Religie in Amsterdam, gelovigen en plaatsen van samenkomst

Religie in Amsterdam

Gelovigen en plaatsen van samenkomst

In opdracht van: O+S

Projectnummer: 13040-2

Derek Schippers MSc

dr. Clemens Wenneker

Bezoekadres: Oudezijds Voorburgwal 300 Telefoon 020 251 0413

Postbus 658, 1000 AR Amsterdam www.os.amsterdam.nl

[email protected]

Amsterdam, januari 2014

Gemeente Amsterdam, Bureau Onderzoek en Statistiek

2

___________________________

Foto voorpagina: Avondopname over de Amstel met Zuiderkerk in floodlight. (detail) Fotograaf: Edwin van Eis

Inhoud


3

1 Religie 4 1.1 Religie in Nederland 4 1.2 Gelovig? Dat hangt van de vraag af… 5 1.3 Amsterdamse gelovigen: van 100% in 1849 naar 38% in 2012 7 1.3.1 Amsterdamse gelovigen: 1849-1971 7 1.3.2 Amsterdamse gelovigen: 1971-2012 9 1.3.3 Amsterdamse gelovigen: de verschillende religieuze stromingen 11

2 Plaatsen van samenkomst 14 2.1 Evangelische kerken en pinksterkerken 15 2.2 Rooms-katholieke kerken 16 2.3 Kerken van de Protestantse Kerk Nederland (PKN) 16 2.4 Gereformeerde kerken (orthodox-gereformeerd en bevindelijk) 16 2.5 Overige Christelijke kerken 17 2.6 Moskeeën 17 2.7 Synagogen 17 2.8 Boeddhistische, hindoeïstische en sikh tempels 18 2.9 Voormalige kerkgebouwen 18

Bijlage overzichtskaarten 19

Bijlage tabellen 26

Bijlage religies 28


4

1 Religie

Op 10 maart 2013 werd in de rooms-katholieke kerk De Liefde aan de Da Costakade in

Amsterdam de laatste dienst gehouden. Doordat steeds minder mensen de diensten

bezochten, moest de kerk haar deuren sluiten.1 In het begin van de twintigste eeuw zette

de ontkerkelijking van Nederland in, wat al snel tot bespiegelingen over de oorzaken

ervan leidde.2 Veel kerkgebouwen werden gesloopt of kregen een nieuwe bestemming.

Ondanks de ontkerkelijking is nog steeds een groot deel van de Nederlandse en

Amsterdamse bevolking gelovig. Het religieuze landschap blijkt veranderlijk en divers. In

deze rapportage wordt ingegaan op de ontwikkeling van het aantal gelovigen in

Amsterdam en op de locaties waar gelovigen samenkomen, zoals kerken, synagogen en

moskeeën. Eerst wordt kort het landelijke beeld besproken.

1.1 Religie in Nederland

Net als in veel andere Europese landen, zoals Duitsland, Frankrijk en de Scandinavische

landen is de kerkelijke betrokkenheid in Nederland laag.3 Deze lage betrokkenheid in

Nederland en grote delen van West-Europa is mondiaal gezien echter een uitzondering.

Het merendeel (88%) van de wereldbevolking van ongeveer zeven miljard mensen is

religieus.4 De drie religies met wereldwijd de meeste aanhangers zijn het christendom

(33%), de islam (23%) en het hindoeïsme (14%). Van de 12% die niet religieus is, is tien

procentpunt agnost (niet gelovig, maar weet niet of god al dan niet bestaat) en twee

procentpunt atheïst (gelooft dat er geen god bestaat).

Wereldwijd komen regelmatig grote groepen gelovigen bijeen. Zo trokken er in oktober

2012 ongeveer 3 miljoen moslims uit 160 landen naar Mekka in Saudi-Arabië voor de

hadj, de jaarlijkse bedevaartstocht, waaronder ruim 4.500 Nederlanders.5 Op 12 februari

2013 trok de drukste bezochte dag van de twaalfjaarlijkse Kumbh Mela, het

grootschaligste hindoeïstische feest, naar schatting van de organisatie 30,5 miljoen

bezoekers, die zich ritueel wasten in o.a. de Ganges.6 En op 19 maart 2013 werd in Rome

Franciscus, de nieuwe paus, geïnstalleerd, wat honderdduizenden rooms-katholieken

naar het Sint-Pietersplein trok.7

1 Het Parool, 11 maart 2013. Kerk verdwijnt, liefde niet.

2 Kruyt, J.P. (1933). De onkerkelijkheid in Nederland. Haar verbreiding en oorzaken. Proeve eener

sociografische verklaring. In: Becker, J. en Hart, J. de (2006). Godsdienstige veranderingen in Nederland.

SCP, Den Haag. 3 Becker, J. en Hart, J. de (2006). Godsdienstige veranderingen in Nederland. SCP, Den Haag.

4 http://www.britannica.com/EBchecked/topic/1731588/Religion-Year-In-Review-2010/298437/Worldwide-

Adherents-of-All-Religions 5 http://www.nrc.nl/inbeeld/2012/10/25/miljoenen-moslims-in-mekka-voor-bedevaart/

6 http://kumbhmelaallahabad.gov.in/english/index.html

7 Er werden een miljoen mensen verwacht, maar het precieze aantal is niet bekend gemaakt. Zie bijvoorbeeld

http://nos.nl/artikel/486074-miljoen-mensen-bij-inauguratie-paus.html


5

Religie in het maatschappelijk debat

Ook in het geseculariseerde Nederland speelt religie in het maatschappelijk debat nog

altijd een rol. Een confessionele politieke partij als de SGP kwam bijvoorbeeld in de

afgelopen jaren in het nieuws in verband met de rechterlijke uitspraak om vrouwen in de

partij kiesrecht te geven. In augustus 2013 kreeg de SGP voor het eerst een vrouwelijke

verkiezingskandidaat (in Vlissingen). Verder werd er in 2013 naar aanleiding van een

uitbraak van de mazelen onder kinderen in de zogenaamde bible belt gediscussieerd over

de vraag hoe vrijheid van godsdienst zich verhoudt tot de bescherming van kinderen

tegen ziekten. Daarnaast speelt de islam een rol in het publieke debat; de rol van deze

godsdienst is sinds de aanslagen in de Verenigde Staten op 11 september 2001 niet

alleen in Nederland, maar in de hele westerse wereld onderwerp van gesprek. Meestal

richt het debat zich dan op ‘geradicaliseerde’ moslims, die zowel orthodox zijn als ook de

Islam als politiek strijdpunt zien.8 Kortom, het maatschappelijke debat richt zich vaak op

onderwerpen waarbij de vrijheid van godsdienst zich in ieder geval volgens sommigen

slecht verhoudt met andermans of het algemeen belang.

1.2 Gelovig? Dat hangt van de vraag af…

Religie wordt op diverse niveaus geduid en verklaard, van wetenschappelijk onderzoek

naar de bij religieuze overtuigingen betrokken hersengebieden9 tot

onderzoeksprogramma’s naar de evolutionaire voordelen en het ontstaan van geloof10

,

waaronder studies naar het evolutionaire nut van atheïsten11

. Veel kerkgenootschappen

houden bij hoeveel leden ze hebben of hoeveel mensen er gedoopt zijn. En in enquête-

onderzoek wordt mensen gevraagd of ze gelovig zijn en op basis daarvan kunnen we

uitspraken doen over bijvoorbeeld de secularisering van Nederland (en Amsterdam).

Verschillen in landelijk enquête-onderzoek

Het blijkt nogal uit te maken hoe mensen gevraagd wordt of ze gelovig zijn (zie figuur

1.1).12

Deze figuur laat de resultaten van enquête-onderzoek onder de Nederlandse

bevolking zien door het SCP en het CBS. Het SCP (blauwe lijn) stelt in

bevolkingsonderzoek twee vragen. Eerst wordt gevraagd of iemand zichzelf beschouwt

als behorend tot een kerkgenootschap of levensbeschouwelijke groepering. Vervolgens

wordt gevraagd aan te geven om welk kerkgenootschap of welke groepering het gaat. Het

CBS (oranje lijn) stelt slechts één vraag, waarbij respondenten meteen kunnen aangeven

tot welke kerkelijke gezindte of levensbeschouwelijke groepering zij behoren.

8 Onderzoek op basis van o.a. de Amsterdamse Burgermonitor (O+S; 2005) toont aan dat dat de religieuze en

politieke dimensie onafhankelijk zijn: orthodoxie leidt niet automatisch tot politieke onvrede en andersom.

Alleen moslims die op beide dimensies hoog scoren lopen kans te radicaliseren. Slootman, M. & Tillie, J.

(2006). Processen van radicalisering; waarom sommige Amsterdamse moslims radicaal worden. Instituut voor

Migratie- en Etnische Studies, Universiteit van Amsterdam 9 Kapogiannis, D., Barbey, A.K., Su, M., Zamboni, G., Krueger, F. en Grafman, J. (2009). Cognitive and neural

foundations of religious belief. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of

America, 106(12), p.4876 -4881. 10

http://evolution-of-religion.com 11

Jonhsen, D. (2012). What are atheists for? Hypotheses on the functions of non-belief in the evolution of

religion. Religion, Brain & Behavior, 2(1), p.48-70. 12

zie ook: Becker, J. en Hart, J. de (2006).Godsdienstige veranderingen in Nederland. SCP, Den Haag.


6

Het is duidelijk dat twee vragen (blauw) een aanzienlijk kleiner aandeel gelovige

Nederlanders opleveren dan één vraag (oranje), in 2008 respectievelijk 30 en 58%. De

verklaring hiervoor is dat zogenaamde ‘randkerkelijken’13

bij een eerste selectievraag

geneigd zijn aan te geven dat zij niet bij een kerkgenootschap behoren, terwijl zij het

kerkgenootschap waarbij ze nog ingeschreven staan wel aankruisen als ze slechts één

vraag voorgelegd krijgen en meteen uit een lijst kunnen kiezen.14

Figuur 1.1 Aandeel Nederlanders dat zich beschouwt als behorend tot een kerkgenootschap (in latere

jaren ook: levensbeschouwelijke groepering), Nederland, 1970-2008 (procenten)*

* CBS 18 jaar en ouder, SCP 21-70 jaar.

Zie de bijlage voor de cijfers in tabelvorm.

bron: Statline (CBS), DANS15

(SCP)

Andere bronnen dan enquête-onderzoek

Naast enquête-onderzoek zoals dat van het CBS, het SCP en de volkstellingen, wordt er

soms ook gebruik gemaakt van ledenadministraties van kerkgenootschappen of van de

gegevens in het bevolkingsregister.16

Enerzijds lijkt het waarschijnlijk dat dit soort

institutionele tellingen tot een hogere schatting van het aantal gelovigen leidt dan

resultaten van enquêtes: veel mensen staan weliswaar nog ingeschreven bij een kerk,

maar voelen er geen verwantschap meer mee. In de afgelopen jaren werd er bijvoorbeeld

bericht over de bureaucratische procedures die overwonnen moesten worden om zich uit

te schrijven bij de Rooms-Katholieke kerk, waarna de bisschoppenconferentie begin 2013

13

Mensen die weliswaar ingeschreven staan bij een kerk en vroeger actief lid waren, maar dat nu niet meer zijn. 14

zie ook: Becker, J. en Hart, J. de (2006).Godsdienstige veranderingen in Nederland. SCP, Den Haag. 15

DANS datasets: P0079, P0216, P0739, P0740, P0741, P0742, P0828, P0836, P0946, P0947, P1018, P1053,

P1108, P1152, P1205, P1290, P1291, P1347, P1417, P1451, P1525, P1624, P1692, P1757, 44981. Met dank

aan Jan Spit (SCP) voor aanvullende informatie t.b.v. de analyse. 16

zie bijvoorbeeld Donk, W. van, Jonkers, A., Kronjee, G., & Plum, R. (red.) (2006). Geloven in het publieke

domein, p.35. Amsterdam: Amsterdam University press.; KASKI, Kerncijfers Rooms-Katholieke Kerk 2011

(2012), http://www.ru.nl/kaski/

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

1970 1980 1990 2000 2008

CBS (één vraag)

SCP (eerste vantwee vragen)


7

besloot de uitschrijfprocedure te vergemakkelijk.17

Anderzijds zijn er voor veel

kerkgenootschappen en levensbeschouwelijke groeperingen geen (betrouwbare)

administraties bekend, terwijl mensen in een enquête wel kunnen aangeven er toe te

behoren. De Amsterdamse cijfers in deze rapportage zijn voornamelijk gebaseerd op

enquêtes, maar voor een aantal jaren zijn er alleen gegevens uit het bevolkingsregister

bekend.

1.3 Amsterdamse gelovigen: van 100% in 1849 naar 38% in 2012

In deze paragraaf gaan we in op de ontwikkeling van het aantal Amsterdamse gelovigen

tot 2012, de laatst bekende gegevens. De laatste keer dat O+S een dergelijk overzicht

maakte was in een fact sheet in 2001.18

In figuur 2 wordt voor de periode 1849-2012

weergegeven wat het aandeel gelovigen in Nederland en Amsterdam is. Eerst zal worden

ingegaan op de periode 1849-1971, de periode van de volkstellingen, vervolgens op de

periode 1972-2012.

1.3.1 Amsterdamse gelovigen: 1849-1971

Voor de cijfers van het aandeel gelovige Amsterdammers en Nederlanders in de periode

1849-1971 maken we gebruik van de resultaten van enquêtes in het kader van

volkstellingen (zie figuur 1.2, blauwe lijnen; boven Nederland, onder Amsterdam). Bij deze

volkstellingen werden alle Nederlanders huis-aan-huis bezocht, waarbij vragenlijsten

(‘telkaarten’) werden uitgedeeld en later weer opgehaald.19

Er werd gevraagd naar het

kerkgenootschap waartoe men behoorde, meer refererend aan de formele inschrijving

dan aan de subjectieve ervaring.

Tot en met de volkstelling van 1869 werd bij de verwerking van de resultaten geen

onderscheid gemaakt tussen ontbrekende antwoorden en het antwoord ‘geen

kerkgenootschap’ – dit kwam ook nauwelijks voor. Nog in 1879 gaven alle

Amsterdammers aan bij een kerkgenootschap te horen. Vanaf de volkstelling van 1889

zien we een dalende lijn in het aantal gelovigen en die daling zet zich tot en met de

volkstelling van 1930 steeds sneller voort. Vanaf 1930 tot 1960 vlakt de daling iets af, om

vervolgens tussen 1960 en de laatste volkstelling van 1971 weer iets toe te nemen. In dat

jaar geeft 46% van de Amsterdammers aan bij een kerk te horen en 77% van de

Nederlanders.

Oorzaken van secularisering vanaf eind 19e eeuw

Aan het eind van de 19e eeuw zette niet alleen in Nederland de secularisering in. Een

vergelijkbare ontwikkeling is te zien in grote delen van Europa en de rest van de wereld.20

Van Eijnatten en van Lieburg beschrijven deze ontwikkeling tot in detail voor Nederland.21

17

http://www.katholiek.nl/nieuws/katholieke-kerk-maakt-uitschrijven-makkelijker-een-brief-is-voldoende/ 18

Steenhoven, P. van der (2001). Geloven in Amsterdam. 19

In 1859 bijvoorbeeld werd de gemeentebesturen hiervoor ‘eene schadeloosstelling van één' cent per

persoon’ toegekend. (gegevens volkstelling 1859 op http://www.dans.knaw.nl). 20

zie bijvoorbeeld: Becker, J. en Hart, J. de (2006).Godsdienstige veranderingen in Nederland. SCP, Den Haag. 21

Eijnatten, J. van en Lieburg, F. van (2006). Nederlandse Religiegeschiedenis. Uitgeverij Verloren, Hilversum.


8

Toegenomen scholing en welvaart leidt tot mondigere burgers met eigen ideeën over

onder andere geloofszaken. Dit leidde niet alleen tot versplintering van het godsdienstig

landschap, met vele splitsingen in bestaande kerkgenootschappen en nieuw opgerichte

kerkgenootschappen, maar ook tot burgers die zich geheel afwendden van het geloof. Er

was sprake van een bevolkingstoename met bijbehorende trek naar de steden waar veel

burgers in grote armoede leefden en de opkomst van het socialisme, onder invloed

waarvan velen zich afzetten tegen religie.

Was het afwenden van het geloof, of het ontwikkelen van nieuwe overtuigingen door zich

ontplooiende burgers een bewuste keuze, voor vele in grote armoede levende arbeiders

was het meer een onbewuste keuze: zij hadden in het dagelijkse leven al genoeg

beslommeringen. Wat de reden ook was, onder beide groepen, opgeleide, zich

ontplooiende burgers enerzijds en arbeiders anderzijds, verliep de secularisering sneller

dan gemiddeld. De ontkerkelijking ging daarom in deze periode in Amsterdam (en andere

grootstedelijke gebieden) veel sneller dan in Nederland als geheel. Dit valt vooral te

verklaren doordat verstedelijkte gebieden relatief veel arbeiders herbergden. Anderzijds

woonden er ook relatief veel hoogopgeleide burgers. Uiteindelijk rekent in 1947 83% van

de Nederlanders zichzelf tot een kerkgenootschap tegen 55% van de Amsterdammers.

Figuur 1.2 Aandeel gelovigen in Amsterdam en Nederland, 1849-2012 (procenten)

bron: CBS, O+S, DANS

Tijdelijke afvlakking secularisering

Na de Tweede Wereldoorlog vlakt de secularisering tijdelijk iets af, om vervolgens in de

jaren ‘60 weer toe te nemen. Tot dan toe had de verzuiling die in het begin van de 20e

eeuw had plaatsgevonden nog standgehouden en hoewel weliswaar een flink deel van de

Nederlandse bevolking ontkerkelijkt was, voelde veruit het grootste deel zich nog verwant

met een geloofsovertuiging. Nog in 1966 werd schrijver Gerard Reve in het zogenaamde

9895

92

8683 82

77

73

60 60

56

100 100 100 100 98

51

40

30

94

88 79

65

5552

46

4238

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

1849

1859

1869

1879

1889

1899

1909

1920

1930

1947

1960

1971

1981

1993

2000

2012

volkstellingen (NL)

NL (CBS)

Amsterdam

NL (SCP)

volkstellingen (Amsterdam) register O+S

NL (CBS)

Amsterdam

NL (SCP)


9

‘Ezelsproces’ vervolgd wegens godslastering (en vrijgesproken), omdat hij zich in een

passage voorstelde gemeenschap te hebben met god in de gedaante van een ezel.

De grootschalige kerkverlating in de jaren ’60 ging gepaard met kerkelijken die het geloof

aan de moderne tijd wilden aanpassen. De secularisering hing dus vooral samen met het

feit dat de kerk niet aansloot bij de nieuwe idealen van de jaren ’60, waarbij bevrijding van

oude patronen en normen en waarden centraal stond, waaronder seksuele bevrijding. De

kerken veranderden gedeeltelijk mee, maar konden de secularisering geen halt toe

roepen. Onder degenen die nog wel geloofden nam het kerkbezoek in deze periode af. Zo

gingen in 1956 negen van de tien van de katholieken zondags naar de kerk en twintig jaar

later nog maar drie op de tien.22

1.3.2 Amsterdamse gelovigen: 1971-2012

Voor de periode 1971-2012 maken we gebruik van verschillende bronnen. Voor

Amsterdam hebben we de beschikking over bevolkingsregistergegevens voor de periode

1981-1993 (oranje lijn) en over enquêtegegevens van O+S uit de Amsterdamse

Burgermonitor en de Staat van de Stad voor de periode 2000 tot heden (paarse lijn). 23

Voor Nederland nemen we de cijfers van de eerder besproken enquêtes van het CBS en

het SCP op, waarvan we ten behoeve van de overzichtelijkheid van de grafiek alleen de

globale ontwikkeling weergeven (zwarte stippellijnen).

Afwijkende registergegevens

De zwarte streepjeslijn verbindt voor Amsterdam het aandeel gelovigen van de laatste

volkstelling in 1971 (46%) met het aandeel gelovigen volgens O+S in 2000 (42%).

Hiermee vergeleken valt op dat de registergegevens in de jaren 1981-1991 een duidelijk

groter aandeel gelovigen oplevert (rond de 50%), terwijl de jaren 1992 en 1993

percentages oplevert die op de doorgetrokken lijn vallen (ruim 40%). Dit heeft

waarschijnlijk te maken met het feit dat veel personen die in het register weliswaar nog

met een aantekening van een bepaald kerkgenootschap genoteerd stonden, zichzelf hier

niet meer toe rekenden.24

Amsterdam versus Nederland

In de grafiek ligt het aandeel gelovige Nederlanders volgens het SCP vanaf eind jaren

negentig onder het aandeel gelovige Amsterdammers, terwijl volgens het CBS het

aandeel gelovigen nog duidelijk hoger is dan in de hoofdstad. Waar moeten we onze

vergelijking op baseren? Hoewel de enquêtes van het CBS, het SCP en O+S hetzelfde

beogen te meten, zijn er diverse methodologische verschillen.25

Uit landelijke

22

Eijnatten, J. van en Lieburg, F. van (2006). Nederlandse Religiegeschiedenis, p.335. Uitgeverij Verloren,

Hilversum. 23

zie voor de meest recente rapportages

http://www.os.amsterdam.nl/pdf/2012_amsterdamse_burgermonitor_2011 en

http://www.os.amsterdam.nl/pdf/2013_staatvandestadvii_compleet 24

In het vervolg van deze rapportage wordt bij de bespreking van de verschillende geloofsovertuigingen in

Amsterdam wel gebruik gemaakt van de registerdata, aangezien er geen alternatieve data beschikbaar is. 25

Bijvoorbeeld verschilt niet alleen de vraagstelling tussen onderzoeken en binnen onderzoeken over de tijd

heen, maar ook de wijze van dataverzameling (schriftelijk, face-to-face, online, telefonisch) en de context van

het onderzoek.

http://www.os.amsterdam.nl/pdf/2012_amsterdamse_burgermonitor_2011

http://www.os.amsterdam.nl/pdf/2013_staatvandestadvii_compleet


10

onderzoekgegevens van het CBS26

valt in ieder geval op te maken dat niet stedelijke

gebieden een hoger aandeel gelovigen hebben dan stedelijke gebieden, lopend van 68%

in niet stedelijke gemeenten tot 44% in zeer sterk stedelijke gemeenten. Uit de periode

1999-2003 zijn er cijfers bekend op basis waarvan het aandeel gelovigen in Groot

Amsterdam27

(rond de 40%) vergeleken kan worden met het Nederland gemiddelde (rond

de 60%). Kortom, het is waarschijnlijk dat het aandeel gelovigen in Amsterdam onder het

Nederlands gemiddelde ligt. In de periode 1971 tot heden lijkt de secularisering in

Amsterdam minder snel te gaan dan in Nederland als geheel. Dit heeft

hoogstwaarschijnlijk te maken met een relatief grote instroom van immigranten in de

hoofdstad, die hun eigen geloofsovertuigingen meebrachten. Overigens lijken

Amsterdamse moslims minder praktiserend gelovig dan gemiddeld. Terwijl landelijk een

op de vijf moslims van Turkse of Marokkaanse herkomst nooit naar een moskee gaat,

geldt dit in Amsterdam voor vier van de tien moslims van Turkse of Marokkaanse

herkomst.28

Gelovig of ‘ietsist’

In 2012 gaf nog 38% van de Amsterdammers aan gelovig te zijn, tegenover alle

Amsterdammers in 1849. Betekent dit nu dat 62% van de Amsterdammers ondertussen

areligieus zijn? Misschien wel als we uitgaan van de definitie van ‘religieus’ op basis van

de religieuze beleving zoals die vóór de golven van secularisering gemeengoed was,

waarbij het lidmaatschap van een kerkgenootschap, de wekelijkse bijwoning van diensten

en de als vaststaand ervaren verbondenheid met een geloofsgemeenschap gemeengoed

waren. Als we echter uitgaan van een bredere definitie, of beter nog het begrip religie

inruilen voor het begrip spiritualiteit, en alle vormen en uitingen van geloof van mensen

dat zich richt op zaken waar men geen (wetenschappelijke) verklaring voor heeft, zoals

ideeën over een hiernamaals, natuurkrachten, energieën et cetera, dan is zeker dat een

aanzienlijk deel van de 62% ‘areligieuze’ Amsterdammers wel enige vorm van geloof in

meer dan het tastbare ervaart. Ter vergelijking, in landelijk onderzoek uit 2008 was 66%

buitenkerkelijk, maar geloofde in totaal 84% (soms) in god, of in een of andere hogere

macht (de ‘ietsisten’).29

Nieuwe spiritualiteit

De term ‘spiritualiteit’ sluit aan bij de Britse onderzoekers Paul Heelas en Linda

Woodhead, die ook een afname van traditionele religie waarnemen, en tegelijkertijd een

groei van spiritualiteit.30

Er wordt ook wel gesproken over ‘nieuwe spiritualiteit’ of

‘holistische spiritualiteit’.31

Over de schijnbare tegenstelling tussen een samenleving die

enerzijds geseculariseerd lijkt en anders te maken heeft met toenemende spiritualiteit

concludeert de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid: “tegenover elkaar

staan nu niet zozeer een geseculariseerd wereldbeeld, in de zin van ‘vrij-van-religie’ en

26

http://statline.cbs.nl/statweb/ 27

Aalsmeer, Amstelveen, Amsterdam, Beemster, Diemen, Edam-Volendam, Graft-De Rijp, Haarlemmermeer,

Landsmeer, Oostzaan, Ouder-Amstel, Purmerend, Uithoorn, Waterland, Zeevang 28

zie http://www.os.amsterdam.nl/nieuws/10597, bronnen: O+S en SCP 29

Culturele Veranderingen 2008. In: Hart, J. de (2013). Zwevende gelovigen. p.210. Den Haag: Sociaal en

Cultureel Planbureau. 30

Woodhead, L. & P. Heelas (with B. Seel, B. Szerszynski & K. Tusting) (2005). The Spiritual Revolution. Why

religion is giving way to spirituality. Malden: Blackwell Publishing. In: Donk, W. van, Jonkers, A., Kronjee, G., &

Plum, R. (red.) (2006). Geloven in het publieke domein. Amsterdam: Amsterdam University press. 31

Hart, J. de (2013). Zwevende gelovigen. p.21. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.

http://www.os.amsterdam.nl/nieuws/10597


11

religie, … maar een traditioneel … beeld van religie en een nieuw beeld ervan.”32

Dit

nieuwe beeld van religie sluit in sommige gevallen, voorheen samengevat onder de term

New Age, aan bij de moderne, geïndividualiseerde maatschappij, waarbij mensen op

persoonlijke basis een greep doen uit allerhande stromingen en interesses - of zoals Van

Eijnatten en Van Lieburg33

het verwoorden beantwoordt deze ‘paracultuur’ aan een

‘postmaterialistisch waardenpatroon’ met een nadruk op persoonlijke ontwikkeling en

zelfexpressie.

Soms is de scheidslijn moeilijk te trekken – er zijn mensen die yoga, meditatie,

mindfulness beoefenen op een manier zoals sport beoefend wordt, zonder veel spirituele

connotatie; maar er zijn ook mensen die hierbij naar méér op zoek zijn dan lichamelijke en

geestelijke ontspanning alleen, en wel degelijk spirituele gevoelens ervaren. Tegelijkertijd

zijn er vormen van sport, zoals hardlopen, die in de media neergezet worden als een

nieuwe vorm van religie.34

Bij andere onderwerpen lijkt de scheidslijn makkelijker, zoals bij

(deze opsomming is niet uitputtend) spirituele en paranormale beurzen, het bezoek aan

paragnosten of vormen van alternatieve geneeskunde die uitgaan van hogere machten en

hekserij. Al met al zijn deze ‘nieuwe’ vormen van religie en spiritualiteit in te delen in drie

groepen.35

De eerste groep bestaat uit klassieke vormen van kennis(vergaring) waar

onvermoede machten aan worden toegekend, zoals magie en sjamanisme, astrologie,

tarot. De tweede groep betreft Oosterse invloeden, zoals reïncarnatie, vegetarisme, yoga

en meditatie. De derde groep beslaat opvattingen die zijn ontstaan aan het eind van de

19e eeuw, bijvoorbeeld telepathie, pendelen, parapsychologie en alternatieve

geneeswijzen.

Conclusie

Op basis van voorgaande analyse kunnen we concluderen dat in het besproken en te

bespreken enquête-onderzoek we te maken hebben met een traditionele, enge opvatting

van religieuze verbondenheid. Dit neemt niet weg dat de traditionele kerkgenootschappen

en religieuze stromingen van grote invloed zijn geweest en nog steeds zijn op de

maatschappij. In het vervolg van deze rapportage gaan we op de verschillende in

Amsterdam aanwezige klassieke religieuze stromingen. Hierbij betrekken we plaatsten

van samenkomst, de kerkgebouwen, moskeeën en tempels, soms oud, soms nieuw, en

de plaatsen van samenkomst van meer recent in Amsterdam neergestreken religieuze

stromingen.

1.3.3 Amsterdamse gelovigen: de verschillende religieuze stromingen

In figuur 1.3 wordt een overzicht gegeven van de ontwikkeling van vier grote of voor

Amsterdam belangrijke religieuze stromingen. De Nederlands-Hervormde Kerk was lange

tijd de grootste stroming in Amsterdam, gevolgd door de Rooms-Katholieke Kerk. Vanaf

de jaren ’30 tot eind jaren ‘90 had de Rooms-Katholieke Kerk de meeste aanhangers

32

Donk, W. van, Jonkers, A., Kronjee, G., & Plum, R. (red.) (2006). Geloven in het publieke domein, p.35.

Amsterdam: Amsterdam University press. 33

Eijnatten, J. van en Lieburg, F. van (2006). Nederlandse Religiegeschiedenis, p.363. Uitgeverij Verloren,

Hilversum. 34

zie bijvoorbeeld http://www.eo.nl/radio/ditisdedag/artikel-detail/hardlopen-heeft-religieuze-trekjes/ 35



12

onder de Amsterdammers. Tussen 1971 en 2000 daalde het aantal rooms-katholieke

Amsterdammers van drieëntwintig naar elf procent.36

Vanaf eind jaren ’90 tot heden is de

islam het meest gegeven antwoord bij de vraag waarmee men zich verbonden voelt in de

hoofdstad.

Figuur 1.3 Aandeel nederlandse-hervormde, rooms-katholieke, joodse en islamitische Amsterdammers,

1849-2012 (procenten)*

*Zie de bijlage voor de cijfers in tabelvorm. bron: O+S, DANS

Het jodendom mag in een eerste overzicht niet onvermeld blijven. Amsterdam telde bij de

inval van Duitse troepen in 1940 ongeveer 80.000 joden. Dit betrof 10% van de bevolking,

waarmee Amsterdam de West-Europese stad met het grootste aandeel joden was.37

Na

de bevrijding in 1945 bleek dat ruim 70% van de joodse Nederlanders vermoord waren in

concentratiekampen.38

Vanaf 1947 tot heden behoort nog maar één procent van de

Amsterdammers tot de joodse gemeenschap.

Amsterdamse gelovigen (2012)

In figuur 1.4 wordt overzicht gegeven van het aandeel Amsterdammers dat zich

verbonden voelt met een religie of levensbeschouwelijke stroming in 2012. Zoals al

aangegeven wordt de islam (13%) het vaakst genoemd in de hoofdstad, gevolgd door de

rooms-katholieken (7%). Vier procent van de Amsterdammers geeft aan zich verbonden

te voelen met het christendom in het algemeen. Hier vallen waarschijnlijk bijvoorbeeld

Amsterdammers onder die zich rekenen tot één van de kerkgenootschappen die

36

In de tussenliggende periode zijn er voor Amsterdam geen enquêtegegevens beschikbaar, maar alleen

gegevens uit het bevolkingsregister, die waarschijnlijk een te hoge schatting van het werkelijke aandeel

rooms-katholieke Amsterdammers geven. 37

Een aandeel dat in de negentiende en achttiende eeuw met 13 procent nog groter was, zie Bregstein, P. en

Bloemgarten, S. (2004) Herinnering aan Joods Amsterdam. Uitgeverij de Bezige Bij, Amsterdam. 38


0

10

20

30

40

50

60

1849

1859

1869

1879

1889

1899

1909

1920

1930

1947

1960

1971

1981

1993

2000

2012

Nederlands Hervormde Kerk Rooms-Katholieke Kerk jodendom islam


13

geschaard kunnen worden onder de noemer evangelische en pinkstergemeenten.39

Met

andere godsdiensten of religieuze/levensbeschouwelijke stromingen voelt 1% of minder

van de Amsterdammers zich verbonden. Als we de verschillende stromingen die onder

het christendom vallen samen nemen, dan is dit de grootste godsdienst in Amsterdam

(18%).

Figuur 1.4 Verwantschap godsdienst, religieuze of levensbeschouwelijke stroming in Amsterdam, 2012

(procenten)

bron: O+S, Staat van de Stad VII

39

Geen van de geënquêteerde Amsterdammers rekent zich tot een ‘pinkstergemeente’ als religieuze stroming,

één van de antwoord categorieën. Mogelijk sluit deze overkoepelende, beschrijvende term niet aan bij hoe

leden van een dergelijke gemeente zichzelf beschrijven en kiezen zij voor ‘christendom algemeen’.

0

2

4

6

8

10

12

14%


14

2 Plaatsen van samenkomst

In totaal zijn er in Amsterdam 265 gebouwen waarvan is vastgesteld dat Amsterdammers

er samenkomen voor religieuze bijeenkomsten. In totaal komen hierin ruim 300

gemeentes samen. Deze aantallen kunnen beschouwd worden als een ondergrens:

aangezien er geen centraal bijgehouden register is van religieuze gebouwen en groepen

is het bijhouden en controleren hiervan een doorlopend proces, O+S pretendeert dan ook

niet 100% volledig te zijn. Vooral kleinere (huiskamer)bijeenkomsten zijn lastig vast te

stellen.40

Een kleine minderheid van de 265 gebouwen (45%) is ooit ook gebouwd als

kerk, moskee, synagoge of tempel. De overige 55% had oorspronkelijk (en heeft soms

nog steeds) een andere functie en betreft een voormalige school, een bedrijfspand of een

woonhuis. Opgesplitst naar twaalf religieuze stromingen levert dit 279 locaties van

religieuze samenkomst op (zie tabel 2.1 en figuur 2.2). In deze rapportage gaan we uit

van de huidige functie en noemen bijvoorbeeld een plaats van samenkomst van

christenen een kerk, wat de oorspronkelijke functie van het gebouw ook was.

Tabel 2.1 Locaties van religieuze samenkomst in Amsterdam naar religie, 2013

abs. %

evangelische kerk /pinksterkerk 65 23

Rooms-Katholieke kerk 33 12

Protestantse Kerk Nederland (PKN) 31 11

Gereformeerde Kerk 9 3

overig christelijke kerk41

59 21

totaal kerken 197 71

Marokkaanse moskee 21 8

Turkse moskee 14 5

Surinaamse / Pakistaanse moskee 7 3

totaal moskeeën 42 15

boeddhistische tempel 16 6

hindoeïstische tempel 6 2

sikh tempel 3 1

joodse synagoge 15 5

totaal 279 100

bron: DRO, UvA, O+S

40

De functiekaart van de Dienst Ruimtelijke Ordening (DRO) is ten eerste als uitgangspunt genomen, zie

http://maps.amsterdam.nl/functiekaart. De meest recente functiekaart dateert van 2010. O+S heeft deze lijst

met gebouwen voor zover mogelijk gecontroleerd en bijgewerkt voor de huidige situatie. Ten tweede zijn de

nog relevante plekken van samenkomst uit het onderzoek van de UvA uit 2000 meegenomen. (CD-rom

Gebedshuizen in Amsterdam: van kerk tot moskee, 1650 tot nu; zie ook De Rooy, P. (Red., 2007)

Geschiedenis van Amsterdam deel IV, Amsterdam: SUN.) Ten derde is er aanvullend onderzoek gedaan op

internet. 41

Hieronder vallen bijvoorbeeld: Anglicaanse Kerk, Apostolisch Genootschap, Jehovah’s Getuigen, Koptisch

Orthodoxe kerk, Lectorium Rosicrucianum, Nieuw-Apostolische Kerk, Oecumenische groepen en

gemeenschappen, Oud-Katholieke Kerk en Remonstrantse Broederschap.

http://maps.amsterdam.nl/functiekaart


15

2.1 Evangelische kerken en pinksterkerken

In Amsterdam zijn er 65 kerken die onder de noemer evangelische kerken en

pinksterkerken geschaard kan worden. Er zijn twee kerkelijke centra waar meerdere

evangelische en pinksterkerken samenkomen en het aantal kerken / gebouwen staat dus

niet gelijk aan het aantal gemeenten.42

Zo maken 15 pinkstergemeenten gebruik van

kerkcentrum de Kandelaar in de Bijlmer en biedt ook kerkcentrum de Nieuwe stad in

Stadsdeel Zuidoost ruimte voor verschillende Pinkstergemeenschappen. Naast deze

kerkelijke centra worden voormalige kerken, flats43

en woonhuizen, bedrijfspanden, en

zalencomplexen gebruikt als samenkomstplaats. In de bijlage zijn overzichtskaarten per

stadsdeel te vinden.

Figuur 2.2 Locaties van religieuze samenkomst in Amsterdam naar religie, 2013 (n=279)*

* Het betreft 265 gebouwen, maar in sommige

gebouwen komen verschillende stromingen samen.

bron: DRO, O+S

42

Omdat er geen centrale administratie is voor Pinkstergemeenten en er een hoge mate van zelfstandigheid is,

is het aantal Pinkstergemeenschappen in Amsterdam lastig vast te stellen. 43

In de Bijlmer worden ‘kelder boxen’ (van flats) gebruikt als plaats van samenkomst voor pinkstergemeenten,

zie Donk, W. van, Jonkers, A., Kronjee, G., & Plum, R. (red.) (2006). Geloven in het publieke domein, p.108.

Amsterdam: Amsterdam University press.

)

)

)

))

)

)

)

)))))*

))

)

)

)

))))

)

)

,

)

)

,

)

)))

))) )-,

)

))

)

*

))

)

)

)

)

-

*)

*))-

2

)

2)

))-

)-

*

*

))

)

)

)-

)))

*)

)

)

))-

*)

)

))

)

)

2

)+

)+

)-

)

)2

2

2

))3+

**)

)

2

-+

) *

2

2

) 2

)

))-+

-,

)+)

))

)

)

)

)))

))-)

)

,

)

)

-

-)-

)

)

)2

)*

)-

)

2

-

))

++

++ +-)))

+

-

-

)

)

+)

+)

-

))

)

)

)

3

- ))

)

*

2)

--

)

)*32

)-

) ))

)))2

-2

+

))))

)-

))

)

)

))-

)

*

) ))

*

)))

)

*))-

)

)

)

*

)

)*

-)

)

*

-

,

)-

)*

) evangelische/pinksterkerk- rooms-katholieke kerk) protestantse kerk (PKN)) gereformeerde kerk) overige christelijke kerk

Marokkaanse moskee* Turkse moskee* Surinaamse/Pakistaanse moskee+ joodse synagoge, hindoeïstische tempel2 boeddhistische tempel3 sikh tempel


16

2.2 Rooms-katholieke kerken

Amsterdam telt momenteel 33 rooms-katholieke kerken.44

Het oudste gebouw is de

Johannes en Ursulakerk45

dat in zijn huidige vorm dateert uit 1672 en er van buiten niet

uitziet als een kerk, een zogenaamde schuilkerk die bestaat uit twee omgebouwde

woonhuizen. In de periode 1578 tot 1795 kwamen rooms-katholieken in Amsterdam

samen in dit soort verborgen plaatsen in woningen of pakhuizen, omdat er nog geen vrije

godsdienstuitoefening was en de Rooms-Katholieke Kerk officieel niet getolereerd werd.

In de periode 1795 tot 1848 werden de schuilplaatsen vervangen door kerkgebouwen en

op deze manier werden de rooms-katholieken zichtbaar in het straatbeeld van

Amsterdam. Ook in de periode van 1849 tot 1945 werden vele rooms-katholieke

kerkgebouwen gesticht. Vanaf 1945 spreidden de rooms-katholieke kerkgebouwen zich

verder over de stad uit, toen de bevolking uit de binnenstad naar nieuwgebouwde

buitenwijken migreerde.46

2.3 Kerken van de Protestantse Kerk Nederland (PKN)

De PKN beschikt in Amsterdam over 31 kerken. De oudste kerk, die haar naam de Oude

Kerk eer aan doet, dateert uit 1306. In de periode 1578 tot 1795 was de Nederlandse

Hervormde Kerk (tegenwoordig onderdeel van de PKN) de erkende en begunstigde kerk

en de groei van het aantal protestantse kerkgebouwen nam in deze periode dan ook sterk

toe in Amsterdam. In de periode van 1848 tot 1945 werden eveneens vele kerkgebouwen

gesticht.47

De meest recent opgeleverde kerk is de Binnenwaai, gebouwd in 2011. Het

gaat hierbij niet om een kerk die zich qua vormgeving duidelijk als kerk onderscheidt,

maar om een onderdeel van een appartementencomplex.

2.4 Gereformeerde kerken (orthodox-gereformeerd en bevindelijk)

Hoewel de bevindelijk gereformeerden voornamelijk gevestigd zijn in de zogeheten ‘Bible

Belt’ in Nederland, zijn er twee bevindelijk gereformeerde kerken te vinden in Amsterdam.

De oudste van de twee, de Simon de Looijerkerk (1894), is te vinden in de Jordaan; de

andere kerk, de Gereformeerde Gemeente (1951) staat in Amsterdam Noord. In

Amsterdam zijn meer orthodox-gereformeerde kerken te vinden, in totaal zeven. In de

houten Amstelkerk uit 1668 komt sinds een jaar of vijf een orthodox-gereformeerde kerk

bijeen.

44

In 1987 waren er nog 36 Rooms-Katholieke kerkgebouwen in Amsterdam, zie de Nota kerkgebouwenbeleid

(1987). Bij deze relatief kleine daling dient opgemerkt te worden dat er na 1987 nog zeven kerken zijn

bijgekomen. Het gaat hierbij niet om traditionele kerkgebouwen, maar om kerken die gebouwd zijn in de jaren

‘80 en ‘90 en bijvoorbeeld onderdeel uitmaken van een woningbouwcomplex. 45

Ook: Mirakelkerk of Begijnhofkapel 46

Nota kerkgebouwenbeleid (1987). 47

Hier vallen gebouwen onder van de Vrije Gemeente, Christelijk Gereformeerden, de Gereformeerde Kerk, de

Vereniging Vrijzinnige Hervormden en de Oud Gereformeerde Kerk. zie Nota kerkgebouwenbeleid (1987), p.

8.


17

2.5 Overige Christelijke kerken

De religieuze stroming met de meeste gebouwen van de overige christelijke kerken zijn

de Jehovah’s Getuigen. Samenkomstplekken worden onder Jehovagetuigen niet

aangeduid als kerkgebouw of kerk, maar als ‘Koninkrijkszaal’. In Amsterdam zijn er tien

Koninkrijkszalen die geen van allen gevestigd zijn in voormalige kerken of andere op het

oog religieuze gebouwen. De zalen en woonhuizen waar Jehovagetuigen gebruik van

maken zijn aan het eind van de 20e eeuw in gebruik genomen.

48

2.6 Moskeeën

Tussen 1970 en 2000 groeide het aantal moskeeën in Nederland tot ruim 400; veelal

gebouwen die ooit dienstdeden als bedrijf, school of kerk. Bijna drie kwart van de moslims

is neergestreken in de Randstad en een groot aantal moskeeën bevindt zich dan ook in

de hoofdstad.49

Moskeeën zijn veelal per etnische groep georganiseerd. In Amsterdam

zijn er op dit moment 42 moskeeën50

, waarvan de helft Marokkaans is, een kwart Turks en

de overige moskeeën (Hindoestaans-)Surinaams, Pakistaans, of een combinatie van

beide. Eén moskee, de Blauwe Moskee, valt minder eenvoudig onder een noemer te

plaatsen. Deze moskee heeft atypische eigenschappen als het Nederlands als voertaal en

de afwezigheid van minaretten en luidsprekers, die hebben de meeste nieuw gebouwde

moskeeën wel. In totaal heeft ongeveer een kwart van de moskeeën het typische aanzicht

van een moskee met een koepel en een minaret.

Voor zover bekend is de Turkse Fatih Moskee de eerste moskee in Amsterdam, in 1981

gehuisvest in een voormalig Rooms-Katholieke kerk. Van de zeven moskeeën die nieuw

zijn opgeleverd in Amsterdam is de Surinaams-Pakistaanse Taibah Moskee de grootste

en de oudste. Zeker tien moskeeën zijn gebouwd in de 21e eeuw. De meest recent

gebouwde moskee is de omvangrijke Surinaamse Taqwah Moskee in Westpoort. Verder

wordt op dit moment gewerkt aan de Turkse Westermoskee waarvan de bouw na

verschillende vertragingen uiteindelijk toch van start is gegaan.

De meeste Marokkaanse en Turkse moskeeën zijn gevestigd in het westelijk deel van

Amsterdam. Dit is niet opvallend gezien het grote aandeel Turkse en Marokkaanse

Amsterdammers woonachtig in dit deel van de stad. De Surinaamse en Pakistaanse

moskeeën zijn verspreid over de stad.

2.7 Synagogen

In Amsterdam zijn er 15 synagogen, voornamelijk in stadsdeel Zuid en stadsdeel

Centrum. De synagogen in Amsterdam zijn gebouwd vanaf de 17e eeuw door ofwel

Portugese Joden die zich in omstreeks 1600 vestigden in Amsterdam ofwel door Joden

(uit Duitsland of Polen) die zich kort daarna in Amsterdam vestigden. Portugese Joden

48

Van een aantal Koninkrijkszalen is niet bekend wanneer de intrede van Jehova’s heeft plaatsgevonden. 49

Maliepaard, M. en Gijsberts, M. (2012). Moslim in Nederland 2012, p.24. SCP, Den Haag. 50

Gegevens zijn gebaseerd op de functiekaart en op beperkt bestaande (en soms onvolledige) websites.

Mogelijk is dit aantal daarom een onderschatting van het daadwerkelijke totale aantal moskeeën.


18

bouwden in 1675 de eerste synagoge aan het Meester Visserplein. Zowel in het

Amsterdams51

als in het huidige straatbeeld van de stad zijn nog veel aanwijzingen te

vinden van de voorheen veel grotere Joodse gemeenschap in vooroorlogs Amsterdam.

Voorbeelden zijn de diamantslijperij van Asscher in de Pijp, de Waterloopleinmarkt, de

Diamantbeurs, Theater Tuschinski en het huis van de Portugese-Joodse koopmanfamilie

Pinto.

2.8 Boeddhistische, hindoeïstische en sikh tempels

Er is één (Chinese) Boeddhistische tempel te vinden aan de Zeedijk en daarnaast zijn er

nog 15 boeddhistische locaties van samenkomst. In Amsterdam zijn er zes Hindoeïstische

tempels. De tempel aan de Saaftingestraat is de enige in Amsterdam die zich qua

vormgeving duidelijk als hindoeïstische tempel onderscheidt. Voor zover bekend zijn er op

drie locaties sikh bijeenkomsten.

2.9 Voormalige kerkgebouwen

Veel voormalige religieuze gebouwen, vooral kerken, zijn gesloopt of worden gebruikt

voor andere doeleinden, bijvoorbeeld als museum, cultureel centrum of expositieruimte.

Zo deed het gebouw van de Amsterdam Dungeon, een bij toeristen populaire attractie

over de ‘donkere geschiedenis’ van de hoofdstad, in 1970 nog dienst als Nederlands

Hervormde Kerk. Een ander voorbeeld is restaurant Bazar op de Albert Cuypstraat, dat

gevestigd is een voormalig gereformeerde kerk. Voormalige synagogen worden gebruikt

als joods cultureel centrum of museum.

51

Omstreeks 1850 hebben de Amsterdamse Joden het Jiddisch vervangen voor het Nederlands. Omdat dit

Nederlands nog altijd doorspekt was met Jiddische woorden, vinden vele hedendaagse Amsterdamse en

Nederlandse woorden en gezegden hun oorsprong in de Jiddische taal. Voorbeelden hiervan zijn Mokum als

koosnaam voor Amsterdam en woorden als bajes, gajes, jatten, schlemiel, smeris, achenebbisj, mesjogge,

goochem, sjacheraar en mazzel.


19

Bijlage overzichtskaarten

Figuur 1 Locaties van religieuze samenkomst in Stadsdeel Centrum naar religie, 2013 (n=39)*

* Het betreft 38 gebouwen, maar in één gebouw komen

verschillende stromingen samen.

bron: DRO, O+S

)

)

-

)

-

*

*

))

*

)

)

)

)

2

)

+

)

+

)

-

)

2

2

2

)

)

3

)

)-

+

2

2

)

)-

)

)

,

)

)

-

-

)-

)

)

)

2

)

*

)-

)

2

)

)

)

-

-

)




20

Figuur 2 Locaties van religieuze samenkomst in Westpoort naar religie, 2013 (n=2)

bron: DRO, O+S

Figuur 3 Locaties van religieuze samenkomst in Stadsdeel West naar religie, 2013 (n=36)*

bron: DRO, O+S

)

)

))

,

3

-)

)

*

2)

-

-

))

)



)

)

-

)

-

*

))

)

-

*

)

)

)

)

)

-

*

)

)

))

)

)

2

)

+

)

+

)

-

)

2

2

2

)

)

3

+

**

)

)- +

2

2

)

)-

)

)

,

)

)

-

-

)-

)

)

)

2

)

*

)-

)

2

-

)

-

)

3

-)

)

)

*

2

)

-

-

)

) *

3

2

)

-

) )

)

)

))

2

-

2

+

))

)

)

)

)

)

*

)




21

Figuur 4 Locaties van religieuze samenkomst in Stadsdeel Nieuw-West naar religie, 2013 (n=49)*

* Het betreft 48 gebouwen, maar in één gebouw komen

verschillende stromingen samen.

bron: DRO, O+S

3

-

)

)

))

)

-

2

+

))

)

)

)-

)

)

)

)

))

-

)

*

))

)

*

)

)

)

)

*

))

-

)

)

)

*

)

)

*

-

)

)

*

-

,

)

-

)*




22

Figuur 5 Locaties van religieuze samenkomst in Stadsdeel Zuid naar religie, 2013 (n=50)*

* Het betreft 45 gebouwen, maar in vier gebouwen

komen verschillende stromingen samen.

bron: DRO, O+S

)

)+

2

2

)

)

3

+

**

)

)

2

- +

)*

2

2

) 2

)

))

-

+

-,

)

+)

))

)

))-

-

))

+

+

++

+-)))

+

-

-

)

)

+)

+)

-

)

)

)

)

)

*

3

-

2

+

))

)

)

)-

)

)

)

)

))

-

)

*

)

)

)




23

Figuur 6 Locaties van religieuze samenkomst in Stadsdeel Oost naar religie, 2013 (n=29)*

* Het betreft 27 gebouwen, maar in twee gebouwen


bron: DRO, O+S

)

)

))

)

)

)

)))

))*

)

)

)

)

)

))))

)

)

)

)

)

)

)

-

*

)

*

))

-

2

)

2)

)

)

-

)

-

*

*

))

)

)

2

)+

)

+

)

-

)

2

2

))

3

+*

2

-+

*

2

2

) 2

)

))

-

+

)+)

)

-

)

2




24

Figuur 7 Locaties van religieuze samenkomst in Stadsdeel Noord naar religie, 2013 (n=35)*



bron: DRO, O+S

)

)

)

))

)

*

*

)

)

)-

)

))

*

)

)

)

))

-

*)

)

))

)

)

2

)+

)+

)

-

)

)

2

)

)

)))

)

)-)

)

,

)

)

-

-

)-

)

)

)

2

)*

)-

)

2

)

)

)

2--

)

) *32

)

-

)

)

)

2

+




25

Figuur 8 Locaties van religieuze samenkomst in Stadsdeel Zuidoost naar religie, 2013 (n=39)*



bron: DRO, O+S

))

)

)

)

)))

))*

)

)

)

)

)

))

))

)

)

,

)

)

,

)

)

)

)

))) )

-

,

)

)

)




26

Bijlage tabellen

Tabel 1 Aandeel Nederlanders dat zich beschouwt als behorend tot een kerkgenootschap (in latere

jaren ook: levensbeschouwelijke groepering), Nederland, 1970-2008 (procenten)*

CBS SCP

1970 - 62

1971 77 -

1975 74 59

1977 74 -

1978 - 62

1979 - 58

1980 74 50

1981 - 51

1983 70 50

1985 69 48

1986 67 48

1987 68 46

1988 68 57

1989 63 53

1990 62 -

1991 63 43

1992 61 43

1993 60 40

1994 61 42

1995 60 38

1996 60 38

1997 61 40

1998 60 40

1999 59 -

2000 60 35

2001 60 -

2002 60 34

2003 58 -

2004 59 36

2005 59 -

2006 58 35

2007 57 -

2008 58 30

* CBS 18 jaar en ouder, SCP 21-70 jaar. bron: Statline (CBS), DANS52

(SCP)

52

DANS datasets: P0079, P0216, P0739, P0740, P0741, P0742, P0828, P0836, P0946, P0947, P1018, P1053,

P1108, P1152, P1205, P1290, P1291, P1347, P1417, P1451, P1525, P1624, P1692, P1757, 44981. Met dank

aan Jan Spit (SCP) voor aanvullende informatie t.b.v. de analyse.


27

Tabel 2 Aandeel nederlandse-hervormde, rooms-katholieke, joodse en islamitische Amsterdammers,

1849-2012 (procenten)*

Rooms-

Katholieke Kerk

Nederlands

Hervormde Kerk jodendom islam

1849 22 49 11 -

1859 22 50 11 -

1869 22 49 11 -

1879 22 49 13 -

1889 22 40 13 -

1899 23 42 12 -

1909 24 36 11 -

1920 23 30 10 -

1930 22 21 9 -

1947 23 19 1 -

1960 24 17 1 -

1971 23 13 - 1

1981 24 10 - 6

1982 24 10 - 6

1983 24 10 - 7

1984 24 9 - 7

1986 24 9 - 8

1987 23 8 - 8

1988 23 8 - 8

1989 23 8 - 9

1990 22 7 - 9

1991 22 6 - 9

1992 20 6 - 9

1993 19 6 - 8

2000 11 3 1 14

2002 11 4 1 11

2004 11 3 1 11

2006 10 3 1 11

2008 9 2 1 13

2010 9 2 1 13

2012 7 1 1 13

2014 8 2 1 13

Bron: volkstellingen (DANS; 1849-1971), bevolkingsregister (O+S; 1986-1993), Amsterdamse Burgermonitor

en Staat van de Stad (O+S; 2000-2012), Staat van de Stad (O+S, 2014)


28

Bijlage religies

Protestantse Kerk Nederland (PKN)

Een van de klassieke religieuze stromingen in Amsterdam is de Nederlandse Hervormde

Kerk. Dit is de naam die in 1816 werd gegeven aan de bevoorrechte kerk in Nederland.

De Nederlandse Hervormde Kerk werd officieus ook wel de ‘vaderlandse kerk’

genoemd.53

Protestanten in algemene zin zijn die leden van een kerkgenootschap die de

Bijbel zien als enige bron van waarheid, de universele autoriteit van de paus ontkennen,

het priesterschap van alle gelovigen onderkennen (dus niet enkel de “aangestelde

priester”) en uitgaan van het sola fide-principe uit de Reformatie.54

Dit laatste heeft

betrekking op het idee dat pardon of vergiffenis aan zondaars enkel door geloof in Jezus

Christus kan worden gegeven en niet door goede daden te verrichten.

Sinds 1834 leidt verdeeldheid onder protestanten regelmatig tot afscheiding, vrijmaking of

scheuring. Theologische conflicten over het gezag van de Bijbel en belijdenis lagen hier

aan ten grondslag.55

In 2004 heeft de meest recente verandering plaatsgevonden onder

de protestanten. In dat jaar is de Nederlandse Hervormde Kerk samengegaan met de

Gereformeerde Kerken in Nederland (GKN) en de Evangelisch-Lutherse Kerk in het

Koninkrijk der Nederlanden (ELK) onder de naam de Protestantse Kerk Nederland

(PKN).56

Tegelijkertijd is er scheuring ontstaan omdat diverse kerkgenootschappen niets

voelde voor een samenvoeging.

Rooms-Katholieke Kerk

De Rooms-Katholieke Kerk onderscheidt zich op verschillende punten van het

protestantse geloof. Voorbeelden van verschillen zijn de hechtere eenheid van de Rooms-

Katholieke Kerk, de rol van de paus die wordt gezien als plaatsbekleder van Jezus

Christus en het hoogste gezag binnen de Kerk heeft, een duidelijk afgebakende hiërarchie

van bisschoppen en priesters en de publiekelijke audiënties en erediensten (op het Sint-

Pietersplein in Rome).57

Ook wordt het sola fide-principe niet erkend door de Rooms-

Katholieke Kerk: geloof alleen is niet voldoende om te worden vergeven voor zonden,

maar daden moeten er voor zorgen dat Gods vergiffenis wordt verdiend. Tijdens de

Tachtigjarige Oorlog (1568-1648), toen de Nederlands Hervormde Kerk het predicaat

53

Gelder, B. van en Hoekstra, E.G. (1973). Spoorzoeken in de bonte wereld van geloven en denken, p. 91.

Uitgeverij J.M. Meulenhoff bv, Amsterdam. 54

http://www.merriam-webster.com/dictionary/protestant 55

Eijnatten, J. van en Lieburg, F. van (2006). Nederlandse Religiegeschiedenis, p. 312. Uitgeverij Verloren,

Hilversum. 56



http://rkkerk.nl/

http://www.merriam-webster.com/dictionary/protestant


29

vaderlandse kerk kreeg, werd de Rooms-Katholieke Kerk officieel verboden. Tegen

betaling werd de godsdienst getolereerd.58

Evangelische en Pinksterkerken

Na rooms-katholieken vormen pinksterchristenen de grootste christelijke groepering op de

wereld. De pinksterbeweging is in het begin van de 20e eeuw in de Verenigde Staten

ontstaan en kort daarna vestigden zich de eerste pinkstergemeenten in Nederland. In

Nederland worden pinksterkerken beschouwd als een specifieke groep binnen de

evangelische kerken en de meesten zijn van niet-Nederlandse origine.59

Er is een grote

variëteit en zelfstandigheid onder pinkstergemeenten. In 2006 is er een schatting gemaakt

van ongeveer 148.000 pinkstergelovigen, verspreid over 890 gemeenten in Nederland.60

Hoewel er door de verscheidenheid geen alomvattende beschrijving te geven is, zijn er

elementen te noemen die leden van zowel de verschillende evangelische als

pinksterbewegingen met elkaar verbinden. Zo dient de Bijbel als onvoorwaardelijk

gezaghebbend woord van God, is er een persoonlijke geloofsband met Jezus Christus en

wordt er nadruk gelegd op de missionaire taak van heiligen.

Orthodox-Gereformeerde Kerk en Bevindelijk Gereformeerde Kerk

Twee te onderscheiden gereformeerde stromingen in Nederland zijn de orthodox-

gereformeerden en de bevindelijk gereformeerden. De overeenkomsten tussen beide zijn

de calvinistische traditie, de Nederlandse origine en behoudende kerkelijke leer. Ze

verschillen in benadering, maar ook in cultureel en politiek opzicht. Orthodox-

gereformeerden hebben een rationelere benadering en zijn cultureel gezien moderner dan

de bevindelijk gereformeerden. Bij bevindelijk gereformeerden staat het ingrijpen van God

in het dagelijks leven en de menselijke reactie daarop centraal. Ze zijn cultureel

behoudend en worden ook wel de ‘zwarte kousenkerken’ genoemd. In politiek opzicht

kunnen de orthodox-gereformeerden ingedeeld worden bij de ChristenUnie (CU) en de

bevindelijk gereformeerden bij de Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP).61

Jehovah’s Getuigen

Jehovah’s Getuigen is ontstaan uit een bijbelstudiegroep, opgericht onder aanvoering van

Charles Taze Russell in 1872. Sindsdien hebben hun predikingsactiviteiten in grote delen

58



Kerken die in Nederland worden gesticht door of voor migranten worden ook wel migrantenkerken genoemd.

Omdat deze benaming niet wijst op een gemeenschappelijk geloof of elementen van een geloof, wordt deze

term niet gebruikt in deze rapportage. 60



Donk, W. van, Jonkers, A., Kronjee, G., & Plum, R. (red.) (2006). Geloven in het publieke domein, p.99-105.

Amsterdam: Amsterdam University press.


30

van de wereld een grote omvang aangenomen62

. Naar eigen zeggen eren

Jehovagetuigen Jehova, de God van de bijbel en de schepper van alles.63

In Nederland

staan de Jehovagetuigen bekend om hun deur-aan-deurpredikingen. Er zijn 30.728

Jehovagetuigen in Nederland die actief zijn in de evangelisatie. Minder actieve leden

worden niet meegenomen in de statistieken en daarom is dit aantal leden een

onderschatting van het daadwerkelijke aantal.64

Islam

Er is een vijftal zuilen binnen de Islam. Deze zuilen zijn het handhaven van de

geloofsbelijdenis, het vijfmaal daags verrichten van de heilige salât (plichtgebed) naar

Mekka, het opbrengen van de voorgeschreven zakât (godsdienstige belasting ofwel

aalmoezen als verering van Allah), het houden van de vasten en het maken van de heilige

bedevaart naar Mekka65

. Hoewel deze gedachten duiden op eenheid en de Islam door

niet-moslims dan ook veelal wordt gezien als een monolithische religie, zijn er wel degelijk

verschillen binnen de Islam. Van oudsher zijn er verschillende richtingen en ook verschilt

de beleving per land. De twee belangrijkste richtingen zijn de soennieten en de sjiieten

waarbij het verschil tussen deze stromingen oorspronkelijk van politiek-theologische aard

is. Waar sjiieten het politieke en religieuze leiderschap na de dood van profeet

Mohammed toedichten aan zijn afstammelingen, steunden de soennieten een vriend van

de profeet genaamd Abu Bakr.66

In totaal 80% van de moslims in de wereld volgen de soennitische traditie en ook de

moslims die zich in Nederland vestigden waren en zijn overwegend soennitisch. Hoewel

de eerste omvangrijke islamitische gemeenschap van Molukse afkomst was, nam het

aantal moslims in Nederland pas echt sterk toe met de komst van Turkse en Marokkaanse

arbeidsmigranten in de jaren ’60 en ’70. Zeker toen in 1970 de vreemdelingenwet voor

buitenlandse arbeidsmigranten de mogelijkheid bood gezinsleden over te laten komen,

ontstonden er grote moslimgemeenschappen.67

Jodendom

Omdat joden zowel als volk als religie worden aangeduid, neemt het Jodendom een

unieke plaats in binnen de verschillende behandelde religies. Het aantal mensen dat zich

tot het joodse volk rekent is aanzienlijk groter dan het aantal religieuze joden. Het

Jodendom berust op het heilige boek de Tenach en bestaat uit een aantal

hoofdgedachten. De eerste betreft het verbond dat God sloot met de ‘uitverkoren’

62


Uitgeverij J.M. Meulenhoff bv, Amsterdam.. 63

http://www.jw.org/en/ 64





http://www.economist.com/blogs/economist-explains/2013/05/economist-explains-19 67

Eijnatten, J. van en Lieburg, F. van (2006). Nederlandse Religiegeschiedenis, p. 348-351. Uitgeverij Verloren,

Hilversum.

http://www.economist.com/blogs/economist-explains/2013/05/economist-explains-19


31

nakomelingen van Abraham. De tweede hoofdgedachte slaat op het monotheïsme,

oftewel de verering van de enige God Jahweh. De Wet vormt de derde gedachte, waarin

naleving van de wetten van Mozes centraal staan. De kern van deze wetten vormen de

‘tien geboden’. Het messianisme is de gedachte die wijst op het geloof in de komst van de

Messias als verlosser.68

Boeddhisme

Het Boeddhisme is een godsdienst zonder god en heeft een sterk ethisch-mystiek

karakter. Het Boeddhisme is gericht op het bereiken van het nirwana, oftewel de volledige

rust, de volmaakte innerlijke vrede.69

Hindoeïsme

Hindoes delen de volgende eigenschappen: het geloof in de reïncarnatie, erkenning van

de veda’s als heilige schrift, brahmanen als dragers van religieuze autoriteit en van de koe

als heilig dier. Er zijn talloze goden binnen het hindoeïsme waarvan de meest vereerde

goden Vishnu, Shiva en Brahman zijn.70

68






Uitgeverij J.M. Meulenhoff bv, Amsterdam.

Religie in Amsterdam, gelovigen en plaatsen van samenkomst

Documents

Transcript of Religie in Amsterdam, gelovigen en plaatsen van samenkomst