Marokko en Turkije. In eigen land kunnen ze niet genoeg personeel vinden. Deze gastarbeiders nemen hun religie, de islam, mee naar hun nieuwe vaderland.

De kinderen van de gastarbeiders laten vaak een partner overkomen uit hun thuisland en trouwen met die persoon. Ze krijgen kinderen en geven hun kinderen bij de opvoe-ding hun religie (islam) mee. Zo stijgt het aantal moslims in West-Europa nog verder. Zo rond 1990 komen talloze arme migranten uit Noord- en West-Afrika Europa binnen. Ze gaan vooral naar Spanje en Italië. Ze zoeken werk en hopen voldoende te verdie-nen om van te leven. De meeste van die migranten zijn eveneens moslim.

Anders dan verwacht blijven de migran-ten van buiten Europa in hun gastland wonen. Velen laten hun familie uit hun geboorteland overkomen. Als een mi-grant moslim is, zijn de familieleden die hij laat overkomen dat meestal ook. Zo stijgt het aantal moslims in West-Europa verder.

Aankomst van Turkse gast-arbeiders op Schiphol in 1964

De angst wordt sterker als fanatieke mos-lims aanslagen plegen omwille van hun religie. Op 2 november 2004 bijvoorbeeld schiet een moslim de filmmaker Theo van Gogh op straat dood. Die zou volgens hem de islam zwart hebben gemaakt met de film Submission. Kort voor de aanslag had Van Gogh die film gemaakt samen met Ayaan Hirsi Ali, een ex-moslima en een voorvechtster voor de rechten van vrou-wen.

In Nederland en andere landen waar het aantal moslims stijgt, steekt de angst voor de islam de kop weer op. Daardoor krijgen moslims in die landen te maken met beledigingen en discrimina-tie. Veel oorspronkelijke bewo-ners vinden dat de moslims zich moeten aanpassen aan de ge-woontes van hun nieuwe land. Ze willen liever niet geconfronteerd worden met religieuze uitingen van de moslims (zoals het dragen van een hoofddoek en de bouw van moskeeën).

Van Gogh Hirsi Ali

25

AANTEKENINGEN

26

MEER OP INTERNET Op de website van het Centrum voor Mondiaal Onderwijs vind je nog meer informatie die je kan helpen bij je werkstuk of spreekbeurt. Je vindt daar tips over hoe je het beste een werkstuk kunt opzetten of hoe je het beste je spreekbeurt kunt inkleden. Ga naar www.cmo.nl of www.maak-een-werkstuk.nl.

27

SCRIPTIESERVICE De Scriptieservice Mondiaal Onderwijs richt zich op leerlingen vanaf 10 jaar. In de reeks zijn meer dan 85 onderwerpen opgenomen over Derde Wereld, Vrede, Milieu en Mensenrechten. Elk pakket bestaat uit 24 pagina's tekst, foto's, tekeningen, strips en/of cartoons. Op de website van het CMO staat een handleiding voor het maken van een scriptie/werkstuk.

De versie op papier is te bestellen bij: Centrum voor Mondiaal Onderwijs Postbus 9108 6500 HK Nijmegen tel. 024-3613074 e-mail: cmo@fm.ru.nl http://www.cmo.nl