Regio analyse RMC regio 1 – Oost-Groningenvsvgroningen.nl/uploads/gemeenten/downloads/Regio...

Regio analyse 2016 RMC regio 3 Centraal en Westelijk Groningen

1

Regio analyse

RMC regio 3

Centraal en Westelijk

Groningen

Mei 2016


2

Vallen, opstaan en doorgaan

Er zijn soms momenten in je leven waar je hulp met beide handen moet aanpakken. De

cursus “ wat wil je nou? “ Is een van die hulpmiddelen die je met beide handen moet

aanpakken. Ik zelf heb de afgelopen jaren ontzettend veel meegemaakt waardoor ik mijn

eigen toekomst uit het oog verloor. Door de cursus heb ik ingezien dat ik hier eigenlijk

helemaal niet hoorde en het de hoogste tijd was iets van mijn toekomst te maken nu het nog

kan. Ik had vooraf nooit verwacht dat het mijzelf verder zou kunnen brengen. Ik besloot voor

mijzelf dat ik mij helemaal open zou stellen en kritisch en eerlijk naar mijzelf zou kijken.

Alleen op deze manier zou ik succesvol kunnen zijn. Ik heb ingezien dat ik zoveel potentie heb

die ik de afgelopen jaren er nooit heb uitgehaald. Ik heb uitgevonden welke kant ik nu echt

op wil en welke richting daadwerkelijk goed bij mij past. Ik ga als het goed is na de zomer de

juridische opleiding niveau 4 volgen. Ik ben vastberaden om hier het uiterste uit te halen. Dit

reikt ook verder na het MBO. Ik kijk na alle ellende die ik heb moeten doorstaan weer vooruit

naar de toekomst. Iets wat ik voorheen nauwelijks heb kunnen doen. Ik kan het iedereen

aanraden een tijd lang nou eens echt eerlijk en kritisch naar jezelf te kijken om daar van te

leren. Ik was hier al voor de cursus mee bezig maar de cursus was de laatste stap tot mijn

keuze richting de toekomst.

Ik kijk weer vooruit en wie had dat gedacht? Ik ga er voor.

Mathijs


3

Inhoud

Inleiding .................................................................................................................................................................. 5

Hoofdstuk 1 Kaders ........................................................................................................................................... 6

Hoofdstuk 2 Analyse .......................................................................................................................................... 9

Hoofdstuk 3 Knelpunten regio 03 en mogelijke oplossingsrichtingen ....................................... 18

Bijlage 1 VO Cijfers over meerdere jaren ...................................................................................... 20

Bijlage 2 Oorzaken VSV volgens opgave scholen VO ............................................................... 21

Bijlage 3 resultaten 4 MBO scholen................................................................................................. 22

Bijlage 4 MBO- resultaten MBO ........................................................................................................ 23

Bijlage 5 Normen voor het MBO conform convenant VSV ..................................................... 24

Bijlage 6 uitstroomredenen MBO ..................................................................................................... 25

Bijlage 7 RMC ........................................................................................................................................... 26

Bijlage 8 aantallen per gemeente in vergelijking met voorgaande jaren ......................... 27

Bijlage 9 vsv regio 03 in procenten per gemeente convenant jaar 2014-2015 ........... 28

Bijlage 10 vsv regio 03 in percentage met streefnorm convenant jaar 2014-2015 .... 29

Bijlage 11 vsv regio 03 per niveau convenant jaar 2014-2015 en 2013-2014 .............. 30

Bijlage 12 vsv regio 03 naar leeftijd convenantjaar 2014-2015 ......................................... 31

Bijlage 13 vsv regio 03 alle vsv-ers ................................................................................................. 32

Bijlage 14 Monitor Route Arbeid / Werk In zicht ...................................................................... 33


4


5

Inleiding

In de jaren 2008 tot en met halverwege 2016 zijn er flinke stappen gezet om voortijdig

schoolverlaten aan te pakken en is de landelijke doelstelling van maximaal 25.000 nieuwe

VSV-ers in 2016 bereikt. Tegelijkertijd is er door de minister een nieuwe landelijke doelstelling

geformuleerd namelijk 20.000 VSV-ers in 2020/2021.

In 2016 sluiten we een periode van 8 jaar af waarin gemeenten en scholen hebben

samengewerkt op basis van twee regionale convenanten. Dit gebeurde in opdracht van de

minister van OCW. In het kader van die convenanten zijn in onze regio de afgelopen jaren vele

projecten geweest die een bijdrage hebben geleverd aan het terugdringen van het aantal

VSV-ers. Ook in de komende jaren blijven we uiteraard intensief samenwerken. Alleen dan is

het mogelijk de nieuwe doelstelling te behalen.

Het landelijke VSV percentage bedraagt in het schooljaar 2014-2015 1,82%. De RMC regio

Centraal en Westelijk Groningen heeft een VSV percentage van 1,66 % en zit hiermee voor het

eerst (ruim) onder het landelijk gemiddelde.

Voor VO is het landelijke percentage 0,46% en heeft de regio een percentage van 0,35%.

Voor het MBO is het landelijke percentage 4,89% en heeft de regio een percentage van 4,55%.

Persoonlijke problematiek en een verkeerde studie- en beroepskeuze zijn de meest

voorkomende uitvalredenen. Daarnaast valt op dat op 18-jarige/19-jarige leeftijd veel jongeren

stoppen met de opleiding of uitvallen uit het onderwijs. In convenantjaar 2014-2015 zit in deze

leeftijdscategorie de meeste vsv-ers.

Deze regio-analyse dient als uitgangspunt voor de in te zetten maatregelen voor regio 03 en

voor maatregelen die we gezamenlijk willen inzetten voor de 3 regio’s in de provincie

Groningen. Ook de samenwerking met de regio Noord-midden Drenthe willen we voortzetten.

Dit om zo goed mogelijke resultaten te kunnen behalen in de vervolgaanpak vsv en jongeren in

een kwetsbare positie.

In deze regio-analyse zullen we in hoofdstuk 1 de kaders aangeven; onze uitgangspunten, de

samenwerking met de andere RMC regio’s, de vervolgaanpak, financiën en het beoogde

resultaat. We vervolgen de regio-analyse in hoofdstuk 2 met de gegevens van het VO (2.1), de

analyse van het MBO (2.2.), in 2.3. de leerling gegevens, knelpunten en mogelijke oplossingen

van het PrO/VSO en in 2.4. de gegevens van het RMC.

We sluiten deze analyse af met hoofdstuk 3. Hierin geven we de knelpunten aan van

regio 03 en beschrijven we bij de knelpunten, mogelijke oplossingsrichtingen.

Met vriendelijke groet,

De regiegroep regio 03

Hans Everhardt (contactschool Noorderpoort)

Annette Klappe (Alfa-college)

Jan Houwing (SWV-VO 2001)

Willeke Doornbos (SWV-V(S)O 20.02)

Lotus van Nes (gemeente Groningen)

Philma Verweij (RMC coördinator regio 03)


6

Hoofdstuk 1 Kaders

1.1. Uitgangspunten

In juni 2015 hebben de gemeenten en het onderwijs gezamenlijk uitgangspunten geformuleerd

ten behoeve van de samenwerking van gemeenten en onderwijs rondom vsv in de regio.

Dit betreft de volgende uitgangspunten:

Jongeren tot 23 jaar, die het nodig hebben, de maximale ondersteuning en het best passende

(onderwijs) traject bieden. Dit ongeacht woonplaats/RMC regio.

1. Dit met als doel de jongere een startkwalificatie te laten behalen en indien dit niet

mogelijk is een diploma Entree en dan uiterlijk 1 oktober volgend op de diplomadatum

een baan van minimaal 12 uur te realiseren als start van zijn of haar maatschappelijke

zelfstandigheid. Dit geldt gedurende de looptijd van het convenant maar vanzelfsprekend

ook daarna.

2. We willen dit bereiken door een goede samenhang van de 3 hoofdgebieden te

bewerkstelligen: onderwijs, zorg en ondersteuning, werk en inkomen.

3. Door middel van een intensieve samenwerking willen we (nog) preventiever werken en

hiermee de efficiëntie bevorderen. De afgeleide doelstelling van efficiënter werken is dat

het met minder middelen wordt gerealiseerd.

4. Regulier waar kan, extra indien nodig.

5. Een integrale benadering waarbij het uitgangspunt is: 1 jongere, 1 plan, 1 regisseur

6. De onderwijsinstelling is de plek waar jongeren naar school gaan. De preventieve

activiteiten (bijvoorbeeld RMC+ en School als Wijk) worden ook vanuit die plek

geïnitieerd. Voor de uitvoering van Leerplicht en RMC alsmede het organiseren van

hulpverlening is het woonplaatsbeginsel van kracht.

7. Onderwijs en gemeenten gebruiken dezelfde sturingsinformatie. De jaarlijkse regio

analyse per RMC regio en de financiële rapportages zijn hiervoor de grondslag.

Deze uitgangspunten zijn uiteraard ook in de vervolgaanpak van kracht.

1.2. Samenwerking regio’s

Om eenduidigheid te krijgen in aanpak en uitvoering is de afgelopen jaren gekozen om met de 3

RMC regio’s in de provincie Groningen gezamenlijk op te trekken. Zowel het VO als de MBO

instellingen hebben te maken met leerlingen uit alle drie de RMC regio’s en om iedere leerling

in het onderwijs hetzelfde aanbod te kunnen doen is deze manier van werken wenselijk. Ook is

er een samenwerking met de regio Noord-Midden Drenthe. De maatregelen zijn in de afgelopen

jaren op provinciaal niveau georganiseerd.


7

Voor het verlengingsjaar heeft de centrumgemeente van regio 03 aangegeven dat er in de regio

behoefte is aan specifieke maatregelen voor de eigen regio en met name voor de jongeren die

niet meer in het onderwijs zitten en voortijdig schoolverlater zijn. Vanuit de gelden die hiervoor

beschikbaar zijn gekomen, is een aantal goede maatregelen voor de vsv-ers tot stand gekomen.

Gezien de uitbreiding van de doelgroepen voor het RMC ( de jongeren in een kwetsbare

positie) willen de gemeenten van regio 03 deze aanpak voortzetten.

Het onderwijs en de gemeenten zijn gezamenlijk verantwoordelijk voor het maken van een plan

met betrekking tot de vervolgaanpak. In deze vervolgaanpak willen we zowel maatregelen op

provinciaal niveau inzetten als voor de eigen RMC regio.

De bovengenoemde uitgangspunten blijven hierin centraal staan.

1.3. Vervolgaanpak

Met het eindigen van de convenantperiode wil minister Bussemaker een vervolg geven aan de

aanpak van VSV. Deze aanpak komt tot stand in nauwe verbinding met de aanpak

Jeugdwerkloosheid en de WMO. Een sluitend netwerk creëren voor jongeren in een kwetsbare

positie is komende jaren een belangrijke taak van het RMC in samenwerking met de partijen uit

het onderwijs, het arbeidsmarktdomein en het zorgdomein.

Op 15 februari 2016 kwam minister Bussemaker met haar plan voor de vervolgaanpak

voortijdig schoolverlaten. Dit is een plan die de succesvolle aanpak van de afgelopen jaren

voortzet en uitbreid.

De belangrijkste wijzigingen in het beleid zijn:

Een herverdeling van de regiobudgetten;

De verbreding van de doelgroep; naast voortijdig schoolverlaters, gaat het ook om de

inzet op jongeren (16-23 jaar) in een kwetsbare positie (pro/vso/entree-onderwijs)

Meer focus op de “oude vsv-ers”.

Het monitoren van de kwetsbare jongeren (pro/vso/entree)

Een sluitend vangnet voor de begeleiding van kwetsbare jongeren in de regio

Meer samenhang in het beleid kwetsbare jongeren met o.a. de regionale aanpak

jeugdwerkloosheid en de aanpak binnen het sociale domein (Jeugdwet en WMO)

In deze vervolgaanpak continueren gemeenten en onderwijsinstellingen regionale maatregelen

om voortijdig schoolverlaten tegen te gaan. Daar bovenop komt het registreren en monitoren

van de jongeren in een kwetsbare positie.

We hebben de opdracht om een Regionaal Programma te ontwikkelen voor de komende vier

jaar. In dit Regionaal Programma spreken we met samenwerkingspartners af hoe we invulling

geven aan onze opdracht om het aantal VSV’ers te laten dalen én de doelgroep ‘jongeren in een

kwetsbare positie’ te monitoren en te bedienen waar nodig. De invulling van het Regionaal

Programma moet passen binnen de financiële kaders.

De voorwaarde voor het ontvangen van de RMC middelen is het aangesloten zijn bij een

regionaal overleg en het opstellen en ondertekenen van een regionaal programma.


8

1.4. Financiën

De financiële situatie voor regio 03 is als volgt:

316.449 euro per jaar is regiobudget A (programmagelden), dit budget gaat naar de

regio via de contactgemeente; gemeente Groningen. Dit deel zal in januari 2017

uitbetaald worden aan de contactgemeente.

971.711 euro per jaar is regiobudget B (plusgelden), dit budget gaat naar de regio via de

contactschool. Dit deel wordt in november 2016 uitbetaald.

De gemeenten uit de regio en het onderwijs hebben gezamenlijk zeggenschap over het totale

bedrag. Samen besluiten ze hoe de middelen worden ingezet voor de uitvoering van de

regionale programmamaatregelen.

Overzicht budget VSV per RMC regio.

BUDGETTEN per jaar

RMC 01

RMC 02

RMC 03

TOTAAL

WAS WORDT WAS WORDT WAS WORDT WAS WORDT

Budget

programmagelden

€ 175.000,-

€ 138.446,-

€ 175.000,-

€ 138.446,-

€ 400.000,-

€ 316.449,-

€ 750.000,-

€ 593.341,-

Budget plusgelden

€ 75.000,-

€ 165.378,-

€ 75.000,-

€ 165.378,-

€ 1.000.000,-

€ 971.711,-

€ 1.150.000,-

€ 1.302.467,-

Budget totaal

€ 250.000,-

€ 303.824,-

€ 250.000,-

€ 303.824,-

€ 1.400.000,-

€ 1.288.160,-

€ 1.900.000,-

€ 1.895.808,-

Op basis van een nadere uitwerking van de in te zetten maatregelen zal duidelijk worden welke

maatregelen collectief in de provincie worden ingezet. Vervolgens zal de verdeling van de

middelen nader uitgewerkt worden.

1.5. Resultaat

Het beoogd resultaat van de vervolgaanpak is als volgt:

• 96% van de kwalificatie plichtige jongeren van 18 t/m 22 jaar halen een

startkwalificatie.

• Alle jongeren zonder startkwalificatie die het VO verlaten, houden we in beeld en

hebben we een passend traject aangeboden.

• Het RMC blijft jongeren volgen totdat de jongeren een startkwalificatie hebben óf tot ze

23 jaar zijn.

• Alle jongeren van PRO/VSO van 15 t/m 22 jaar zijn in beeld en worden gemonitord.

• Al deze jongeren hebben een bij hen passend vervolgtraject.


9

Hoofdstuk 2 Analyse

2.1. VO

In het VO onderwijs wordt al jaren aandacht besteed en goede resultaten behaald op het gebied

van VSV. Er zijn streefcijfers vastgesteld voor de 3 te onderscheiden doelgroepen VO;

onderbouw VMBO, bovenbouw VMBO en Havo/VWO.

Omdat VO scholen relatief klein van omvang zijn is er een ruimere norm vastgesteld voor het

verkrijgen van de prestatiesubsidie. Immers 1 VSV-er verschil per doelgroep kan een enorme

invloed hebben op het VSV percentage van de betreffende doelgroep.

De norm voor de prestatiesubsidie is het maximale percentage VSV dat een school per

categorie mag hebben in het schooljaar om in aanmerking te komen voor de prestatiesubsidie

voor de categorie.

Het streefcijfer is het maximale percentage VSV per categorie waarop VO scholen zouden

moeten uitkomen om de landelijke ambitie van maximaal 20.000 VSV-ers in 2020 te realiseren.

In bijlage 1 staan per doelgroep de VSV kengetallen van de afgelopen 4 schooljaren.

Wat in deze bijlage opvalt:

• De onderbouw van het vmbo laat de eerste jaren een stijging zien maar blijft vervolgens

stabiel laag.

• De bovenbouw vmbo laat over de jaren een laag VSV percentage zien, altijd onder het

landelijk gemiddelde.

• Havo/VWO rond de 0,5%-0,6% blijft schommelen. Er is in schooljaar 2014-2015 een

nominale daling ingezet en het percentage is dichter bij het landelijk gemiddelde

gekomen.

In bijlage 2 staan de redenen in % die de VO scholen hebben aangegeven met betrekking tot

VSV.

In schooljaar 2014-2015 betrof het 56 jongeren in regio 03 met de volgende percentages:

• Niet ingeschreven in het MBO: 21%

• Werken (18+): 20%

• Onbekend: 23%

• Langdurige hulpverlening 14%

• Overig: 22%

We willen blijven investeren en verbeteren in het VO:

• Blijven investeren in de begeleiding van jongeren die de school willen verlaten en nog

meer betrekken van leerplicht en (jeugd)hulpverlening.

• Leerlingen op VO buiten de regio (Groningen) vallen relatief (12%) veel uit. Extra

aandacht voor deze doelgroep vanuit leerplicht en RMC.

• Bij een aantal scholen kan de registratie van de uitstroomreden verbeterd worden.


10

• De Havo/VWO doelgroep is een blijvende doelgroep die aandacht verdient met

betrekking tot de aanpak. Daarbij moet worden opgemerkt dat in meerdere gevallen een

uitval van 1 of 2 leerlingen al leidt tot het niet halen van de norm.

• Investeren in overstap naar een collega VO school.

• Investeren in overstap naar het MBO.

• Investeren in de samenwerking RMC en de regio.

• Verbeteren van de samenwerking tussen RMC regio’s bij verhuizing in Nederland.

• Verbeteren van het proces bij uitschrijving (ook in GBA) bij vertrek naar het buitenland

en bij uitwisselingsstudenten.


11

2.2. MBO

In het MBO onderwijs wordt eveneens veel aandacht besteed aan het thema VSV. De aantallen

en percentages VSV bij het MBO zijn van een geheel andere orde dan bij het VO. De

doelgroepen in het MBO zijn ook risicovoller om uit te vallen. Daar komt bij dat leerlingen tot

16 jaar leerplichtig zijn en tussen de 16 en 18 jaar kwalificatieplichtig als ze nog geen

startkwalificatie hebben behaald. Vanaf 18 jaar wordt het voor zowel de MBO instellingen als

de gemeenten lastiger om jongeren op school te houden.

In bijlage 3 wordt in een tabel weergegeven hoe de resultaten zijn van de 4 Groningse MBO

instellingen op het gebied 18- en 18+ in het schooljaar 2014-2015, afgezet tegen het landelijke

percentage. Het gaat hier om alle vsv-ers van de 4 MBO-instellingen.

Uit deze cijfers blijkt dat het aantal VSV-ers onder de 18 jaar bij de 4 Groningse MBO

instellingen zowel in absolute aantallen als procentueel laag is. De grootste uitdaging zit bij de

doelgroep 18+ van het MBO.

De MBO instellingen moeten de grootste stappen maken om het landelijke resultaat van 20.000

VSV-ers in 2020/2021 te realiseren. Vandaar dat voor het MBO een getrapte normering is

afgesproken.

Van de 804 vsv-ers zijn 790 jongeren 18+ en 14 jongeren 18-.

De norm voor de prestatiesubsidie is het maximale percentage VSV dat een school per

categorie mag hebben in het schooljaar om in aanmerking te komen voor de prestatiesubsidie

voor de categorie.

Het streefcijfer is het maximale percentage VSV per categorie waarop MBO scholen zouden

moeten uitkomen om de landelijke ambitie van maximaal 20.000 VSV-ers in 2020 te realiseren.

In bijlage 5 vindt u de normen voor het MBO conform convenant VSV.

Uit de cijfers van afgelopen 4 jaar (bijlage 4) blijkt:

• Uitval bij niveau 1 is in de eerste 3 jaren onder het landelijk gemiddelde, vervolgens 2

jaar boven het landelijk gemiddelde. Het laatste jaar weer onder het landelijk

gemiddelde.

• Niveau 2 kent een gestage daling over de afgelopen 6 jaar. Twee jaar boven het landelijk

gemiddelde maar het laatste jaar weer onder dat gemiddelde.

• Niveau 3/4 blijft vrijwel alle jaren onder het landelijk gemiddelde en laat ook een

structurele daling zien.

• In zijn totaliteit is het VSV percentage MBO van de regio afgelopen schooljaar voor het

eerst onder het landelijk gemiddelde gekomen, een mooie prestatie.


12

4 jaar cijfers

Opvallende zaken hierin zijn:

• Persoonsgebonden factoren waarop de MBO instelling invloed heeft op de opvang is de

grootste groep VSV-ers, 37%. Hierin zitten redenen als: psycho/sociale beperkingen,

problemen thuissituatie en voorkeur andere activiteiten dan een opleiding.

• Studie- en beroepskeuze is in 2014-2015 fors gestegen. Voorgaande jaren gemiddeld

16%, dit jaar 25%

• Persoonsgebonden factoren waarop de instelling geen invloed heeft zoals verslaving en

detentie neemt de derde plaats in. Dit percentage is in 2014-2015 12%.

• De overige factoren zijn 10% of lager.

• Uit bijlage 6 (uitstroomredenen MBO ) blijkt dat het bij 18 jongeren met diploma niveau

1 niet gelukt is ze te bemiddelen naar 12 uur werk.

Ten opzichte van het landelijk gemiddelde in het schooljaar 2014-2015 heeft de regio het op

vrijwel alle gebieden (fors) beter gedaan.


13

2.3. PrO/VSO

Omdat dit een nieuwe doelgroep is binnen VSV weiden we hier een apart hoofdstuk aan in deze

analyse. De PrO en VSO cluster 3 en 4 scholen zijn onderdeel van het Samenwerkingsverband.

Nog niet opgenomen in de overzichten zijn de cluster 1 en 2 scholen. Het jaar 2016-2017 zullen

we gebruiken om ook die aansluiting goed te realiseren.

Praktijkonderwijs (PrO)

In 2015 zaten er 520 leerlingen op de PrO scholen in de stad Groningen. Van dat aantal komt

65% uit Groningen en Haren. In Hoogezand zitten er in 2015 94 leerlingen op de PrO school.

In SWV Groningen Ommelanden zijn er in 2015 244 PrO leerlingen die woonachtig zijn in

regio 03.

M.b.t. de kengetallen verwijzen we verder naar de analyse van ‘Route Arbeid’ die is afgerond

in april 2016. De analyse (bijlage 14) betreft de schooljaren 2013-2014 en

2014-2015.

Voor deze leerlingen is het praktijkonderwijs de schoolsoort: het onderwijs past bij hun

kenmerken en bereidt de leerlingen goed voor op zelfstandig meedoen in de samenleving.

Praktijkonderwijs begeleidt leerlingen in hun ontwikkeling naar zelfstandige participatie in de

samenleving. De leerlingen halen geen vmbo-diploma maar gaan na het PrO wel functioneren

als waardevolle burgers en werknemers. Met het oog op dat laatste begeleiden de scholen de

leerlingen in hun ontwikkeling op de vier domeinen wonen, werken, vrije tijd en burgerschap.

Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO)

Op de VSO scholen (cluster 3 en 4) in regio 03 zaten in 2015 in totaal 323 leerlingen

woonachtig in Groningen en Haren. Vanuit SWV Ommelanden zijn er 151 leerlingen

woonachtig in RMC 03 die onderwijs volgen op het VSO. Het werkelijke aantal leerlingen op

de VSO scholen is aanzienlijk hoger omdat er veel leerlingen uit omliggende gemeenten (uit de

provincie Groningen , Drenthe en Friesland) op dezelfde scholen zitten.

M.b.t. de kengetallen verwijzen we verder naar de analyse van “Route Arbeid’ die is afgerond

in april 2016. De analyse betreft de schooljaren 2013-2014 en 2014-2015. (zie bijlage 14)

In de kerndoelen van het VSO staan de belangrijkste zaken die scholen voor VSO hun

leerlingen moeten aanbieden. Ze zorgen ervoor dat leerlingen zich gedurende hun

schoolperiode blijven ontwikkelen. Ook garanderen ze een breed en gevarieerd

onderwijsaanbod.

De kerndoelen zijn streefdoelen. Ze beschrijven wat een school de leerlingen moet leren om de

kansen van leerlingen op maatschappelijke participatie te vergroten. Ze bereiden hen voor op

hun verwachte uitstroombestemming: een vervolgopleiding, de arbeidsmarkt of vormen van

dagbesteding. Kerndoelen zijn geen eindtermen (zoals in het regulier VO). Bovendien duiden

kerndoelen geen niveau aan.


14

Uitstroomperspectief

Scholen in het PrO en VSO zijn verplicht om voor alle leerlingen een ontwikkelingsperspectief

vast te stellen en de voortgang van de ontwikkeling te registreren. Ook staat in het

ontwikkelingsperspectief naar welke vervolgbestemming de leerling moet kunnen uitstromen.

Voor het PrO en VSO zijn 3 uitstroomprofielen gedefinieerd, die leerlingen voorbereiden op

doorstroming naar:

1. Vervolgonderwijs

Gericht op het behalen van een regulier diploma

2. Arbeidsmarkt

Gericht op een overstap naar de arbeidsmarkt, indien mogelijk met een duurzaam

arbeidscontract

3. Dagbesteding

Gericht op zo zelfstandig mogelijk functioneren in vormen van dagactiviteiten

In de arbeidsmarktregio provincie Groningen en Noord-Drenthe stromen ongeveer 300

jongeren per jaar uit het Pro uit naar arbeid, onderwijs en dagbesteding. Uit het VSO stromen

ongeveer 370 jongeren in de arbeidsmarktregio uit naar arbeid, onderwijs en dagbesteding.

In schooljaar 2016-2017 willen we een nader onderzoek doen wat dit exact betekent voor regio

03.

Vanuit de samenwerkingsverbanden, Route Arbeid en het PrO/VSO is een aantal

knelpunten geformuleerd:

• Afstemming met ketenpartners vindt onvoldoende of in een te laat stadium plaats op

school (preventief).

• Sommige jongeren hebben eerst (deels) dagbesteding nodig voordat ze richting arbeid

kunnen.

• Er is een kloof tussen het afleveren van de jongere route arbeid en wat de arbeidsmarkt

vraagt.

• De trajectbegeleider bij Route Arbeid is alleen gericht op arbeid.

• Dagbesteding is niet structureel ingeregeld (zoals route arbeid).

• Er wordt onvoldoende gebruik gemaakt van gildes.

• Jongeren op PrO/VSO hebben onvoldoende werknemersvaardigheden.

• De overdracht van VSO naar gemeente vraagt extra aandacht (arbeid en dagbesteding).

• Landelijke toename PrO leerlingen in het VMBO met betrekking tot grensgevallen en

aannamebeleid VMBO in relatie tot krimp. Risico op een groter afbreukrisico in het

VMBO of MBO.

• Vanuit het landelijk platform praktijkonderwijs is geconstateerd dat:

‘De komst van de Participatiewet heeft de afgelopen zomer al geleid tot veranderingen

bij de uitstroom van leerlingen. Scholen ondervinden dat het, zeker voor een deel van de

leerlingen– die voorheen terecht konden bij instanties voor werkvoorziening - lastiger

wordt om tot een goede plaatsing te komen. Bovendien is de verwachting dat de

komende tijd ook de doorstroom naar het mbo lastiger wordt. Dit dan door de komst van

de entree-opleidingen, strenger examinering en de nieuwe kwalificatiedossiers’


15

• Scherp hebben/ houden en keuzes durven maken waartoe we opleiden (perspectief) en

hoe we de leerlingen daartoe kwalificeren (bewijzen, certificaten met civiel effect of

entree/kwalificatie).

• Intensieve afstemming en integraal wegen vanuit onderwijs, (leer)bedrijven, het mbo,

arbeidstoeleidingstrajecten vanuit de gemeente, met RMC/leerplicht en anderszins is

noodzakelijk om (zo vroeg mogelijk) de juiste stappen te zetten om een passende

participatie te realiseren.

Mogelijke oplossingen PrO/VSO

• PrO/VSO+ medewerker (aansluitend bij het systeem RMC+ met een integrale blik

vanuit bijvoorbeeld MEE)

• Durf te kiezen, scholen ondersteunen bij het onderbouwen van het perspectief

(participatie/MEE/MBO) wat levert een bestendige en passende uitstroom op?

• Organiseren van trajecten voor jongeren die bij uitstroom nog niet in staat zijn of meer

tijd nodig hebben om uit te stromen in het vastgestelde uitstroomperspectief.

• Breed netwerk en aanbod van branche- en deelcertificaten

• RMC moet meer inzet plegen op de (bekendheid van) gildes

NB. We willen in 2016-2017 met de PrO en VSO scholen in nader overleg treden om de

knelpunten en oplossingen beter uit te werken en aan te vullen. Hier is in de korte

tijdspanne van voorbereiding van deze notitie nog onvoldoende aandacht voor geweest.

Monitoren

De taak van het RMC is het monitoren van de groep jongeren in een kwetsbare positie.

Gemeenten en onderwijs in de 4 RMC regio’s van de arbeidsmarktregio gaan gezamenlijk

Intergrip als monitor systeem gebruiken.


16

2.3. RMC

Het investeren in jongeren en hun startkwalificatie loont. Het behalen van een startkwalificatie,

een diploma op minimaal havo of mbo-2 niveau geeft de jongere een beter perspectief op de

arbeidsmarkt.

Jongeren kunnen problemen ondervinden waardoor ze (tijdelijk) niet naar school kunnen of

willen. Er zal dan in eerste instantie hulp of ondersteuning bij de problemen geboden moeten

worden.

VSV

Persoonlijke problematiek en studie- en beroepskeuze zijn de meest voorkomende uitval

redenen in het MBO. Uit de gesprekken die de RMC trajectbegeleiders voeren met de

leerlingen die uitgevallen zijn, blijkt dat er vaak sprake is van een combinatie van factoren.

Wanneer een jongere uitvalt is dit veelal een negatieve ervaring en heeft de jongere vaak niet

direct de energie en motivatie om een vervolgstap te zetten.

De periode tussen schooluitval en nieuwe instroommogelijkheid moet zo zinvol mogelijk

gebruikt worden om samen met de jongere te onderzoeken wat de meest passende vervolgstap

is. Een stage, werk/leerplek, sportactiviteiten, beroepenoriëntatie, intervisie etc zijn

instrumenten die de jongeren kunnen helpen een goede vervolgstap te maken.

Wat verder opvalt is dat veel jongeren die de leeftijd van 18 jaar bereiken de keuze maken te

stoppen met de opleiding en te gaan werken. In het jaar 2014-2015 vindt bij jongeren van 18 de

grootste uitval plaats. (zie bijlage10)

We blijven in de vervolgaanpak onverminderd inzetten op de aanpak van de nieuwe vsv-ers om

komende jaren nog betere resultaten te behalen.

Daarnaast is de opdracht van het ministerie meer focus te leggen op de jongeren zonder

startkwalificatie die al langere tijd geen onderwijs meer volgen. Een deel van deze groep

jongeren is uit beeld geraakt. Deze groep (364) gaan we komende jaren opnieuw in beeld

brengen.

‘Oude’ vsv-ers

In maart j.l. hebben we het aantal ‘oude’ VSV-ers in onze regio in beeld gebracht. In bijlage 11

vindt u hier een overzicht van.

Hieruit blijkt dat we in onze regio 1743 vsv-ers hebben. Hiervan is een deel niet in beeld.

Van de 364 “oude” vsv-ers is niet bekend wat ze op dit moment doen. Ze hebben geen

inschrijving in het onderwijs, hebben geen WWB uitkering, geen Wajonguitkering en zijn niet

bekend bij het RMC. Het ministerie van Sociale Zaken heeft in een brief duidelijk gemaakt dat

het RMC samen met de projectleider Aanpak Jeugdwerkloosheid afspraken moet maken over

de aanpak van deze doelgroep.

Over deze groep “oude VSV-ers ” worden binnenkort kwantitatieve afspraken gemaakt.

Jongeren in een kwetsbare positie

In de nieuwe situatie wordt het speelveld van het RMC vergroot. Er is een groep jongeren in

een kwetsbare positie voor wie het behalen van een startkwalificatie eigenlijk niet haalbaar is.

Deze jongeren horen vanaf augustus 2016 ook tot de doelgroep van het RMC.

Het gaat landelijk om ongeveer 30.000 jongeren per jaar die vanwege een bijzondere

thuissituatie, gedragsproblemen of specifieke leerbehoeften kwetsbaar zijn om uit te vallen

zonder afgeronde opleiding of goed arbeidsperspectief. Zij bevinden zich op het snijvlak van


17

onderwijs, arbeidsmarkt, en (jeugd)zorg en hebben extra aandacht nodig om goed te worden

voorbereid op de toenemende eisen die de samenleving aan hen stellen. Hierbij gaat het ook om

jongeren uit het praktijkonderwijs en het voortgezet speciaal onderwijs.

Omdat het hoogst haalbare binnen het onderwijs is bereikt, is voor hen toeleiding richting de

arbeidsmarkt het doel. Hierbij is een sluitende aanpak tussen, gemeenten, onderwijs en

werkgevers van essentieel belang.

Voor het RMC gaat het met name over het monitoren van deze groep jongeren en bij deze

monitoring betreft het de in- door- en uitstroom tot 23 jaar. Dit monitoren kan samen met de

scholen worden ingericht. Ook daar ligt een plicht tot het volgen van deze jongeren. Zoals

eerder genoemd doen we dit o.a. met het instrument Intergrip.

Conclusies

Uit onze gegevens (zie bijlagen 9 tot en met 17) kunnen we de volgende conclusies trekken:

• Het VSV percentage op niveau 1 en 2 is hoog.

• In de regio zijn we gedaald met het aantal VSV-ers. In schooljaar 2014-2015 zitten we

voor het eerst onder het landelijk gemiddelde

• In de regio zit alleen de gemeente Groningen boven het landelijk gemiddelde.

• De meest voorkomende uitval redenen zijn persoonsgebonden problematiek en

beroepskeuzeproblematiek. In de praktijk blijkt het vaak een combinatie van factoren te

zijn.

• In het schooljaar 2014-2015 heeft de regio het 0,11% beter gedaan bij de doelgroep 18-

en 0,57% beter gedaan bij de doelgroep 18+ ten opzichte van het landelijk gemiddelde.


18

Hoofdstuk 3 Knelpunten regio 03 en mogelijke

oplossingsrichtingen

Sinds het afsluiten van de convenanten in 2008 doen we gezamenlijk al erg veel om het aantal

vsv-ers terug te dringen. De projecten met goede resultaten nemen we mee in de overweging bij

het opstellen van het regionaal programma.

1. Onderwijs

Knelpunt: Er zijn te weinig instroommomenten in het MBO. Dit betekent dat jongeren

die bijvoorbeeld in november uitvallen vaak pas in augustus kunnen instromen bij een

nieuwe opleiding. Het koste veel tijd en energie om deze jongeren goed te volgen en

ervoor te zorgen dat ze tussentijds actief blijven en zich inderdaad opnieuw inschrijven

voor een opleiding.

Oplossingsrichting: Het ontwikkelen van een pilot op enkele locaties en een nader

onderzoek naar de mogelijkheden ten aanzien van flexibele instroom in het MBO

Knelpunt: Het overstapmoment van de ene naar de andere school of opleiding is vaak

een kwetsbaar moment. Dit geldt met name voor de jongeren in een kwetsbare positie.

Oplossingsrichting: Blijven inzetten en door ontwikkelen van de functie van de

doorstroombegeleider.

Knelpunt: t.a.v. PrO/VSO doelgroep: Intensieve afstemming en integraal wegen vanuit

onderwijs, (leer)bedrijven, het mbo, arbeidstoeleidingstrajecten vanuit de gemeente, met

RMC/leerplicht en anderszins is noodzakelijk om (zo vroeg mogelijk) de juiste stappen

te zetten om een passende participatie te realiseren.

Oplossingsrichting: Op bovenstaand knelpunt inzetten en dit goed te monitoren zodat

er geen jongere tussen wal en schip raakt. Hierbij is Intergrip een goed instrument.

Op bovenstaand knelpunt inzetten met het ontwikkelen van een ondersteuningsroute

waarin richtlijnen worden gegeven wanneer, met wie en op basis van welke informatie

deze weging plaatsvindt.

2. Gemeenten

Knelpunt: Voor veel jongeren die dreigen uit te vallen of al uitgevallen zijn, is het niet

helder wat ze verder willen en hoe ze bepaalde zaken moeten regelen, bijv. schulden,

huisvesting, hulpverlening etc.

Oplossingsrichting: Blijven inzetten op trajecten die deze jongeren ondersteuning

bieden; intervisie, testen, groepsactiviteiten etc.


19

Knelpunt: De samenwerking van het onderwijs en het RMC verloopt nog niet altijd

goed; verzuim wordt soms erg laat gemeld, het RMC pakt de melding niet tijdig op, er

wordt te weinig over het voortraject op school gecommuniceerd, warme overdracht van

onderwijs richting RMC van de jongeren die uitvallen.

Dit is vanzelfsprekend een knelpunt voor zowel het onderwijs als voor het RMC.

Oplossingsrichting: Blijven inzetten op een intensieve samenwerking van het onderwijs

en het RMC. Er kan meer gestuurd worden op het tijdig melden van verzuim, het tijdig

oppakken van een melding door het RMC, en het onderling beter overdragen van

informatie. Het Toekomstteam kan hier een rol in spelen.

Knelpunt: In de regio zijn 364 “oude “ vsv-ers buiten beeld. Deze jongeren zijn niet in

beeld bij het RMC, hebben geen WWB uitkering, geen Wajong en geen werk. Omdat de

afgelopen jaren met name de focus op de nieuwe vsv-ers is geweest, is er een groot

aantal vsv-ers buiten beeld geraakt. Hier moet opnieuw aandacht voor komen. Deze

jongeren zijn in het algemeen slecht te bereiken.

Oplossingsrichting: meer personele inzet RMC trajectbegeleiders om ook de oude

vsv-ers en de onzichtbare jongeren goed in beeld te krijgen en te kunnen begeleiden en

om de kwetsbare doelgroepen goed te kunnen monitoren bij de overstapmomenten.

Intergrip is hierbij een goed instrument.

3. Integrale aanpak

Knelpunt: Er zijn steeds meer jongeren met multi-problematiek, dit vraag zowel van het

onderwijs als van het RMC om een integrale weging en begeleiding van de jongeren

Oplossingsrichting: Multi-problematiek vraagt om integrale weging en coaching

trajecten; preventief en curatief, lichte ondersteuning en intensieve coaching. Hierbij

wordt gekeken hoe deze trajecten ook thuisnabij ingezet kunnen worden (regiobreed).

Dit geldt voor zowel het onderwijs als voor de gemeenten. Vo-Wij team en de School als

Wijk kunnen hier een rol in spelen.

Knelpunt: De verbindingen en samenhang van de domeinen onderwijs, zorg en werk is

niet helder.

Oplossingsrichting: Organiseren van een sluitende aanpak en een betere onderlinge

kennisuitwisseling. Beleidsontwikkelingen met elkaar delen.

4. Monitoring

Knelpunt: De monitoring en registratie van leerlingen en trajecten

Oplossingsrichting: eenduidig en langdurig monitoren.


20

Bijlage 1 VO Cijfers over meerdere jaren

Onderbouw Bovenbouw VMBO Havo/VWO

Norm prestatiesubsidie 1% 4% 0,5%

Streefcijfer 0,2% 1,5% 0,1%

2011 – 2012 Onderbouw Bovenbouw

VMBO Havo/VWO Totaal

Aantal leerlingen 6605 3331 5534 15.470

Aantal VSV-ers 66 44 54 164

Aantal VSV-ers na correctie 18 25 37 80

Percentage regio na correctie 0,3% 0,8% 0,6% 0,5%

Norm gehaald

Streefcijfer gehaald

2012 – 2013 Onderbouw1

Bovenbouw




Landelijke percentages 0,2% 1,5% 0,5% 0,6%

Percentage regio 0,1% 1,0% 0,5% 0,4%

Norm gehaald








Norm gehaald




Aantal leerlingen 8193 3771 4055 16019




Norm gehaald


1 In de voorgaande jaren zijn havo en vwo leerjaar 3 aan de bovenbouw Havo/VWO toegerekend.


21

Bijlage 2 Oorzaken VSV volgens opgave scholen VO

Jaarlijks wordt aan alle VO scholen gevraagd wat volgens hun administratie de bestemming is van hun

VSV-ers. Omdat dit alleen aan de VO scholen in de provincie wordt gevraagd zijn de data niet

compleet.

2010-2011 2011-2012 2012-2013 2013-2014 2014-2015

Aantal % Aantal % Aantal % Aantal % Aantal %

MBO – niet ingeschreven 16 20% 18 22% 14 25% 13 25% 12 21%

VO- niet ingeschreven 6 7% 12 14% 10 18% 6 11% 7 12%

Verhuisd binnen/buitenland

en uitwisseling

11 13% 12 14% 4 7% 12 23% 1 2%

Langdurige hulpverlening 3 4% 3 4% 10 18% 4 8% 8 14%

Werken (18+) 5 6% 4 7% 5 10% 11 20%

Ontheffing leerplicht 3 6% 2 4%

Wajong

ISK 3 5% 2

Wel startkwalificatie 5 9% 2 4% 4%

Onbekend2 41 50% 38 46% 6 11% 7 13% 13 23%

Totaal 82 83 56 52 56

2 Veel leerlingen van VO scholen buiten Groningen, geen gegevens van bekend


22

Bijlage 3 resultaten 4 MBO scholen

18 - 18 +

MBO instelling Aantal VSV % % land Aantal VSV % % land

Terra 0 0,0% 1,35% 91 5,88% 5,56%

ROC Menso Alting 0 0,0% 1,35% 21 4,16% 5,56%

Alfa-College 8 0,57% 1,35% 303 4,09% 5,56%

Noorderpoort 14 1,11% 1,35% 375 4,43% 5,56%

Dit schema betreft alle leerlingen van de 4 MBO instellingen. Deze leerlingen zijn woonachtig

in verschillende RMC regio’s.


23

Bijlage 4 MBO- resultaten MBO

2011-2012 MBO 1 MBO 2 MBO 3/4 Totaal




Voorlopige percentage regio 29,0% 12,8% 3,8% 7,1%

Norm gehaald 1 2 3 1 2 3 1 2 3

2012 -2013 MBO 1 MBO 2 MBO 3/4 Totaal





Norm gehaald 1 2 3 1 2 3 1 2 3






Norm gehaald 2 3 2 3 2 3






Norm gehaald


24

Bijlage 5 Normen voor het MBO conform convenant VSV

MBO 1 MBO 2 MBO 3/4

1. Norm prestatiesubsidie

2012-2013 32,5% 13,5% 4,25%


2013-2014 27,5% 11,5% 3,5%


2014-2015 22,5% 10% 2,75%

4. Norm prestatiesubsidi

2015-2016 22.5% 10% 2.75%

Dit schema betreft alle leerlingen van de 4 MBO instellingen. Deze leerlingen zijn woonachtig

in verschillende RMC regio’s.


25

Bijlage 6 uitstroomredenen MBO

Uitstroomredenen 4 Groningse MBO’s conform landelijke benchmark

2010-2011 2011-2012 2012-2013 2013-2014 2014-2015

Aantal % Aantal % Aantal % Aantal % Aantal %

Diploma niveau 1 39 8% 28 6% 41 10% 38 10% 18 6%

Persoonsgebonden

geen invloed

59 11% 76 16% 68 16% 51 14% 35 12%

Persoonsgebonden

wel invloed

193 37% 141 30% 134 31% 152 40% 108 37%

Instellingsgebonden

Factoren

30 6% 20 4% 17 4% 9 2% 11 4%

Studie en

beroepskeuze

76 15% 72 16% 72 17% 60 16% 72 25%

Arbeidsmarkt 41 8% 31 7% 33 8% 28 7% 25 8%

Geen diploma, wel

afgesproken result.

15 3% 17 4% 1 0% 0 0%

Onbekend 25 5% 52 11% 39 9% 19 5% 12 4%

Interne overstap3 38 7% 27 6% 22 5% 21 6% 11 4%

Totaal 516 464 426 379 293

3 Ingeschreven als extraneus


26

Bijlage 7 RMC

vsv regio 03 aantallen per gemeente en totaal convenant jaar 2014-2015 en per niveau

Niveau / Gemeente Gro

nin

gen

Gro

ote

gast

Haren

H-S

Leek

Maru

m

Sloch

tere

n

Ten B

oer

Zuid

ho

rn

Eind

totaal

Onderbouw 4 1 3 8

Vmbo bovenbouw 23 1 1 1 3 1 1 31

Havo/vwo bovenbouw

10 3 2 1 1 17

Mbo niveau 1 41 2 9 1 1 1 1 4 60

Mbo niveau 2 75 5 4 18 3 3 4 1 7 120

Mbo niveau 3+4 97 2 2 17 8 3 11 11 151

Eindtotaal 250 8 12 46 13 8 23 3 24 387


27

Bijlage 8 aantallen per gemeente in vergelijking met voorgaande jaren

2012-2013 2013-2014 2014-2015

Aantal % Aantal % Aantal %

Groningen 310 3,0% 295 2,77% 250 2,32%

Grootegast 15 1,2% 12 1,00% 8 0,67%

Haren 22 1,3% 17 1,04% 12 0,74%

Hoogezand-Sap 63 2,3% 64 2,29% 46 1,64%

Leek 32 1,8% 27 1,52% 13 0,74%

Marum 13 1,3% 12 1,15% 8 0,79%

Slochteren 33 2,3% 14 0,97% 23 1,53%

Ten Boer 6 0,8% 13 1,70% 3 0,39%

Zuidhorn 35 1,9% 15 0,82% 24 1,29%

Totaal 529 2,3% 469 2,03% 387 1,66%

Landelijk 2,1% 1,94% 1,82%


28

Bijlage 9 vsv regio 03 in procenten per gemeente convenant jaar 2014-2015

Gemeente Deelnemers Vsv Vsv% Landelijk

Groningen 10.792 250 2.32% 1.82%

Grootegast 1.198 8 0.67% 1.82%

Haren 1.616 12 0.74% 1.82%

H-S 2.810 46 1.64% 1.82%

Leek 1.757 13 0.74% 1.82%

Marum 1.016 8 0.79% 1.82%

Slochteren 1.479 23 1.56% 1.82%

Ten Boer 761 3 0.39% 1.82%

Zuidhorn 1.864 24 1.29% 1.82%


29

Bijlage 10 vsv regio 03 in percentage met streefnorm convenant jaar 2014-2015

deelnemers vsv regio 03 %

landelijk %

streefnorm

Onderbouw 8,193 8 0,10% 0,20% 0,20%

Vmbo bovenbouw 3,771 31 0,82% 1,13% 1,50%

Havo/vwo bovenbouw

4,055 17 0,42% 0,39% 0,10%

Totaal 16,019 56 0,35% 0,46% --

Mbo niveau 1 207 60 28,99% 30,99% 22,50%

Mbo niveau 2 1443 120 8,32% 8,96% 10,00%

Mbo niveau 3+4 5624 151 2,68% 2,96% 2,75%

Totaal 7,274 331 4,55% 4,89% --

Totaal 23,293 387 1,66% 1,82% --


30

Bijlage 11 vsv regio 03 per niveau convenant jaar 2014-2015 en 2013-2014

Onderwijssoort 2014-2015 2013-2014

Brug 1-2 5 6

Lwoo 1-2 3 2

Lwoo 3-4 6 3

Vmbo 3-4 22 20

Havo 4-5 7 12

Vwo 3 0 1

Vwo 4-6 3 8

Vmbo uitbesteed vavo 3 4

Havo uitbesteed vavo 6 2

Vwo uitbesteed vavo 1 0

Bbl1 6 14

Bbl2 18 28

Bbl3 3 5

Bbl4 1 2

Bol1 54 83

Bol2 102 131

Bol3 39 47

Bol4 108 101

Totaal 387 469


31

Bijlage 12 vsv regio 03 naar leeftijd convenantjaar 2014-2015

leeftijd deelnemers Vsvérs vsv% landelijk %

13 2,819 2 0,07% 0,10%

14 3,179 0 0,00% 0,00%

15 3,165 1 0,03% 0,15%

16 3,182 10 0,31% 0,40%

17 3,069 23 0,75% 0,96%

18 2,698 117 4,34% 4,81%

19 1,898 89 4,69% 5,19%

20 1,478 72 4,87% 5,09%

21 1,043 34 3,26% 4,94%

22 762 39 5,12% 5,39%

18- 15,414 36 0,23% 0,34%

18+ 7,879 351 4,45% 5,02%

Totaal 23.293 387 1.66% 1.82%

Uit dit schema wordt duidelijk dat de grootste categorie vsv-ers 18 jaar is.


32

Bijlage 13 vsv regio 03 alle vsv-ers

Prioriteit VO PRO/VSO MBO1 MBO2 MBO3/4 Overig Onbekend Totaal

1.Niet bekend

59 56 66 115 64 3 1 364

2. <300 11 10 13 49 30 1 0 114 3. >300 38 27 38 162 89 2 1 357 4. Uitkering 24 33 77 109 41 0 0 284 5. Wajong 21 310 146 105 38 1 3 624 Totaal 153 436 340 540 262 7 5 1743


33

Bijlage 14 Monitor Route Arbeid / Werk In zicht

Regio analyse RMC regio 1 – Oost-Groningenvsvgroningen.nl/uploads/gemeenten/downloads/Regio...

Documents

Transcript of Regio analyse RMC regio 1 – Oost-Groningenvsvgroningen.nl/uploads/gemeenten/downloads/Regio...