Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch...

73
ING Economisch Bureau / december 2015 Regio’s in 2016

Transcript of Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch...

Page 1: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau / december 2015

Regio’s in 2016

Page 2: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 2 Regio’s in 2016 / december 2015

De regionale economie 3

Groningen 9

Oost-Groningen

Delfzijl en omgeving

Overig Groningen

Friesland 14

Noord-Friesland

Zuidwest-Friesland

Zuidoost-Friesland

Drenthe 19

Noord-Drenthe

Zuidoost-Drenthe

Zuidwest-Drenthe

Overijssel 24

Noord-Overijssel

Zuidwest-Overijssel

Twente

Gelderland 29

Veluwe

Achterhoek

Arnhem-Nijmegen

Rivierenland

Utrecht 35

Flevoland 37

Noord-Holland 39

Kop van Noord-Holland

Alkmaar en omgeving

IJmond

Agglomeratie Haarlem

Zaanstreek

Groot-Amsterdam

Het Gooi en Vechtstreek

Zuid-Holland 48

Agglomeratie Leiden en Bollenstreek

Agglomeratie 's-Gravenhage

Delft en Westland

Oost-Zuid-Holland

Groot-Rijnmond

Zuidoost-Zuid-Holland

Zeeland 56

Zeeuwse Eilanden

Zeeuws-Vlaanderen

Noord-Brabant 60

West-Brabant

Midden-Brabant

Noordoost-Brabant

Zuidoost-Brabant

Limburg 66

Noord-Limburg

Midden-Limburg

Zuid-Limburg

Contactpersonen 71

Disclaimer 73

Annerie Vreugdenhil

Directeur Zakelijk

ING Nederland

Succesvolle ondernemers kijken vooruit en monitoren hun

omgeving. Zo ontdekt u als ondernemer welke ontwikkelin-

gen zich afspelen die voor uw bedrijf van belang kunnen

zijn. Op basis van kennis, ervaring, historische cijfers en

actuele trends geven de ING-economen in deze publicatie

hun visie op de te verwachten economische prestaties in

uw regio voor het komend jaar.

Ik vertrouw erop dat deze informatie u helpt om het onder-

nemen makkelijker te maken en inzicht geeft in de kansen

die zich in 2016 voordoen. Ik wens u een mooi, onderne-

mend en succesvol 2016.

Page 3: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

De regionale economie

Page 4: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 4 Regio’s in 2016 / december 2015

Regionale groei hoger, werkloosheid licht lager

In 2016 is er sprake van een gelijkblijvende

of licht aantrekkende economische groei en

een langzaam dalende werkloosheid in vrij-

wel alle provincies.

De Randstad provincies kennen naar ver-

wachting de hoogste economische groei

met groeipercentages van ongeveer 3%.

In 2016 zijn er naar schatting ruim 580.000

mensen werkloos. De vier Randstad provin-

cies nemen de helft voor hun rekening.

De werkloosheid is in 2016 veruit het hoogst

in Flevoland (8,4%) en het laagst in Zeeland

(4,9%).

Per provincie varieert zowel de hoogte als

de ontwikkeling van de jongeren– en oude-

renwerkloosheid sterk. De aanpak hiervan

verdient dan ook een regionale benadering.

Bron: ING Economisch Bureau

Economisch herstel zet door in 2016 De Nederlandse economie volgt in 2016 min of meer het-

zelfde groeipad als in 2015. Vooral omdat de daling van de

gasproductie in mindere mate haar stempel zal drukken op

de groeicijfers komt de groei in 2016 wel hoger uit: 2,5%

versus 2,0%. De binnenlandse vraag draagt verhoudingsge-

wijs meer bij aan de groei dan de export. Nederlandse con-

sumenten hebben meer bestedingsruimte dankzij banen-

groei, belastingverlaging en een sterkere huizenmarkt. Be-

drijven krijgen als gevolg van toenemende afzet te maken

met hogere productieniveaus en een hogere winstgevend-

heid, waardoor de investeringen blijven stijgen. De buiten-

landse afzet blijft profiteren van de goedkopere euro.

Grootste onzekerheid schuilt in de voorziene opleving van

de wereldhandel. Als het herstel in de opkomende markten

uitblijft, dan is dat een nadeel voor exporteurs.

Door de recente afkoeling van opkomende economieën

blijft de groei van de Nederlandse industrie gematigd. Deze

sector groeit evenals de agrarische sector met 1%. De ove-

rige commerciële sectoren zullen minstens 2% groeien,

met de zakelijke dienstverlening en bouw (beiden +4%) als

grootste aanjagers. De publieke sector en de zorg dragen

ook in 2016 nog niet of nauwelijks bij aan de landelijke en

regionale economische groei.

Alle veertig regio’s in 2016 in de plus De economische groei komt - in tegenstelling tot in 2015 –

in alle veertig onderscheiden regio’s positief uit. De provin-

cies met de hoogste economische groei zijn de vier Rand-

stad provincies: Noord-Holland en Utrecht met elk 3,1%

groei en Flevoland en Zuid-Holland met beiden 2,8%.

Noord-Brabant volgt op de voet met een economische

groei van 2,6%. De groei in de overige provincies komt naar

verwachting onder het landelijke gemiddelde uit. De noor-

delijke provincies sluiten de rij. Hekkensluiter Groningen

(+1,4%) herstelt zich echter van twee jaren van forse krimp,

het gevolg van het terugschroeven van de gasproductie.

Exclusief de sector delfstoffenwinning was er ook in Gronin-

gen overigens in 2014 en 2015 economische groei.

Of de regionale economieën na een aantal magere jaren

nu weer enkele vette jaren tegemoet kunnen zien, is ondui-

delijk. Daarvoor zijn er te veel onzekerheden in de wereld-,

nationale en regionale economie. Er zijn sowieso grote ver-

schillen in vitaliteit tussen regio’s. De sectorstructuur ver-

schilt in sterke mate en verandert maar mondjesmaat. In

steeds meer regio’s is sprake van bevolkingskrimp, terwijl

andere regio’s en zeker grote steden profiteren van bevol-

kingsaanwas. Ook het start-up klimaat en de ondernemers-

dynamiek verschilt van regio tot regio. Door deze factoren

zijn sommige regio’s beter bestand tegen teruglopende

investeringen, consumptie en overheidsbezuinigingen dan

andere. Dit blijkt ook uit de ontwikkelingen op de arbeids-

markt. In regio’s als Noord-Holland en Gelderland is deze

sneller hersteld dan eerder verwacht, in andere regio’s valt

de banengroei juist tegen.

Top 3 provincies naar economische groei

2015 2016

Utrecht 3,1% 3,1% Noord-Holland

Noord-Holland 3,0% 3,1% Utrecht

Flevoland 3,0% 2,8% Flevoland

Regio’s in 2016

Page 5: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 5 Regio’s in 2016 / december 2015

Hoogste economische groei in de Randstad

Randstad provincies ook sterkste groeiers in 2016 Er is weinig verschil tussen de raming van de groei in de

verschillende provincies in 2015 en 2016. Dit komt omdat

ook de verwachte groei in de verschillende sectoren weinig

verandert. Zakelijke dienstverlening, bouw en horeca groei-

en naar verwachting iets minder hard, de overheid gaat

van een stabilisatie naar 1% groei en de zorg van een mini-

male krimp naar stagnatie. De sterkste groeiers (Utrecht,

Noord-Holland, Flevoland en Zuid-Holland) en de achter-

Bron: ING Economisch Bureau

Regio’s met de hoogste en de laagste economische

groei

2015 2016

Groningen -6,1% 1,4%

Friesland 0,9% 1,8%

Drenthe 0,8% 1,7%

Overijssel 2,3% 2,1%

Flevoland 3,0% 2,8%

Gelderland 2,4% 2,3%

Utrecht 3,1% 3,1%

Noord-Holland 3,0% 3,1%

Zuid-Holland 2,7% 2,8%

Zeeland 1,6% 1,9%

Noord-Brabant 2,6% 2,6%

Limburg 1,7% 1,8%

Nederland 2,0% 2,5%

Regio’s in 2016

Economische groei provincies

2015 2016

1 Groot-Amsterdam 3,6% Groot-Amsterdam 3,6%

2 Delft en Westland 3,2% Delft en Westland 3,2%

3 Utrecht 3,1% Utrecht 3,1%

38 Zuidoost-Drenthe -0,2% Zuidoost-Drenthe 1,5%

39 Noord-Friesland -0,2% Oost-Groningen 1,4%

40 Overig Groningen -7,2% Delfzijl en omgeving 0,9% Bron: ING Economisch Bureau

2015 2016 2016 2015

Oost-Groningen 1,3% 1,4% Agglomeratie

Haarlem 3,0% 3,0%

Delfzijl en omge-

ving 0,5% 0,9% Zaanstreek 2,7% 2,9%

Overig Groningen -7,2% 1,7% Groot-Amsterdam 3,6% 3,6%

Noord-Friesland -0,2% 1,6% Gooi en Vecht-

streek 2,9% 3,0%

Zuidwest-Friesland 2,3% 2,0% Leiden en Bollen-

streek 2,6% 2,3%

Zuidoost-Friesland 2,2% 2,0% Agglomeratie 's-

Gravenhage 3,0% 2,8%

Noord-Drenthe 0,7% 1,7% Delft en Westland 3,2% 3,2%

Zuidoost-Drenthe -0,2% 1,5% Oost-Zuid-Holland 2,7% 2,9%

Zuidwest-Drenthe 2,2% 2,0% Groot-Rijnmond 2,8% 2,7%

Noord-Overijssel 2,5% 2,3% Zuidoost-Zuid-

Holland 2,5% 2,7%

Zuidwest-Overijssel 2,2% 2,1% Zeeuws- 1,7% 0,8%

Twente 2,1% 1,9% Zeeuwse Eilanden 1,9% 2,0%

Veluwe 2,5% 2,5% West-Brabant 3,1% 2,1%

Achterhoek 2,0% 1,7% Midden-Brabant 2,5% 2,5%

Arnhem-Nijmegen 2,4% 2,4% Noordoost-

Brabant 2,3% 2,5%

Rivierenland 2,9% 2,6% Zuidoost-Brabant 2,6% 3,0%

Utrecht 3,1% 3,1% Noord-Limburg 2,0% 2,1%

Kop van Noord-

Holland 2,0% 2,1% Midden-Limburg 1,9% 2,2%

Alkmaar en omge-

ving 2,3% 2,3% Zuid-Limburg 1,7% 1,4%

IJmond 2,3% 2,2% Flevoland 2,8% 3,0%

Regionale groei in de 40 regio´s in 2015 en 2016 blijvers (Groningen, Friesland en Drenthe) zijn dan ook de-

zelfde als in 2015. Bij de noordelijke provincies zitten echter

ook de grootste mutaties. In Groningen kan de economi-

sche groei na twee forse krimpjaren (samen 15% vanwege

de bijna halvering van de gasproductie) in 2016 waarschijn-

lijk weer herstellen. De delfstoffenwinning is ook bovenge-

middeld vertegenwoordigd in Friesland en Drenthe. In deze

provincies blijft de groei daardoor beneden de 1% in 2015

en verdubbelt deze in 2016.

Ook de top 3 regio’s met de hoogste groei in 2016 is dezelf-

de als in 2015. Voor Groot-Amsterdam, Delft en Westland

en Utrecht wordt bovendien het gelijke groeipercentage

van ruim 3% voorzien. Er zijn enkele regio’s waar de groei

wel flink aantrekt. In West-Brabant gaat deze van 2,1%

naar 3,1% en in Zeeuws-Vlaanderen en Noord-Drenthe

verdubbelt deze naar 1,7%. Overig Groningen, Noord-

Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei.

Page 6: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 6 Regio’s in 2016 / december 2015

Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s

Regionale werkloosheid mondjesmaat omlaag De werkloosheid daalt trager dan de economie zich her-

stelt. De gemiddelde werkloosheid bedraagt in 2016 waar-

schijnlijk 6,5%, een lichte daling ten opzichte van het per-

centage in 2015 (6,9%). Na de piek in februari 2014 (7,9%)

daalde de werkloosheid tot 6,8% in juli. Sindsdien is het

werkloosheidspercentage gelijk gebleven.

Het aantal banen groeide - in navolging van de BBP-groei

(zie figuur) - van het tweede kwartaal 2014 tot en met het

derde kwartaal van 2015 met circa 150.000. Hiermee is het

banenverlies uit de periode 2011-2013 goedgemaakt. Hoe-

wel waarschijnlijk in het vierde kwartaal de tien miljoenste

baan is ontstaan, blijft de groei van nieuwe werkgelegen-

heid in 2016 beperkt. Bovendien blijft de beroepsbevolking

toenemen, omdat er steeds meer nieuwe toetreders zijn.

Bron: CBS

Regio’s in 2016

Verwachte werkloosheidspercentages 2016 lopen per

provincie sterk uiteen

Groei aantal banen blijft nog achter in 2016

De beroepsbevolking neemt in 2016 naar verwachting toe

met 50.000 mensen (tot ruim 9 miljoen) en de werkloze

beroepsbevolking daalt met 30.000 mensen (tot 587.000).

Dit leidt tot een werkloosheidspercentage van 6,5. De ver-

schillen in niveaus zijn aanzienlijk (zie kaartje).

Nog niet in alle sectoren banen erbij Nieuwe banen werden in 2015 vooral gecreëerd in de zake-

lijke dienstverlening en handel, horeca & vervoer. Ook in het

onderwijs, de agrarische sector, de ICT en de sector cultuur,

recreatie en overige diensten is het aantal banen gegroeid,

maar in mindere mate. De reorganisaties in de zorg, finan-

ciële dienstverlening en bij de overheid laten hun sporen na.

De industrie kent een stagnerend aantal banen. In de bouw

daalde het aantal vaste banen in het derde kwartaal van

2015 nog steeds. De groei van uitzendbanen in de bouw

zorgt echter voor compensatie.

Sectoren met banengroei versus banenkrimp in 2015*

Banengroei Banenkrimp

Zakelijke

dienstverlening +88.000 -28.000 Zorg

Handel, horeca &

vervoer +43.000 -11.000 Bouw

Onderwijs +16.000 - 6.000 Financiële

dienstverlening

Agrarische sector + 8.000 Openbaar bestuur,

overheidsdiensten - 5.000

ICT + 6.000 Industrie gelijk

Cultuur, recreatie,

overige diensten + 5.000

Verhuur en handel

onroerend goed gelijk

Bron: CBS; * derde kwartaal 2015 t.o.v. derde kwartaal 2014

Laagste werkloosheid

Beneden gemiddelde werkloosheid

Gemiddelde werkloosheid

Bovengemiddelde werkloosheid

Hoogste werkloosheid

8,4%

6,6%

6,1%

6,1%

6,3%

4,9%

6,7%

7,7%

7,3%

5,9%

7,6%

5,5%

% groei jaar-op-jaar

Bron: raming ING Economisch Bureau; * Nederlands gemiddelde 6,5%

-5

-4

-3

-2

-1

0

1

2

3

4

5

2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015

Arbeidsvolume Volume BBP

Page 7: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 7 Regio’s in 2016 / december 2015

Beperkte banengroei, nog ruime arbeidsmarkt

Banengroei zet door, groei beroepsbevolking ook Gezien de gunstige groeivooruitzichten voor de meeste

sectoren is de verwachting dat de banengroei zich in 2016

uitbreidt naar meer sectoren. De banenkrimp zal naar ver-

wachting minder hoog zijn in zorg en bouw en bij de over-

heid, terwijl beperkte banengroei in industrie en onroerend

goed mogelijk lijkt. In totaal blijft de banengroei nog achter

bij de economische groei. Anderzijds melden zich ook in

2016 meer mensen op de arbeidsmarkt, bijvoorbeeld na

zelf gekozen afwezigheid of na een langere studieduur,

maar ook omdat de pensioenleeftijd verder oploopt.

Arbeidsparticipatie en banenontwikkeling verschil-

len per regio In welke mate dit gebeurt, verschilt per regio. De bruto en

netto arbeidsparticipatie per regio varieert onder meer

door een andere demografische samenstelling en een ver-

schil in opleidingsniveau. In combinatie met verschillen in

banenontwikkeling per regio leidt dit tot de geschetste

spreiding in de werkloosheidspercentages. Het CBS heeft

onlangs vastgesteld dat in de zes perifere krimpregio’s1 het

aantal banen in de periode 2008-2014 in de meeste secto-

ren sterker is gedaald dan gemiddeld.

Zelfs in de zorg, die landelijk een banengroei kende in deze

periode, daalde het aantal banen in de krimpregio’s. Daar-

naast speelt de sterke regionale verankering van de tijdens

de crisis hard geraakte industrie een rol in de hogere ba-

nenkrimp. Ten slotte is het aantal banen ten opzichte van

de beroepsbevolking in deze regio’s lager: in Delfzijl en om-

geving, Oost-Groningen en Zuidoost-Drenthe zijn er 46 ba-

nen per honderd 15– tot 75-jarigen, in Groot-Amsterdam

86.

1 Delfzijl e.o., Oost-Groningen, Zeeuws-Vlaanderen, Zuidoost-Drenthe, Zuid-

Limburg , Achterhoek;

Spanning op arbeidsmarkt neemt langzaam weer toe

Een andere ontwikkeling die per regio verschilt, is de span-

ning op de arbeidsmarkt. Sinds 2014 is er sprake van een

iets minder ruime arbeidsmarkt. In het derde kwartaal van

2015 is de spanning iets afgenomen, van 0,70 naar 0,64 2

(zie figuur), maar hier lijkt sprake van een seizoeneffect. De

spanning op de arbeidsmarkt loopt zeker in sommige be-

roepsgroepen op. De arbeidsmarkt is zeer krap voor ICT’ers,

verzekeringsagenten, elektronicamonteurs, organisatiedes-

kundigen, economen, docenten landbouw en techniek en

economisch-administratieve vakken. De aansluiting op de

arbeidsmarkt lijkt te verslechteren, waardoor vacatures

moeilijker kunnen worden vervuld en mensen moelijker een

baan kunnen krijgen. In Drenthe is de arbeidsmarkt het

ruimst (indicator 0,24) en in Zeeland het minst ruim (0,92).

Regio’s in 2016

Helft werkloze beroepsbevolking in de Randstad

Spanning arbeidsmarkt loopt licht op

Spanningsindicator van het UWV2

0,0

0,2

0,4

0,6

0,8

1,0

2011 2012 2013 2014 2015

23.000

17.000

18.000

24.000

40.000

65.000

82.000

36.000

10.000

145.000

89.000

38.000

Verwachte spreiding van de 587.000 werklozen in 2016

2 arbeidsmarkt volgens UWV zeer ruim bij waarde 0,0 tot 0,5, ruim bij 0,5-1,0,

gemiddeld bij 1,0-1,5, krap bij 1,5-2,0 en zeer krap bij meer dan 2,0.

Page 8: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 8 Regio’s in 2016 / december 2015

Verschillen werkloosheid in Randstad groot Van het totale aantal werklozen nemen de vier Randstede-

lijke provincies de helft voor hun rekening. De werkloos-

heidspercentages verschillen echter flink. In 2016 is in Fle-

voland de werkloosheid het hoogst (8,4%) van alle provin-

cies. Ook in Zuid-Holland is de werkloosheid (7,6%)

bovengemiddeld hoog. In Utrecht (5,5%) en Noord-Holland

(5,9%) is de werkloosheid juist lager dan gemiddeld.

Zeeland positieve uitschieter, ook relatief lage werkloosheid in Noord-Brabant en Gelderland Bij de overige provincies laten Gelderland en Noord-Brabant

ook lager dan gemiddelde werkloosheidspercentages zien.

Overijssel, Drenthe en Limburg presteren rond het nationa-

le percentage (6,5%). Groningen en Friesland noteren naast

een relatief lage economische groei een relatief hoge werk-

loosheid. Zeeland is de positieve uitschieter (4,9%).

Jongeren– versus ouderenwerkloosheid Recent is de werkloosheid onder zowel jongeren als oude-

ren (45+) gestegen. Het UWV meldde onlangs dat het aan-

tal WW-uitkeringen dat verstrekt is aan 55-plussers in vijf

jaar tijd is verdubbeld. Per regio zijn er verschillen in de om-

vang van de werkloosheid en de tendens in de ontwikke-

ling. Op basis van CBS gegevens over de stand en ontwikke-

ling van zowel de jeugd– en ouderenwerkloosheid als de

WW-uitkeringen per leeftijdsgroep1 is een ranglijst samen-

gesteld van hoe de provincies er voor staan.

Bron: ING Economisch Bureau op basis van gegevens CBS

Zeeland en Limburg scoren goed met zowel jonge-ren– als ouderenwerkloosheid De provincie Zeeland heeft niet alleen de laagste werkloos-

heid, ook op het gebied van zowel jongeren– als ouderen-

werkloosheid doet de provincie het goed. De landelijke

werkloosheid onder 15- tot 25-jarigen in 2014 was 12,7%,

in Zeeland 10,4%. Onder 45– tot 75-jarigen was landelijk

6,6% werkloos, in Zeeland 4,6%. De toename ten opzichte

van 2008 was ook het kleinst. Bij de jeugdwerkloosheid was

de toename na Limburg en Gelderland het geringst. Er is

ook een minpuntje in Zeeland, want het aantal WW-

uitkeringen van ouderen steeg het afgelopen jaar in

Zeeland snel (16%). Ook de Limburgse arbeidsmarkt staat

er voor jongeren en ouderen relatief goed voor. De provin-

cie laat de laagste toename zien in het aantal WW-

uitkeringen de afgelopen zeven jaar.

Noord-Holland en Utrecht presteren ook bovengemiddeld.

Noord-Holland heeft de laagste toename van WW-

uitkeringen in het afgelopen jaar (5%). Utrecht had in 2014

de één na laagste werkloosheid onder 45– tot 75-jarigen en

de twee na laagste onder 15– tot 25-jarigen, maar de ont-

wikkelingen sindsdien stemmen minder optimistisch.

Flevoland en Zuid-Holland staan er slechter voor Flevoland en Zuid-Holland hebben niet alleen de hoogste

overall werkloosheidspercentages, de ontwikkeling op het

gebied van zowel jongeren– als ouderenwerkloosheid stemt

ook somber. Flevoland heeft de hoogste jongerenwerkloos-

heid (17,7%) en ouderenwerkloosheid (7,6%) en kende ook

de hoogste toename sinds 2008. Positief is dat in het afge-

lopen jaar het aantal WW-uitkeringen daalde. In Zuid-

Holland is de ontwikkeling van het aantal WW-uitkeringen

het ongunstigst van alle provincies.

In het noorden presteert Groningen beter dan Friesland en

Drenthe, vooral dankzij een betere ontwikkeling van de

jeugdwerkloosheid. Drenthe heeft juist stappen te zetten

op het gebied van jeugdwerkloosheid, Friesland op het ter-

rein van ouderenwerkloosheid. Ook Gelderland en Noord-

Brabant scoren redelijk op het gebied van de jeugdwerk-

loosheid, Overijssel juist op ouderenwerkloosheid.

Conclusie is dat per provincie zowel de hoogte als de ont-

wikkeling van de jongeren– en ouderenwerkloosheid sterk

verschilt. De aanpak hiervan verdient dan ook een regionale

benadering.

Regio’s in 2016

Jeugd– en ouderenwerkloosheid per regio

Jeugdwerkloosheid Ouderenwerkloosheid

1 Zeeland 1 Zeeland

2 Gelderland 2 Noord-Holland

3 Limburg 3 Limburg

4 Noord-Brabant 4 Utrecht

5 Utrecht 5 Overijssel

6 Noord-Holland 6 Drenthe

7 Groningen 7 Groningen

8 Friesland 8 Gelderland

9 Overijssel 9 Noord-Brabant

10 Drenthe 10 Zuid-Holland

11 Flevoland 11 Friesland

12 Zuid-Holland 12 Flevoland

Ranglijst provincies die er het best voorstaan op

het gebied van jeugd- en ouderenwerkloosheid

1 Stand werkloosheid in 2014 en ontwikkeling ten opzichte van 2008 en

ontwikkeling WW-uitkeringen in derde kwartaal 2015 ten opzichte van die in

zowel derde kwartaal 2014 als derde kwartaal 2008

Page 9: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

Groningen

Oost-Groningen

Delfzijl en omgeving

Overig Groningen

Page 10: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 10 Regio’s in 2016 / december 2015

Volatiele maar vitale economie

De Groningse economie groeit in 2016 met

1,4%, na twee jaren van forse krimp. De

goed vertegenwoordigde ICT-sector en de

bouw zijn de belangrijkste groeipijlers .

De halvering van de gaswinning in de perio-

de 2013-2016 heeft een forse impact op de

Groningse economie. Voor 2016 wordt uit-

gegaan van een vergelijkbare gasproductie

als in 2015.

Het nadelige verschil met de werkloosheid

in Nederland is sinds 2014 licht toegeno-

men. De Groningse werkloosheid komt in

2016 naar verwachting uit op een niveau

van 7,7%, versus 6,5% in Nederland.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Groningen

Daling gasproductie sterk bepalend voor groei De ontwikkeling van de Groningse economie wordt sterker

dan ooit bepaald door de gaswinning, ondanks het feit dat

het aandeel in de economie is gedaald (44% in 2013, 35%

in 2015). In 2014 kromp de Groningse economie met 8%

door een lagere productie vanwege een warme winter en

lagere prijzen. De vermindering van de gaswinning leidt in

2015 tot een verdere daling van de economie met 6%. De

opgelegde beperking tot 27 miljard m3 in 2016 - de helft

van de productie in 2013 - zal in mindere mate van invloed

zijn op de regionale groei. De verwachting is dat de gaswin-

ning in 2015 onder het productieplafond van 30 miljard m3

kan uitkomen. In 2015 is Groningen de enige provinciale

economie die krimpt (-6%).

Zonder de gaswinning is het beeld anders en blijkt de eco-

nomie niet alleen volatiel, maar ook vitaal. De groei be-

draagt dan 2,0%. Een sterk ICT-cluster in de stad Groningen

zorgt voor groeistimulansen. De bouwsector is landelijk de

snelst groeiende sector, maar kan in het aardbevingsge-

bied de komende jaren extra groeien vanwege herstel-

werkzaamheden. Voor 2016 wordt een groei verwacht van

1,4% en exclusief delfstoffenwinning van 1,6%. De stagna-

tie in de zorg en matige groei in de landbouw, energie,

chemie en overheid - allen oververtegenwoordigd in Gro-

ningen - drukken de groei.

Banengroei versnelt De vitaliteit van Groningen blijkt ook uit de banenontwikke-

ling. Tussen 2010 en 2014 daalde het aantal banen volgens

het CBS met 10.000, maar in 2014 nam het aantal banen

toe met 730. In 2015 en 2016 zal deze banengroei versnel-

len, maar vooral dankzij de stad Groningen. De arbeids-

marktontwikkeling verschilt namelijk sterk tussen stad en

ommelanden. Oost-Groningen en Delfzijl hebben te maken

met een dalende beroepsbevolking, een lagere arbeidspar-

ticipatie, een sterkere banenkrimp en een achterblijvende

startersdynamiek. In de stad Groningen is het beeld omge-

keerd. De stad fungeert als een magneet voor studenten,

werknemers en bedrijven. De werkloosheid daalt in Gronin-

gen naar 7,7% in 2016.

Ramingen economie Groningen

2015 2016

Economische groei -6,1% 1,4%

Werkloosheid 8,1% 7,7%

Economische groei Groningen

-10%

-8%

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Groningen

Nederland

Page 11: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 11 Regio’s in 2016 / december 2015

Stabiele maar lage groei en hoge werkloosheid

De economie van Oost-Groningen groeit in

2015 naar verwachting met 1,3% en in

2016 met 1,4%.

Landbouw, industrie, bouw en de publieke

sector en zorg zijn in deze regio overtegen-

woordigd. In 2016 is van deze sectoren al-

leen voor de overheid de groeiverwachting

iets hoger. De economische groei stagneert

hierdoor.

De werkloosheid is bovengemiddeld hoog in

Oost-Groningen en zal door het geringe ba-

nenscheppend vermogen van de regio nau-

welijks afnemen. Ook in 2016 zal de werk-

loosheid naar verwachting circa 8% blijven.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Oost-Groningen

Bouw belangrijkste impuls voor regionale economie De economie van Oost-Groningen draagt 0,5% bij aan het

landelijke BBP en heeft een omvang van € 2,7 miljard. Over-

heid, onderwijs en zorg zijn prominent aanwezig in deze

regio. Dit zijn sectoren, waar ook in 2016 weinig groei-

impulsen van uitgaan. Ook landbouw en industrietakken

zoals de papier– en grafische industrie en de hout– en

bouwmaterialenindustrie zijn goed vertegenwoordigd.

Vooral deze aan de bouw gerelateerde industrie presteert

in 2015 goed, maar zal in 2016 naar verwachting minder

hard groeien. De bouwnijverheid zal daardoor de belangrijk-

ste groeipijler zijn in 2016, mede dankzij opdrachten uit het

aardbevingsgebied.

Werkloosheid handhaaft zich op 8% De werkloosheid was in 2014 in deze regio met 8,1% hoger

dan landelijk. Alleen de gemeente Vlagtwedde scoort con-

form het landelijke gemiddelde (7,4%). In Oldambt (8,7%) is

de werkloosheid het hoogst.

Omdat er in deze regio relatief weinig banen bijkomen en

het arbeidsaanbod in geringe mate zal afnemen, zal de

werkloosheid in deze regio nauwelijks dalen. Bovendien

sluit het arbeidsaanbod niet goed aan bij de vraag van

groeiende organisaties in de stad Groningen. Hierdoor zal

de werkloosheid in 2016 naar verwachting circa 8% blijven

en ook de komende jaren bovengemiddeld hoog blijven.

Kansen liggen vooral in Nedersaksen, aan de andere kant

van de Duitse grens. Grensoverschrijdend werken vindt nu

nog nauwelijks plaats.

Economische positie Oost-Groningen 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Gelijk Lager

Werkloosheid Hoger Hoger

Economische groei Oost-Groningen

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Oost-Groningen

Nederland

Page 12: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 12 Regio’s in 2016 / december 2015

Economisch groeivermogen 2016 laag

De economie van Delfzijl en omgeving is de

kleinste en minst groeiende van het land. In

2015 is de groei 0,5%, in 2016 0,9%.

De in deze regio sterk vertegenwoordigde

chemische industrie krimpt in 2015 en de

groei in 2016 is marginaal. Dit drukt de eco-

nomische groei in deze kleine economie in

sterke mate.

De werkloosheid is bovengemiddeld hoog in

deze regio en zal door het geringe banen-

scheppend vermogen van de regio nauwe-

lijks afnemen.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Delfzijl en omgeving

Kleinste en minst groeiende regio van het land Delfzijl en omgeving is qua economische waarde (€ 1,2 mil-

jard; aandeel 0,2% in het BBP) de kleinste regio van het

land. Ook zijn de groeicijfers van deze regio het laagst van

het land. Wel komt de regio met een geraamde 0,5% groei

in 2015 en 0,9% in 2016 na zeven jaren van krimp weer uit

de rode cijfers. Industrie en transport maken bijna de helft

uit van de regionale economie. Vooral de chemische, elek-

trotechnische en machine-industrie zijn in deze regio veel

sterker aanwezig dan gemiddeld in ons land. In 2016 valt

door tegenvallende exportvooruitzichten in deze sectoren

echter weinig groei te verwachten. Ook transport- en op-

slagbedrijven zijn bovengemiddeld aanwezig en landelijk

gezien groeisectoren, maar presteren minder goed in deze

regio, omdat ze afhankelijk zijn van de minder presterende

industrie. De krimpende bevolking drukt via de consumptie

de economische groei. De bevolkingsomvang valt de ko-

mende jaren terug: van 48.000 nu naar 41.000 in 2040.

Extra bouwactiviteiten stimulans economie Zakelijke en financiële dienstverlening zijn juist in veel min-

dere mate aanwezig, terwijl deze wel hogere toegevoegde

waarde genereren dan andere sectoren. Het nieuwe wind-

molenpark in Delfzijl, belangrijkste energiebron voor en

gefinancierd door Google, dat haar nieuwe datacentrum in

de naburige Eemshaven vestigt, is een impuls voor de regio.

Daarnaast kan de (herstel)bouw een opleving tegemoet

zien vanwege de fondsen voor het opknappen van huizen

die te lijden hebben gehad van de aardbevingen.

Werkloosheid blijft bovengemiddeld hoog De werkloosheid was in 2014 in deze regio met 8,4% hoger

dan landelijk (7,4%). In Delfzijl (9,1%) is deze relatief hoog,

in Loppersum (6,7%) laag. In de regio komen er relatief

weinig banen bij en slinkt het arbeidsaanbod nauwelijks.

Mensen moeten langer doorwerken en soms terugkeren op

de arbeidsmarkt. De werkloosheid zal dan ook weinig dalen

en ook de komende jaren bovengemiddeld hoog blijven.

Economische positie Delfzijl en omgeving in 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Lager Lager

Werkloosheid Hoger Hoger

Economische groei Delfzijl en omgeving

-10%

-5%

0%

5%

10%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Delfzijl en omgeving

Nederland

Page 13: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 13 Regio’s in 2016 / december 2015

Groeipotentie nog niet optimaal benut

Overig Groningen kampt met een forse te-

ruggang van de omvang van de economie

als gevolg van de lagere gaswinning (-10%

in 2014 en –7% in 2015).

In 2016 wordt groeiherstel verwacht

(+1,7%). Uitgangspunt hierbij is een gelijk-

blijvende gasproductie. Aanjagers van de

groei zijn de bouwsector en het ICT-cluster,

sterk vertegenwoordigd in de stad Gronin-

gen.

De werkloosheid in deze regio daalt licht

naar circa 7,5% in 2016. Dit is conform de

nationale ontwikkeling, maar boven het lan-

delijke gemiddelde van 6,5%.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Overig Groningen

Bouw en ICT jagen groei 2016 aan De verwachting is dat in 2016 niet veel minder gas zal wor-

den gewonnen dan in 2015 en dat de forse krimpcijfers

voor de regionale economie van 2014 en 2015 kunnen uit-

blijven. De opgelegde beperking van de jaarlijkse gaspro-

ductie tot 27 miljard m3 in 2016 betekent een neerwaarts

risico voor de huidige groeiraming van 1,7% voor dat jaar.

De nationaal sterkste groeisector is de bouw en die kan in

deze regio de komende jaren extra groei realiseren. Ook

heeft de stad Groningen heeft een goed start-up klimaat en

een sterk ICT- cluster van jonge bedrijven. Zo komen er ze-

ven van de bedrijven uit de nationale Technology-Fast50 uit

deze regio en heeft de provincie de op één na beste digitale

infrastructuur, met het in ontwikkeling zijnde 5G-netwerk

en het Google datacenter in Eemshaven als extra troeven.

Het potentieel wordt echter nog niet optimaal benut. Zo is

er een achterblijvend aantal spin-offs in vergelijking met

bijvoorbeeld de TU Twente.

Nieuwe exportproducten en –markten gewenst De exportgerichtheid van Groningen vraagt om diversifica-

tie. Groningen neemt de 8e plaats in op de ranglijst van

exportwaarde per provincie, maar zonder gasexport is dit

de 11e plaats. De export daalde in de periode 2012-2014

bovendien met 20% tot € 8,3 miljard. Met een lager produc-

tieplafond zullen deze inkomsten verder terugzakken. An-

dere sectoren zoals machines en food zullen meer nadruk

moeten krijgen, evenals andere afzetmarkten. Zo blijft de

exportgroei naar China vanuit Groningen achter.

Werkloosheid langzaam omlaag naar 7,5% in 2016 De werkloosheid in deze regio loopt sterk uiteen. In 2014

was deze in de stad Groningen en Hoogezand-Sappemeer

10%, maar in de andere gemeenten 6-7%. De arbeidsmarkt

zal zich in de stad Groningen beter ontwikkelen dan elders

dankzij een hoger banenscheppend vermogen. Anderzijds

is er een relatief omvangrijke jonge beroepsbevolking, die

de werkloosheid op een hoger peil dan nationaal houdt.

Economische positie Overig Groningen in 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Hoger Lager

Werkloosheid Gelijk Hoger

Economische groei Overig Groningen

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Overig Groningen

Nederland

Page 14: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

Friesland

Noord-Friesland

Zuidwest-Friesland

Zuidoost-Friesland

Page 15: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 15 Regio’s in 2016 / december 2015

Friesland bouwt en melkt zich uit de crisis

Met een economische groei van 1,8% in

2016 blijft de Friese economie achter bij die

van Nederland. Het groeipercentage ver-

dubbelt wel ten opzichte van 2015.

De nauwelijks groeiende publieke sector en

de krimpende zorgsector zijn oververtegen-

woordigd in Friesland en drukken het groei-

percentage. De sterk groeiende bouw en

het agrocluster vormen in 2016 de belang-

rijkste groeimotoren.

De gemiddelde werkloosheid daalt evenals

landelijk in 2016 marginaal. Met een gemid-

delde van 7,3% is de werkloosheid iets ho-

ger dan die in Nederland (6,5%).

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Friesland

Economische boost van bouw, zuivel exportmotor De Friese economie heeft een omvang van bijna € 16,5

miljard. Het groeipatroon volgt die van de Nederlandse con-

junctuur, maar op een iets lager niveau. In 2015 bedraagt

de groei waarschijnlijk net iets onder de 1%. Voor 2016

wordt een verdubbeling van het groeitempo tot bijna 2%

verwacht. De sectorstructuur wordt gekenmerkt door een

relatief sterk vertegenwoordigde agrifood sector. Producten

van de Friese zuivelindustrie zijn vooral populair in China.

Volgens het CBS is de totale Friese export gestegen met

32% tot € 5 miljard in de periode 2008-2014. Dit is de

grootste stijging van alle provincies en is deels te danken

aan melkpoederproducten. De totale Friese export naar

China vervijfvoudigde. De uitvoergroei heeft geleid tot een

investeringsimpuls in zuivelfabrieken, die nog niet voorbij is.

Ook de export van machines en vervoermaterieel uit Fries-

land is echter sterk gestegen.

Behalve door melk wordt de Friese groei gevoed door de

bouwsector. Deze sector is bovenmatig aanwezig en maakt

dankzij groeipercentages van 6% in 2015 en 4% in 2016

een periode van sterk herstel door. Dat de regionale groei

achterblijft bij de landelijke groei komt vooral door de sterk

aanwezige publieke en zorgsector. De zorgsector groeit niet

en vanuit de overheid is de groei-impuls minimaal.

Geringe banengroei in Friesland In Friesland is het aantal werknemersbanen tussen 2010 en

2014 gedaald met 17.000. Ook in 2014 was er - als enige

provincie - nog sprake van een daling van het aantal banen.

Pas in 2016 wordt banengroei verwacht, maar deze zal

beperkt blijven. De investeringen in de zuivel verwerkende

industrie zetten door en leveren een beperkt aantal banen

op. Zowel de groothandel als detailhandel gaan een goed

2016 tegemoet, maar ook hier zal door digitalisering de

banengroei tegenvallen. In de zorg en de financiële dienst-

verlening zal het banenverlies doorzetten. Doordat het aan-

bod van de beroepsbevolking groot blijft en de banengroei

beperkt is, zal de werkloosheid in 2016 minimaal dalen en

met 7,3% boven het landelijke gemiddelde (6,5%) blijven.

Ramingen economie Friesland

2015 2016

Economische groei 0,9% 1,8%

Werkloosheid 7,5% 7,3%

Economische groei Friesland

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Friesland

Nederland

Page 16: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 16 Regio’s in 2016 / december 2015

Economie uit dal, werkloosheid blijft hoog

Na vier jaren krimp ligt voor Noord-Friesland

in 2016 een economische groei van 1,6% in

het verschiet. Groeipijlers zijn de bouw en

de exportgerichte agrifood.

De drie W’s (wei, watertechnologie en wad-

denrecreatie) zijn de sectoren met de beste

groeivooruitzichten voor de lange termijn.

De werkloosheid blijft relatief hoog omdat

er nog steeds banen verdwijnen in de sterk

aanwezige sectoren zorg en financiële

dienstverlening.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Noord-Friesland

Bouw en food stimuleren Noord-Friese economie De Noord-Friese economie heeft een omvang van € 8,7

miljard en is daarmee groter dan die van Zuidoost– en Zuid-

west-Friesland. In 2016 kan de regionale economie na vier

jaren achteruitgang weer groeien (+1,6%). In 2015 is de

economie naar verwachting met –0,2% gekrompen. Zo’n

40% van de economie wordt bepaald door de sectoren

openbaar bestuur & overheidsdiensten, onderwijs, zorg en

financiële dienstverlening, sterk geconcentreerd in Leeu-

warden. Dit zijn precies de sectoren die het de voorbije ja-

ren flink te verduren hebben gekregen. In de afgelopen

twee jaar kwam daar de forse krimp in de delfstoffenwin-

ning bovenop, een sector die in Noord-Friesland zo’n 10%

aan het regionaal product bijdraagt. In 2016 valt dit nega-

tieve effect weg en komen de groeiende bouw– en agro-

foodsector weer bovendrijven. De bouwt groeit sterk van-

wege het aantrekkende van de woningmarkt, de agrifood

vanwege de uitvoer van vooral zuivelproducten.

Kansen met wei, water en wadden Het lange termijn groeiperspectief ligt vooral in de melkvee-

houderij, de akkerbouw en de food industrie. De wereldwij-

de vraag naar zuivelproducten met een hoge toegevoegde

waarde zoals melkpoeder en wei blijft groeien en (Noord-)

Friesland kan qua kwantiteit en kwaliteit in die buitenlandse

vraag voorzien, mede dankzij de Dairy Campus in Leeuwar-

den. Ook waddenrecreatie en watertechnologie zijn kansrij-

ke sectoren. De WaterCampus is voor ons land de binden-

de factor voor R&D en ondernemerschap op de internatio-

nale groeimarkt voor watertechnologie.

Werkloosheid hoog in Noord-Friesland In 2014 varieerde de werkloosheid van 4,9% op Schiermon-

nikoog tot 9,8% in Leeuwarden. De werkloosheid in deze

regio is hoger dan landelijk en ook iets hoger dan in de ge-

hele provincie. Dit zal in 2016 ten gevolge van de sanerin-

gen in vooral de zorg- en financiële sector zo blijven. De

verwachting is dat de werkloosheid circa 7,5% bedraagt.

Economische positie Noord-Friesland in 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Lager Lager

Werkloosheid Hoger Hoger

Economische groei Noord-Friesland

-4%

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Noord-Friesland

Nederland

Page 17: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 17 Regio’s in 2016 / december 2015

Impulsen uit binnen– èn buitenland

Dankzij de sterke groei van de bouwsector

en de opleving van de detailhandel groeit

de regionale economie naar verwachting

met 2,0% in 2016.

Ook agrifood en industrie groeien gestaag

verder. Het beeld voor de arbeidsmarkt

toont veel overeenkomsten met dat van

Nederland. Voor 2016 wordt een werkloos-

heid van 6,5% voorzien.

Zuidwest-Friesland levert een fundamentele

bijdrage aan “Nederland uitvoerland”.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Zuidwest-Friesland

Bouw en retail extra boost voor stabiele economie De economie van Zuidwest-Friesland wordt gekenmerkt

door een geringe omvang (€ 2,1 mrd) en een sterke agrari-

sche, industriële en bouwsector. De metaal-, elektrotechni-

sche- & machine-industrie, hout- & bouwmaterialenin-

dustrie, maar vooral de voedingsindustrie, zijn allemaal

prominent vertegenwoordigd in de sectorstructuur. De

voortgaande groei in agrifood en industrie - grotendeels

gevoed door de buitenlandse vraag - bieden het funda-

ment voor de economische groei, waarop in 2015 en 2016

de opleving van de consumentgerichte sectoren detailhan-

del en de bouw voor extra impulsen zorgen. De verwachte

groei in 2015 is met 2,3% zelfs iets hoger dan landelijk. In

2016 zakt het groeitempo iets af tot 2,0%, vooral omdat de

groei van de bouw afzwakt. De uitschieter in de groei in

2014 (zie figuur) is het gevolg van een gemeentelijke herin-

deling , waardoor de regio 29.000 inwoners en de bijbeho-

rende economische activiteiten rijker werd.

Relatief lage en dalende werkloosheid De werkloosheidsontwikkeling ontwikkelt zich conform het

landelijke patroon. De werkloosheid bedroeg in 2014 7,3%,

zal in 2015 naar verwachting geleidelijk dalen naar 6,9% en

in 2016 uitkomen op circa 6,5%. Ook de arbeidsparticipatie

is in deze regio gelijk aan die in Nederland. De werkloosheid

is duidelijk lager dan in de twee andere Friese regio’s.

Zuidwest-Friese melkkoeien voeden China Er is geen regio in Nederland, waar de topsector agrifood zo

dominant aanwezig is. Het aandeel in de sectorstructuur is

boven de 10%. De fusiegemeente Súdwest-Fryslân telt zo’n

500 melkveebedrijven, veruit het grootste aantal van ons

land. Vooral dankzij de melkproducten afkomstig uit deze

regio kon de Friese exportwaarde in de periode 2008-2014

een groei realiseren van 32%, de hoogste van alle provin-

cies. De totale Friese export naar China vervijfvoudigde zelfs

dankzij de vraagexplosie aldaar naar melkpoeder uit ons

land.

Economische positie Zuidwest-Friesland in 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Hoger Lager

Werkloosheid Lager Gelijk

Economische groei Zuidwest-Friesland

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Zuidwest-Friesland

Nederland

Page 18: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 18 Regio’s in 2016 / december 2015

Food en maakindustrie stimuleren groei

De economische groei in Zuidoost-Friesland

bedraagt in 2015 en 2016 ongeveer 2%,

vooral door de sterk aanwezige bouw.

Met het zuivelcluster in Heerenveen en het

Innovatiecluster in Drachten heeft de regio

twee groeitroeven in handen.

De banengroei blijft achter bij de groei van

de regionale economie, waardoor de werk-

loosheid boven het provinciale en landelijke

gemiddelde blijft.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Zuidoost-Friesland

Evenwichtige economie met twee groeimagneten De sectorstructuur van Zuidoost-Friesland is vrij evenwich-

tig samengesteld. De ontwikkeling van de economie loopt

dan ook redelijk in lijn met die van Nederland, met groeicij-

fers van rond de 2% in zowel 2015 als 2016. De negatieve

uitschieter in 2014 was het gevolg van een gemeentelijke

herindeling (ten gunste van Zuidwest-Friesland). ICT, over-

heid en financiële dienstverlening zijn ondervertegenwoor-

digd. De bouw en de zorg zijn juist in sterke mate aanwezig

in deze regio. Opvallend is ook dat de specialistische zakelij-

ke dienstverlening (ingenieursbureaus, accountants e.d.)

sterker dan elders in het noorden aanwezig is en zelfs een

groter aandeel in de sectorstructuur heeft dan nationaal.

De agrifoodsector springt in deze regio het meest in het

oog. Het aandeel in de sectorstructuur is 6% en daarmee

kleiner dan in Zuidwest-Friesland, maar in absolute zin is

deze sector groter. Pootaardappelbedrijf HZPC en Douwe

Egberts in Joure zijn grote regionale bedrijven en door een

reeks van investeringen in de zuivelindustrie heeft Heeren-

veen zich ontpopt als melkmagneet. Op het terrein van de

high-tech maakindustrie geldt hetzelfde voor de gemeente

Smallingerland, dat zich manifesteert net het Innovatieclus-

ter Drachten. De elektrotechnische- & machine-industrie in

deze regio is nog omvangrijker dan de voedingsindustrie.

Het sterk gerobotiseerde Philips Consumer Lifestyle is het

grootste bedrijf, met diverse andere jonge en innovatieve

bedrijven daarnaast.

Banengroei blijft achter bij productiegroei De productiegroei is mede dankzij de opbloeiende industrie

in Smallingerland en Heerenveen op orde, maar de banen-

groei blijft achter. FrieslandCampina investeert niet alleen,

het let ook op de (arbeids)kosten en datzelfde geldt voor

Philips. De werkloosheid in Smallingerland (8,8% in 2014) en

Heerenveen (8,4%) is bovengemiddeld en zal dat ook in

2016 blijven. Voor geheel Zuidoost-Friesland wordt een

werkloosheid verwacht van circa 7,5%.

Economische positie Zuidoost-Friesland in 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Hoger Lager

Werkloosheid Gelijk Hoger

Economische groei Zuidoost-Friesland

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Zuidoost-Friesland

Nederland

Page 19: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

Drenthe

Noord-Drenthe

Zuidoost-Drenthe

Zuidwest-Drenthe

Page 20: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 20 Regio’s in 2016 / december 2015

Economisch herstel en sterkere groeibasis

Na drie jaren van minimale groei kan de

Drentse economie in 2016 een grotere stap

vooruit zetten en 1,7% groeien. De onder-

vertegenwoordigde groeisector zakelijke

dienstverlening drukt de groeicijfers.

De hogere economische groei wordt vooral

gevoed door de bouwsector. De publieke

sector zorgt ook voor een kleine stimulans

van de economische groei. De rol van de

industrie als groeimotor valt echter juist iets

terug.

De werkloosheidsontwikkeling in Drenthe

volgt het landelijke licht dalende beeld. Met

een verwacht percentage van 6,7 in 2016 is

de werkloosheid iets hoger dan nationaal.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Drenthe

Werken aan diversificatie en exportgerichtheid De Drentse economie is met een omvang van € 12 miljard

de kleinste van de drie noordelijke provincies. De economie

beweegt zich behoudens een positieve uitschieter in 2013

redelijk conform de landelijke groei. De economische groei

versnelt in 2016 en bedraagt naar verwachting 1,7%. Deze

stijging komt deels voor rekening van de publieke sector,

die voorzichtig wat meer ruimte krijgt. Ook de bouwsector,

die in Drenthe goed vertegenwoordigd is, groeit in 2016

stevig door. Daarnaast zijn industrie en landbouw sterk

geworteld in deze provincie, maar die laten een vrij vlakke

groei van 1% voorzien. De bijdrage van ICT en specialisti-

sche zakelijke dienstverlening - groeisectoren bij uitstek -

blijft vooralsnog ondergeschikt. De arbeidsmarktstatistie-

ken geven echter signalen af dat er banengroei is in deze

sectoren.

In Drenthe is de industrie redelijk goed vertegenwoordigd,

maar aanverwante sectoren als groothandel en vervoer en

opslag niet. Bovendien ontbreekt het Drentse economie

aan exportgerichtheid. Drenthe scoort met een export-

waarde van € 3,6 miljard het laagst van alle provincies. Bo-

vendien is deze waarde in de periode 2008-2014 met 8%

afgenomen. Bij de belangrijkste producten in het export-

pakket, chemische producten en machines & vervoermate-

rieel, was er wel enige groei. In 2008 was voeding

& levende dieren de belangrijkste exportcategorie. Hier

daalde de omzet met twee derde.

Relatief gunstig beeld arbeidsmarkt In Drenthe is het aantal werknemersbanen tussen 2010 en

2014 gedaald met 1.500. Alleen al in 2014 was er echter

alweer sprake van een banengroei van 1.700. Deze banen-

groei zat voornamelijk in de zakelijke dienstverlening, een

sector die nog ondervertegenwoordigd is in Drenthe.

In Drenthe is het werkloosheidspercentage lager dan in de

andere noordelijke provincies. Door een minder sterk stij-

gende beroepsbevolking dan in andere provincies ontwik-

kelt de werkloosheid zich dan ook relatief gunstig. De ver-

wachting is dat de werkloosheid in 2016 daalt naar 6,7%.

Ramingen economie Drenthe

2015 2016

Economische groei 0,8% 1,7%

Werkloosheid 7,2% 6,7%

Economische groei Drenthe

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Drenthe

Nederland

Page 21: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 21 Regio’s in 2016 / december 2015

Meer reuring nodig in rustige regio

De groei van de regionale economie blijft in

2016 met naar verwachting +1,6% aan de

lage kant, maar verdubbelt wel ten opzichte

van 2015 (+0,7%).

De geraamde ontwikkeling van de publieke

en zorgsector drukt een groot stempel op

de economie van Noord-Drenthe. In 2016

zijn de vooruitzichten voor deze sectoren

beter dan in 2015.

Het werkloosheidspercentage in Noord-

Drenthe is lager dan nationaal en zal naar

verwachting in 2016 verder dalen tot iets

onder de 6,5%.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Noord-Drenthe

Publieke en zorgsector bepalend voor groei In Noord-Drenthe is het aandeel van de publieke en zorg-

sector ongeveer een derde, veel hoger dan nationaal. Door-

dat vanuit de sector openbaar bestuur en overheidsdien-

sten in de periode 2010-2015 een krimpsector is geweest

en ook de zorg sinds 2015 stagneert, stond de groei van

deze regionale economie onder druk. Voor 2015 is de ver-

wachte groei met 0,7% mager. Omdat er in 2016 vanuit de

consumentenbestedingen een hogere impuls komt, heeft

dit een positief effect op het verwachte groeipercentage

(+1,6%).

Gunstig is ook dat de in deze regio goed vertegenwoordig-

de horeca zich goed ontwikkelt. De geplande Factory Outlet

Centre bij het TT Circuit in Assen zal hierbij nieuwe econo-

mische impulsen geven, voor zowel retail als horeca. De

verwachte stabilisatie van de delfstoffenwinning in 2016

drukt bovendien een minder negatief stempel drukt op de

groeicijfers dan in 2015.

Vooruitzicht arbeidsmarkt gematigd positief De arbeidsmarkt van Noord-Drenthe staat er redelijk goed

voor. In 2014 was het werkloosheidspercentage (6,8%) la-

ger dan landelijk. Alleen provinciehoofdstad Assen kende

een iets hogere werkloosheid (7,7%). Positief is dat de bruto

arbeidsparticipatie (72%) ook hoger is dan landelijk. Voor

2016 wordt een marginale daling van de werkloosheid ver-

wacht tot net onder het nationale niveau van 6,5%. De ba-

nencreatie in een economie die gedomineerd wordt door

de publieke en zorgsector is vooralsnog minimaal. Een

hoopgevend signaal voor de regionale arbeidsmarkt is dat

uiteindelijk besloten is dat de rechtbank in Assen niet hoeft

te verhuizen. Jong ondernemersbloed en reuring in de re-

gio zijn echter broodnodig. De Drentse beroepsbevolking is

goed opgeleid, maar verhoudingsgewijs weinig onderne-

mend. Zo blijft het aantal starters achter. Toch kan Drenthe

innovatief zijn, zoals Resato in Roden, fabrikant van hoge-

druksystemen en waterstraalmachines en winnaar van de

Erasmus Innovation Award 2015 bewijst. Met Sensor City

Economische positie Noord-Drenthe in 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Gelijk Lager

Werkloosheid Lager Lager

Economische groei Noord-Drenthe

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Noord-Drenthe

Nederland

Page 22: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 22 Regio’s in 2016 / december 2015

Gematigd herstel van groei en arbeidsmarkt

De economie van Zuidoost-Drenthe kent

naar verwachting in 2015 nog een minimale

achteruitgang (-0,2%), maar herstelt in

2016 met een groei van 1,5%.

De werkloosheid blijft op een bovengemid-

deld hoog niveau en daalt in 2016 maar

mondjesmaat naar 7,5%.

De exportgerichtheid van de provincie is

nog mager. Vooral voor deze regio zijn er

kansen om deze positie te verbeteren.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Zuidoost-Drenthe

Hogere economische groei, lagere werkloosheid De economie van Zuidoost-Drenthe heeft zich in 2015 te-

leurstellend ontwikkeld en maakte een terugval (-0,2%).

Vooral de sectoren delfstoffenwinning en chemie drukten

de resultaten. In 2016 krimpen deze sectoren niet meer en

blijft de bouw in deze regio een groeimotor. Ondanks het

herstel van sterk vertegenwoordigde sectoren als industrie,

bouw en detailhandel herstelt de arbeidsmarkt nog niet. De

werkloosheid in Zuidoost-Drenthe ligt boven het provinciale

en nationale niveau. De verschillen binnen de regio zijn

groot. Borger-Odoorn heeft een relatief lage werkloosheid

en Coevorden een gemiddelde. Vooral in de grootste ge-

meente - Emmen- is de werkloosheid echter hoog (8,2% in

2014) en de arbeidsparticipatie laag. Een verhoudingsge-

wijs laag opgeleide beroepsbevolking remt het herstel op

de arbeidsmarkt. Daarnaast blijft de banengroei achter, ook

in 2016. Van een stijging van de beroepsbevolking is in

Zuidoost-Drenthe nauwelijks sprake en het aantal werklo-

zen neemt nog maar mondjesmaat af. Voor deze regio

wordt voor 2016 een werkloosheid voorzien van circa 7,5%.

Soms zijn er meevallers. Een jaar geleden werd bekend dat

Philips Lightning in Emmen eind 2016 haar deuren sluit,

maar met een deel van het personeel maakt een investeer-

der samen met de NOM een doorstart. Het betreft een

smart factory van slimme lantaarnpalen. Bijkomende doel-

stelling is om van Emmen een hightech cluster te maken.

Kansen door maakindustrie ‘smart’ te maken en

biobased business beter te benutten Hightech business is het doel waar Zuidoost-Drenthe zich

gezien de sectorstructuur en de ligging inderdaad op moet

richten. Dit in combinatie met een intensivering van de sa-

menwerking tussen de agrarische sector en de chemie

(’biobased economy’ met het samenwerkingsverband

Green PAC) en een verdere exportgerichtheid van groot-

handel en logistiek. Drenthe is de provincie met de laagste

exportwaarde (€ 3,6 miljard in 2014) en bovendien is deze

met 8% gedaald sinds 2008.

Economische positie Zuidoost-Drenthe in 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Lager Lager

Werkloosheid Hoger Hoger

Economische groei Zuidoost-Drenthe

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Zuidoost-Drenthe

Nederland

Page 23: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 23 Regio’s in 2016 / december 2015

Bouw en industrie pijlers voor groei

Met een groeipercentage van 2% in 2016

presteert Zuidwest-Drenthe iets minder dan

in 2015 en blijft de groei achter bij het nati-

onale gemiddelde.

De groeipijlers van de regio zijn de bouw, de

transportmiddelenindustrie en de agrifood.

Vooral de eerste twee sectoren groeien dit

en volgend jaar bovengemiddeld.

Ook de ontwikkeling op de arbeidsmarkt lijkt

op die in Nederland als geheel. Voor 2016

wordt een daling van de werkloosheid naar

ongeveer 6,5% verwacht.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Zuidwest-Drenthe

Binnen– èn buitenlandse stimulans voor economie Het zuidwestelijk deel van Drenthe doet het economisch

gezien beter dan Noord– en Zuidoost-Drenthe. De geraam-

de groeicijfers van 2,2% in 2015 en 2,0% liggen in de buurt

van de Nederlandse gemiddelden. De groei-impulsen ko-

men vooral van de regionaal belangrijke sectoren bouwnij-

verheid en de food– en transportmiddelenindustrie. Deze

sectoren ontwikkelen zich in zowel 2015 als 2016 goed.

Bouwbedrijven zijn goed voor een aandeel van 6,5% in de

regionale economie (versus 4,5% landelijk). Dankzij het

aantrekken van de woningmarkt is de bouw de grote stu-

wende kracht achter het economisch herstel. Daarnaast

heeft Zuidwest-Drenthe binnen de provincie de meeste

exportgerichte bedrijven in huis, met bedrijven als Fokker,

DOC Kaas en FrieslandCampina.

Arbeidsmarkt De regio telt een werkloze beroepsbevolking van circa

5.000. In 2014 liepen de werkloosheidspercentages uiteen

van 8,1% in Hoogeveen tot 5,9% in De Wolden. De arbeids-

participatie blijft achter bij het landelijke niveau. Uitzonde-

ring is Meppel, dat met een arbeidsparticipatie van 72%

zelfs het hoogste scoort van alle gemeentes in Noord-

Nederland. De ontwikkeling van de werkloosheid is verge-

lijkbaar met de nationale tendens. De verwachting is dat in

2016 de werkloosheid geleidelijk daalt naar 6,5%. De ko-

mende jaren kan de werkloosheid zich gunstiger ontwikke-

len dan in Nederland. De beroepsbevolking stijgt niet meer,

dus dat zal op den duur leiden tot wat meer spanning op de

arbeidsmarkt. Een gunstig signaal voor de arbeidsmarkt is

dat één van de grootste werkgevers van de regio, Fokker

Hoogeveen, dankzij een recente JSF-order de komende

jaren nog voldoende banen (nu 600) kan blijven bieden.

Economische positie Zuidwest-Drenthe in 2016

Ten opzichte

van provincie Ten opzichte

Economische groei Hoger Lager

Werkloosheid Gelijk Gelijk

Economische groei Zuidwest-Drenthe

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Zuidwest-Drenthe

Nederland

Page 24: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

Overijssel

Noord-Overijssel

Zuidwest-Overijssel

Twente

Page 25: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 25 Regio’s in 2016 / december 2015

Werkloosheid daalt maar langzaam

De werkloosheid in Overijssel daalt lang-

zaam tot 6,6% in 2016 en ligt daarmee op

het landelijke niveau.

Ondanks een iets lagere economische groei

in vergelijking met 2015 presteert de pro-

vincie Overijssel met een groei van 2,1% in

2016 behoorlijk. Twente doet het net iets

minder dan Noord– en Zuidwest-Overijssel.

De sterk aanwezige bouwsector profiteert in

2016 niet langer van een sterke groei in re-

novatie en onderhoud. Daarnaast groeit de

maakindustrie wat minder snel.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Overijssel

Lagere groei maakindustrie en bouw knabbelt aan

Overijssels groeicijfer in 2016 De economie van Overijssel groeit in 2016 naar verwach-

ting met 2,1%. Die groei is iets lager dan in 2015. Bovendien

gaat de groei van iets boven- naar iets ondergemiddeld.

Twente doet het net wat minder dan Noord– en Zuidwest-

Overijssel. De Overijsselse economie heeft in 2015 vooral

geprofiteerd van het sterke herstel van de bouwsector,

maar in 2016 is de groeibijdrage wat kleiner, nu de impuls

van verbouw– en renovatiewerk wegvalt. De industrie blijft

in 2016 opnieuw achter bij de totale economie. Zo blijft in

de maakindustrie de groei bescheiden. Positief is het door-

zettende herstel van de detailhandel (ondanks de hoge

winkelleegstand in Overijssel) en de horeca. Het binnen-

lands toerisme wordt belangrijker voor de provincie. Twen-

te, Salland en Vechtstreek hebben de afgelopen jaren

marktaandeel gewonnen. De publieke sector levert in 2016

nauwelijks een impuls voor de provinciale economie, waar-

bij in de niet-ziekenhuiszorg sprake is van krimp.

Arbeidsmarkt verbetert langzaam Het gemiddelde werkloosheidpercentage ligt in 2016 in

Overijssel naar verwachting met 6,6% op het landelijke ge-

middelde. De werkloosheid daalt eveneens in lijn met de

nationale ontwikkeling. Het herstel van de arbeidsmarkt

verloopt nog altijd langzaam, omdat meer mensen zich op

de arbeidsmarkt melden. Het aantal werkenden neemt in

2016 naar verwachting met gemiddeld 5.000 toe. Toch

daalt het aantal Overijsselaars dat werkloos is maar met

1.000 vanwege de groeiende beroepsbevolking. Van krapte

op de arbeidsmarkt is dan ook nog geen sprake. Desalniet-

temin laat het aantal openstaande vacatures een stijging

zien. Vooral voor technische beroepen op alle niveaus, be-

langrijk voor bijvoorbeeld de provinciale maakindustrie,

dreigen flinke tekorten te ontstaan. De komende jaren zal

de mismatch in opleidingsniveau ook verder de kop opste-

ken met krapte voor hogeropgeleide functies en een ruim

aanbod van lager gekwalificeerde oudere werkzoekenden.

Ramingen economie Overijssel

2015 2016

Economische groei 2,3% 2,1%

Werkloosheid 6,9% 6,6%

Economische groei Overijssel

-4%

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Overijssel

Nederland

Page 26: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 26 Regio’s in 2016 / december 2015

Groei komt vooral uit dienstensector

De economie in Noord-Overijssel laat in

2016 naar verwachting een groei zien van

2,3%. Dit is binnen Overijssel de hoogste

groei, maar de regio blijft enigszins achter

bij de landelijke groei (2,5%).

Hoewel de maakindustrie nog altijd een drij-

vende kracht is binnen de regionale indu-

strie, valt de groei in 2016 bescheidener uit.

Ook de bouw groeit iets minder hard dan in

2015.

ICT en zakelijke dienstverlening zijn welis-

waar ondervertegenwoordigd in de regio

maar geven wel een sterke impuls aan de

economie.

De werkloosheid daalt in 2016 naar een ni-

veau ruim onder het nationale gemiddelde.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Noord-Overijssel

Zwolle profiteert van sterke groei diensten De economie in Noord-Overijssel laat in 2016 naar ver-

wachting een groei zien van 2,3%. Noord-Overijssel kent

daarmee van de drie Overijsselse regio’s het hoogste groei-

cijfer. Tegelijkertijd blijft dit getal iets achter bij de economi-

sche ontwikkeling in 2015 en het nationale gemiddelde

(2,5%). De bouwsector behoort, ondanks een lager groeicij-

fer dan in 2015, tot de best presterende sectoren in 2016.

Hoewel de maakindustrie met bijvoorbeeld het rubber– en

kunststoffencluster nog altijd een drijvende kracht is binnen

de regionale industrie, valt hier de groei in 2016 bescheide-

ner uit. Met name Zwolle zal als economisch meest dyna-

mische en krachtigste gemeente van Overijssel profiteren

van de groei in ICT en zakelijke dienstverlening. Ook al zijn

deze sectoren relatief ondervertegenwoordigd, zij vormen

wel een zevende van de regionale economie. Vanuit de

publieke sector, die in Noord-Overijssel meer dan een kwart

van de economie beslaat, komt weinig groei.

Werkloosheid ruim onder landelijk niveau De werkloosheid komt in Noord-Overijssel in 2016 naar ver-

wachting ruim onder de 6% uit. De regio heeft in tegenstel-

ling tot veel andere regio’s minder te maken met de terug-

keer op de arbeidsmarkt van ontmoedigd geraakte men-

sen. Tijdens de crisis bleef de arbeidsparticipatie hoog. Naar

verwachting is de werkloosheid in 2015 al onder de 6%

gedaald, door het ontstaan van banen in de bouw, de zake-

lijke diensten, detail– en groothandel en het onderwijs.

Vaak gaat het om uitzendbanen, maar de stap van flexibel

naar vast is waarschijnlijk pas in 2016. Noord-Overijssel

heeft een relatief jonge bevolking, maar de jeugdwerkloos-

heid was er in 2014 al onder controle. Punt van zorg is de

toename van het aantal WW-uitkeringen in oktober 2015

ten opzichte van een jaar eerder. Naar de toekomst toe ligt

ook in Noord-Overijssel de uitdaging vraag en aanbod beter

aan te laten sluiten. Initiatieven als het Techniekpact en het

Servicepunt Techniek IJssel-Vechtstreek dragen daar aan

bij.

Economische positie Noord-Overijssel 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Hoger Lager

Werkloosheid Lager Lager

Economische groei Noord-Overijssel

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

5%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Noord-Overijssel

Nederland

Page 27: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 27 Regio’s in 2016 / december 2015

Groei geremd door sluiting chemiebedrijven

De sluitingen in de chemie laten hun sporen

na op de arbeidsmarkt en de economie van

Zuidwest-Overijssel.

Sectoren als de zakelijke dienstverlening en

de handel zijn veel groter dan de chemie en

vangen met goede prestaties de klap voor

de economie op.

De werkgelegenheid is flink geraakt met

een verlies van ruim 300 banen. De werk-

loosheid loopt mede hierdoor maar mond-

jesmaat terug.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Zuidwest-Overijssel

Andere sectoren vangen krimp chemie op In 2016 groeit de economie van Zuidwest-Overijssel naar

verwachting met 2,1%, waarmee de groei achterblijft bij

het landelijke gemiddelde. Deventer neemt in de regionale

economie een centrale rol in. De chemie daar krijgt een tik

door het (langzaam) stopzetten van de productie bij Akzo-

Nobel en Avantor. Met de levensmiddelenindustrie heeft de

regio een stabiele factor in huis en ook de rest van de indu-

strie laat een kleine groei zien. De regionale economie blijft

vooral dankzij zakelijke dienstverleners, zoals de ingenieurs-

branche, goed draaien. Ook uit de ICT komen groei-

impulsen en de horeca en detailhandel hebben door het

grotere consumentvertrouwen goede perspectieven. Die

stimulansen zijn vanuit de publieke sector, bijna een kwart

van de economie, beperkt. Als meest agrarische regio van

Overijssel zal Zuidwest-Overijssel wel kunnen profiteren van

het Plattelandsontwikkelingsprogramma Overijssel (POP).

Via dit programma is tot 2022 € 170 miljoen beschikbaar.

Banenverlies chemie raakt arbeidsmarkt De situatie op de arbeidsmarkt blijft een belangrijk aan-

dachtspunt in Zuidwest-Overijssel. Het werkloosheidsper-

centage lag er de afgelopen jaren weliswaar lager dan het

landelijke gemiddelde, maar de sluitingen van AkzoNobel

en Avantor zetten druk op de werkgelegenheid. Alleen al bij

deze twee bedrijven gaan meer dan 300 banen verloren. De

hoogwaardige banen in R&D blijven vooralsnog wel behou-

den. Buiten de chemie trekt de werkgelegenheid aan. Het

gaat echter vooral om tijdelijke banen. Het aantal werkzoe-

kenden neemt tegelijkertijd toe. In Raalte lag dit aantal in

oktober 2015 bijna 30% hoger dan een jaar daarvoor, mede

door toetreding van zowel schoolverlaters als ouderen. In

2016 zal de werkloosheid maar mondjesmaat dalen, waar-

door het werkloosheidspercentage in de buurt van het nati-

onale gemiddelde van 6,5% uitkomt.

Economische positie Zuidwest-Overijssel 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Hoger Lager

Werkloosheid Gelijk Gelijk

Economische groei Zuidwest-Overijssel

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Zuidwest-Overijssel

Nederland

Page 28: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 28 Regio’s in 2016 / december 2015

Economische groei verslapt wat

Twente ziet in 2016 de economische voor-

uitgang verslappen tot een niveau van

1,9%. Die groei is daarmee duidelijk lager

dan het landelijke gemiddelde (2,5%).

De binnenlandse sectoren, waaronder de

dienstverlening, nemen de rol van groeimo-

tor over van de op export gerichte industrie.

De dienstverlening is echter minder verte-

genwoordigd in Twente.

Het herstel van de arbeidsmarkt verloopt

traag, waarbij het aantal 50+ werkzoeken-

den stijgt. De mismatch tussen vraag naar

en aanbod van personeel ligt hier mede aan

ten grondslag.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Twente

Groeimotor export in lager toerental Twente heeft veruit de grootste economie van Overijssel

(aandeel van 53% in het BRP), maar kent in 2016 met 1,9%

de laagste groei. De verschillen binnen de provincie blijven

beperkt, hoewel de afstand tot het landelijke gemiddelde

inmiddels 0,6%-punt bedraagt. Traditioneel leunt Twente

sterk op de bouw en de industrie. Waar de bouw ook in

2016 harder groeit dan de Nederlandse economie, blijft de

industrie en ook de maakindustrie daar juist bij achter. De

export trekt niet langer de kar. Het zijn de voornamelijk op

het binnenland gerichte, en in Twente iets minder aanwezi-

ge sectoren zoals de zakelijke diensten, ICT en detailhandel

die harder groeien. In de digitale hoek zijn met internetwin-

kels als Azerty en softwarebedrijven als Ecare, dan ook

snelgroeiende Twentse ondernemingen te vinden. Het kli-

maat voor technologische starters krijgt naast de economi-

sche meewind nog een duwtje in de rug door de vele inves-

teringsfondsen die in Twente actief zijn. Zo investeerde

Cottonwood, met het Europese hoofdkantoor op Kennis-

park Twente, in 2015 in start-up Eurekite.

Mismatch vertraagt herstel Twentse arbeidsmarkt De Twentse werkloosheid is nog altijd relatief hoog. Wel is

net als landelijk sprake van een verdere afname in 2016. De

gemiddelde werkloosheid kan dan voor het eerst sinds

2012 weer op of net onder de 7% uitkomen. Daarmee blijft

de regio nog wel achter bij de rest van Overijssel (6,6%) en

Nederland (6,5%). Vooral in de steden Almelo en Hengelo is

de werkloosheid hoog. Het aantal werkzoekenden tussen

de 50 en 65 jaar stijgt sneller dan de totale beroepsbevol-

king in Twente. Naast vergrijzing en toetreding tot de ar-

beidsmarkt speelt daarbij een rol dat nieuwe banen om

andere kennis en vaardigheden vragen dan de banen die

verdwenen zijn. Het aantal openstaande vacatures toont

namelijk ook een opgaande lijn. Er is veel vraag naar tech-

nici en IT-ers, terwijl werklozen vooral werk zoeken als pro-

ductiemedewerker, verzorgende en chauffeur. Omscholing

kan de mismatch verminderen.

Economische positie Twente 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Lager Lager

Werkloosheid Hoger Hoger

Economische groei Twente

-4%

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Twente

Nederland

Page 29: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

Gelderland

Veluwe

Achterhoek

Arnhem-Nijmegen

Rivierenland

Page 30: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 30 Regio’s in 2016 / december 2015

Gelderse groei blijft op hoog niveau

De Gelderse economie groeit in 2016 naar

verwachting met 2,3%. Die groei ligt in de

buurt van het landelijke cijfer (2,5%).

Waar de Achterhoek met 1,7% als minst

presterende Gelderse regio achterblijft, laat

Rivierenland in 2016 met 2,6% de hoogste

groei zien. Arnhem-Nijmegen (2,3%) en de

Veluwe (2,5%) zitten daar vlak achter.

De bouw, groothandel en het transport zijn

in 2016 de sterke sectoren voor de provin-

cie, terwijl de zorg stagneert.

Het aantal werkende Gelderlanders komt in

2016 voor het eerst sinds 2013 weer op een

miljoen, bij een verwachte werkloosheid van

6,1%.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Gelderland

Economische groei blijft op peil De economie van Gelderland groeit in 2016 naar verwach-

ting met 2,3%. Daarmee blijft de groei in de buurt van die in

2015 en van de landelijke groei in 2016 (2,5%). Tussen de

Gelderse regio’s bestaan vanzelfsprekend verschillen in het

groeitempo. Rivierenland gaat met 2,6% op kop en is ook

de enige regio die bovengemiddeld scoort. De Veluwe doet

met 2,5% economische groei nauwelijks onder voor Rivie-

renland en wordt gevolgd door Arnhem-Nijmegen (2,3%).

De Achterhoek sluit de rij met 1,7%. Hoewel de groei in de

bouw terugvalt in 2016 is het samen met de groothandel

en de transportsector een drijvende kracht achter de Gel-

derse groei. De (internationale) groothandel en het

transport– en logistieke cluster profiteren namelijk van de

verder groeiende internationale handel. Voor met name de

horeca zal de Girostart door extra bezoek positief uitpak-

ken. Tegendruk komt er vanuit de zorgsector, waar met

name in de langdurige zorg sprake is van stagnatie vanwe-

ge bezuinigingen en stelselwijzigingen.

Aantal werkende Gelderlanders naar een miljoen In 2016 zijn door banengroei naar verwachting weer een

miljoen Gelderlanders aan het werk. De werkzame beroeps-

bevolking was voor het laatst zo groot in 2013. Tegelijkertijd

loopt de verwachte werkloosheid terug van 6,5% in 2015

naar 6,1% in 2016. Het werkloosheidsniveau blijft daarmee

onder het landelijke percentage liggen (6,5%). Er zijn in de

periode tot 2014 vanwege de crisis in Gelderland veel ba-

nen verdwenen, met name in de industrie en de bouw.

Vanaf 2015 komen er echter weer banen bij, in eerste in-

stantie vooral met een flexibel karakter, via uitzendbureaus.

Bovendien verdwijnen er in de zorg nog banen. De verwach-

ting is echter dat in 2016 steeds meer banen gecreëerd

worden met een vaster karakter. De werkloosheid daalt

ondertussen maar langzaam, terwijl het aantal openstaan-

de vacatures toeneemt. Er zijn namelijk wel beroepen

waarvoor vacatures lastig zijn in te vullen. In Arnhem-

Nijmegen en Food Valley is de arbeidsmarkt voor IT en

medische beroepen bijvoorbeeld zeer krap.

Ramingen economie Gelderland

2015 2016

Economische groei 2,4% 2,3%

Werkloosheid 6,5% 6,1%

Economische groei Gelderland

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Gelderland

Nederland

Page 31: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 31 Regio’s in 2016 / december 2015

Werkloosheid ver onder landelijke gemiddelde

De economie op de Veluwe blijft goed draai-

en. In 2016 ligt het groeitempo op hetzelfde

niveau als in 2015 (2,5%), in lijn met het

landelijke gemiddelde.

De zakelijke diensten en de bouw stuwen de

groei, terwijl de omvangrijke publieke sector

het nog steeds lastig heeft.

De werkloosheid loopt ondertussen terug,

zowel in de steden als op het platteland.

Hierdoor ligt het werkloosheidspercentage

ver onder het landelijke gemiddelde.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Veluwe

Groei op hoog niveau De economie van de Veluwe groeit in 2016 naar verwach-

ting in hetzelfde tempo als de totale Nederlandse econo-

mie. De groei van 2,5% is vergelijkbaar met het percentage

in 2015, maar komt op een andere manier tot stand. On-

derliggend binnen de sectoren zijn er tussen 2015 en 2016

namelijk wel verschillen. De groothandel, sterk aanwezig op

de Veluwe, groeit in een met 2015 vergelijkbaar tempo. In

de bouw ligt de groei wat lager, terwijl in de industrie een

kleine groei wordt verwacht. De zakelijke dienstverlening

levert in 2016 wel een flinke groeibijdrage. Vanuit de publie-

ke sector, meer dan een kwart van de regionale economie,

is die bijdrage beperkt. Binnen de zorg blijven de stelselwij-

zigingen en bezuinigingen hun stempel drukken, terwijl in

het onderwijs en bij de overheden de groei klein is. Het ho-

gere consumentenvertrouwen en de stijgende besteedbare

inkomens zijn goed voor horeca en detailhandel. Vooral de

hotelsector profiteert van extra toeristische en zakelijke

overnachtingen nu het beter gaat met de economie.

Werkloosheid daalt richting 5% De werkloosheid op de Veluwe is relatief laag. Verschillen in

werkloosheidspercentage zijn er vooral tussen de steden

Apeldoorn, Ede, Harderwijk en Wageningen enerzijds en de

minder verstedelijkte gebieden anderzijds. De Veluwe heeft

een jonge bevolking en kent dus relatief veel toestroom

naar de arbeidsmarkt. Dat die toestroom wordt opgeno-

men door banen, bewijst de iets lager dan gemiddelde stij-

ging van het aantal werkzoekenden in 2015. Zo ook in Apel-

doorn waar in oktober 2015 5,5% meer mensen op zoek

waren naar een baan. Toch heeft ook de Veluwe last van

een mismatch op de arbeidsmarkt. In de Food Valley lag

het aantal openstaande vacatures in 2015 flink hoger dan

een jaar eerder. Er wordt daar vaak gezocht naar systeem-

analisten, maar ook vacatures voor verkopers blijken voor

werkgevers lastig in te vullen. In 2016 daalt de werkloos-

heid verder tot iets boven de 5% (Nederland 6,5%).

Economische positie Veluwe 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Hoger Gelijk

Werkloosheid Lager Lager

Economische groei Veluwe

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Veluwe

Nederland

Page 32: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 32 Regio’s in 2016 / december 2015

Vergrijzing remt groei en afname werkloosheid

Met een verwacht economisch groeicijfer

van 1,7% blijft de Achterhoek in 2016 achter

bij het landelijke gemiddelde (2,5%).

De detailhandel en horeca groeien minder

snel vanwege de bevolkingskrimp, terwijl in

de bouw de groei kleiner is dan in 2015. De

langdurige zorg krimpt opnieuw.

De arbeidsmarkt kampt ondertussen met

de gevolgen van vergrijzing en het niet aan-

sluiten van vraag en aanbod. Hierdoor

neemt de werkloosheid in beperkte mate af.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Achterhoek

Groei blijft achter De economische groei in de Achterhoek komt in 2016 lager

uit dan in 2015. Met een verwacht groeicijfer van 1,7% blijft

de regio bovendien achter bij het landelijke gemiddelde

(2,5%). De Achterhoekse detailhandel en horeca ondervin-

den tegenwind vanwege de bevolkingskrimp. Dankzij toe-

genomen consumentenvertrouwen en een hoger besteed-

baar inkomen is toch ruimte voor wat groei. In de bouw en

maakindustrie wordt ook een toename van de productie

verwacht, al is die groei bescheidener dan in 2015. Het zijn

niet langer de exporterende, maar juist de op het binnen-

land gerichte sectoren die de boventoon voeren. De Achter-

hoek kon tot 2015 vanwege het sterke industriecluster

voorop lopen bij het herstel van de economie. Nu is door de

beperkte aanwezigheid van bijvoorbeeld de zakelijke dienst-

verlening een lagere positie op de groeiladder weggelegd.

De zorgsector, goed voor een achtste van de regionale eco-

nomie, kampt met hervormingen en bezuinigingen op zorg

en wonen voor ouderen.

Vergrijzing remt herstel arbeidsmarkt Met een vergrijsde en krimpende (potentiёle) beroepsbevol-

king is de Achterhoek een regio waar de arbeidsmarkt een

andere dynamiek kent dan landelijk. Zo liep in 2014 de

werkloosheid sterk op, terwijl deze nationaal stabiliseerde.

Het aantal werkzoekenden nam gedurende 2015 sneller

toe dan voor heel Nederland. Dit is vooral het geval voor

mensen ouder dan 50. Ondanks de verwachte ontwikkeling

van de beroepsbevolking daalt het werkloosheidspercenta-

ge desalniettemin maar langzaam. In 2016 blijft de daling

opnieuw beperkt. Wat niet helpt is dat de door werkgevers

gevraagde opleiding en kwaliteiten onvoldoende aansluiten

bij het aanbod van werknemers. Hierdoor worden de banen

die ontstaan lang niet altijd ingevuld. Tussen oktober 2014

en 2015 steeg het aantal openstaande vacatures met 40%

tot 2.100. Installateurs, lassers, bouwvakkers en monteurs

zijn veelgevraagd, terwijl vooral productiemedewerkers,

chauffeurs en verzorgenden zonder werk zitten.

Economische positie Achterhoek 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Lager Lager

Werkloosheid Hoger Gelijk

Economische groei Achterhoek

-4%

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Achterhoek

Nederland

Page 33: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 33 Regio’s in 2016 / december 2015

Economische groei blijft op hoog niveau

De economische groei komt in 2016 in Arn-

hem-Nijmegen naar verwachting uit op

2,4%, een fractie lager dan de nationale

groei.

De zakelijke dienstverlening en de groot-

handel zorgen voor flinke groei. De zorgsec-

tor blijft wat achter, al groeit de ziekenhuis-

zorg wel door.

Het aantal nieuwe vacatures neemt toe en

de toename van het aantal werkzoekenden

blijft beperkt. In 2016 daalt het werkloos-

heidspercentage verder, al blijft het boven

het landelijke niveau liggen.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Arnhem-Nijmegen

Zakelijke diensten goed voor regionale groei Mede dankzij de flinke groei van de zakelijke dienstverlening

en de groothandel weet de regio in 2016 de economische

groei op peil te houden. Met 2,4% ligt die groei bovendien

vlak in de buurt van het nationale niveau. De zakelijke

dienstverlening, met bijvoorbeeld ingenieursbureaus en

consultancybedrijven, vertegenwoordigt een zevende van

de economie. Deze sector profiteert van de aantrekkende

vraag naar advisering, nu bedrijven meer vooruit kijken en

investeren. Tegendruk is er vanuit de zorg, waar vooral de

langdurige zorg kampt met hervormingen en bezuinigen.

De ziekenhuiszorg, die sterk is vertegenwoordigd in Arnhem

en Nijmegen, blijft groeien. In de halfgeleidersector gaat

het wat minder door een teruglopende vraag uit China. De

lange termijnvooruitzichten zijn echter goed, getuige ook

de investering die NXP doet om de capaciteit van de

Nijmeegse chipfabriek uit te breiden. De detailhandel en

horeca profiteren van het grotere consumentenvertrouwen

en de groei van het aantal buitenlandse toeristen.

Veel nieuwe vacatures, werkloosheid daalt Mede vanwege de aanwezigheid van de twee grote steden

in de regio kent Arnhem-Nijmegen een hogere werkloos-

heid dan landelijk. De werkloosheid lag in Arnhem in 2014

nog op 10%. In 2015 en 2016 daalt de werkloosheid in de

regio. Toch blijft het aantal werklozen hoger liggen dan

gemiddeld. De toename van het aantal werkloze werkzoe-

kenden ligt dit jaar wel in lijn met de rest van Nederland,

ondanks de toestroom naar de arbeidsmarkt. Er zijn in Arn-

hem-Nijmegen namelijk relatief veel twintigers, waaronder

schoolverlaters. Eind 2015 zijn er ongeveer 45.000 mensen

zonder baan op zoek naar werk. Het aantal vacatures dat

maandelijks ontstaat, ligt wel op een hoog niveau. In okto-

ber 2015 kwamen er zelfs ruim 5.900 vacatures bij. Niet al

die vacatures worden ingevuld, met name voor systeem-

analisten staan veel vacatures open. Het niet aansluiten

van vraag en aanbod vertraagt de daling. Desalniettemin

neemt de werkloosheid in 2016 af tot ongeveer 7%.

Economische positie Arnhem-Nijmegen 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Gelijk Lager

Werkloosheid Hoger Hoger

Economische groei Arnhem-Nijmegen

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Arnhem/Nijmegen

Nederland

Page 34: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 34 Regio’s in 2016 / december 2015

Logistiek en zakelijke diensten groeimotoren

Met 2,6% groeit de economie van Rivieren-

land in 2016 bovengemiddeld. De voor-

sprong op de landelijke groei is wel bijna

verdwenen.

De logistieke sector en de zakelijke dienst-

verlening zijn twee sectoren die voor flinke

groei zorgen. Ook de bouw blijft goed draai-

en.

De werkloosheid loopt verder terug, met

meer vacatures en een beter dan gemiddel-

de aansluiting tussen vraag en aanbod.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Rivierenland

Sterke marktsector zegen voor regionale economie De sterke marktgedreven economie (de publieke sector is

maar een zevende van de regionale economie) levert Rivie-

renland in 2016 opnieuw bovengemiddelde groei op. Met

2,6% is het verschil met de rest van Nederland inmiddels

wel te verwaarlozen. Toch draait de economie goed. Rivie-

renland profiteert via de logistieke hotspot van de uitbeste-

dingen door verladers en de groei in e-commerce. Voor

2016 wordt een toename in de volumes met 4% verwacht.

De bouw en zakelijke dienstverlening presteren nog altijd

goed. Uitzenders groeien snel, waarvan ook Adecco in Zalt-

bommel profiteert. In de voor Rivierenland belangrijke fruit-

sector zagen telers in 2015 de appelexport stijgen, terwijl

die van peren fors terugviel, omdat al veel van de goede

oogst in 2014 werd verkocht. In 2015 komt de oogst lager

uit, waardoor in 2016 de (export)volumes iets lager zullen

liggen. De groei in de industrie blijft ondertussen achter bij

die van de rest van de economie. Binnen de publieke sector

is het vooral de langdurige zorg, die vanwege stelselwijzi-

gingen en bezuinigingen niet groeit.

Meer vacatures waardoor werkloosheid terugloopt Samen met de sterke economische groei verbetert ook de

arbeidsmarkt van Rivierenland. De werkloosheid is laag en

het aantal werkzoekenden (door toetreding tot de arbeids-

markt) laat in 2015 maar een beperkte stijging zien in ver-

houding tot de nationale ontwikkeling. Datzelfde geldt voor

het aantal 50+-ers op zoek naar werk. Het werkloosheids-

percentage daalt in 2016 tot onder de 6%, mede door een

groeiende werkzame beroepsbevolking. Het aantal nieuwe

vacatures stijgt weer in 2015 en deze lijn zet naar verwach-

ting door. Tegelijkertijd blijven er wel meer vacatures open-

staan, bijna 1.550 in oktober 2015. De stijging is echter klei-

ner dan in de Achterhoek of Food Valley, waar de aanslui-

ting tussen vraag naar en aanbod van werk minder op orde

lijkt dan in Rivierenland. Het vinden van technisch en indu-

strieel personeel is voor werkgevers in de regio het lastigst.

Economische positie Rivierenland 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Hoger Hoger

Werkloosheid Lager Lager

Economische groei Rivierenland

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Zuidwest-Gelderland

Nederland

Page 35: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

Utrecht

Utrecht

Page 36: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 36 Regio’s in 2016 / december 2015

Opnieuw aan kop met economische groei

De Utrechtse economie groeit in 2016 naar

verwachting met 3,1%. Daarmee behoort

de provincie in 2016 opnieuw tot de top wat

economische groei betreft.

Drijvende krachten achter de groei in 2016

zijn de Utrechtse ICT-sector en zakelijke

dienstverlening, samen goed voor meer dan

een kwart van de provinciale economie.

De werkloosheid neemt verder af tot 5,5%,

waardoor sommige vacatures lastiger in te

vullen zijn. De behoeften van werkgevers en

de vaardigheden van werknemers liggen

lang niet altijd in het verlengde van elkaar.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Utrecht

Utrecht opnieuw top in 2016 De Utrechtse economie groeit in 2016 met 3,1% flink, na in

2015 ook al een flink hogere groei dan landelijk te noteren.

Daarmee is de provincie in 2016, samen met Noord-

Holland, opnieuw koploper wat economische groei betreft.

De zakelijke dienstverlening en ook de ICT-sector (samen

meer dan een kwart van de Utrechtse economie) zijn een

drijvende kracht achter de snelle groei. Ingenieursbureaus,

consultancybedrijven en uitzenders, sterk vertegenwoor-

digd in Utrecht, zijn enkele van de in 2016 goed presteren-

de zakelijke dienstverleners. De snel groeiende Utrechtse

digitale technologiesector kent alleen in de traditionele IT-

dienstverlening wat tegenwind. Software en digitale infra-

structuurdiensten groeien nog altijd in rap tempo. Start-ups

als Snappcar en Blendle vestigden zich in Utrecht, maar ook

een grote internationale speler als het Duitse Wincor

Nixdorf is er gehuisvest. De detailhandel en horeca profite-

ren van de hoger dan gemiddelde bevolkingsgroei en het

verbeterde consumentenvertrouwen, Dit wordt mede ge-

voed door een zeker in de stad Utrecht op volle toeren

draaiende woningmarkt.

Sterkere daling werkloosheid De gemiddelde werkloosheid in Utrecht daalt in 2016

naar verwachting van 6,0% naar 5,5%, ruim beneden het

nationale gemiddelde (6,5%). Die daling is bovendien groter

dan landelijk, waardoor het aantal werklozen in 2016 met

6.000 afneemt. Keerzijde van de verbeterende arbeids-

markt is dat het lastiger wordt vacatures in te vullen. In

oktober 2015 stonden er ruim 8.700 vacatures open, waar-

van 35% voor hoger opgeleide functies. Vanwege de cen-

trale ligging trekken Utrechtse vacatures wel werkzoeken-

den uit grote delen van het land. Utrecht kent namelijk

ruim een vijfde meer banen dan personen in de beroepsbe-

volking. Het bovengemiddeld aantal onvervulbare vacatu-

res legt de mismatch op de arbeidsmarkt bloot. De kloof

tussen de vraag naar hoogopgeleid personeel, bijvoorbeeld

in de ICT, en het lager opgeleide aanbod is dè uitdaging

voor de regionale arbeidsmarkt.

Ramingen economie Utrecht

2015 2016

Economische groei 3,1% 3,1%

Werkloosheid 6,0% 5,5%

Economische groei Utrecht

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Utrecht

Nederland

Page 37: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

Flevoland

Flevoland

Page 38: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 38 Regio’s in 2016 / december 2015

Keerpunt bereikt, maar nog een weg te gaan

De economie van Flevoland lijkt op te krab-

belen uit een moeilijke fase en groeit in

2015 met 3% en in 2016 fractioneel minder

(2,8%).

De provincie heeft baat bij het herstel onder

zakelijke dienstverleners, die met een con-

centratie in Almere fors oververtegenwoor-

digd zijn.

De werkloosheid blijft een dossier met zor-

gen voor Flevoland. Er is te weinig werkgele-

genheid en een relatief groot deel van de

bevolking staat langs de kant. De werkloos-

heid daalt in 2016 naar verwachting naar

8,4%, maar blijft daarmee het hoogst van

Nederland.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Flevoland

Economie weet zich te herpakken Na een moeilijke fase is de economie van Flevoland wat

groei betreft op de goede weg. Dit is vooral te danken aan

de ommekeer in vertrouwen bij de consument, die in de

woonregio Flevoland belangrijk is. De hypotheekschulden

van particulieren zijn in Flevoland naar verhouding het

hoogst en dit zorgde samen met de hoge werkloosheid

voor een extra sterke rem op de uitgaven. De verbetering

die zich op de woningmarkt aftekent, zorgt ervoor dat con-

sumenten de touwtjes enigszins laten vieren, al is de werk-

loosheid nog een drukkende factor. Daarnaast speelt mee

dat de groothandel en de zakelijke dienstverleners de vraag

naar opdrachten zien toenemen. Het economisch zwaarte-

punt Almere kent veel dienstverleners in onder andere de

uitzendbranche, die de markt sterk ziet aantrekken.

Groeipotentieel omlaag door lagere bevolkingsgroei In vergelijking met het verleden doet de provincie een stap

terug in groeipotentieel omdat de bevolkingsgroei in de

afgelopen jaren is gehalveerd en in de buurt is gekomen

van het landelijk gemiddelde. Dat de woningbouw met on-

der andere de nieuwe Almeerse wijk Oosterwold weer op

gang komt, kan weer voor het aantrekken van mensen van

buiten zorgen.

Werkloosheid blijft te hoog Flevoland kent nog steeds de hoogste werkloosheid van

Nederland. Dit is vooral te wijten aan Almere en Lelystad,

waar het cijfer veel hoger ligt dan in de agrarische kernen

rond Urk en Emmeloord. Knelpunt blijft dat er in de ‘woon-

provincie’ te weinig banen zijn en het aantal in 2014 nog

met 4.000 kromp. De cijfers over WW en vacature ontwik-

keling laten nog geen overtuigende verbetering zien. Posi-

tief is wel dat de economie meer dan 2% groeit en dat er

dan doorgaans weer werkgelegenheid bijkomt. Groei is er

bijvoorbeeld in de detailhandel (Batavia stad) en op termijn

op de luchthaven Lelystad. Gunstig signaal is ook dat de

hoge werkloosheid onder 15-25-jarigen - een belangrijke

groep - licht is gedaald. Voor 2016 wordt een matige werk-

loosheidafname verwacht, maar doordat mensen terugke-

ren op de arbeidsmarkt zal de daling niet snel gaan.

Ramingen economie Flevoland

2015 2016

Economische groei 3,0% 2,8%

Werkloosheid 8,8% 8,4%

Economische groei Flevoland

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Flevoland

Nederland

Page 39: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

Noord-Holland

IJmond

Agglomeratie Haarlem

Zaanstreek

Groot-Amsterdam

Het Gooi en Vechtstreek

Kop van Noord-Holland

Alkmaar en omgeving

Page 40: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 40 Regio’s in 2016 / december 2015

Noord-Holland profiteert van Amsterdam-effect

De Noord-Hollandse economie ziet de groei

tot 3% aantrekken in 2016. De groeiversnel-

ling van de Amsterdamse economie trekt

de provincie mee omhoog.

Doordat de binnenlandse markt niet langer

achterblijft, zijn de verschillen binnen de

provincie kleiner geworden. Ook de Kop van

Noord-Holland kan met een mix van gunsti-

ge en minder gunstige uitgangspunten in

2016 een groei van 2% tegemoet zien.

Doordat de arbeidsmarkt van zwaargewicht

Amsterdam flinke stappen in de goede rich-

ting zet, laat de Noord-Hollandse werkloos-

heid met een percentage van 5,9% ook een

relatief gunstig beeld zien.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Noord-Holland

Zuidelijke helft heeft economisch heft in handen... Noord-Holland vertegenwoordigt met 20% een belangrijk

deel van de Nederlandse economie. De stedelijke zuidelijke

helft van de provincie is met de hoofdstad duidelijk de eco-

nomische voortrekker. Naast de dienstensector, waar be-

drijven hun markt dit jaar sterk zien verbeteren, zijn de aan-

trekkingskracht als woongebied op jonge mensen en het

toerisme hier sterke drivers van groei.

...maar ook de noordelijke helft leeft op Toch slaat ook de noordelijke helft van Noord-Holland geen

slecht figuur. Het gebied staat bekend als behoorlijk innova-

tief en met de juiste handelsgeest, zoals te zien is in de

succesvolle agrarische sector. In 2016 speelt het deze re-

gio’s in de kaart dat de binnenlandse markt en sectoren die

hiervan afhankelijk zijn, zoals de detailhandel en de bouw,

een gunstiger beeld vertonen. Voor de Noordkop is het gun-

stig dat de overheidsbezuinigingen grotendeels achter de

rug zijn en het momentum rond Defensie ten goede is ver-

beterd. Daarnaast zijn de delen onder en boven het Noord-

zeekanaal geen eilanden en profiteert bijvoorbeeld Zaan-

stad van de ligging in de Metropoolregio. Daarnaast lift de

rest van de provincie ook sterk mee op de uitstekende digi-

tale infrastructuur, wat bijvoorbeeld betekent dat Microsoft

een tweede datacenter vestigt op Agriport A7 .

Werkloosheid maakt vroege beweging omlaag De ontwikkeling van de werkloosheid bevindt zich in Noord-

Holland in een gunstiger fase dan landelijk. Onder leiding

van de Amsterdamse regio heeft de daling zich in 2014 al

voorzichtig ingezet, waar landelijk de werkloosheid nog licht

opliep. De gemiddelde werkloosheid daalt in de provincie in

2015 naar 6,5% en zal in 2016 de lijn voorzetten en naar

verwachting uitkomen op 5,9%. Hoewel de arbeidsdeelna-

me in de provincie hoger ligt dan gemiddeld keren ook in

Noord-Holland nog mensen terug naar de arbeidsmarkt en

kan dit een licht drukkende werking hebben. Daarnaast

ontwikkelt zich in en rond Amsterdam een nijpend tekort

aan ICT-ers, waarvoor het aanbod ruim tekort schiet.

Ramingen economie Noord-Holland

2015 2016

Economische groei 3,0% 3,1%

Werkloosheid 6,5% 5,9%

Economische groei Noord-Holland

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Noord-Holland

Nederland

Page 41: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 41 Regio’s in 2016 / december 2015

Innovatieve agrosector economische groeipijler

De Economie van de Noordkop laat een vrij

stabiele ontwikkeling zien en groeit in 2016

met 2,1%, iets ondergemiddeld.

De regio profiteert van het sterke agrarische

cluster.

De werkloosheid is iets lager dan gemiddeld

en zal in 2016 naar verwachting afnemen.

Het aantrekken van gekwalificeerd perso-

neel is gegeven de bevolkingsopbouw een

uitdaging.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Kop van Noord-Holland

Noordkop groeit met mate, maar is ook stabiel De Kop van Noord-Holland valt qua economische structuur

uiteen in West-Friesland en de regio Den Helder - Schagen.

Door een relatief grote aanwezigheid van het agro-food

cluster en overheid en veel water- of energie gerelateerde

bedrijven en instellingen kent de regio traditioneel een min-

der volatiele ontwikkeling dan elders in de provincie. De

afgelopen twee jaar was de groei daarmee hoger dan ge-

middeld in Nederland. West-Friesland heeft rond Enkhuizen

een sterk en hoogwaardig cluster van circa 25 zaadverede-

lingsbedrijven (Seed Valley met o.a. Enza, Syngenta en BE-

JO) en toeleveranciers, waar een groeiend aantal van meer

dan 4.000 werknemers in actief is en ongeveer € 1 miljard

omzet wordt gegenereerd. In combinatie met de Greenport

Noord Holland Noord gaat hier een solide groei vanuit. Wat

de regio verder helpt, is dat er meer aandacht is voor de-

fensie (marine) en bezuinigingen daar voorlopig achter de

rug zijn. Ook timmert de ‘Zeestad’ aan de weg met de ont-

wikkeling van de offshore haven. Anderzijds zijn er los van

de zaadveredeling en de gedefinieerde regionale topsecto-

ren (waaronder ook leisure) geen echte snelgroeiende sec-

toren, zoals elders de dienstensector. In combinatie met de

beperkende werking van de bevolking die al lichte krimp

laat zien, blijft de groei met 2% in 2016 ondergemiddeld.

Werkloosheid blijft ook ondergemiddeld De werkloosheid in de Kop van Noord-Holland was in 2014

met 6,5% lager dan gemiddeld, maar is nog wel licht toege-

nomen ten opzichte van een jaar eerder. Dit komt vermoe-

delijk vooral door terugkeer naar de arbeidsmarkt, want het

aantal banen steeg weer licht (tot een kleine 139.000). Er

vanuit gaande dat deze lijn doorzet, zal de werkloosheid in

2016 een stap in de goede richting doen. De werkloosheid

kan nog worden teruggedrongen als vraag en aanbod be-

ter bij elkaar bij worden gebracht. Hoewel het arbeidsethos

hoog is, schort het door een vergrijzende bevolking en ge-

brek aan jongeren ook in de regio regelmatig aan goed

personeel op bijvoorbeeld technisch MBO-niveau. De bevol-

kingsopbouw, maar ook de onderwaardering als woonregio

werkt niet in het voordeel van de regio.

Economische positie Kop van Noord-Holland 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Lager Lager

Werkloosheid Lager Lager

Economische groei Kop van Noord-Holland

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Kop van Noord-Holland

Nederland

Page 42: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 42 Regio’s in 2016 / december 2015

Consument brengt groei terug

De regio Alkmaar komt in 2015 eindelijk toe

aan economisch herstel. In 2016 zet dit

door ligt een groei van ruim 2% in het ver-

schiet.

Centrale factor in het regionaal herstel is de

terugkeer van de consument, die door ver-

betering van de woningmarkt en koop-

kracht na jaren weer vertrouwen in de toe-

komst heeft gekregen.

De werkloosheid ins in de afgelopen jaren

flink opgelopen, maar heeft die piek van

6,6% achter de rug.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Alkmaar en omgeving

De regio Alkmaar vertraagd uit het dal In de jaren 2012 tot en met 2014 is de economie van de

regio Alkmaar per saldo met 2,2% gekrompen en bleef

daarmee fors achter bij het landelijk gemiddelde. Pas in

2015 komt er schot in het economisch herstel (zie figuur).

Dit maakt tegelijkertijd duidelijk dat de regio als centrum-

gebied relatief afhankelijk is van de binnenlandse economie

die in 2015 duidelijk beter is gaan presteren. Gesteund door

het gestegen consumentenvertrouwen en de substantiële

toename van de koopkracht in 2016 groeit de detailhandel

naar verwachting met 2%. De opening van een Primarkves-

tiging in het Alkmaarse centrum kan mogelijk een extra

impuls vormen voor de detailhandel en dit geldt ook voor

het potentieel in toerisme. Tegelijkertijd blijft door aanhou-

dende groei van E-commerce ook omzet weglekken.

Ontbreken van echte groeisectoren drukt groei Een remmende factor voor de economie is dat de regio

sterk is in sectoren, die niet of nauwelijks groeien. Dit geldt

bijvoorbeeld voor de financiële dienstverlening (o.a. Vivat,

voormalig Reaal), maar ook voor de grote zorgsector die

met onder andere de fusie van het MCA en het Gemini een

rationalisatie doormaakt. Al met al overheerst het positieve

en komt de economische groei in 2016 boven de 2% uit.

Werkloosheid opgelopen, maar over de top De arbeidsmarkt in de regio Alkmaar heeft geen gunstige

ontwikkeling doorgemaakt. Tussen 2010 en 2014 is het

aantal banen van werknemers in de regio met 5% terugge-

lopen, waarmee de werkloosheid opliep van 4,3% naar

6,6%. Opvallend is dat er in de zorg in 2014 nog enkele hon-

derden banen zijn bijgekomen. Voor de daling van de werk-

loosheid zal de regio het in 2016 naar verwachting echter

van andere bedrijfssectoren moeten hebben. Dat het aan-

tal vacatures sinds medio 2015 toeneemt is een aanwijzing

dat de werkloosheid over de top heen is. Wat hierbij ook

helpt is het banenaanbod in de nabijgelegen hoofdstad.

Economische positie Alkmaar en omgeving 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Lager Lager

Werkloosheid Gelijk Lager

Economische groei Alkmaar en omgeving

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Alkmaar en omgeving

Nederland

Page 43: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 43 Regio’s in 2016 / december 2015

Staalmarkt matigt groei in IJmond

Na een vroegcyclisch herstel in 2013 en

2014 groeit de economie van de IJmond in

hetzelfde tempo door in 2015 en 2016.

De dominante staal– en maakindustrie

heeft het herstel op gang gebracht, maar

legt nu een plafond in de groei.

De werkloosheid in de IJmond is nog steeds

laag. De werkgelegenheid staat wel onder

druk, maar dat levert door vergrijzing en

nabijheid van de Randstad niet direct pro-

blemen op.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

IJmond

Stabiel groeiniveau voor de IJmond De regio IJmond beweegt mee met de industrie die met

een aandeel van ruim een kwart een belangrijk stempel op

de regio drukt. De grote blikvanger en motor van de regio is

Tata Steel. De (Europese) staalmarkt is door druk op de

vraag en lage prijzen op dit moment niet makkelijk en dat

blijft naar verwachting in 2016 nog zo. Dit komt door de

haperende Duitse, maar vooral door de afkoeling van de

Chinese economie die tot overcapaciteit en dumping van

staal leidt. De Nederlandse metaal(producten)industrie

groeit in 2016 naar verwachting met 1% gematigd. In te-

genstelling tot andere productielocaties binnen Tata Steel

is de vestiging IJmuiden echter winstgevend en vooruitstre-

vend met investeringen in innovatie en daar profiteert de

regio via de medewerkers en toeleveranciers van. Een an-

dere sector die specifiek sterk aanwezig is de groothandel

in de IJmond specifiek de vishandel– en verwerking. Dit is

één van de meest internationale sectoren, die ook in 2016

profiteert van de groeiende vraag naar vis en de lage euro.

Al met al groeit de economie naar verwachting met iets

meer dan 2%. In 2016 starten de eerste werkzaamheden

voor de nieuwe Zeesluis (oplevering 2019). Via onderaan-

nemers van BAM en VolkerWessels zullen ook regionale

bouwbedrijven hiervan naar verwachting meeprofiteren.

Arbeidsmarkt krijgt de kans om te herstellen De werkloosheid in de IJmond lag in 2014 met 6,4% niet

hoog in vergelijking tot de rest van Nederland. Toch staat

de werkgelegenheid in de regio onder druk. Dit komt deels

doordat de werkgelegenheid in de industrie is afgenomen

en verandert, maar de regio heeft ook gebrek aan (nieuwe)

bedrijvigheid die wel groei genereert. Werknemers kunnen

echter ook vrij makkelijk in andere regio’s terecht. De aan-

sluiting op de arbeidsmarkt is met de vergrijzing in de regio

een toenemende uitdaging. Tata Steel heeft om die reden

een eigen bedrijfsschool gestart, die nu ook extern is open-

gesteld. Ook de IJmond zal in 2016 profiteren van de lande-

lijke verbetering van de arbeidsmarkt. De werkloosheid blijft

daarbij beduidend lager dan gemiddeld.

Economische positie IJmond 2016

Ten opzichte Ten opzichte

Economische groei Lager Lager

Werkloosheid Gelijk Lager

Economische groei IJmond

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

IJmond

Nederland

Page 44: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 44 Regio’s in 2016 / december 2015

Haarlem profiteert nu als woonregio

De economie van Haarlem en omgeving

komt uit een diep dal, maar heeft het her-

stel ingezet en houdt dit vast.

Het herstel bij bedrijven die afhankelijk zijn

van consumentenuitgaven speelt een be-

langrijke rol in de opleving van de Haarlem-

se regio. Daarnaast heeft de regio Haarlem

baat bij de breedgedragen groei in de zake-

lijke dienstverlening.

De Haarlemse arbeidsmarkt staat er relatief

goed voor, waarbij de werkloosheid in 2016

opnieuw een afname zal laten zien.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Agglomeratie Haarlem

Dienstverleners stimuleren Haarlemse economie De kleine regio Haarlem heeft geen sterk ‘track record’ als

het gaat om economische groei. Toch is de impact hiervan

beperkt, doordat de regio feitelijk onderdeel is van de Noor-

delijke Randstad en aansluit op de nabijgelegen Schipholre-

gio Haarlemmermeer en Amsterdam, waar de economie

juist bovengemiddeld groeit. Bedrijven in de zakelijke

dienstverlening zijn relatief sterk vertegenwoordigd en zien

hun markt weer groeien. En ook in 2016 wordt hier relatief

sterke groei verwacht. Met name de woningmarkt gerela-

teerde dienstverleners als makelaars en notarissen profite-

ren van groei. Ook uitzendbureau’s zien de inleen van per-

soneel flink toenemen.

Populariteit als woonregio stimuleert de economie De regio Haarlem profiteert van de ‘overloop’ van Amster-

dam waarbij veel tweeverdieners met kinderen zich in de

regio vestigen. Bedrijven in de detailhandel en horeca heb-

ben hier voordeel van en het aandeel van de consument in

de economie neemt hierdoor toe. Voor 2016 is het daarbij

positief dat de koopkracht voor werkenden over de hele

linie vooruitgaat, al lekt er via E-commerce ook een deel

weg. Los hiervan trekt de stad Haarlem ook steeds meer

verblijvende bezoekers.

Werkloosheid heeft de daling ingezet De regio Haarlem kent geen hoge werkloosheid. Bovendien

is het niveau net als in Groot-Amsterdam in 2014 al ge-

daald naar 6,5% . Dit is beduidend lager dan in de rest van

Nederland. Gezien het grote aandeel inwoners dat in de

buurregio’s werkt, profiteren Haarlemmers vooral van ba-

nengroei in Amsterdam en op Schiphol. Een project dat op

termijn in eigen regio (vanaf 2017) banen zal creëren is het

Outletcomplex Sugar City dat bij Halfweg wordt gereali-

seerd. In 2015 is het beeld op de arbeidsmarkt langzaam

verder verbeterd, al neemt het aanbod door langer door-

werken ook toe. Niettemin zal de werkloosheid in de regio

in 2016 opnieuw een stapje verder in de goede richting

doen.

Economische positie Agglomeratie Haarlem 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Gelijk Hoger

Werkloosheid Lager Lager

Economische groei Agglomeratie Haarlem

-5%

-4%

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Agglomeratie Haarlem

Nederland

Page 45: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 45 Regio’s in 2016 / december 2015

Zaanse economie lift mee op de hoofdstad

De Zaanse economie blijft beter presteren

dan het landelijk gemiddelde, maar scha-

kelt in 2016 door stabiel lage groei van de

dominante voedingsmiddelenindustrie iets

terug naar een groei van 2,7%.

De nabije ligging van het groeiende Amster-

dam pakt economisch goed uit voor onder

meer bouwbedrijven.

De werkloosheid is in de afgelopen jaren

sterker opgelopen dan gemiddeld, maar

heeft door het aantrekken van

‘maaksectoren’ het hoogtepunt achter de

rug.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Zaanstreek

Zaanse economie blijft bovengemiddeld groeien Na het vroege industriegedreven herstel zwakt het groei-

tempo van de Zaanse economie licht af. Toch groeit de

economie ook in 2016 met 2,7% iets meer dan landelijk

gemiddeld. De groei is vooral te danken aan de sterke aan-

wezigheid van handels– en bouw– en installatiebedrijven in

de regio. De bedrijvigheid die hier plaatsvindt, gaat voor

een deel gelijk op met de groei in de buurregio Amsterdam,

waar veel bedrijven actief zijn. Zaanstad staat verder be-

kend als een industriële regio, waarvan een belangrijk deel

zich nog altijd concentreert in de foodindustrie (o.a. cacao–

en graanverwerking). Deze sector laat een vrij stabiele ont-

wikkeling zien, maar groeit in 2016 minder snel dan zakelij-

ke dienstverleners die in de regio beperkter vertegenwoor-

digd zijn. Hierdoor wordt de groei iets getemperd.

Zaanse consument kan in 2016 meer bijdragen Voor de Zaanse consument, die minder koopkrachtig is dan

gemiddeld, komt de vooruitgang in koopkracht met de las-

tenverlichting goed uit. Voor een deel zal dit worden uitge-

geven, waarmee een impuls voor de economie te verwach-

ten is. Ook profiteert de regio van de aantrekkende bouw

en de ontwikkelambitie binnen Amsterdam, waar veel

bouw– en installatiebedrijven in actief zijn.

Aantrekkende bouw doet arbeidsmarkt goed De Zaanse werkloosheid is in de afgelopen vijf jaar snel ge-

stegen naar 7,8% in 2014. De verwachting is dat dit met

het aantrekken van onder meer de bouw en de extra activi-

teit die hieromtrent in Amsterdam plaatsvinden, in 2015 al

lager ligt en in 2016 opnieuw een stap omlaag zal doen.

Groei van de werkgelegenheid is er verder in de detailhan-

del. Het centrum van Zaandam heeft sinds de herontwikke-

ling aan aantrekkingskracht gewonnen. In het gebied van

het oude Bruynzeel terrein is het afgelopen decennium al

meer detailhandel gevestigd en in de nabije toekomst zal

de komst van IKEA werkgelegenheid creëren. Op lange ter-

mijn wordt de uitdaging op de arbeidsmarkt naar verwach-

ting wel groter omdat de regio een relatief groot aandeel

lager en middelbaar opgeleiden telt waar de werkgelegen-

heid onder druk staat.

Economische positie Zaanstreek 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Lager Hoger

Werkloosheid Hoger Hoger

Economische groei Zaanstreek

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Zaanstreek

Nederland

Page 46: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 46 Regio’s in 2016 / december 2015

Hoofdstad hervindt groeivermogen

De Amsterdamse economie versnelt in

2015 flink, waarbij de groei ruim boven de

3% uitkomt.

De groei wordt vooral gedreven door de za-

kelijke dienstverlening. Teken van kracht

daarbij is dat digitalisering en ICT nu de

groeimotor vormen, waar dit eerst de finan-

ciële dienstverlening was.

De werkloosheid heeft in Amsterdam in

2014 eerder dan elders al een daling laten

zien en dit zet in 2015 en 2016 door. Dienst-

verleners, de detailhandel en leisure zijn

grote bronnen van nieuwe werkgelegen-

heid.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Groot-Amsterdam

Brede basis voor groei in regio Amsterdam Groot-Amsterdam (inclusief Schiphol, Haarlemmermeer en

Waterland) beslaat met een omvang van € 79 miljard zo’n

tweederde van de Noord-Hollandse economie en is daar-

mee beeldbepalend voor de provincie. Na de aanloop in

2014 komt de economische groei van Groot-Amsterdam In

2015 voor het eerst weer ruim boven de 3% uit en in 2016

houdt de regio dit tempo vast. Na vroeg herstel bij interna-

tionaal georiënteerde bedrijven in de groothandel en

transport en logistiek, zorgt hernieuwde groei bij zakelijke

dienstverleners voor groeiversnelling in de dienstenstad

Amsterdam. Dienstenverleners ontwikkelen zich over een

breed front door met digitalisering en juist daarin heeft de

hoofdstad een groeiende positie. De verwachte economi-

sche groei kent daarnaast nog andere pijlers. Zo is de aan-

trekkende consumptie een belangrijke factor. De Amster-

dammer toont zich daarbij bovengemiddeld positief. Dit

zorgt in combinatie met de sterke toestroom van toeristen

voor een toenemende economische dynamiek.

Magneetwerking blijft de economie stuwen Meer structureel is de aantrekkingskracht op jonge mensen

een stevige basis voor de groei van de Amsterdamse eco-

nomie. De bevolking van de regio Groot-Amsterdam groeit

daarmee dubbel zo snel als gemiddeld, wat de economie

ook in 2016 zal blijven stimuleren.

Werkloosheid heeft daling ingezet Anders dan landelijk daalde de werkloosheid in Groot-

Amsterdam in 2014 al van 8,1% naar 7,8%. Dit is positief en

tevens een indicatie dat de Amsterdamse regio voorop

loopt in de daling. Bemoedigend is ook dat de jeugdwerk-

loosheid (15-25 jaar) sterker daalde dan gemiddeld. In ver-

gelijking met andere grote steden doet Amsterdam het

daarmee goed. Verdere daling van de werkloosheid wordt

bemoeilijkt door een grotere mismatch. Banen die erbij

komen, zijn lang niet altijd in te vullen. De aansluiting op de

arbeidsmarkt wordt door de invloed van nieuwe technolo-

gie een grotere uitdaging.

Economische positie Groot-Amsterdam 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Hoger Hoger

Werkloosheid Hoger Hoger

Economische groei Groot-Amsterdam

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

5%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Groot-Amsterdam

Nederland

Page 47: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 47 Regio’s in 2016 / december 2015

Gooi groeit in het kielzog van de hoofdstad

Het Gooi en Vechtstreek kan rekenen op

een bovengemiddelde groei van 2,9% in

2016.

De groeiversnelling wordt vooral ingegeven

vanuit zakelijke dienstverleners die hun

markten weer zien groeien. Daarnaast geeft

de consument weer meer uit, mede door

het herstel van de huizenmarkt.

Het aantal banen in de regio is flink terug-

gelopen, maar door een mobiele en goed

inzetbare beroepsbevolking kan de werk-

loosheid in 2016 toch dalen.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Het Gooi en Vechtstreek

Gooi– en Vechtstreek flink vooruit De economie van Gooi– en Vechtstreek gaat met 2016 een

jaar met opnieuw stevige groei tegemoet. Waar de regio uit

een achterstandspositie komt, pakt de groei nu hoger uit

dan gemiddeld. Handelsbedrijven die in de regio sterk ver-

tegenwoordigd zijn, dragen hier met 3,5% groei in 2016

stevig aan bij. Het mediacluster in en rond Hilversum is nog

altijd één van de belangrijkste motoren van de economie.

Door concurrentie van Amsterdam en rationalisatiedruk

aan de publieke kant, is er echter meer groei in andere en

aanverwante dienstverlening zoals de detacheringsbu-

reaus, adviesbureaus en de marketing– en reclamesector.

Enkele succesvolle bedrijven in de dienstverlening zijn Edi-

son international concepts (Naarden) & agencies, queueup

(Blaricum) en Aeves (Bussum).

Herstel huizenmarkt helpt de regionale economie Gezien het feit dat veel inwoners van de regio in Amster-

dam of Utrecht werken en Gooi– en Vechtstreek zich onder-

scheidt als gewilde woonregio, is de consumptie een be-

langrijkere factor dan elders. De regio heeft een koopkrach-

tige bevolking en dat het vertrouwen onder deze groep met

het brede herstel van de huizenmarkt terugkeert, komt de

economie ten goede.

Werkgelegenheid staat onder druk, maar werkne-mer weet zich te redden Als werkregio verliest Gooi– en Vechtstreek terrein. Tussen

2007 en 2014 daalde het aantal banen met maar liefst 8%.

De werkloosheid in Gooi– en Vechtstreek lag in 2014 op

6,9%, wat nog altijd ondergemiddeld is. Toch heeft de ar-

beidsmarkt hier niet overdreven zwaar onder te lijden ge-

had. Dit komt enerzijds doordat werknemers uit Gooi– en

Vechtreek over het algemeen mobiel en relatief goed inzet-

baar zijn en belangrijke werkregio’s Amsterdam en Utrecht

eenvoudig bereikbaar zijn. Dit zal er ook voor zorgen dat de

werkloosheid de dalende lijn van buurregio’s kan volgen.

Economische positie Gooi en Vechtstreek 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Gelijk Hoger

Werkloosheid Lager Lager

Economische groei Het Gooi en Vechtstreek

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Het Gooi en Vechtstreek

Nederland

Page 48: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

Zuid-Holland

Agglomeratie Leiden

en Bollenstreek

Agglomeratie ‘s-Gravenhage

Delft en Westland

Oost-Zuid-Holland

Groot-Rijnmond

Zuidoost-Zuid-Holland

Page 49: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 49 Regio’s in 2016 / december 2015

Groei en uitdagingen in Zuid-Holland

De Zuid-Hollandse economie groeit in

2016`met 2,8%, wat boven het landelijk ge-

middelde van 2,5% ligt.

Den Haag en Rotterdam lopen voorop. Dit

gecombineerd met de terugkeer van de re-

latief sterk aanwezige dienstverlenende

sector zorgt voor bovengemiddelde groei.

De werkloosheid blijft bovengemiddeld en

daalt langzaam. Dit komt ondermeer door-

dat de werkloosheid in de Haagse regio in

2014 nog fors is opgelopen.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Zuid-Holland

Groei steden duwt Zuid-Holland boven het gemiddelde uit

De Zuid-Hollandse economie groeit in 2015 een stapje har-

der dan gemiddeld (2,7%) en houdt dit tempo in 2016 vast

(2,8%). Net als landelijk werkt het de regionale economie in

de kaart dat de consument weer meer uitgeeft. Dit is te

merken in de Zuid-Hollandse detailhandel en horeca. Voor

regio’s als Oost-Zuid-Holland en Zuid-Oost Zuid-Holland

heeft het daarnaast (in)direct veel effect dat de bouw her-

stel laat zien. Als grootste provincie heeft de Zuid-Holland

een vrij gemiddelde afspiegeling, waarbij de provincie lan-

delijk ook de grootste exporteur is. Dat de groei op een ho-

ger niveau ligt dan gemiddeld, is te danken aan de groei–

en aantrekkingskracht van de steden in de provincie. Uit de

verstedelijking is op lange termijn nog meer te halen. De

Metropoolregio Rotterdam Den Haag (start 01/01/15) heeft

een stevige ambitie neergelegd om de vruchten van

schaalvergroting door intensievere samenwerking, kruisbe-

stuiving en het creëren van een innovatiever klimaat te

plukken.

Grootstedelijke uitdagingen op de arbeidsmarkt Zuid-Holland kende met 8,3% een aanzienlijk hogere werk-

loosheid dan gemiddeld. Dit relatief hoge niveau is volledig

toe te schrijven aan de grote steden, die te maken hebben

met een veel hogere jongerenwerkloosheid dan elders.

Buiten de grote steden is de werkloosheid beduidend lager

en behoort een regio als Delft en Westland tot de gebieden

met de laagste werkloosheid van het land. De regio Leiden

en de Bollenstreek is de enige regio waar de werkloosheid

in 2014 is gestabiliseerd. Inmiddels laat ook de Zuid-

Hollandse arbeidsmarkt verbetering zien en daalt de werk-

loosheid naar verwachting tot 7,8%. Iets wat de daling van

de werkloosheid nog kan afremmen is de terugkeer van

mensen uit de bijstand naar de arbeidsmarkt, maar gezien

de afstand tot de arbeidsmarkt en banen die ontstaan zal

dit beperkt zijn. Economisch gezien zou dit een echter een

structurele impuls betekenen.

Ramingen economie Zuid-Holland

2015 2016

Economische groei 2,7% 2,8%

Werkloosheid 7,8% 7,6%

Economische groei Zuid-Holland

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Zuid-Holland

Nederland

Page 50: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 50 Regio’s in 2016 / december 2015

Gemiddelde groei in stabiele Leidse regio

De economie van Leiden en de Bollenstreek

heeft anders dan landelijk nauwelijks een

dubbele dip gezien.

De regio ondervindt tegendruk van de zorg-

sector en het traaggroeiende onderwijs,

maar krijgt met een groeiende bevolking,

die meer consumeert en een bloeiende

handel niettemin meer vaart.

De werkloosheid is met 6,2% laag en al in

2014 niet verder opgelopen. Een grote da-

ling zit er niet in, maar een stapje in de goe-

de richting wel.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Agglomeratie Leiden en Bollenstreek

Voorsprong door stabiele ontwikkeling economie De regio Leiden en de Bollenstreek zal in 2016 naar ver-

wachting in lijn met het landelijk gemiddelde groeien

(2,6%). Per saldo staat de regio er echter sterker voor, aan-

gezien de landelijk voelbare dubbele dip van 2012-2013 in

de regio is uitgebleven (zie figuur). Dit komt door de stabie-

le structuur van de regio met een groot aandeel van de

zorg en de brede vertegenwoordiging van het onderwijs

met de universiteit als basis. De regio profiteert ook van de

aantrekkelijkheid als centraal gelegen woongebied. De

bevolking groeit in 2015 met circa 0,7% twee keer zo hard

als gemiddeld, wat het economisch draagvlak verbreedt. In

2016 heeft de regio nog steeds last van rationalisatie in de

zorgsector (-0,5% productiegroei). Ook het onderwijs groeit,

mede door de invoering van het sociale leenstelsel, beperkt.

Dat de economische groei toch een tandje bijzet in 2016 is

ondermeer te danken aan de handelsbedrijven (met name

in de Bollenstreek), waarvoor het vooruitzicht met de lage

euro ook voor 2016 gunstig is. Daarnaast profiteert de regio

flink van de koopkrachtvooruitgang, die voor gezinnen met

kinderen en werkende ouders het best uitpakt. Meer struc-

tureel vormt de aanleg van de nieuwbouwwijk Valkenburg

en de Rijnlandroute de komende jaren een stimulans voor

de economie.

Relatief lage werkloosheid met uitzicht op afname De werkloosheid in de regio Leiden en de Bollenstreek is in

2014 stabiel gebleven op een laag niveau van 6,2%. De

afgelopen tijd zijn er daarbij meer werknemers voor zichzelf

begonnen. In de loop van 2015 is het aantal werkzoeken-

den in de regio ook toegenomen, maar dit komt vooral

doordat zich meer mensen op de arbeidsmarkt melden en

langer moeten doorwerken. Tegelijkertijd zit het aantal

vacatures in de lift, wat een positief signaal is. Mede door-

dat de werkgelegenheid in de zorgsector onder druk blijft

staan, zal de werkloosheid niet meteen fors dalen. Naar

verwachting zal het cijfer in 2016 wel één of enkele tienden

omlaag kunnen gaan.

Economische positie Leiden en de Bollenstreek 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Lager Gelijk

Werkloosheid Lager Lager

Economische groei Leiden en de Bollenstreek

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Agglomeratie Leiden en Bollenstreek

Nederland

Page 51: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 51 Regio’s in 2016 / december 2015

Niet langer geremd door de overheid

De Haagse economie krijgt de wind weer in

de zeilen en groeit volgend jaar met circa

3%

De groei is toe te schrijven aan de zakelijke

dienstverlening in combinatie met een min-

der afremmend overheidscluster. Boven-

dien blijft de stedelijke bevolking groeien,

wat het potentieel vergroot.

De werkloosheid is sterk gestegen de afge-

lopen jaren en blijft een punt van zorg. Niet

alleen zijn meer banen nodig, ook zal de

match van vraag en aanbod van werkne-

mers moeten verbeteren.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Agglomeratie ‘s-Gravenhage

Haagse economie zet positieve lijn door Na het overgangsjaar 2014 komt de Haagse economie in

2015 weer echt op gang. Dat de overheidsbezuinigingen

grotendeels aflopen en de inkrimping achter de rug is,

maakt in combinatie met de oplevende zakelijke dienstver-

lening de weg vrij voor groei. In 2016 kan de positieve lijn

worden doorgetrokken in de regio van de Hofstad en komt

het pre-crisisniveau weer in zicht, al is dit per hoofd van de

bevolking nog niet het geval.

Binnenlands herstel brengt herstel in internationale

stad van vrede en recht Hoewel de regio Den Haag veel internationale relaties

heeft, is de binnenlandse economie niet minder dan elders

ook belangrijk. Na jaren van mineur door bezuinigingen,

hervormingen en dalende huizenprijzen, zit het sentiment

onder consumenten en bedrijven duidelijk weer in een op-

gaande lijn. In combinatie met verbetering van de koop-

kracht in 2016 die voor lagere inkomens relatief gunstig

uitpakt en de CAO voor ambtenaren die na jaren stilstand

in twee jaar een stijging van 5% met zich meebrengt, ne-

men de bestedingen in de detailhandel toe. Wel blijft de

hoge werkloosheid en het toegenomen aantal inwoners

onder de armoedegrens de bestedingen nog drukken.

Geplaagde arbeidsmarkt krabbelt langzaam op De arbeidsmarkt in de regio Den Haag heeft het zwaar te

verduren gehad. In zeven jaar verdween 5% van de werkge-

legenheid en 10% van de banen in de dominante publieke

sector. In 2015 lijkt de arbeidsmarkt eindelijk een keerpunt

te bereiken. Naar verwachting is het historisch hoge niveau

van 9,5% achter de rug, al gaat de vooruitgang mede door

structurele veranderingen in de economie langzaam. Zo

komen er in een dienstenstad als Den Haag banen voor

hoger opgeleiden in de ICT-sector bij (onder andere in secu-

rity delta), terwijl het aanbod vooral bestaat uit lager opge-

leiden die de juiste achtergrond missen. Ook gaan bij grote

bedrijven Shell en KPN de reorganisaties nog door. De groei

van werkgelegenheid moet vanuit het MKB komen en deze

’driver’ mist kracht . Al met al doet de werkloosheid in 2016

een stapje in de goede richting, maar aandacht blijft nodig.

Economische positie Agglomeratie ‘s-Gravenhage

2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Hoger Hoger

Werkloosheid Hoger Hoger

Economische Agglomeratie ‘s-Gravenhage

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Agglomeratie 's-Gravenhage

Nederland

Page 52: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 52 Regio’s in 2016 / december 2015

Innovatie helpt economie Delft en Westland

Delft en Westland kan rekenen op een groei

van ruim 3% in 2016.

Naast de bovengemiddelde bevolkingsgroei

helpt het innovatieve karakter de regionale

economie vooruit, met enerzijds de univer-

siteitsregio Delft en anderzijds de tuinbouw-

regio Delft.

De traditioneel lage werkloosheid is verdub-

beld, maar de piek is inmiddels achter de

rug en voor 2016 zit er een lichte daling in.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Delft en Westland

Stevige groei door vooruitstrevende bedrijvigheid De economie van Delft en Westland groeit in 2016 naar

verwachting met ruim 3%. Hiermee zet de regio de sterke

lijn van 2014 en 2015 voort. De regio laat een bevolkings-

groei zien die ruim twee keer zo hoog ligt als gemiddeld in

Nederland en dat zorgt voor een basis. Daarnaast is de

groei te danken aan het tweeledige innovatieve karakter

van de regio. Enerzijds is de broedplaats van Delft als de

herkomst van veelbelovende bedrijven steeds succesvoller.

Zo breidt de incubator YesDelft! - dat tevens een samen-

werking heeft met de Rotterdamse haven - uit op de

Delftse TU-campus. De kloof tussen onderwijs, onderzoek

en bedrijfsleven neemt af en de regionale economie profi-

teert daarvan. Aan de andere kant kent de regio met het

Westland en bedrijven als Rijk Zwaan een hoogwaardig

cluster dat nog altijd het centrum van de Nederlandse tuin-

bouw is. Hoewel het areaal niet meer toeneemt, is er nog

altijd groei doordat de productiviteit met innovatie en sa-

menwerking nog steeds kan worden opgevoerd. Ook rich-

ten in het Westland gevestigde kassenbouwers als Kubo

zich succesvol op export. Sinds begin 2015 is de regio on-

derdeel van Metropoolregio Den Haag - Rotterdam en

vormt deze een belangrijke verbindende factor.

Opgelopen werkloosheid laat piek achter zich De werkloosheid in de regio Delft en Westland behoort tra-

ditioneel tot de laagsten in Nederland, maar de afgelopen

zes jaar is het niveau vrij fors opgelopen van 3,3% naar

6,6%. Door de groeiende beroepsbevolking is dit voor een

deel een aanbodeffect. Niettemin is de verwachting dat de

regio zal kunnen profiteren van het economisch herstel. In

2014 is het aantal banen van werknemers weer toegeno-

men tot 119.000 en dit aantal ligt boven het pre-crisis ni-

veau van 2008. Nieuwe werkgelegenheid komt uit de

dienstverlenende sectoren, zoals de groothandel, maar ook

het Delft Science park is voor de regio een banenmotor.

Economische positie Delft en Westland 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Hoger Hoger

Werkloosheid Lager Lager

Economische groei Delft en Westland

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Delft en Westland

Nederland

Page 53: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 53 Regio’s in 2016 / december 2015

Opleving in de bouw is merkbaar

De regio Oost-Zuid-Holland laat mede ge-

dreven door de bouw en de zakelijke dien-

sten een economische groei van 2,7% zien.

Het is belangrijk dat de regio de aansluiting

houdt met de stedelijke metropoolregio’s.

Naar verwachting zal de relatief lage werk-

loosheid bij de huidige economische groei in

2016 mondjesmaat dalen.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Oost-Zuid-Holland

Groei zwakt na sterke opleving iets af Oost-Zuid-Holland, het gebied rond Alphen aan den Rijn en

Gouda, heeft de economie de afgelopen twee jaar uit het

dal zien klimmen. Belangrijk voor de regio is het herstel in

de bouwsector die direct, maar ook indirect een twee keer

zo grote rol speelt als gemiddeld. Na de inhaalvraag van de

afgelopen twee jaar wordt er in 2016 iets minder groei

voorzien. Dit geldt ook voor zakelijke dienstverleners, waar

in 2015 de echte ommekeer zichtbaar was. Dit leidt tot een

iets lagere groei van 2,7% die gezien de ontwikkeling in de

afgelopen tien jaar toch nog royaal is. Ook ligt de economi-

sche groei hoger dan gemiddeld in Nederland. De regio

grenst aan het Groene Hart en telt veel (agrarische) han-

delsbedrijven die de vraag nu zien groeien. De export groeit

ook in 2016 weer sterker dan de economie, waarbij de we-

deruitvoer van geïmporteerde goederen naar verwachting

de grootste groei kan noteren. De regio is het er econo-

misch aan gelegen om tussen de metropoolregio’s van

Amsterdam en Den Haag-Rotterdam zichtbaar te blijven als

vestigingsgebied. De aansluiting op het hogesnelheids OV-

netwerk en de aanleg van de stations Waddinxveen-Zuid

en Boskoop Snijdelwijk is economisch in elk geval gunstig.

Niettemin blijft de nabijheid van grote steden en de op-

komst van E-commerce lastig voor de detailhandel, ook al

zal er in 2016 door de consument meer worden uitgegeven.

Werkloosheid blijft relatief laag De regio Oost-Zuid-Holland is voor veel mensen die elders

werken een woongebied. Dit vertaalt zich in een laag werk-

loosheidspercentage van 6,3%, terwijl de netto arbeidspar-

ticipatie met ruim 67% hoger ligt dan gemiddeld. De werk-

gelegenheid in de regio staat nog wel onder druk en een

groot faillissement als dat van Imtech helpt daarbij niet. In

de bouw is bijvoorbeeld 30% van de werkgelegenheid ver-

dwenen sinds 2008 en dit komt slechts mondjesmaat terug

in een toenemend aantal ZZP-ers dat wordt ingehuurd.

Toch is de verwachting dat bij het huidige groeiniveau er in

2016 banengroei zal zijn en de werkloosheid iets kan dalen.

Economische positie Oost-Zuid-Holland 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Hoger Lager

Werkloosheid Hoger Hoger

Economische groei Oost-Zuid-Holland

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Oost-Zuid-Holland

Nederland

Page 54: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 54 Regio’s in 2016 / december 2015

Gunstig tij groei, ondernemerschap als middel

Het momentum voor de Rotterdamse eco-

nomie is goed. De regio staat in de belang-

stelling en er is meer aandacht voor onder-

nemerschap. In 2016 groeit de economie

naar verwachting met 2,7%.

De matige groei van de internationale han-

del wordt volgend jaar gecompenseerd

door groei van de binnenlandse markt.

De werkloosheid is een blijvend aandachts-

punt voor de regio.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Groot-Rijnmond

Groei ondanks internationale volatiliteit De economie van Groot-Rijnmond heeft het juiste spoor

weer opgepakt. Naar verwachting is er in 2015 een boven-

gemiddelde 2,7% groei en kan dit tempo ook in 2016 wor-

den vastgehouden (figuur). Naast een beduidend sterkere

bijdrage van consumenten die hun koopkracht volgend jaar

naar verhouding sterk zien stijgen, draagt de ommekeer in

de aan invloed winnende zakelijke diensten (waaronder

bijvoorbeeld ook veel architectenbureaus en internetbedrij-

ven) hieraan stevig bij (+ 4% in 2016). In de havengerela-

teerde bedrijvigheid is het beeld meer verdeeld. Waar de

(chemische) industrie blijft kampen met een matige ont-

wikkeling, wordt er in 2016 tegelijkertijd weer geïnvesteerd

in de sites van Exxon en Shell Pernis en presteren handels–

en logistieke bedrijven goed. Het afgelopen jaar was voor

de beeldbepalende grondstofprijzen en internationale han-

del wisselend. Waar de beweeglijkheid naar verwachting

blijft, zal de wereldhandel (en de containeroverslag) meer

ruimte krijgen voor groei, wat voor de regio gunstig is.

Positieve ’vibe’ in Rotterdam houdt stand Het ondernemersklimaat in de regio zit structureel in de lift.

Mede door ‘startershubs’ in de Marconitoren en in de RDM-

loods in combinatie met de komst van het Cambridge inno-

vation center en Port XL heerst er meer een sfeer van kan-

sen dan in het verleden en dat helpt de economie.

Werkloosheid blijft een aandachtspunt De regio Groot-Rijnmond kampt met een hoge werkloos-

heid. In 2014 bedroeg deze in de regio 9,5% en in de stad

Rotterdam zelfs 12,6%. Hoewel het aantal banen in 2014

nog terugliep, vertoont het aanbod in 2015 tekenen van

verbetering met een groeiend aantal vacatures. Naar ver-

wachting zal de werkloosheid in 2016 licht dalen. Het ba-

nenaanbod in Groot-Rijnmond is de afgelopen jaren opge-

schud. Deze verschuiving is zichtbaar in de haven, waar de

vraag naar werknemers verandert. Grote uitdaging blijft om

het aanbod daarop te laten aansluiten en ervoor te zorgen

dat de aansluiting er ook tijdens de loopbaan blijft.

Economische positie Groot Rijnmond 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Gelijk Hoger

Werkloosheid Hoger Hoger

Economische groei Groot-Rijnmond

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Groot-Rijnmond

Nederland

Page 55: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 55 Regio’s in 2016 / december 2015

Verdeeld beeld in de maaksectoren

Zuidoost Zuid-Holland kan verder herstel

van de economie tegemoet zien in 2016, al

ligt het tempo iets lager dan een jaar eer-

der.

De regio drijft voor een belangrijk deel op de

bouw en industrie. Terwijl de bouw in 2016

opnieuw fors herstel vertoont, groeit de in-

dustrie (waaronder de scheepsbouw)

mondjesmaat. De lage olieprijs is een druk-

kende factor.

De werkloosheid stijgt niet meer en blijft in

2016 ondergemiddeld.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Zuidoost Zuid-Holland

Zuidoost Zuid-Holland zet de koers voort De economie van de regio Zuidoost Zuid-Holland zal in

2016 naar verwachting 2,5% groeien. Dit is vergelijkbaar

met het landelijk gemiddelde. De regio ziet de groei daar-

mee iets afzwakken in vergelijking met 2015, wat onder-

meer komt doordat bedrijven eerder sterk profiteerden van

inhaalvraag in de bouw. In 2016 doet de bouwproductie

een stapje terug, maar blijft met 4% groei flink bijdragen

aan de economische groei. Naast de bouw is de industrie

en watergebonden bedrijvigheid kenmerkend voor de eco-

nomie in de regio rond Gorinchem en de Drechtsteden.

Naast chemische industrie zoals DuPont (Dordrecht) telt de

regio nog altijd veel bedrijven in de maakindustrie, zoals

bijvoorbeeld in de scheepsbouw (IHC, Damen Shipyards),

maar ook Fokker Technologies (Papendrecht) en vele mid-

delgrote bedrijven (waaronder toeleveranciers) zoals Van

Aalst Group uit Dordrecht. Door de negatieve invloed van

de lage olieprijs is het beeld in de industrie verdeeld met

per saldo lichte groei (1%). Ook de binnenvaart heeft een

belangrijke basis in de regio. Na moeilijke jaren en het voor-

deel van het laag water gaat het hier financieel beter. De

regio vervult al met al een belangrijke ‘back bone’ functie

van de Rotterdamse haven en zou in 2016 wat dat betreft

ook mee moeten kunnen profiteren van de weer aantrek-

kende wereldhandel.

Werkloosheid ondergemiddeld De regio Zuidoost Zuid-Holland kent een lagere werkloos-

heid dan gemiddeld (6,7%). Net als elders is de werkloos-

heid de afgelopen jaren fors opgelopen, maar dat geldt niet

overal. Zo is de werkgelegenheid bij een belangrijk bedrijf

als Damen Shipyards de afgelopen jaren juist met honder-

den arbeidsplaatsen (vooral kantoorpersoneel) uitgebreid.

In het algemeen is technologische vooruitgang een uitda-

ging voor de regionale arbeidsmarkt en leidt dit ook tot een

heel andere behoefte aan werknemers. Ook flexibilisering

en inhuur uit het buitenland is vanwege de cyclische aard

van het bedrijfsleven een voelbare trend. Al met al is de

werkloosheid naar verwachting over het hoogtepunt heen

en is er voor 2016 een lichte daling te verwachten.

Economische positie Zuidoost Zuid-Holland 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Lager Gelijk

Werkloosheid Lager Lager

Economische groei Zuidoost Zuid-Holland

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Zuidoost-Zuid-Holland

Nederland

Page 56: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

Zeeland

Zeeuwse Eilanden

Zeeuws-Vlaanderen

Page 57: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 57 Regio’s in 2016 / december 2015

Energiesector is onzekere factor

De Zeeuwse economie groeit in 2016 naar

verwachting met 1,9%. De groei blijft achter

bij de landelijke groei van 2,5%. De Zeeuwse

Eilanden en Zeeuws-Vlaanderen ontlopen

elkaar niet veel qua ontwikkeling.

Vrijwel alle sectoren in de regio profiteren

van de opgaande conjunctuur. De Zeeuwse

energiesector kampt echter met structurele

verschuivingen en gaat een onzekere perio-

de tegemoet.

De werkloosheid daalt tot onder de 5% en

blijft het laagst van Nederland. Hoewel de

beroepsbevolking veroudert, blijft de partici-

patie op de arbeidsmarkt op peil.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

Zeeland

Groei Zeeuwse economie versnelt niet verder De economische groei in Zeeland bedraagt in 2016 naar

verwachting 1,9%. De Zeeuwse economie moet daardoor

wat terrein prijs geven op de landelijke ontwikkeling (2,5%).

In alle belangrijke sectoren, op de zorg na, is echter wel

sprake van groei. Dat de industriële productie slechts ge-

matigd groeit en juist de zakelijke dienstverlening de eco-

nomie aanjaagt is voor het groeitempo in Zeeland ongun-

stig. De industrie is regionaal namelijk oververtegenwoor-

digd en het belang van de zakelijke dienstverlening is rela-

tief klein. De omvang van de Zeeuwse economie is in 2014

ruim € 11,5 miljard, een aandeel van 1,7% in de nationale

economie.

Werkloosheid daalt licht en blijft laag Zeeland heeft al jaren het laagste werkloosheidspercenta-

ge van ons land. De Zeeuwse beroepsbevolking is stabiel. In

tegenstelling tot landelijk neemt de vraag naar werk daar-

door niet toe. De verhouding tussen het aantal werkende

Zeeuwen en het totale aantal Zeeuwen bleef de afgelopen

jaren redelijk op peil. Landelijk was sprake van een verslech-

tering. Het genereren van extra werkgelegenheid in

Zeeland is vooral noodzakelijk om de regio aantrekkelijk en

concurrerend te houden en veel minder om de werkloos-

heid terug te dringen.

Energiesector is onzekere factor Op meerdere vlakken is de energiesector een onzekere fac-

tor voor de Zeeuwse economie. In eerste instantie komt dit

door de beoogde verschuiving in de energiemarkt van fos-

siel naar hernieuwbaar. Momenteel zorgt dit er echter ook

voor dat relatief schone gascentrales hevige concurrentie

van kolencentrales ondervinden. Als gevolg van het Ener-

gieakkoord is de verouderde kolencentrale bij Borsele in-

middels gesloten. Daarnaast gaat Delta, met 3.000 werkne-

mers een belangrijke werkgever, een onzekere toekomst

tegemoet nu het energieproductie en netbeheer moet

splitsen. Overname door een grotere branchegenoot heeft

impact op de werkgelegenheid. Daarnaast wordt momen-

teel onderzocht wat de opties voor Delta’s kerncentrale zijn.

Ramingen economie Zeeland

2015 2016

Economische groei 1,6% 1,9%

Werkloosheid 5,2% 4,9%

Economische groei Zeeland

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Zeeland

Nederland

Page 58: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 58 Regio’s in 2016 / december 2015

Groeitempo blijft gelijk

Het groeitempo van de economie blijft met

1,9% nagenoeg gelijk aan 2015. De Zeeuw-

se Eilanden blijven daarmee achter bij het

merendeel van de Nederlandse regio’s.

Vrijwel alle sectoren groeien in 2016. Met

name in de bouw en zakelijke dienstverle-

ning is de groei fors. De zakelijke dienstver-

lening is in de regio echter relatief klein.

Met Delta als grote werkgever in de regio

betekent de onzekerheid in de energiesec-

tor dat de werkgelegenheid op termijn on-

der druk kan komen te staan.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

Zeeuwse Eilanden

Groeitempo blijft op gelijk niveau in 2016 Naar verwachting komt de economische groei voor het

tweede jaar op rij rond de 2% uit. Met een groeitempo van

1,9% in 2016 blijft de economisch ontwikkeling in de

Zeeuwse Eilanden iets achter bij het landelijke tempo. De

oorzaak ligt in de samenstelling van de regionale economie

en de lagere bevolkingsgroei. In de regio hebben productie-

sectoren (en dan vooral de agrarische sector, industrie en

energie) een relatief groot aandeel en is het belang van de

zakelijke en financiële dienstverlening relatief klein. De

dienstverlening is momenteel een sterke motor voor de

nationale economie. De productiesectoren groeien gema-

tigd. De uitzondering daarop is de bouw, voornamelijk door

de gestegen vraag naar nieuwbouwwoningen.

Arbeidsmarkt wordt geleidelijk krapper In 2014 lag de werkloosheid op de Zeeuwse Eilanden onder

de 5,5% (landelijk 7,4%). Naar verwachting daalt de werk-

loosheid in de regio in 2016 tot onder de 5%. Ruim 3.700

pensioengerechtigden verlaten de arbeidsmarkt, dat is re-

latief meer dan in andere regio’s. De keerzijde van een ver-

grijzende beroepsbevolking en dalende werkloosheid is dat

het voor Zeeuwse werkgevers lastiger wordt om voor speci-

alistische functies geschikte kandidaten te vinden.

Havens trekken nieuwe activiteiten aan De ruimte en mogelijkheden in de Zeeuwse havens trekken

nieuwe bedrijvigheid en werkgelegenheid naar de regio. De

komst van het Korps Mariniers naar Vlissingen brengt meer

met zich mee dan 1.800 mariniers. De aanbesteding van de

nieuwe kazerne leidt op korte termijn tot meer activiteit

voor de bouw en vanaf de openingsdatum ook voor facili-

taire dienstverleners. Ook de havenactiviteiten op het ge-

bied van food groeien: zo kwam Chiquita begin 2015 met

de overslag van bananen naar Vlissingen en gaan sinds

kort ook de uien uit de regio direct naar Afrika in plaats van

via Rotterdam of Antwerpen.

Economische positie Zeeuwse Eilanden 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Gelijk Lager

Werkloosheid Gelijk Lager

Economische groei Zeeuwse Eilanden

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Zeeuwse Eilanden

Nederland

Page 59: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 59 Regio’s in 2016 / december 2015

Economie schakelt tandje bij

In Zeeuws-Vlaanderen groeit de economie

in 2016 naar verwachting met 1,7%.

De regionale arbeidsmarkt is relatief klein.

De beroepsbevolking bestaat uit iets meer

dan 50.000 personen en is de afgelopen ja-

ren stabiel. De werkloosheid is laag en daalt

verder in 2016.

De industrie, en dan vooral de chemie, zijn

zeer bepalend voor de regionale economie.

De groei in de chemie is beperkt, maar net

als een aantal andere bedrijfstakken in de

regio is de sector is wel gebaat bij de lagere

olieprijzen.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

Zeeuws-Vlaanderen

Economische groei zet door De economie in Zeeuws-Vlaanderen schakelt een tandje bij

in 2016 met een verwachte groei van 1,7%. Daarmee be-

hoort Zeeuws-Vlaanderen nog tot de achterblijvers onder

de regio’s, maar de groei maakt wel een flinke sprong ten

opzichte van 2015. In alle marktsectoren is sprake van

groei, veel ondernemers zullen dat in hun omzet merken.

Dat de economie zich minder sterk ontwikkelt dan landelijk

komt door de sectorale en demografische samenstelling

van de regio. Ondanks de stijging van het aantal Vlaamse

én Poolse inwoners krimpt de bevolking. Daarmee verdwijnt

een deel van het draagvlak onder de economische groei.

Daarnaast kent Zeeuws-Vlaanderen relatief weinig activi-

teit in de snelgroeiende zakelijke diensten en groothandel.

Arbeidsmarkt op kantelpunt De komende jaren kent Zeeuws-Vlaanderen ieder jaar

1.500 personen die de pensioenleeftijd bereiken. De in-

stroom van jongeren op de arbeidsmarkt is lager wat po-

tentiële krimp van de beroepsbevolking betekent. Migratie

kan tegenwicht bieden en het draagvlak onder de regionale

economie vergroten. De focus van veel Vlamingen die naar

Zeeuws-Vlaanderen verhuizen, blijft wat betreft werk ech-

ter wel op de regio’s Antwerpen en Gent.

Lage olieprijzen overwegend positief voor economie Voor het regionaal prominente chemieconcern Dow Chemi-

cal betekenen de lage olieprijzen lagere grondstofkosten en

een hogere winstgevendheid. Ook voor de transportsector

is het in principe gunstig. Wegtransporteurs zijn doorgaans

eerder in staat om van prijsdalingen te profiteren dan de

scheepvaart, waar vaak met termijncontracten wordt ge-

werkt. Ook de bezettingsgraad in de tankopslag is momen-

teel zeer hoog. Voor de offshore sector is het ongunstig.

Ten slotte houden consumenten aan de pomp geld over,

dat vervolgens zijn weg kan vinden naar andere goederen

en diensten.

Economische positie Zeeuws Vlaanderen 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Gelijk Lager

Werkloosheid Gelijk Lager

Economische groei Zeeuws-Vlaanderen

-2,5%

0,0%

2,5%

5,0%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Zeeuws-Vlaanderen

Nederland

Page 60: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

Noord-Brabant

West-Brabant

Midden-Brabant

Noordoost-Brabant

Zuidoost-Brabant

Page 61: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 61 Regio’s in 2016 / december 2015

Economische motor blijft goed draaien

De economie in Noord-Brabant profiteert

van de breed gedragen groei. De verwachte

groei van 2,6% ligt net boven het landelijk

gemiddelde.

De werkloosheid loopt verder terug tot net

boven de 6%. De hoge werkloosheid onder

ouderen is een aandachtspunt.

Noord-Brabant is na Zuid-Holland de twee-

de exporteur van in Nederland geprodu-

ceerde goederen. Machines en transport-

middelen vormen de belangrijkste compo-

nent.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

Noord-Brabant

Binnenlandse markt stimulans voor groei De motor van de Brabantse economie is goed op gang en

de groei in 2016 bedraagt naar verwachting 2,6%. Met een

omvang van meer dan 100 miljard euro vertegenwoordigt

de Brabantse economie 15% van het landelijke totaal. De

sterkere groei in de afgelopen jaren heeft er mede voor

gezorgd dat het BBP per inwoner sneller is toegenomen dan

landelijk. De basis onder de economie is breed, waarbij

vooral de industrie een bovengemiddeld gewicht in de

schaal legt. Op momenten dat de industrie groeit, profiteert

Brabant relatief sterk. Momenteel zijn het echter vooral op

het binnenland gerichte sectoren zoals bouw, horeca en

zakelijke dienstverlening die de groei aanjagen. De gema-

tigde groei in de industrie maakt dat de voorsprong van

Noord-Brabant wat kleiner is dan in 2014 en 2015.

Werkloosheid loopt geleidelijk terug Al ruim tien jaar ligt de Brabantse werkloosheid onder het

landelijke niveau. Dat blijft in 2016 naar verwachting ook

zo. De Brabantse arbeidsmarkt wordt wel in bovengemid-

delde mate blootgesteld aan technologische veranderin-

gen. Dit komt omdat Noord-Brabant een hoge concentratie

kent van sectoren die te maken hebben met nieuwe tech-

nologie. Dit vraagt aanpassingsvermogen van bedrijven,

werknemers en organisaties en maakt het uitermate be-

langrijk om te investeren in kennis en vaardigheden.

Made in Brabant Het bedrijfsleven in Brabant is in sterke mate gericht op het

buitenland. Ruim één op de tien bedrijven importeert of

exporteert. De totale exportwaarde van Nederlandse goe-

deren die via Brabantse de wereld in gaan is 36 miljard eu-

ro. De uitvoer van machines (o.a. ASML) en transportmidde-

len (o.a. DAF Trucks) is de belangrijkste pijler. Dat maakt

Noord-Brabant samen met Zuid-Holland tot de exportkam-

pioenen onder de provincies. Dat de economische groei

van afzetmarkten buiten Europa wat afkoelt, zoals in China,

is een aandachtspunt voor het regionale bedrijfsleven.

Ramingen economie Noord-Brabant

2015 2016

Economische groei 2,6% 2,6%

Werkloosheid 6,7% 6,1%

Economische groei Noord-Brabant

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Noord-Brabant

Nederland

Page 62: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 62 Regio’s in 2016 / december 2015

West-Brabant verzilvert economische potentie

West-Brabant heeft in 2016 goede papieren

om bij de sterkst groeiende regio’s te horen.

De verwachte groei is 3,1%.

De regionale arbeidsmarkt herstelt, er ko-

men weer banen bij maar het aantal werk-

zoekenden stijgt ook. De werkloosheid loopt

geleidelijk terug. De sterke groei in 2016

geeft op termijn een impuls aan de werkge-

legenheid.

De groothandel is sterk in de regio en profi-

teert van toename van de export, stijging

van de consumptie en hogere investeringen

bij bedrijven.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

West-Brabant

Opleving na lichte groeivertraging De economische groei in West-Brabant komt naar ver-

wachting uit op 3,1% in 2016. Het herstel is breed, alle sec-

toren behalve de zorg groeien in 2016. Bouw, groothandel,

transport en zakelijke dienstverlening zijn de sterkste groei-

ers. Al die sectoren zijn regionaal sterker aanwezig dan het

landelijk gemiddelde en dat werkt positief door op de groei-

verwachting. De industrie is regionaal ook van groot belang.

De voedingsmiddelenindustrie groeit naar verwachting voor

het zesde jaar op rij. De chemie ondervindt internationaal

veel concurrentie. Daar staat tegenover dat de gedaalde

olieprijzen de winstgevendheid in de branche opstuwen. De

sluiting van de fabriek van Philip Morris drukte de regionale

economie in 2015, in 2016 verdwijnt dit effect uit de cijfers.

Werk aan de winkel op de arbeidsmarkt De werkloosheid in West-Brabant ligt in 2016 waarschijnlijk

iets boven het landelijke niveau van 6,6%. Het tempo van

de banengroei is gematigd en tegelijkertijd bieden steeds

meer mensen zich weer aan op de arbeidsmarkt. De kans

op het vinden van een baan verschilt daarbij sterk. Landelijk

en regionaal is er sprake van een steeds grotere groep

langdurig werklozen. In West-Brabant vormen werkzoeken-

den die al meer dan vier jaar staan ingeschreven bijna 13%

van het totale aantal niet-werkende werkzoekenden. Hun

aantal is in ruim anderhalf jaar tijd verdrievoudigd en de

uitstroom uit deze groep is gering. Het zijn vooral mensen

die kort zonder werk hebben gezeten die, in eerste instantie

via flexibele contracten, meeprofiteren van de verbetering

op de arbeidsmarkt.

Groothandel geeft gas Dankzij een verbreding van het economisch herstel is de

groothandel een aanjager van de groei in de regio. De drie

grote drivers van de groothandel ontwikkelen zich gunstig:

de export neemt toe, de consumptie stijgt (mede dankzij de

aangekondigde lastenverlichtingen) en de investeringen

vertonen ook duidelijk herstel in 2015 en 2016.

Economische positie West-Brabant 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Hoger Hoger

Werkloosheid Hoger Hoger

Economische groei West-Brabant

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

5%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

West-Brabant

Nederland

Page 63: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 63 Regio’s in 2016 / december 2015

Regio volgt landelijke groei in 2016

Midden-Brabant continueert de economi-

sche groei van 2,5% in 2016 en zit daarmee

op het landelijk gemiddelde.

Alle sectoren behalve de zorg groeien. De

regionale groothandel draagt sterk bij. Zo

profiteren groothandels van bouwmateria-

len van het herstel op de woningmarkt en

handelaren in consumentenproducten van

de consumptiegroei in Nederland en West-

Europa.

De arbeidsmarkt herstelt, naar verwachting

daalt de werkloosheid. Het aantal werkzoe-

kenden is in een jaar tijd echter relatief

sterk gestegen en het aantal vacatures is

minder toegenomen dan landelijk.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

Midden-Brabant

Economische groei op landelijk gemiddelde De economische groei in Midden-Brabant zet duidelijk door

in 2016 en bedraagt 2,5%. De toenemende vraag naar pro-

ducten en diensten levert ondernemers in alle marksecto-

ren een gunstiger perspectief op. Groothandels zijn boven-

gemiddeld aanwezig in het gebied en zij profiteren van de

combinatie van een toenemende export, stijgende con-

sumptie en aantrekkende investeringen. Andere sectoren

die goed draaien zijn de bouw en zakelijke dienstverlening.

De bouw profiteert van de sterk gestegen vraag naar

nieuwbouw terwijl bij dienstverleners vooral de flexbranche

het tij mee heeft. De zorg groeit voor het tweede jaar op rij

niet. In Midden-Brabant is de sector goed voor 10% van de

economie en levert 15% van de werkgelegenheid. De ver-

wachting is dat dit belang in 2016 licht daalt.

Meer vacatures, maar ook meer werkzoekenden De werkloosheid in Midden-Brabant komt in 2016 naar ver-

wachting uit rond het landelijke niveau van 6,6%. Ten op-

zichte van 2014 noteert het UWV in oktober een duidelijke

stijging van het aantal vacatures (+24%), maar die toena-

me is minder sterk dan landelijk (+30%). Tegelijkertijd is het

aantal werkzoekenden meer toegenomen dan landelijk. Dit

komt onder andere door verlies van banen in de zorg en

omdat jongeren die eerder kozen om langer te studeren

zich nu wel actief op de arbeidsmarkt begeven. Tegenover

banenverlies staat ook banengroei, bijvoorbeeld bij bouw-

bedrijven die in groten getale weer ervaren personeel aan-

trekken. De ontwikkeling van nieuwe vakantiewoningen bij

de Efteling creëert in 2016 tijdens de bouw en na realisatie

in 2017 ook veel nieuwe werkgelegenheid. Het aantal nieu-

we vacatures piekte in oktober 2015 op ruim 3.750, een

jaar eerder waren dat er nog 2.500. De arbeidsmarkt voor

mensen met een IT-achtergrond is regionaal relatief gun-

stig. Voor elke vacature in de transportsector zijn er naar

verhouding ook veel gegadigden.

Economische positie Midden-Brabant 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Lager Gelijk

Werkloosheid Hoger Gelijk

Economische groei Midden-Brabant

-4%

-2%

0%

2%

4%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Midden-Brabant

Nederland

Page 64: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 64 Regio’s in 2016 / december 2015

Stabiele factor binnen Brabant

Noordoost-Brabant heeft in 2016 een eco-

nomische groei van 2,3% in het vooruitzicht.

Daarmee presteert de regionale economie

net iets minder dan de andere Brabantse

regio’s.

De ontwikkeling op de arbeidsmarkt is rela-

tief gunstig. Het aantal vacatures stijgt snel-

ler dan landelijk en het aantal mensen dat

op zoek is naar werk neemt juist iets minder

snel toe.

De werkloosheid in de regio loopt naar ver-

wachting terug tot onder de 6%.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

Noordoost-Brabant

Economisch sterk maar zonder grote uitschieters De economische ontwikkeling in Noordoost-Brabant kent

minder sterke pieken en dalen dan in de andere Brabantse

regio’s. De groei in het gebied rondom Den Bosch, Uden,

Veghel, Oss bedraagt in 2016 2,3%. De regio is daarmee

een goede middenmoter. Voor de regionale foodsector is

het gunstig dat de (Europese) consument in de winkel en

de horeca weer meer besteedt. De groei in andere sectoren

zoals bouw, groothandel en zakelijke dienstverlening is mo-

menteel een sterkere drijfveer dan de lichte productietoe-

name in de industrie. Verschillende grote facilitaire dienst-

verleners in de regio profiteren in 2015 en 2016 van het

bredere economische herstel. Typerend in de bouw is dat

de resultaten bij woningbouwers goed zijn, terwijl bedrijven

in de infrasector en utiliteitsbouw de orders nog niet sterk

zien toenemen. Het in Rosmalen gevestigde Heijmans is in

beide markten actief en ondervindt die tweedeling ook in

de praktijk.

Werkloosheid loopt terug tot onder de 6% De beroepsbevolking in Noordoost-Brabant bestaat uit

350.000 personen. Belangrijkste werkgevers zijn de zorg,

zakelijke dienstverlening en detailhandel. Gezamenlijk zijn

deze drie sectoren goed voor ruim een derde van de werk-

gelegenheid. De werkgelegenheid herstelt. Zo stonden er

eind oktober 2015 ruim 3.900 vacatures open. Dat is dui-

zend meer dan een jaar eerder. Het aantal nieuwe vacatu-

res neemt iedere maand fors toe en dat is hoopgevend

voor werkzoekenden. Door de positievere geluiden op de

arbeidsmarkt gaan ook meer mensen weer actief op zoek

naar werk. In Noordoost-Brabant groeit hun aantal echter

iets minder sterk dan landelijk. Al met al loopt de werkloos-

heid in de regio terug en komt deze mogelijk voor het eerst

sinds 2013 weer onder de 6% uit. Daarmee doet Noordoost

-Brabant het beter dan het landelijk gemiddelde.

Economische positie Noordoost-Brabant 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Lager Gelijk

Werkloosheid Lager Lager

Economische groei Noordoost-Brabant

-4%

-2%

0%

2%

4%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Noordoost-Brabant

Nederland

Page 65: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 65 Regio’s in 2016 / december 2015

Van economische koploper naar subtopper

De groei in Zuidoost-Brabant is solide, voor

het derde jaar op rij groeit de regionale eco-

nomie met meer dan 2%.

De voorsprong van de regio op het landelij-

ke groeipad is beperkt. Dit komt vooral van-

wege de gematigde groei in de industrie die

in Zuidoost-Brabant een dominante positie

in de economie heeft.

Op de arbeidsmarkt zijn er flink meer vaca-

tures. De positieve geluiden trekken ook

meer mensen aan die weer willen werken.

De werkloosheid daalt tot circa 6%, maar de

groep langdurig werklozen is fors toegeno-

men.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

Zuidoost-Brabant

Economische groei versnelt niet verder De economie in Zuidoost-Brabant blijft goed draaien in

2016 met een groei van 2,6%. Anders dan in andere regio’s,

met name in de Randstad, weet de regionale economie

vooralsnog niet verder te versnellen. Dit heeft vooral met

de stand van zaken in de industrie te maken en het feit dat

de sector goed is voor ruim een kwart van de regionale

economie. De groeivertraging in China en de afkoeling van

de Duitse industrie drukken de vraag naar industriële pro-

ducten. De gunstigere omstandigheden op de binnenland-

se markt kunnen dit niet compenseren. Tegelijkertijd zijn er

een hoop andere sectoren die weer op stoom komen. Zake-

lijke dienstverleners groeien en software bedrijven profite-

ren van het aantrekken van de bedrijfsinvesteringen. Soft-

ware wordt een steeds belangrijkere asset. Het stijgende

gebruik van software in machines is een goed voorbeeld.

De bedrijven in het High Tech Software cluster in de Brain-

port spelen daar op in.

Arbeidsmarkt kent twee gezichten De sterkere economische groei in de afgelopen jaren ver-

taalt zich door op de arbeidsmarkt. Zuidoost-Brabant kent

in 2015 een veel sterkere stijging van het aantal vacatures

dan landelijk. Tussen oktober 2014 en oktober 2015 nam

het aantal vacatures regionaal met 33% toe, in Nederland

als geheel was de groei 23%. Jongeren en hoger opgelei-

den vinden daardoor veel makkelijker een baan dan in

voorgaande jaren. Ondertussen neemt het aantal werkzoe-

kenden dat bij het UWV staat ingeschreven ook toe. In het

grootste deel van die groep zit veel dynamiek. Het aandeel

van langdurig werklozen is echter ook flink toegenomen. In

Zuidoost-Brabant maken de bijna 10.000 werkzoekenden

die al meer dan vier jaar staan ingeschreven in oktober

ruim 21% uit van het totaal aantal werkzoekenden

(landelijk 18%). Het gaat daarbij om mensen met een forse

afstand tot de arbeidsmarkt, voor wie het ondanks het eco-

nomisch herstel toch zeer lastig is om een baan te vinden.

Economische positie Zuidoost-Brabant 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Gelijk Gelijk

Werkloosheid Lager Lager

Economische groei Zuidoost-Brabant

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Zuidoost-Brabant

Nederland

Page 66: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

Limburg

Noord-Limburg

Midden-Limburg

Zuid-Limburg

Page 67: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 67 Regio’s in 2016 / december 2015

Economische groei versnelt nauwelijks

De Limburgse economie groeit naar ver-

wachting met 1,8% in 2016. De provincie

raakt daarmee wat achter op het landelijke

groeipad.

Het zijn vooral de op het binnenland gerich-

te sectoren die groeien, terwijl Limburgse

bedrijven juist sterk op het buitenland zijn

gericht.

De werkloosheid daalt tot 6,4% in 2016 en is

daarmee praktisch gelijk aan het landelijke

niveau.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

Limburg

Binnenlandse markt is leidend in 2016 De Limburgse economie weet nauwelijks te versnellen in

2016 en de groei komt naar verwachting uit op 1,8%. In

2015 en 2016 zijn het vooral de op het binnenland gerichte

sectoren die de economische groei aanwakkeren. Het regi-

onale belang van zakelijke diensten is naar verhouding

klein, terwijl dienstverleners in de huidige periode juist weer

stevig groeien. Exporterend Limburg ondervindt last van de

groeivertraging in China en de afkoeling van de Duitse indu-

striële productie. Limburg kent naar verhouding de meeste

bedrijven die handelen met het buitenland. Chemische pro-

ducten vormen de belangrijkste exportcategorie met indu-

striële producten (van muziekinstrumenten tot auto-

onderdelen) als goede tweede. Noord– en Midden-Limburg

kennen de meeste dynamiek, in Zuid-Limburg wordt de

groei het meest gedrukt door krimp en vergrijzing.

Bijna helft van Limburgse werkzoekenden is 50+ De gemiddelde werkloosheid in Limburg daalt in 2016

naar verwachting tot 6,4%, iets onder het landelijke gemid-

delde. Bij een gelijkblijvende beroepsbevolking van ruim

560.000 personen stijgt het aantal werkzame Limburgers

licht. Er komen meer vacatures beschikbaar, in oktober

stonden er in Limburg ruim 5.500 open volgens het UWV.

De vraag naar werk neemt echter ook toe. Van ouderen die

langer door moeten werken en van jongeren die zich in

toenemende mate (weer) melden op de arbeidsmarkt. De

gemiddelde leeftijd van een werkzoekende in Limburg is

hoger dan landelijk. Bijna 45% van hen is 50+ en het belang

van die groep neemt snel toe. Opvallend is dat deze groep

in Noord– en Midden-Limburg relatief groter is, ondanks dat

het zuiden sterker is vergrijsd. Voor Zuid-Limburg geldt dat

de instroom van studenten voor een sterkere instroom van

jongeren zorgt. Om mee te komen in een steeds verder

digitaliserende, en in sommige gevallen robotiserende, ar-

beidsmarkt zullen oudere werknemers en werkzoekenden

nieuwe vaardigheden moeten blijven ontwikkelen. Zowel

werknemers, het bedrijfsleven als overheid en onderwijs

hebben daarbij een gedeeld belang.

Ramingen economie Limburg

2015 2016

Economische groei 1,7% 1,8%

Werkloosheid 6,7% 6,4%

Economische groei Limburg

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Limburg

Nederland

Page 68: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 68 Regio’s in 2016 / december 2015

Voor derde jaar op rij groeit economie 2%

Noord-Limburg is de snelst groeiende Lim-

burgse regio. Desondanks ligt de verwachte

groei (2,0%) onder het landelijk gemiddelde.

Bedrijven in de groothandel, transport en

logistieke diensten zijn goed voor 15% van

de regionale economie en hebben de weg

naar voren weer gevonden.

De arbeidsmarkt lijkt zich gunstig te ontwik-

kelen. Het aantal vacatures stijgt sterk, ter-

wijl het aantal werkzoekenden beperkt toe-

neemt. Als gevolg daarvan daalt de werk-

loosheid relatief snel.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

Noord-Limburg

Noord-Limburg heeft basis op orde De economische groei in Noord-Limburg komt in 2016 voor

het derde jaar op rij uit op 2,0%. Zo stabiel presteren slechts

weinig andere Nederlandse regio’s en die ontwikkeling wijst

erop dat het met de basis in Noord-Limburg goed zit. Het

fundament ligt voor een belangrijk deel in de groothandel

en het transport, samen goed voor 15% van de economie.

De komst van twee nieuwe distributiecentra van Groep

Heylen, één voor e-commerce en één voor de groente en

fruit producten van handelshuis Frankort & Koning, is een

nieuwe bevestiging van de handelsfunctie. Verder is het

belang van de agrarische sector groot en realiseert deze

sector vrijwel ieder jaar een groei van circa 1%. Zakelijke

dienstverleners zijn minder goed vertegenwoordigd in

Noord-Limburg. De opleving in deze grote sector legt in de

regio dan ook minder gewicht in de schaal dan elders.

Flinke groei van het aantal vacatures De werkloosheid in Noord-Limburg lijkt goed op weg om in

2016 tot onder de 6,5% te dalen. De regionale arbeids-

markt bestaat uit 150.000 personen en voor het niet-

werkende deel neemt de baankans toe. Het aantal vacatu-

res steeg in een jaar tijd met ruim 50% (landelijk +30%).

Iedere maand worden er inmiddels tussen de 1.500 en

2.000 nieuwe vacatures bij het UWV gemeld. Door die hoe-

veelheid nieuwe baankansen neemt het aantal werkzoe-

kenden minder snel toe dan elders in het land. Versnelling

van de banengroei in functies waar ervaren ouderen nodig

zijn, blijft echter wel noodzakelijk. Een groot deel van de

werkzoekenden in de regio is ouder en al geruime tijd op

zoek naar werk. Juist ouderen ondervinden er last van dat

bedrijven vaak op zoek zijn naar jonge flexibele krachten.

De bouw is hierop een uitzondering, hier is juist zichtbaar

dat oudere ervaren krachten in trek zijn, omdat zij vanaf

dag een weten wat er van hen verwacht wordt.

Economische positie Noord-Limburg 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Hoger Lager

Werkloosheid Lager Lager

Economische groei Noord-Limburg

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Noord-Limburg

Nederland

Page 69: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 69 Regio’s in 2016 / december 2015

Groeitempo blijft gelijk

De economische activiteit in Midden-

Limburg stijgt met 1,9% in 2016. Ten op-

zichte van het 2015 blijft het verwachte

groeitempo gelijk.

De maakindustrie is een belangrijke pijler

onder de regionale economie. Binnen de

industrie profiteren bedrijven die zich rich-

ten op de binnenlandse markt, zoals produ-

centen van bouwmaterialen, sterker dan

bedrijven die overwegend exporteren.

De werkloosheid daalt richting de 6% in

2016 door de gunstige ontwikkeling van het

aantal vacatures en de gematigde groei van

het aantal werkzoekenden.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

Midden-Limburg

Boost in de bouw gunstig voor de regio De economie van Midden-Limburg schakelt in 2016 nog

niet naar een volgende versnelling. De groei komt naar ver-

wachting uit op 1,9% en de regio verliest wat terrein op het

landelijke groeipad. Dat komt vooral door de beperkte aan-

wezigheid van de snel groeiende zakelijke dienstverlening

en de lage bevolkingsgroei. Ook de industrie draagt in 2016

maar in beperkte mate bij aan de economische groei. Ge-

middeld genomen zien bedrijven die exporteren een gema-

tigde groei tegemoet. Voor producenten en handelaren die

ook aan binnenlandse partijen leveren, zoals Rockwool in

Roermond, is de opleving en verduurzaming van de wo-

ningbouw gunstig. De groei krijgt ook een stimulans omdat

de regio relatief veel bedrijvigheid in de bouw kent. Interna-

tionalisering is een dagelijkse gang van zaken in Midden-

Limburg. Duitsland ligt om de hoek en de regio is populair

bij Duitse dagjesmensen en verblijfstoeristen. Verder staan

Weert en Roermond steeds beter op de kaart bij Chinezen.

In mei deden in een week bijna 5.000 Chinezen het Desig-

ner Outlet aan en in Weert komt een hotel specifiek gericht

op Chinese gasten.

Arbeidsmarkt kan snel verbeteren Midden-Limburg heeft de kleinste arbeidsmarkt van Lim-

burg. De beroepsbevolking bestaat uit 125.000 personen, in

het sterk verstedelijkte Zuid-Limburg is dit ruim twee keer

zo groot. Naar verwachting ligt de werkloosheid in Midden-

Limburg onder het provinciale gemiddelde van 6,4% in

2016. In de afgelopen periode is de participatie van mensen

op de arbeidsmarkt goed op peil gebleven. Landelijk was

juist zichtbaar dat mensen door de hoge werkloosheid wer-

den ontmoedigd om werk te gaan zoeken. Ten opzichte van

andere regio’s zullen in Midden-Limburg minder ontmoe-

digden instromen. Het aantal vacatures, eind oktober ston-

den er bijna 1.200 open, stijgt daarnaast juist sterker dan

landelijk. Door de combinatie van minder sterke instroom

en meer vacatures kan de werkloosheid snel dalen.

Economische positie Midden-Limburg 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Gelijk Lager

Werkloosheid Lager Lager

Economische groei Midden-Limburg

-4%

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Midden-Limburg

Nederland

Page 70: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 70 Regio’s in 2016 / december 2015

Economie blijft achter

De economische groei valt in Zuid-Limburg

voor het vierde jaar op rij lager uit dan in de

andere Limburgse regio’s. De bevolkings-

krimp speelt Zuid-Limburg daarbij parten.

De chemie ondervindt internationaal sterke

concurrentie. Binnen Europa heeft het Ne-

derlandse chemiecluster een sterke positie

en naar verwachting kent de sector een

lichte groei in 2016.

Op de arbeidsmarkt wordt het economisch

herstel gaandeweg zichtbaar. Het aantal

openstaande vacatures neemt toe en de

regionale werkloosheid loopt terug tot on-

der de 7%.

Bron: ING Economisch Bureau

Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

Zuid-Limburg

Sectorstructuur en bevolkingskrimp remmen groei Zuid-Limburg vormt het economisch zwaartepunt van Lim-

burg zowel in termen van economische activiteit als van

werkgelegenheid. De regio groeit echter al langere tijd min-

der sterk dan de rest van Limburg. Met een verwachte groei

van 1,7% blijft het Zuiden voor het vierde jaar op rij achter.

De groeipotentie wordt beperkt door bevolkingskrimp en

ook de sectorsamenstelling werkt niet mee. Hoewel alle

marktsectoren in 2016 groeien, zijn juist de snelgroeiende

sectoren zoals bouw, groothandel, transport en zakelijke

dienstverlening minder sterk aanwezig in de regio. De che-

mie (Chemelot) is van groot belang voor het economische

wel en wee, de sector als geheel groeit naar verwachting

nauwelijks. Het toerisme doet het goed. Maastricht trok

beduidend meer buitenlandse bezoekers in de eerste helft

van 2015 en die trend zet zich naar verwachting door. De

koopkrachtverbetering van Nederlandse consumenten kan

ook een impuls voor het aantal binnenlandse vakanties en

stedentrips betekenen. Een tripje naar Zuid-Limburg voelt

daarbij toch een beetje als een vakantie in het buitenland

voor veel Nederlanders.

Banengroei in het vooruitzicht Traditiegetrouw is de werkloosheid in Zuid-Limburg wat

hoger dan in de andere Limburgse regio’s. Vooral in de ste-

den is de werkloosheid relatief hoog. Door het aanhouden

van het economisch herstel, loopt de werkloosheid naar

verwachting wel terug tot onder de 7%. Momenteel blijft de

regionale ontwikkeling van het aantal vacatures nog wat

achter bij het landelijke beeld. Met ruim 2.700 vacatures op

bijna 35.000 werkzoekenden is er nog lang niet voor ieder-

een een baan die past. De vooruitzichten voor 2016 stem-

men wel hoopvol. VDL-Nedcar is vanaf volgend jaar de eni-

ge productielocatie ter wereld voor de Mini Cabrio. Dat re-

sulteert in een grotere behoefte aan vakmensen in de fa-

briek. Verder wordt er veel verwacht van nieuwe banen op

de Smart Services Campus in Heerlen en zet de banengroei

in de horeca en het toerisme naar verwachting ook door.

Economische positie Zuid-Limburg 2016

Ten opzichte

van provincie

Ten opzichte

van Nederland

Economische groei Lager Lager

Werkloosheid Hoger Hoger

Economische groei Zuid-Limburg

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

2011 2012 2013 2014 2015F 2016F

Zuid-Limburg

Nederland

Page 71: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 71 Regio’s in 2016 / december 2015

Contactpersonen

Regio-econoom Groningen, Friesland en Drenthe Henk van den Brink 06 19303153

Regio-econoom Overijssel, Gelderland en Utrecht Ferdinand Nijboer 06 51852971

Regio-econoom Noord- en Zuid-Holland en Flevoland Rico Luman 06 83648954

Regio-econoom Zeeland, Noord-Brabant en Limburg Thijs Geijer 06 13379743

ING Economisch Bureau

Grootbedrijf & Instellingen Regiodirecteur GB&I Noord-Oost Gerrit Keen 06 55 87 00 25

Regiodirecteur Instellingen Noord-Oost Cees Hendriks 06 55 74 64 10

Districtsdirecteur IJsselland Arnold Hofmeijer 06 27 04 16 12

Districtsdirecteur Noord-Nederland Klaas Jan Hutten 06 54 36 77 46

Districtsdirecteur Oost-Nederland Erik ten Kate 06 55 86 05 91

Regiodirecteur GB&I Noord-West Gijs van Wijgerden 06 55 17 03 80

Regiodirecteur Instellingen Noord-West Gijs de Kruijff 06 50 63 30 25

Districtsdirecteur Amsterdam Reinoud van Helbergen 06 27 08 75 24

Districtsdirecteur Midden Nederland Thomas Eterman 06 30 54 66 23

Districtsdirecteur Noord-Holland Michel van Nieuwland 06 55 39 75 20

Regiodirecteur GB&I Zuid-Oost Paul van Vuuren 06 54 31 26 74

Regiodirecteur Instellingen Zuid-Oost Sjef Stollman 06 15 01 81 31

Districtsdirecteur Arnhem-Nijmegen Renco Kraak 06 55 88 05 34

Districtsdirecteur Oost-Brabant Jan Willem Overwater 06 30 27 38 11

Districtsdirecteur Limburg Dennis Langenhuizen 06 54 37 10 65

Regiodirecteur GB&I Zuid-West Ali Bouchrit 06 30 06 83 51

Regiodirecteur Instellingen Zuid-West Claus Verbrugge 06 21 55 69 66

Districtsdirecteur Rotterdam Ali Bouchrit 06 30 06 83 51

Districtsdirecteur Zuid-Holland Dominique ter Schure 06 27 07 70 52

Districtsdirecteur West-Midden-Brabant, Zeeland Job den Hamer 06 30 62 52 70

Page 72: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 72 Regio’s in 2016 / december 2015

Midden- en kleinbedrijf Regiodirecteur MKB Noord-Oost Martin van den Hemel 06 25 00 09 18

Rayondirecteur Veluwe en Stedendriehoek Ron Jager 06 55 39 73 82

Rayondirecteur Friesland Gert-Jan Winkeler 06 23 14 43 12

Rayondirecteur Zuid-Drenthe-IJsselVecht Jan Willem van den Berg 06 50 26 32 51

Rayondirecteur Oost-Nederland Corné Pauwels 06 29 06 52 53

Rayondirecteur Groningen-Assen Jaco Koopmans 06 52 32 14 53

Regiodirecteur MKB Noord-West Marcel de Goeij 06 52 00 85 11

Rayondirecteur Noord-Holland Noord Ronald Smit 06 50 66 69 38

Rayondirecteur Noord-Holland Midden Ruben Uitendaal 06 55 81 29 60

Rayondirecteur Amsterdam-Amstelland Gerard Bakker 06 50 63 79 95

Rayondirecteur Amsterdam Bas Vanhorick 06 30 90 19 42

Rayondirecteur Flevoland Robbert Kromkamp 06 30 27 92 23

Rayondirecteur Haarlem-Haarlemmermeer Erwin Baens 06 29 47 05 69

Rayondirecteur Gooi-Eemland Frank Warmerdam 06 55 81 37 59

Rayondirecteur Utrecht-Heuvelrug Simone Tietema 06 52 37 26 08

Rayondirecteur Zuid-West Utrecht Wout van der Schaft 06 50 66 69 92

Regiodirecteur MKB Zuid-Oost Marcel Beckers 06 52 54 70 39

Rayondirecteur Midden-Gelderland Ellen-Marie Koek 06 50 67 84 12

Rayondirecteur Zuid-Gelderland Sidney van den Bergh 06 15 01 81 37

Rayondirecteur Noord-Oost Brabant Rob Wagemakers 06 55 39 76 00

Rayondirecteur Zuid-Oost Brabant Han Gasseling 06 21 82 32 40

Rayondirecteur Limburg Daniël Gosler 06 55 81 27 66

Regiodirecteur MKB Zuid-West Dick de Boer 06 55 17 48 88

Rayondirecteur Rotterdam-Vlaardingen Dick Nonnekes 06 55 77 79 65

Rayondirecteur Rotterdam-Zuid en Eilanden Wouter Kusters 06 83 64 51 94

Rayondirecteur Breda-Midden Brabant Hans van de Grift 06 54 23 70 64

Rayondirecteur Zeeland-West Brabant Chris Cornet 06 50 61 70 41

Rayondirecteur Den Haag-Omgeving Johan Otto 06 21 71 39 04

Rayondirecteur Den Haag-Westland Robert-Jan Wijnhoud 06 15 06 39 10

Rayondirecteur Zuid-Holland Zuid - Capelle Evert de Gijsel 06 55 79 88 25

Rayondirecteur Rijn en Gouwe Joost Berkhout 06 54 98 39 85

Page 73: Regio’s in regios in...Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. ING Economisch Bureau Regio’s in / december 6 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale

ING Economisch Bureau 73 Regio’s in 2016 / december 2015

Disclaimer

Disclaimer

De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van

de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen

in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door

hun nationale toezichthouders aan de uit oefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V.,

gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep

N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig

financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V.

betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat

ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is.

ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit

rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren

of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik

van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter

bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie

is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De

Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 21 december 2015.