Rapport Social Media en de Rijksoverheid Worsteling Tussen Lust en Last

8/9/2019 Rapport Social Media en de Rijksoverheid Worsteling Tussen Lust en Last

1/104

Worsteling tussen lust en lastOver de benutting van social media

door de rijksoverheid

Peter van Deventer

Ben Ebbelaar

Sas Terpstra

Claire Zalm

Master of Public Administration (MPA)


2/104

1

Worsteling tussen lust en lastOver de benutting van social media

door de rijksoverheid

Peter van Deventer

Ben Ebbelaar

Sas Terpstra

Claire Zalm

Mei 2010

Toepassingsfase MPA-opleiding

In opdracht van het overleg van Secretarissen-Generaal (SGO)


3/104

2 Worsteling tussen lust en last


4/104

3

Inhoudsopgave

Hier inloggen 7

Executive Summary 9

Prelude 13

1 Inleiding 17

1.1 Aanleiding 17

1.2 Doel en opzet van het onderzoek 17

1.3 Onderzoeksvragen en afbakening 18

1.4 Leeswijzer 18

2 Social media; wat zijn het? 21

2.1 Interactie en communicatie staan centraal in social media 21

2.2 Web 2.0; de ondersteuning van social media 21

2.3 Social media; n term voor een breed aanbod van toepassingen 22

2.3.1 Sociale netwerk sites 22

2.3.2 Opinirend; discussiefora en blogs 24

2.3.3 Kennis- en nieuwsdeling; wikis en bookmarking 24

2.4 Wat maakt social media anders dan traditionele media? 25

2.5 De voortgaande ontwikkeling van social media 26

2.6 Het succes van social media; eenvoudig, toegankelijk en gratis 27

2.7 Veranderingen als gevolg van social media 27

2.7.1 Van consument naar producent 27

2.7.2 Van afscherming naar transparantie 28

2.7.3 Van autoriteit naar gelijkwaardigheid 29

2.8 De toekomst na social media 30

3 Maatschappelijke context 33

3.1 De macht om te benvloeden 33

3.2 Van Paradepaardje van Rosenthal naar dans van de machten 33

3.3 De macht van social media 34

3.4 Invloed van social media op traditionele media 36

3.4.1 Over vuilniszakonthullingen, affaires en rampverslaggeving 36

3.4.2 Verandering van de traditionele media 37

3.5 Politici en social media 37

3.6 Macht, gezag en vertrouwen anno 2010 39

3.7 Maakbaar wordt feilbaar; gezag is niet langer vanzelfsprekend 40

4 Rijksoverheid als institutie; waarden 43

4.1 Inleidend; wat is de rijksoverheid? 43

4.2 De basiswaarden van de rijksoverheid 44

4.2.1 Waardenpijler Democratie; volop mogelijkheden voor social media 45

4.2.2 Waardenpijler Effectiviteit; volop kansen voor social media 46

4.2.3 Waardenpijler Rechtsstaat; inzet van social media mogelijk risicovol! 46


5/104


5 Rijksoverheid als organisatie; bureaucratie 55

5.1 Van bureaucratie naar easycratie 55

5.1.1 Webers IJzeren kooi 55

5.1.2 Virtuele vesting van de infocratie 55

5.1.3 Het gemak van de easycratie 55

5.2 Betekenis van social media voor de overheidsstructuur 56

6 Rijksoverheid en beleid 59

6.1 Duiden van beleidsproblematiek; discussie en kennis staan centraal 59

6.2 De beleidscyclus in relatie tot social media; lusten en lasten 60

6.2.1 Social media en beleidsagendering 60

6.2.2 Social media en beleidsontwikkeling; tussen risico en kans 62

6.2.3 Social media en beleidsuitvoering; onzichtbare rijksoverheid 64

6.2.4 Social media en beleidshandhaving; reeds aanwezig met risico 65

6.2.5 Social media en beleidsevaluatie; nog onbenutte mogelijkheden 66

6.3 De verschillende rollen van de burger in de beleidscyclus 67

7 Rijksoverheid en communicatie 69

7.1 Geschiedenis van mediabeleid bij de rijksoverheid 69

7.2 Communicatie met burgers: Oekaze-Kok belemmert 70

7.2.1 Enkele aanwijzingen uit de Oekaze 71

7.2.2 Betekenis voor toepassing van social media 71

7.2.3 Vertrouwen in de rijksambtenaar 72

8 Huidig gebruik social media door de rijksoverheid 75

8.1 Overheid 2.0 75

8.2 Ambtenaar voor de toekomst 76

8.3 Ambtenaar 2.0 76

8.3.1 Monitoring en webcare 77

8.3.2 Andere 2.0 initiatieven binnen de rijksoverheid 77

8.4 Betekenis voor de ambtenaar 79

8.4.1 Lusten 79

8.4.2 Lasten 80

9 Conclusies 83

10 Aanbevelingen 91

11 Referenties 95

Noten 95

Geraadpleegde literatuur 95

Onze gesprekspartners 101


6/104

5


7/104



8/104

7

Hier inloggen

Januari 2010, nog een half jaar voor de afronding van de studie Master Public

Administration 2008-2010 aan de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur. De

onderwerpen voor de eindopdracht worden verdeeld.

Wij - Sas, Peter, Claire en Ben - kiezen voor het onderwerp social media en de

rijksoverheid. Social media zijn relatief jong, interactief en dynamisch. Naar wij

verwachten bovendien nieuwe, invloedrijke media die van betekenis zijn voor de

maatschappij en dus ook voor de rijksoverheid. Dat is tevens de kern van de vraag

die secretaris-generaal Van Maanen als opdrachtgever namens het Secretarissen-

Generaal Overleg, ons heeft meegegeven voor dit onderzoek. Wat is in essentie

de betekenis van social media voor de rijksoverheid en hoe zou de rijksoverheid

daarmee om kunnen gaan?

We hebben regelmatig afgestemd met onze opdrachtgever en veel gesprekken

gevoerd met (top)ambtenaren, politici, bestuurders, lifehackers en practitioners. Zij

maakten, zonder uitzondering, tijd voor ons vrij, om hun mening en kennis met ons

te delen. Een groot aantal studies en artikelen, veelal achterhaald via het web en

onze netwerken, vormen ons literatuuronderzoek.

Vanuit de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB) was Roel in t Veld

onze begeleider. Wij zijn hem zeer erkentelijk voor de verdiepende discussies die

we bij de NSOB en bij hem thuis voerden. Ook de gastvrijheid en broodjes bij de

NSOB hebben ons werk mogelijk gemaakt.

Met dit rapport sluiten we twee prachtige en leerzame jaren af aan de NSOB. We

zijn trots op het rapport dat in een paar maanden tot stand is gekomen.


9/104



10/104

9

Executive Summary

This paper investigates the impact of social media in general as well as its impact

on government. In particular this paper studies the meaning that social media have

for governments and it discusses how to deal with social media at the national

level. This investigation was conducted by performing desktop research, literature

review and in-depth interviews with public policy makers, social media experts,

high ranked government ofcials, companies, consultants and academic scholars.

Three main questions were asked by our principal, the Board of Secretary Generals,

heading the thirteen departments that form the Dutch national government: (1)

what is currently going on with social media in general? (2) how is the national

government currently dealing with social media? (3) what is the meaning for the

national government and how should it deal with social media?

In order to answer these three questions we have rst looked at transitions that

occur under the inuence of social media. We see three main transitions taking

place which have an effect on the national government: (a) democratization

of citizens: users are not only consumers of information anymore but are

increasingly becoming producers of information, (b) new practice by governmental

organizations: from information protection to full transparency, and (c) the balance

of powers between government and citizens is shifting from authority of the

government to equality of all participants.

In essence, social media are all about interaction and communication through the

Internet. Worldwide some 900 million users are in contact with each other through

FaceBook, Twitter, YouTube, LinkedIn, Hyves, etc. Since nearly everyone has access

to information and networks through the Internet, there is a paradigm shift of

powers which holds true signicance to society in general and to governmental

institutions in particular. The question is what does it mean for governmental

institutions and their arrangements? What are the pleasures and what are the

pains associated with social media?

With regards to the second question we have found that the departments have all

different responsibilities and tasks. Therefore, they all have different needs when

looking at the usage of social media. We have witnessed many different initiatives

and thoughts about the future possibilities of social media. Some of the initiatives are

applied for all departments like the web 2.0 application www.ambtenaar20.nl, while

other initiatives are for a single department like Yammer, an internal Twitter. We have

also witnessed discussions on using knowledge wikis and hubs. We have seen a

variety of measures regarding safety regulations, web monitoring and web care.

In order to answer the third question we have applied the classic three layers of

government to understand the full impact of social media: values, organization and

policy making. The basic values that form the fabric of government are democracy,

effectiveness and constitution. Regarding democracy and effectiveness we have

found that they relate quite well with social media. However, constitutional


11/104


principles like freedom of speech (including the freedom of speech by civil

servants), right of privacy and trust worthiness, are seriously at risk. Particularly,

Article 7 of the Dutch Constitution is violated as it possible to publish and remain

anonymous for many that use social media. In addition, false accusations on the

Internet are very hard to remove.

At the organizational level we see conicting aspects between bureaucracy and

social media. We see several paradigm shifts: (a) from top-down hierarchy to

bottom-up initiatives, (b) from strict rules and regulations to the absence thereof,

(c) from separation between private and public domain to a mix of many domains,

(d) from expert knowledge to wisdom of the crowds. These shifts hold important

meaning for the national government and by implication will have to result in a

critical evaluation of the organizational structure of government.

At the level of policy making we see the possibility of controlled utilization. To

make this possible it is particularly important to understand the problem for

which the policy is a solution. The type of problem determines whether or not

social media can be utilized. For instance, we have concluded that social media

offer good opportunities for setting the policy agenda. By means of monitoring the

government can distil the societal discussions and act accordingly. We have framed

this as a preactive type of government, a combination of proactive monitoring and

reactive agenda setting.

Also, the next step in policy making, policy development holds promise however the

present initiative (www.internetconsultatie.nl ) results in very little response by the

public and we strongly recommend an evaluation before further action is developed.

At the level of execution and control of policies we have found useful applications,

however the question remains how checks and balances are addressed. Overall, we

do see a shift to a user generated state, but it should be clear from the start what the

government intends to do with acquired information and suggestions by the public.

Finally, this research presents several recommendations and implications. One of

the crucial recommendations for the national government if it wishes to utilize the

full potential of social media, is the need to abolish the Oekaze-Kok. This internal

rule of no communication between civil servants and chosen ofcials (and by

implication citizens of the state) will seriously undermine the ability to accept and

effectively utilize social media.


12/104

11


13/104



14/104

13

Prelude

Waarom zou de overheid zich iets moeten aantrekken van de miljoenen Hyvers in

Nederland? Hebben Facebook en LinkedIn de samenleving echt veranderd? Waarom

twitteren ambtenaren en is dat erg? En wat merkt de rijksoverheid daar van? Enkele

eerste verkennende vragen rondom social media. Wij willen weten wat er nu echt

aan de hand is met social media: wat is de urgentie en waarom is het relevant voor

de rijksoverheid?

Burgernet bevordert een veilige woon- en werkomgeving door samenwerking tussen

burgers, gemeente en politie. Na ontvangst van een melding van bijvoorbeeld

een inbraak of een vermist kind, start Burgernet op. Aangemelde burgers krijgen

het bericht door via telefoon en SMS en melden hun bevindingen terug. De

maatschappij in optima forma; burgers en de overheid weten elkaar makkelijk

te vinden en werken vanuit een gemeenschappelijk maatschappelijk belang. Een

overheid die staat voor veiligheid van de burger, voor betrouwbaarheid, voor respect

en doelmatigheid, maar ook voor participatie en transparantie.

Driejarig fietsertje snel terecht dankzij Burgernet(www.regionieuws.nl, maandag 19 april 2010)

aarssen - Een driejarig jongetje op een etsje, dat zaterdagmiddag werd vermist, is

dankzij een door de politie gestarte Burgernetactie gevonden in een winkelcentrum. Dit

heeft de politie maandag laten weten.

De man bezocht die zaterdagmiddag met zijn driejarig zoontje de

kinderboerderij in Reigerskamp. Rond 17.00 uur liep de vader weer naar huis

en fetste zijn zoontje voor hem uit. Op een gegeven ogenblik verloor de man

het jongetje uit het oog. Toen de vader thuiskwam was zijn zoontje nergens te

bekennen.

De ongeruste man schakelde de politie in. Agenten zochten in de wijk naar

het kind. Intussen startte de meldkamer een Burgernetactie op met 439

deelnemers. Binnen 5 minuten belde een Burgernetdeelnemer via het speciale

nummer de meldkamer terug met de mededeling dat het vermiste kind

as aangetroen bij het winkelcentrum in Bisonspoor. De politie herenigde

ervolgens de dolgelukkige vader met zijn zoontje.


15/104


Deze en vele andere artikelen staan op Bleekers website www.verontrustemoeders.

nl. Deze mevrouw is bloemiste en zeer kritisch ten aanzien van de noodzaak van

de vaccinatie tegen baarmoederhalskanker bij jonge meisjes. In zeer korte tijd

bezochten duizenden bezoekers haar website. Bleeker verscheen op televisie en

radio en heeft een duidelijk stempel gedrukt op de publieke opinie. Duizenden

meisjes lieten zich niet vaccineren.

De burger en de overheid lijnrecht tegenover elkaar. Bijzonder is dat deze

mevrouw in haar eentje een enorm invloedrijke positie verwierf. Dankzij social

media. Als verontruste moeder uitte zij haar wantrouwen en riep de overheid ter

verantwoording door een publieke discussie te starten. Hoe reageert de overheid

dan? Houdt de rijksoverheid vast aan zijn formele gezag en machtspositie? Of heeft

de rijksoverheid een manier gevonden om hiermee om te gaan?

Bleeker en de strijd tegen vaccins(NRC, 24 november 2009)

Anneke Bleeker, de grote virusbestrijdster, krijgt langzaamaan de status van

bekende Nederlander. Eerst heeft ze eigenhandig de inentingscampagne

voor jonge meisjes tegen baarmoederhalskanker om zeep geholpen en

tegenwoordig heeft ze haar pijlen op het griepvaccin gericht.

In NOVA mocht ze tekst en uitleg geven, in de Volkskrant werd er onlangs drie-

kwart pagina aan haar besteed en in Pauw & Witteman werd ze eerst uitgenodigd

en vervolgens weer afgezegd, omdat Klink anders niet wilde komen. Ook heeft

Bleeker een site: ww.verontrustemoeders.nl. Publiciteit genoeg.


16/104

15


17/104



18/104

17Inleiding

1 Inleiding

De prelude schetst twee werelden waarin social media betekenis hebben. De wereld

van een vertrouwenwekkende rijksoverheid die de hulp van zijn burgers inroept.

Daarnaast een wereld van een overheid die wordt gewantrouwd, waarbij een vrouw

social media gebruikt om medestanders te mobiliseren en zo aandacht krijgt.

Social media als krachtig hulpmiddel voor de overheid en net zo gemakkelijk als

ondermijning van het overheidsgezag.

In de wereld van social media zijn termen als twitteren, blogosfeer, reaguurders,

communities, lifehacking, web 2.0 en discussiefora gemeengoed. Social media zijn

voor interactieve internet-toepassingen die communicatie tussen mensen mogelijk

maakt.

1.1 Aanleiding

Een maatschappij zonder social media is haast niet meer in te denken. Een dag niet

gehyved is een dag niet geleefd, zal zeker de jongere generatie zeggen. YouTube

voorziet ons direct van de meest actuele beelden als het gaat om rampen, feesten

of priv-aangelegenheden die gewenst of ongewenst de hele wereld bereiken. Via

(micro)blogs en fora worden communities gemobiliseerd voor goede doelen of

tegengeluiden. Er vinden op het web tegelijkertijd talloze publieke debatten plaats.

Social media zijn een instrument om als jonge vrouw te bepalen of je je wel of niet

laat inenten tegen baarmoederhalskanker. Maar ook het instrument waarlangs

hooligans zich mobiliseren voor veldslagen rond voetbalstadions. Niet de krant of

televisie brengt het nieuws als eerste; binnen een minuut is via Twitter bekend dat

een Turks vliegtuig is neergestort bij Schiphol en lmpjes gemaakt met de mobiele

telefoon verschijnen eerst op YouTube en daarna in alle journaals. Social media

maakt van de burger een journalist, een opiniemaker, een handhaver ...

Wat is de betekenis van deze ontwikkelingen voor de rijksoverheid? Hoe

benvloeden social media de rijksoverheid en hoe kan de rijksoverheid gebruik

maken van social media?

1.2 Doelenopzetvanhetonderzoek

Dit onderzoek is uitgevoerd in opdracht van het SGO, het overleg van de

secretarissen-generaal. Namens het SGO is secretaris-generaal van het ministerie

van VWS, de heer Geert van Maanen, onze opdrachtgever. Het doel van dit

onderzoek is een bijdrage te leveren aan de kennis over social media en de

betekenis van social media voor de rijksoverheid.

Over social media is al veel gepubliceerd, ook in opdracht van de rijksoverheid. Deze

publicaties zijn voor ons het vertrekpunt van dit onderzoek. Aanvullend hebben

wij literatuur- en webonderzoek verricht, ons netwerk in de 2.0 wereld vergroot


19/104


door evenementen te bezoeken en gesprekken gevoerd met maatschappelijk

betrokkenen, lifehackers, (top)ambtenaren, adviseurs, connectors, practitioners,

academici, politici en communicatiespecialisten. Onze gesprekspartners waren

voor- en tegenstanders, believers en sceptici, predikers en volgelingen, experts

en leken. Na een verkennende fase hebben wij onze voorlopige bevindingen

getoetst door middel van (tweede) gesprekken, onze begeleider en reacties van

genteresseerden via social media.

1.3 Onderzoeksvragenenafbakening

De onderzoeksvraag, die we in samenspraak met de opdrachtgever hebben

benoemd, is drieledig:

1. Wat is het huidige social media landschap? Welke toepassingen zijn er en wat

zijn het?

2. Hoe gaat de rijksoverheid op dit moment om met social media? Zijn er

verschillen tussen de departementen?

3. Wat is de eigenlijke betekenis van social media voor de rijksoverheid?

Benvloeden ze de rol of rolinvulling van de rijksoverheid? En hoe zou de

overheid met social media om moeten gaan?

Het onderzoek is gericht op de rijksoverheid en daarbinnen met name op de

beleidsdepartementen zoals die overwegend in Den Haag zijn vertegenwoordigd.

De studie gaat niet expliciet over de ZBOs en meer uitvoeringsgerichte diensten.

Ook gaat deze studie niet over het politieke speelveld. Wel raken wij soms aan deze

onderwerpen. In dat geval wordt het expliciet onderscheiden en benoemd.

1.4 Leeswijzer

Na de inleiding in hoofdstuk 1 duiden we in hoofdstuk 2 social media. We

beschrijven de ontwikkeling, kenmerken en zichtbaar andere principes van social

media. Dit biedt de opstap naar hoofdstuk 3 waarin we de maatschappelijke

doorwerking van social media positioneren. We gaan daarbij in het bijzonder in op

de rol van social media ten opzichte van traditionele media.

Deze maatschappelijke context biedt ook de mogelijkheid om de rol van social

media in relatie tot de rijksoverheid te beschouwen. Dit doen we op een viertal

niveaus. In hoofdstuk 4 op het niveau van de rijksoverheid als institutie. Daarbij

kijken we speciek naar de basiswaarden van de rijksoverheid. In hoofdstuk 5 gaan

we in op de rijksoverheid als organisatie, met name de bureaucratische aspecten

van de rijksoverheid. Hoofdstuk 6 richt zich op de meer operationele zijde van de

rijksoverheid door het beleid centraal te stellen en de verschillende beleidsfasen en

-onderwerpen in relatie tot social media. Social media in relatie tot communicatie

als overheidstaak komt aan de orde in hoofdstuk 7.


20/104

19Inleiding

Na deze beschouwingen op basis van literatuuronderzoek en gesprekken, bespreken

we in hoofdstuk 8 de huidige omgang van de rijksoverheid met social media.

Op basis van de voorgaande hoofdstukken komen we tot enkele conclusies in

hoofdstuk 9, gevolgd door aanbevelingen in hoofdstuk 10.

In ieder hoofdstuk zijn tekstkaders geplaatst die beginnen met Ondertussen

bij ...1. Deze kaders ondersteunen de hoofdtekst aan de hand van opmerkelijke

waarnemingen.


21/104



22/104

21Sociale media; wat zijn het?

2 Social media; wat zijn het?

2.1 Interactieencommunicatiestaancentraalinsocialmedia

Social media zijn online platformen waar de gebruikers de inhoud verzorgen met wei-

nig of zonder tussenkomst van een professionele redactie2. Social media zijn in essen-

tie interactieve communicatiemedia; de deelname van anderen is noodzakelijk.

Figuur 1. De essentie van social media (bron: Mike Kujawski3)

Social media: The democratization of information, transforming people from content readers into

publishers. It is the shift from a broadcast mechanism, one-to-many, to a many-to-many model,

rooted in conversations between authors, people, and peers.

Brian Solis4

2.2 Web2.0;deondersteuningvansocialmedia

Social media kunnen niet los worden gezien van web 2.0, een term die rond 2005

zijn intrede deed5. Web 2.0 duidt op het cluster van technologien, instrumenten

en applicaties die social media ondersteunen (Castells, 2006). Waar internetsites

op web 1.0 alleen een boodschap uitzenden of dienst verlenen, kan door web 2.0

iedereen zijn eigen weblog maken, ideen, fotos en videos online zetten en online

vriendennetwerken opbouwen en bovendien de interactie aangaan met andere

gebruikers.


23/104


De extensie 2.0 heeft een technische oorsprong. Het is echter een populaire term

geworden die te pas en te onpas wordt gebruikt om vooruitgang en interactie te

duiden. Ambtenaar, adviseur en burger zijn inmiddels 2.0. Onlangs nog positio-

neerde VNG6 zich met de term Thorbecke 2.0 in de discussie over een vernieuwde

Nederlandse overheid.

Buzz 2.0: Is a new buzzword, to be commonly used in managerial, technical,

administrative, and sometimes political environments. It comically parallels

the abuse and ubiquities of adding 2.0 at the end of a word.7

2.3 Socialmedia;ntermvooreenbreedaanbodvantoepassingen

Wij onderscheiden de volgende functionele toepassingen van social media.

2.3.1 Sociale netwerk sites

De eerste stappen in social media werden eind jaren 90 gezet. SixDegrees8 wordt wel

beschouwd als de eerste echte moderne sociale netwerksite. Het was een site met

individuele gebruikersproelen en de mogelijkheid om met andere gebruikers (vrien-

den) contact te leggen door middel van berichten. De site hield geen stand, omdat

er nog geen uitgebreid netwerk van online vrienden bestond en gebruikers daardoor

na aanmelding weinig konden doen. Meer succesvol bleken in de beginjaren reeds

bestaande community-sites en discussiefora. Door social media componenten toe te

voegen aan hun sites, leverden zij een nieuwe dienst aan hun grote gebruikersgroe-

pen. Drie sites hebben de doorbraak van social media ingeluid:

Friendster (oorspronkelijk een dating-site) heeft na grote opstartproblemen in

2003 geleerd te luisteren naar haar gebruikers en is inmiddels een meertalige,

internationale site met meer dan 115 miljoen geregistreerde leden en

maandelijks ruim 60 miljoen bezoekers, vooral in Azi;MySpace; gebruikers

kunnen muziek plaatsen en videos van andere sites integreren met hun proel,

ieder beschikt automatisch over een blog en er kan met vrienden worden gechat;

MySpace; gebruikers kunnen muziek plaatsen en videos van andere sites

integreren met hun proel, ieder beschikt automatisch over een blog en er kan

met vrienden worden gechat;

Facebook was in 2004 Harvard-only (voor een selecte groep

universiteitsnetwerken). Facebook heeft inmiddels de grootste populatie

gebruikers (april 2009; 200 miljoen, september 2009; 250 miljoen, april 2010; 500

miljoen9). In Nederland wint Facebook aan populariteit.

Er is inmiddels een groot aanbod technologien en mogelijkheden voor social

netwerk sites. Differentiatie blijkt nodig voor afzonderlijke toepassingen om zich

te onderscheiden en een exclusief publiek aan zich te koppelen. Vanaf 2003 werden

zoveel nieuwe social networking sites gelanceerd, dat Clay Shirky10 verzuchtte

Yet Another Social Networking Service.


24/104


Figuur 2. Social media; meer dan 900 miljoen gebruikers (bron: Mike Kujawski12)

Van de internetgebruikers maakt 72% deel uit van tenminste 1 sociaal netwerk;

dit zijn 940 miljoen gebruikers wereldwijd11. Onder Nederlanders hebben veel

social media een grote naamsbekendheid; Hyves is het bekendst. Hyves Always

in touch with your friends bestaat sinds 2004 en heeft in 2009 negen miljoen

gebruikers, waarvan acht miljoen in Nederland. Die zijn niet allemaal actief, maar

volgens cijfers van Raymond Spanjar van Hyves, loggen vijf miljoen Nederlanders

wel maandelijks bij Hyves in. Hyves heeft in maart 2010 in alle opzichten een

recordmaand; 1 op de 5 bezoeken aan een website door alle Nederlanders is aan

Hyves en maar liefst 7 op de 10 online Nederlanders bezoeken Hyves.

De verwachting13 is overigens dat Hyves mogelijk zal gaan krimpen de komende

tijd. Dit in tegenstelling tot LinkedIn, een social netwerk site die is gericht op de

professional. Wereldwijd kent LinkedIn inmiddels meer dan 40 miljoen gebruikers.

In Nederland is LinkedIn nog redelijk onbekend, maar is er nog wel een aanzienlijke

groei voorzien.

De meeste Nederlandse gebruikers (74%) onderhouden via social media contacten

met vrienden en bekenden. De meeste gebruikers zien sociale netwerken als

toevoeging aan hun echte sociale leven, niet als vervanging.

Een aanzienlijk kleiner percentage (15%) is ook gericht op zoek naar nieuwe

ontmoetingen.

Volgens Forrester Research15 zijn Nederlanders relatieve grootgebruikers van social

media in vergelijking met andere landen. Daarentegen is de Nederlander toch

vooral een toeschouwer; er wordt weinig actief informatie geplaatst en verspreid.


25/104


2.3.2 Opinirend; discussiefora en blogs

Een forum bestaat uit publieke discussiepaginas op het internet.

Een weblog of blog is een website waarop een blogger zijn - vaak persoonlijke -

logboek (maar ook fotoblogs, videologs en audiologs) regelmatig actualiseert. De

meeste blogs in de blogosfeer blijven ongelezen; veel bloggers schrijven voor zichzelf

-elektronisch autisme volgens Castells16. Veel blogs zijn opinirend, gericht op het

voeren van een discussie. In Nederland is www.geenstijl.nl de meest bekende weblog

met vaak verhitte discussies en stellingname door de zogenoemde reaguurders (de

mensen die in reactie commentaar geven op de blogs).

Sinds eind 2006 is microbloggen populair, een combinatie tussen bloggen en instant

messaging met korte tekst- of multimediafragmenten. Twitter is het bekendst. Elke

tweet van maximaal 140 tekens is een antwoord op de vraag Whats happening?. Er

wordt veel persoonlijke real-time informatie gedeeld via Twitter, maar het netwerk

wordt ook ingezet om weblinks, aankondigingen en vragen uit te wisselen. In 2009

groeide het aantal gebruikers en tweets explosief. Microblogging wordt inmiddels

standaard toegepast op diverse sociale netwerken en is daarmee een volwaardig

onderdeel geworden naast e-mail, blogs en wikis17. Vergelijkbaar met microblogging

zijn de regelmatige status updates van vrienden op Facebook, LinkedIn en Hyves.

2.3.3 Kennis- en nieuwsdeling; wikis en bookmarking

Een pioniersite gebaseerd op interactie is Wikipedia. Deze internetencyclopedie

wordt door de gebruikers gemaakt en onderhouden. De wiki is inmiddels een

gangbaar samenwerkingsbegrip. Photobucket, Flickr (fotos) en YouTube (videos)

zijn ook uitgegroeid tot sociale netwerken voor het delen van fotos en videos,

met grote gebruikersgroepen rondom specieke onderwerpen en mogelijkheid

Ondertussen bij FacebookDe grote kracht van social media ligt in het netwerk van vrienden. Men wil graag

contact onderhouden. Bovendien heeft het netwerk van gebruikers vertrouwen

in de keuzes van elkaar. Illustratief hiervoor zijn de volgende cijfers: slechts 14%

van de mensen vertrouwt advertenties als zodanig, tegenover 78% die de aanbe-

velingen van andere gebruikers vertrouwt (zeker als ze in hun netwerk zitten!).

Leveranciers van social media zoals Facebook maken gebruik van de kracht van

trusted referrals. Op websites kan een like-knop14 worden geplaatst. Door op de

knop te klikken, laten bezoekers van de site aan hun Facebook-vrienden weten

dat ze genteresseerd zijn in de website. Tot zover het goede nieuws.

Volgens The Financial Times en The New York Times zou Facebook

deze klikgegevens vervolgens doorspelen naar bedrijven, waarmee die

persoonsgericht kunnen gaan adverteren op de proelpaginas van de

Facebook-gebruikers. De kranten baseren zich op berichten van commercile

bedrijven die naar eigen zeggen al door Facebook benaderd zijn. De vraag is of

de burger zich hier van bewust is en hierop zit te wachten.


26/104


voor discussie. Nieuwsdeling werd op grote schaal beschikbaar dankzij sites als

Delicious, Digg en Reddit; favoriete websites kunnen door gebruikers worden

opgeslagen en gedeeld met anderen (social bookmarking). Tot slot is het mogelijk

om social media te gebruiken als zoekmachine.

2.4 Watmaaktsocialmediaandersdantraditionelemedia?

Media zijn communicatiemiddelen voor het produceren, zoeken, geven, ontvangen

en verspreiden van berichten. Berichten zijn opgebouwd uit of hebben betrekking

op kennis, informatie, gegevens, meningen, emoties en overtuigingen. Traditionele

massamedia zoals krant, radio, televisie en internet (web 1.0) zijn gericht op het

delen van berichten met velen.

Social media werken ook op deze basisprincipes en zijn daarin niet wezenlijk

anders dan traditionele massamedia. Toch brengen social media wel degelijk

verschuivingen in de media teweeg (zie ook 2.7) Dit komt door de volgende

eigenschappen:

Snelheid

Berichten worden overwegend real-time, zonder vertraging van een redactie,

geplaatst. Vaak krijgen de berichten daarmee ook een directer karakter en een

meer emotionele lading;

Massaliteit en toegang

De kosten zijn vrijwel nihil, de techniek is eenvoudig en vrijwel iedereen heeft

breedband internet. Iedereen kan daardoor producent zijn van berichten. Social

media zijn niet alleen massamedia, maar vooral massas media;

Diversiteit in vormen

Een bericht kan op verschillende manieren publiek worden gemaakt; tekst, fotos,

videos, audio-opnamen. Hetzelfde onderwerp krijgt door meerdere producenten

meerdere dimensies tegelijkertijd;

Netwerk en onderlinge verbondenheid

Gebruikers sluiten zich aan bij netwerken. Iedereen is daardoor aan elkaar

verbonden of slechts een enkele schakel van elkaar verwijderd. Dit resulteert ook

in ongerichte en ongecontroleerde verspreiding van informatie.

Snelheid, massaliteit, toegankelijkheid, diversiteit en verbondenheid. Het gevolg

van deze combinatie van eigenschappen is dat berichten snel, zonder redactie en

massaal hun weg vinden. Door de aaneengeslotenheid van netwerken vindt de

verspreiding zeer gemakkelijk en veelal ongestuurd plaats. Wat net nog klein was,

kan opeens groot zijn omdat iedereen er iets van vindt, reageert of doorstuurt.

Dit maakt social media tot een motor voor emoties, nieuwsverspreiding en

maatschappelijke issues. Daarmee voegen social media een nieuwe dimensie toe

aan massacommunicatie, mogelijk met verstrekkende gevolgen.

In de volgende paragrafen gaan wij nader in op de betekenis van social media in

de maatschappelijke context (voor de traditionele media in het bijzonder) en de

betekenis voor de rijksoverheid.


27/104


2.5 Devoortgaandeontwikkelingvansocialmedia

Onze gesprekspartners hadden uiteenlopende percepties over social media, van de

hype moet nog beginnen - Roel Bekker Secretaris-Generaal Vernieuwing Rijksdienst tot

de hype is al geweest - Sietze Dijkstra, IBM. Een trend bestaat uit verschillende fasen.

Met de hype wordt veelal gerefereerd aan de piek van hoge verwachtingen. De volgen-

de fase is die van terugval van verwachtingen, veelal gevolgd door fase van optimali-

satie voor dagelijks gebruik. Web 2.0 en daarmee samenhangend diverse social media

toepassingen, piekten wat betreft verwachtingen al in 2006 en waren in 2009 op weg

naar optimalisatie. Onderstaande hype-curve illustreert dat.

Figuur 3. De hype-curve van social media (naar: onderzoeks- en adviesbureau Gartner18)

Microblogging (bijvoorbeeld Twitter), scharen wij ook onder social media. In 2006 was

het nog niet als trend opgemerkt en in 2009 is het al over de hoogste verwachtingspiek

heen. Twitter zal waarschijnlijk een korte periode van terugval kennen om daarna een

volwaardige plek te gaan innemen in het medialandschap. Bij het stadium van volwas-

sen worden horen nieuwe kenmerken. Er treedt onder de gebruikers van social media

Ondertussen bij Second LifeSecond Life is een 3D interrealiteit; de werkelijke en virtuele wereld raken

elkaar. In 2006 was bijna iedereen actief op Second Life. Het was de trend van

dat moment. Ondanks de teruglopende gebruikersaantallen, bedroeg de omzet

op Second Life in 2009 maar liefst 567 miljoen dollar. Is de hype van Second

Life voorbij? Nee! Door sociale netwerken te incorporeren in Second Life ziet

eigenaar Linden Lab weer nieuwe kansen. In Nederland is onlangs een echte

vestiging geopend om de mogelijkheden verder te verkennen.19

visibility

TIME

Peak of inated expectations

Technology trigger

Trough of disillusionment

Plateau of productivity

Slope of enlightment

Web 2.0 in 2006

Microblogging in 2009

Web 2.0 in 2009


28/104


verzadiging op; de gebruiker vindt 3 netwerksites voldoende en wil niet nog meer net-

werksites om zich bij aan te sluiten. Bovendien gaan gebruikers ontvrienden; waar

eerst het doel was om een zo groot mogelijk netwerk van vrienden te maken, blijkt dit

niet langer functioneel. Niet voor niets werd ontvrienden, het verwijderen van vage

contacten op de sociale netwerksite, in Nederland verkozen tot het woord van 2009.

Ook voor de overheid is het belangrijk om te onderkennen in welke fase social media

verkeren. Op basis van bovenstaande constateringen menen wij dat social media al

hun weg hebben gevonden. De overheid zal voor zichzelf moeten bepalen op welke

manier social media geoptimaliseerd kunnen worden ingezet. De overheid hoeft al niet

meer voorop te lopen, daarvoor is het te laat.

2.6 Hetsuccesvansocialmedia;eenvoudig,toegankelijkengratis

De grote gebruikersaantallen en de snelle opkomst van social media kennen

enkele succesfactoren. Social media zijn eenvoudig; de techniek is zo eenvoudig

dat iedereen initiatief kan nemen en/of meedoen. Social media zijn toegankelijk;

iedereen met een breedband internetverbinding heeft toegang tot social media. Het

gebruik van social media zijn meestal gratis.

2.7 Veranderingenalsgevolgvansocialmedia

2.7.1 Van consument naar producent

In plaats van informatie uitzenden (monologen op web 1.0) wordt via social media

informatie uitgewisseld (dialogen op web 2.0). De gebruiker (user) is niet langer

alleen consument, maar ook co-producent van allerlei vormen van content en

tevens publicist, distributeur en communicator (Frissen, 2008).

LustenDe nieuwe internettechnologie maakt massale en grenzeloze samenwerking mogelijk.

Dit is het centrale thema in Wisdom of the crowd (Surowiecki, 2004); grote groepen

mensen, een massa of menigte is in staat tot het nemen van betere beslissingen en

het maken van betere inschattingen dan een individu en zelfs beter dan een expert.

Dit principe biedt mogelijkheden voor toepassingen zoals crowdsourcing en co-

Ondertussen bij NingNing, een online platform waar ook Ambtenaar 2.0 op staat, stelde de

gebruikers onlangs voor een voldongen feit; de gratis dienstverlening wordt

opgeheven20. Het opzetten van een eigen sociale netwerksite kost veel tijd, dus

overstappen is niet snel een optie. Maar ook bij betaald gebruik worden door

de dienstverlener lastige keuzes voorgelegd aan de gebruiker; op Ning zijn

door Ambtenaar 2.0 bijvoorbeeld reclame-uitingen afgekocht.


29/104


creatie. Een goed voorbeeld is Wikipedia; op basis van vrijwillige bijdragen is deze

site uitgegroeid tot een enorme kenniscontainer (ruim vijf miljoen artikelen) met

een kwaliteit die niet onder doet voor gevestigde kennisinstituten (waarbij altijd de

Encyclopedia Britannica wordt genoemd).

De burger heeft benvloedingsmogelijkheden gekregen die niet onder doen voor

gevestigde instituties. Toegang tot het netwerk en toegang tot informatie en

kennis heeft de verhoudingen veranderd ten gunste van de burger. De burger is

gemancipeerd geraakt.

Vanaf de jaren negentig is de macht steeds meer bij de burger komen te liggen.

Social media hebben bijgedragen aan deze machtsverschuiving

Jack de Vries

LastenTegenover deze mogelijkheden moet er rekening worden gehouden met mogelijke

perversiteiten. Als iedereen producent is, komt er dan niet een enorme overload

aan informatie op het net? Hoe zou de overheid hiermee omgaan? Wat als er heel

veel berichten binnenkomen: wordt er redactie gevoerd? Wie doet dat en hoe? En,

wat is de rol van de rijksoverheid daarin?

Feitelijk kan er hier sprake zijn van een overload aan informatie, mogelijkheden

en keuzes. In deze veelvoud van keuzes ligt het Paradox of Choices van Barry

Schwartz verscholen (Schwartz, 2004). De paradox is dat het hebben van veel keuzes

via social media een verrijking lijkt te zijn, maar in feite het tegenovergestelde

veroorzaakt; twijfel, ontevredenheid en verarming van de kwaliteit van leven.

2.7.2 Van afscherming naar transparantie

Waar kennis vanwege machtsposities vaak wordt afgeschermd - kennis is macht,

is met social media de weg ingeslagen naar open bronnen - gedeelde kennis creert

meerwaarde.

LustenEr zijn talloze voorbeelden van openheid als nieuwe norm. Via het internetplatform

InnoCentive project zetten bedrijven problemen en onderzoeksvragen uit. Ze

geven daarbij hun eigen kennis vrij en vragen om aanvullende kennis van de

bezoekers. Proctor & Gamble, een wereldspeler op het gebied van huishoudelijke-

en beautyproducten, wist op deze manier al 35 procent van zijn innovaties door

middel van externe bronnen te realiseren (Tapscott en Williams, 2006).

Soms is het de gebruiker die openheid forceert; via sites als www.tripadvisor.com en

www.zoover.com gaan consumenten na of een vakantiebestemming of hotel echt

interessant is. Ze laten zich daarbij leiden door de ervaringen van anderen. Bij genoeg

recensies geeft dat vaak een betrouwbaarder beeld dan een brochure of de mening

van een reisbureau. Dit heeft een belangrijke machtsverschuiving in de reismarkt

teweeggebracht ten gunste van de consument.

Open data bieden gebruikers de kans om inzicht te krijgen in overheidsgegevens.

Dergelijke gegevens kunnen belangwekkend zijn voor burgers en


30/104


ondernemingen. Denk aan themas als gezondheid, leefomgeving en geo-informatie.

Het draagt bovendien bij aan openheid over de informatie waarop beslissingen

worden gebaseerd. Niet in de laatste plaats kunnen gebruikers informatie voor eigen

gebruik bewerken en/of publiek maken.

Nog nooit was het zo gemakkelijk om contact te leggen. Zelfs de kloof tussen

politici en de kiezer kan worden overbrugd door social media; de politicus kan zijn

publiek zonder tussenkomst van een redactie op grote schaal bereiken. Burgers

kunnen bestuurders en politici niet alleen volgen, maar ook het gesprek met ze

aangaan. Op hun beurt kunnen bestuurders en politici zien en horen wat er speelt.

Een verrijking voor de zo belangrijke interactie en transparantie in de democratie.

LastenIn Hidden dangers of Social Networking laat Dolan21 verschillende perversiteiten zien

van het gebruik van social media, met name als gevolg van de transparantie: advocaten,

inbrekers en toekomstige werkgevers kunnen Facebook-gegevens benutten voor andere

doelen dan waarvoor de gebruiker ze bedoelde. In de VS kijkt zelfs de belastingdienst mee.

Volgens de Amerikaanse wetenschapper Danah Boyd22 zouden zowel de overheid als

de journalistiek toezicht moeten houden op sociale netwerken als Facebook. Met name

Google Buzz en Facebook krijgen het verwijt van internetters dat ze de privacy van hun

gebruikers met voeten treden. Wat ooit op een social network is geplaatst, verdwijnt

niet meer; beseffen tieners dit als zij elk lek en gebrek breeduit bloggen, twitteren,

facebooken en hyven?Transparantie mag dan randvoorwaardelijk zijn voor social media

in het algemeen, ook op sociale netwerksites en discussiefora is niet alles duidelijk. Een

forum zoals www.ontdekislam.nl kent wel duidelijke regels over wat is toegestaan, maar

onduidelijk is wie er achter het forum zitten. Bovendien selecteren moderators de reacties

op internetpaginas, maar volgens welke redactionele regels?

Er lijkt overigens een trend waarneembaar van transparantie naar afscherming.

Waar Wikipedia eerst volledig door gebruikers werd samengesteld, is inmiddels op

onderwerpen een redactie ingesteld (overigens wel vergezeld van discussiepaginas

voor gebruikers). Ook op veelbezochte blogs is vaak een moderator actief die

beledigende of anderszins ongewenste commentaren kan verwijderen of wijzigen.

2.7.3 Van autoriteit naar gelijkwaardigheid

Social media leiden tot een verandering van wantrouwen naar vertrouwen,

van verticale hirarchie naar laterale netwerken van gelijkgezinden (peers,

horizontalisering).

Nieuwe media vragen om nieuwe omgangsvormen

Uri Rosenthal

LustenSocial media stellen individuen in staat om contacten te onderhouden. Jongeren,

de digital natives, weten al niet anders. MySpace and Facebook enable youth to

socialize with their friends even when they are unable to gather in unmediated situations.

Social media vormen als het ware networked publics (Boyd, 2008), vergelijkbaar


31/104


met de openbare ruimte, die het mensen mogelijk maakt elkaar te ontmoeten.

Social media zijn dan ook niet meer weg te denken uit het dagelijkse bestaan van

een grote groep gebruikers. Het is geen hype, maar de nieuwe werkelijkheid.

Gelijkgestemden weten elkaar gemakkelijk te vinden, ongeacht de organisatie

waarvoor ze werken en ongeacht de positie die ze binnen een organisatie innemen.

Hirarchische structuren blijken helemaal niet nodig te zijn om resultaten

te bereiken. Kwaliteit wordt niet van boven opgelegd maar onderling door

medeproducenten en gebruikers bepaald.

LastenGelijkwaardigheid is niet per se gegarandeerd. Bij drie klachten over een specieke

gebruiker verwijdert Google het betreffende account op YouTube, hiertoe aangezet

door grote bedrijven die zorgen voor reclamegelden. In zon systeem heeft het

individu weinig kans op hoor en wederhoor zoals onlangs bleek in de zaak van

Mark Kobayashi-Hillary23.

Nieuwe omgangsvormen zetten zonder meer spanning op huidige

organisatievormen en hirarchische verhoudingen, ook binnen de overheid.

Bovendien zijn de nieuwe omgangsvormen die horen bij social media niet zonder

meer duidelijk. Dat bleek wel toen kamervoorzitter Gerdi Verbeet de regering

verbood hun tweets te versturen tijdens de Algemene Beschouwingen. Later nam

ze haar woorden terug en zei het alleen niet beleefd te vinden.

2.8 Detoekomstnasocialmedia

Social media zijn een stap in de voortgaande ontwikkeling van de informatietech-

nologie. Maar niet het einde. We praten tegenwoordig nog in de tegenstelling ofine

en online, maar binnen enkele jaren is dat onderscheid niet meer relevant. We zijn

dan sowieso online. Daarmee zijn social media alomtegenwoordig en een regulier

onderdeel van het dagelijks leven. We dragen ons virtuele netwerk van vrienden bij

ons, zijn aangesloten op de blogs die wij interessant vinden en worden voortdurend

op de hoogte gehouden van de grote en kleine ontwikkelingen in de wereld.

In de komende jaren zal zoektechnologie ons taalgebruik steeds beter begrijpen

(door de combinatie van zoekopdrachten en de contextuele betekenis van woorden)

en wordt bij het rangschikken van zoekresultaten rekening gehouden met ons

sociale netwerk (proelen worden steeds verjnder). De fysieke omgeving zal in

toenemende mate intelligenter worden; technologisch gedreven toepassingen

zullen zich doen gelden, met sensoren die real-time data verzamelen en delen.

Door plaatsbepaling via smartphones, toenemende verbondenheid tussen

apparaten en fysieke omgeving en dankzij Google en Twitter ontwikkelt het web

zich tot een realtime web. Stichting Toekomstbeeld der Techniek (Kreijveld, 2009)

noemt onder andere een zogenoemde verrijkte werkelijkheid (augmented reality);

visualisatietechnieken maken het mogelijk om relevante informatie te combineren

met de werkelijkheid die mensen zien.


32/104


Na web 2.0 volgt web 3.0 en verdergaande ontwikkelingen. Experts zoals Valerie

Frissen, senior strateeg TNO, spreken bijvoorbeeld van data society in the cloud;

een gemeenschap rondom data die niet in de werkelijke wereld, maar virtueel

bestaat. Dit roept nieuwe vragen op zoals het toenemende belang van regie op de

informatie (wie selecteert de berichtgeving en maakt het betekenisvol?), maar ook

nieuwe privacy-vragen (een nieuw grondrecht om digitaal te kunnen onderduiken

en digitale sporen te laten kunnen wissen?). Wat wordt de rol van de overheid

hierin?

Ondertussen bij de familie FrissenGevraagd naar zijn mening, geeft Paul Frissen aan het gevaar te onderkennen

an uitsluiting. Niet iedere belangenpartij zal zich verenigen of zich doen

gelden via social media. Ook de snelheid van het gesprek op social media

leidt ertoe dat niet iedereen mee kan doen op het goede moment. Bovendien

orden mogelijk democratisch gelegitimeerde stappen overgeslagen

als burgers en belangengroepen via direct contact bewindspersonen of

parlementarirs via social media onder druk zetten; het gevaar dreigt dat

hierdoor overhaaste wijzigingen worden doorgevoerd.

Valerie Frissen daarentegen meent dat het gevaar van uitsluiting beperkt is.

80% van de Nederlanders is aangesloten op breedband internet. Bovendien

s de huidige technologie zodanig toegankelijk en versimpeld, dat iedereen

social media zou moeten kunnen gebruiken. Het organiserend vermogen hoeft

niet zo hoog te zijn om toch massa te creren.


33/104



34/104

33Maatschappelijke context

3 Maatschappelijke context

3.1 Demachtomtebenvloeden

In een rechtsstaat is scheiding van machten een wezenlijk element. Naast de

machten die opgenomen zijn in de Grondwet, bestaan er andere machten. Ook deze

andere machten zorgen voor een bepaalde balans in Nederland. Macht is echter

meer dan een bevoegdheid weggelegd in regels. Benvloeding is daarbij van belang.

De verhouding tussen de machten verandert.

Niemand weet wat de toekomst brengt en de overheid is continu overgeleverd aan

volstrekt onvoorspelbare maatschappelijke en politieke krachten.

Roel Bekker, scheidend Secretaris-Generaal Vernieuwing Rijksdienst24

Macht speelt ook in een democratische staat een centrale rol en is een gecompliceerd

begrip. Machtis het vermogen om iets te volbrengen, te laten gebeuren of om

gedrag van een ander te benvloeden. Social media geven aan individuen en groepen

de mogelijkheid hun stem te laten horen. Dit zou wel eens veranderingen in het

speelveld van benvloeding teweeg kunnen brengen.

3.2 VanParadepaardjevanRosenthalnaardansvandemachten

De staatsrechtelijke machten zijn de wetgevende, rechtsprekende en

uitvoerende macht. Later werden de ambtenaren (de vierde macht), belangen-

en pressiegroepen en organisatie- en adviesbureaus als machten onderkend.

Prof. dr. Uri Rosenthal vulde als laatste de machtenparade aan met de media

(Rosenthal, 2001). Rosenthal omschrijft de media als waakhond en vraagt zich af

wie deze wachters bewaakt. De WRR (WRR, 2003) concludeert dat het onmogelijk

is om wetenschappelijke uitspraken te doen over de invloed van de media op de

samenleving. De RMO (RMO, 2003) beschrijft de verbondenheid tussen politiek,

burger en media met de term medialogica. De traditionele media (televisie, radio,

kranten en tijdschriften) bepalenzelf wat zij willen berichten en welke ingezonden

brieven worden geplaatst waardoor de mogelijkheid het door anderen te benutten

om publiciteit te krijgen ongelijk verdeeld is.Het woord parade en het nummeren

van de machten suggereert een vaste volgorde, dan wel een vaste onderlinge

verhouding. Wij zijn van oordeel dat die volgorde er niet is en er niet toe doet.

Wel is er sprake van genstitutionaliseerde of formele machten (wetgevende,

rechtsprekende en uitvoerende) en van overige benvloedingsmachten. De machten

benvloeden het gedrag van elkaar. Daarom spreken wij over de dans van de

machten. Immers per onderwerp en afhankelijk van de tijd, maatschappelijke

context en technologie kunnen machten een verschillende mate van invloed op

elkaar hebben. Door social media is het mogelijk om invloed uit te oefenen, ook

door andere groepen dan bestaande machten. Hierdoor komen nieuwe spelers op

het veld waar rekening mee moet worden gehouden.


35/104


3.3 Demachtvansocialmedia

Social is blijvend. Wij vertrouwen elkaar meer dan een instituut (ministerie, omroep, merk,

kerk), dus luisteren we beter naar elkaar dan naar een massazender.

Gijsbregt Brouwer van Brightguys, Handboek communities, Erwin Blom

Wij komen tot de conclusie dat door social media iedereen meedanst met de andere

machten. Zo wordt in tien procent van de wetsvoorstellen via internetconsultatie de

mening van de kiezer gevraagd. In veel gevallen zijn dit naast de burger ook bedrijven

die belang hebben in de onderhavige materie.

De traditionele media laten zich regelmatig voeden door social media. Het aantal

talenten dat via YouTube is ontdekt is bijna niet meer te tellen. De Wereld Draait Door

laat regelmatig zien wat zij op internet hebben ontdekt. Kranten schrijven over social

media maar laten zich ook voeden.

Naast alle genoemde machten zien wij (individuele) burgers die met behulp van social

media invloed uitoefenen op andere machten. Social media hebben een bijzondere

eigenschap ten opzichte van de eerder onderscheiden machten. Zij kunnen namelijk

ongelimiteerd en door iedereen worden ingezet. Veelal zijn we in de veronderstelling

dat het de burger betreft die op het internet met andere burgers een (tijdelijke)

groepering vormt. Maar ook ambtenaren (al dan niet als burger) maken gebruik van

social media. Nog sprekender voorbeelden zijn te vinden onder politici (zowel vanuit

hun wetgevende als uitvoerende rol). Hierdoor is het een machtsmiddel met een

diffuus karakter; het is niet exclusief actor-gebonden. Dit verandert de spelregels in de

dans der machten; immers iedereen kan iedereen bewaken en benvloeden.

Figuur 4. De dans der machten


36/104


Los van de formele bevoegdheden en mogelijkheden is de macht van het getal belang-

rijk om te kunnen benvloeden. Burgers kunnen zich door social media snel mobilise-

ren en een grote groep vormen. De mogelijkheid tot agendering bijvoorbeeld is toege-

nomen; www.petities.nl doet binnen enkele weken wat anders maanden duurde. Het

vormen van netwerken en contacten voor (informele) informatie-uitwisseling is door

internet veel makkelijker geworden. Een groot deel van de Nederlanders zit inmiddels

op LinkedIn of een andere social netwerk.

Om te kunnen benvloeden moet er geluisterd worden. Publiciteit zonder publiek is

zinloos. Social media is van groot belang als het gaat om benvloeden, er kan een

groot publiek worden bereikt. Ook de traditionele media maken gebruik van social

media door bijvoorbeeld een reactiemogelijkheid te bieden onder teksten. Waar het

bij de traditionele media duidelijk is dat niet alle reacties geplaatst kunnen worden

vanwege de beperkte ruimte die een krant heeft, is dit bij de reacties op de virtuele

kranten andersom. Er lijkt onbeperkt ruimte te zijn.

Social media geven naast de traditionele media een podium en bieden daarmee de

mogelijkheid tot benvloeding van anderen.

Wie heeft er gezag?

De reclame Ik zeg doen! van de Nederlandse Energie Maatschappij moest van de buis,

omdat - volgens de Reclame Code Commissie de adverteerder misbruik maakt van het gezag dat

Maurice de Hond bij een belangrijk deel van het televisiekijkend publiek geniet.

Maurice de Hond? Gezag? Bij een belangrijk deel van het televisiekijkend publiek?

Je kunt het ook zo bekijken: tenminste iemand die in Nederland gezag heeft.

Filosoof Rob Wijnberg, 8 januari 2010, weblog Nova collegetour

Ondertussen bij de Superbowlijdens de Superbowl 2010 heeft Pepsi voor het eerst sinds 1987 geen TV

reclamezendtijd gekocht, maar 20 miljoen dollar gestopt in het Refresh

project, waarbij via social media maatschappelijke problemen worden

opgelost. In de aanloop naar de wedstrijd en gedurende het event zijn social

media benut. Op MySpace, YouTube, Twitter en Facebook werd reclame

gemaakt. Pepsi zegt daarover: In 2010, our brand has a strategy and

marketing platform that will be less about a singular event and more about a

movement.25


37/104


3.4 Invloedvansocialmediaoptraditionelemedia

Social media zijn voor de traditionele media een belangrijke bron. Niet alleen om

over te schrijven maar ook om informatie te vergaren. De stijl op social media sites

verschillen en de onderwerpen zijn anders; harder en persoonlijker. Er komt meer

emotie kijken en er lijken geen taboes te zijn.

Waar de traditionele media zich nog aan bepaalde codes hielden, gelden deze niet

voor burgerjournalisten` op social media. De moderators van kranten selecteren

nog enigszins maar op veel andere sites gebeurt dit amper. Dit heeft gevolgen. Een

krant die niet schrijft over onderwerpen die op social media tot publieke commotie

hebben geleid, loopt risico dat lezers afhaken. Hierdoor schrijven traditionele media

nu over onderwerpen waar vroeger amper inkt aan vuil gemaakt zou zijn.

3.4.1 Over vuilniszakonthullingen, affaires en rampverslaggeving

Enkele jaren geleden hadden we het misschien niet voor mogelijk gehouden;

de verschijning van een politiek roddelblad. Het blad Binnenhof (14 mei 2010) is

voorlopig een eenmalige uitgave in samenwerking tussen HP/De Tijd en Weekend.

Het blad plaatst fotos van huizen van lijsttrekkers, schrijft over geheime relaties

en komt zelfs met de vuilnisbak van. Het is bijvoorbeeld een ongeschreven code

politici niet met sigaret af te beelden. Op de voorpagina van Binnenhof niettemin

een grote foto van een rokende Halsema.

Je kan er allerlei dingen omheen verzinnen, dat we het publiek willen informeren en zo.

Maar het gaat ons net als alle andere uitgevers gewoon om geld verdienen.

Jan Dijkgraaf, hoofdredacteur HP/De Tijd

Ondertussen bij ...de moderators van de internetkrantenBij de Stentor komen dagelijks honderden reacties binnen, en dat aantal

neemt toe. Rogier Rijkers, manager multimedia van de Stentor26 vertelt:

Lezersreacties zijn niet te vergelijken met ingezonden brieven of e-mails.

De cultuur op internet is heel anders dan die van een krant. Internet is

laagdrempelig en interactief. Mensen willen direct reageren. Veel reacties zijn

waardevol voor de site maar er zitten ook spontane invallen, vol typefouten, en

vaak klinkklare onzin bij.

Om te voorkomen dat er ongewenste lezersreacties (bijvoorbeeld beledigingen)

op de website verschijnen, hebben kranten moderators die reacties bekijken.

Zij toetsen aan opgestelde criteria maar het blijkt moeilijk om een objectieve

selectie te maken. Wat de een laat staan, verwijdert de ander.


38/104


Affaire Jack de Vries

Een andere ongeschreven code was dat er niet over priv-zaken van politici wordt

geschreven. RTL Boulevard besteedde als eerste aandacht aan de affaire die staats-

secretaris De Vries met zijn adjudant had. De publieke commotie op social media was

groot. Er volgden honderden reacties op www.geenstijl.nl met fotos en tweets die

eerder door De Vries en zijn adjudant waren geplaatst. Nadat de internetkranten

het bericht plaatsten, volgden ook daar vele reacties.

Pieter Broertjes, scheidend hoofdredacteur van de Volkskrant, legt bij Pauw &

Witteman uit waarom hij geen aandacht aan de affaire besteedde. Roddels zijn

leuk voor RTL Boulevard, maar niet voor de Volkskrant. Op de internetsite van de

Volkskrant stond het bericht overigens wel. Dat komt volgens Broertjes vanwege de

eigen dynamiek. Ik denk dat zij het opgepikt hebben, onder het mom: dan kunnen

we het in ieder geval niet gemist hebben.

De Vries gaf aan af te treden vanwege de voortgaande publicitaire druk. Hij

twitterde nog: Zoals we op Twitter zeggen: twexit27

Rampverslaggeving

De Telegraaf heeft het jongetje dat als enige de vliegramp in Libi overleefde

telefonisch in het ziekenhuis gesproken en daarover gepubliceerd. Op Twitter werd

gelijk als reactie het account met de naam Telegraafboycot aangemaakt en dit had

binnen een dag duizenden volgers. Nadat het account was weggehaald, doken

binnen de kortste keren nieuwe twitteraccounts als TelegraafZuigt op. De volgende

dag opende de Telegraaf met een excuus.

Twitter maakt, veel directer dan mail, duidelijk dat er een gat gaapt tussen

de opvattingen van een deel van ons publiek en de media, over in dit geval de beelden

van de negenjarige Ruben, die in Tripoli als enige overlever in een ziekenhuis ligt.

Hans Laroes28

3.4.2 Verandering van de traditionele media

Hoe ver gaan journalisten met het bevredigen van de nieuwsgierigheid van hun

publiek? Het blijkt dus steeds verder. Als de burgerjournalist zaken aan de orde stelt

op social media, reageren de traditionele media.

Waarschijnlijk is het nog wennen. Het publiek is nieuwsgierig en vraagt de ene keer

om de privacygrens te overschrijden maar rekenen de andere keer de media hard

af. De burgerjournalisten van Geen stijl hebben er geen moeite mee om fotos van

hun onderwerp van Hyves te halen. De traditionele media moeten daar nog een

balans in vinden.

3.5 Politiciensocialmedia

Social media stellen de politicus in staat zonder tussenkomst van de traditionele

media met alle burgers te communiceren. Van Dijk merkt op dat de nieuwe media

kunnen helpen bij het dichten van de kloof tussen burgers en bestuurders, met

name omdat de directe bereikbaarheid kan worden vergroot (Van Dijk, 2001).


39/104


Figuur 5. Twitter telegraafboycot

Ook In t Veld stelt dat er een wederzijdse afhankelijkheid is tussen politiek

en media (In t Veld, 2010). Mediapolitiek domineert en beperkt de ruimte voor

participatie door burgers omdat politici en media een collectief monopolie

vestigen op informatie. Social media stelt de burger echter in staat om een eigen

massamedia te ontwikkelen en rechtstreeks politiek te benvloeden.

Een aantal politici is druk bezig op social media. Balkenende heeft 197.000

Hyvesvrienden, Wilders: 10.000 FaceBookvrienden, Pechtold het grootste LinkedIn

netwerk en Halsema 50.000 volgers op Twitter. Meestal gaat het om non-informatie

(eet snel broodje kaas voor debat weer begint), frustraties en elkaar onderuit halen.

Het gevaar is dat hun feitelijke politieke boodschap niet overkomt bij de kiezer.

Het gaat niet altijd goed. Een twitterbericht van demissionair minister van Financin

De Jager29 over de nancile toestand van Griekenland veroorzaakte paniek op de

beurs en leidde tot Kamervragen.

De lust van het vrijelijk communiceren met de burger - zonder tussenkomst van de

traditionele media - kan een last worden.


40/104


3.6 Macht,gezagenvertrouwenanno2010

Macht, gezag en vertrouwen zijn aan elkaar gerelateerd. Gezag is gebaseerd op

de erkenning en/of legitimiteit om macht uit te oefenen. Vertrouwen leidt tot het

volgen van degene die gezag heeft. Wij zien veranderingen als het gaat om macht,

gezag en vertrouwen. Het gezag van de kerk en de overheid is de afgelopen decennia

afgenomen. Ook aan wetenschappers en hun motieven wordt openlijk getwijfeld;

zo werd de griepadviseur van de overheid, viroloog Ab Osterhaus, in relatie gebracht

met bedrijven die aan de griep(prik) verdienen. En zou het hoofd van IPCC - de

partij die klimaatverandering agendeert en onderbouwt - verdienen aan duurzame

energieopwekking.

Het gezagsprobleem is ht probleem van deze tijd, zegt Britse socioloog Furedi in

de Volkskrant van 24 oktober 2009. Het woord gezag wordt bijna uitsluitend in

een negatieve context gebruikt. Er wordt gesproken over misbruik van gezag, over

gezagsdragers die ontmaskerd moeten worden omdat ze alleen hun eigen belangen

dienen.

Wat is waar, was nooit een vraag. Dat was nogal wiedes. Dat was wat je ouders je vertelden,

wat de professor doceerde, wat de minister in de Kamer zei, wat in de leerboeken stond,

wat van de kansel verkondigd werd. Die waarheden wankelen. De dominee en de dokter

worden niet meer op hun woord geloofd. Wetenschap wordt niet meer als zoete koek geslikt.

Wie geen trek heeft in de waarheid van de wetenschap kan op internet altijd

een waarheid vinden die beter bevalt.

Prof. dr. P. Borst, weblog NRC Handelsblad, 13 februari 2010

In de nota Vernieuwing Rijksdienst staat: Het vertrouwen van burgers in de overheid,

dat tot enkele jaren geleden zeker in Nederland altijd relatief groot was, staat onder

druk. Om deze ontwikkeling het hoofd te kunnen bieden is een andere wijze van

overheidsoptreden nodig. Er is behoefte aan een nieuwe stijl van leiding geven, aan

nieuwe vormen van communicatie tussen overheid en samenleving.

De Raad voor het Openbaar Bestuur heeft in februari 2010 zijn advies Vertrouwen op

democratie gepresenteerd. In dat advies constateert de Raad dat burgers weliswaar

nog steeds vertrouwen hebben in de dragers van ons democratisch bestel, maar

weinig vertrouwen in de mensen die hen vertegenwoordigen in het parlement en

bestuur. Daardoor dreigt ook het draagvlak voor genomen besluiten af te kalven. De

individualisering, een hoger opgeleide bevolking en de (informatie)technologie hebben

bijgedragen aan de horizontalisering. In de samenleving gaan burgers steeds meer op

voet van gelijkheid met elkaar - en ook met bedrijven, maatschappelijke instellingen

en de politiek - om. Er is sprake van horizontale netwerken. Het openbaar bestuur en

de politiek zijn echter nog altijd hirarchisch georganiseerd en denken in verticale

besluitvorming. Besluiten die ingrijpen op de levenssfeer van burgers worden nog vaak

genomen in de gesoleerde bestuurskamers.Om het tij te keren, stelt de Raad voor

dat politici en politieke partijen nieuwe verbindingen zoeken met de samenleving.

Niets doen is geen optie, aldus de Raad. Het mandaat dat de kiezers hun politieke

vertegenwoordigers op 9 juni a.s. zullen geven, is formeel wel, maar feitelijk niet

ongeclausuleerd voor vier jaar geldig. Het zal dag na dag moeten worden bestendigd

en verdiept. Gebrek aan vertrouwen maakt een democratie vleugellam.


41/104


3.7 Maakbaarwordtfeilbaar;gezagisnietlangervanzelfsprekend

In een aevering van Pauw en Witteman over de Mexicaanse griep, zit een

wetenschapper tegenover een burgerexpert. Deze burger heeft op internet

kennis verzameld over de Mexicaanse griep en confronteert in de uitzending de

wetenschapper met diverse complottheorien. Gezag staat ter discussie. Gezag is niet

langer vanzelfsprekend, iedere burger kan expert worden. Hierdoor is het mogelijk dat

over elk issue discussie ontstaat.

De media zoeken bewust naar tegengestelde meningen.

Gedegen kennis presenteren zij als even belangrijk als ongefundeerde opvattingen.

Het verkoopt misschien goed, maar het brengt het publiek in verwarring

en draagt bij aan ondermijning van de wetenschap.

Roel Coutinho30

Sinds de jaren zestig wordt gezag vooral gezien als een techniek waarmee

machthebbers de vrijheid van hun onderdanen willen inperken. De gedachte dat de

mens vrij moest zijn om zijn eigen koers te bepalen, heeft toen voet aan de grond

gekregen. De toename van het opleidingsniveau heeft invloed op de steeds kritischere

houding van het Nederlandse volk.

Hirarchie wordt sterk gerelativeerd tussen volwassenen en kinderen. Gezag is

minder vanzelfsprekend als gedeelde waarden (een gezamenlijke religie of ideologie)

afnemen. De teloorgang van het gezag begon misschien al veel eerder dan in de jaren

zestig. Kant bijvoorbeeld schreef al: Durf zlf te denken. Luisteren naar het eigen

verstand als verlichtingsideaal. Het individualisme, bleef in eerste instantie vooral

beperkt tot intellectuele kringen. Pas in de loop van de 19e eeuw werd dit ook het

uitgangspunt bij de gewone burger. Door de vooruitgang op het gebied van productie,

ziektebestrijding en kennis begonnen mensen te geloven in de maakbaarheid van de

wereld en van het leven zelf. De mens als een wezen dat volledige controle kon nemen

over zijn eigen lot. Dat nieuwe geloof in maakbaarheid ging gepaard met een verlies

van geloof in autoriteiten; de mens was niet meer overgeleverd aan God of diens

vertegenwoordigers op aarde. Hiermee ging ook het besef van een gedeelde waarheid

verloren.

In 1983 kon hoogleraar epidemiologie Coutinho in het VARA-programma Achter

het nieuws uitleggen wat de symptomen van AIDS waren en wat de vermoedelijke

oorzaak was, zonder tegengesproken te worden. Dat was bij de vaccinatiecampagne

tegen baarmoederhalskanker in 2009 wel anders. Zembla liet zien hoe de

farmaceutische industrie het vaccin bij artsen promootte en lobbyde tot in de Tweede

Kamer. In reactie hierop betoogden enkele kankerepidemiologen dat er onvoldoende

grond was voor opname in het rijksvaccinatieprogramma. Ouders en meisjes gingen

twijfelen aan de tegenstrijdige berichtgeving en zochten zelf informatie op internet.

Daar deden de vreselijkste verhalen de ronde. Filmpjes op YouTube lieten, door het

vaccin, verlamde meisjes zien. De informatierevolutie geeft burgers nog meer de

mogelijkheid om zelf uit te maken wat goed voor ons is. De verschillende gegevens en


42/104


waarheden stellen de mens immers in de gelegenheid zelf tot een oordeel te komen,

vragen te stellen over belangen die partijen hebben en kritiek met elkaar te delen.

Waar vroeger een groot deel van de burgers macht en gezag toekende aan de Kerk en

later de overheid, is dat in de afgelopen decennia veranderd. Twintig jaar geleden kon

de overheid de burgers bewegen hun kinderen uor te geven. Nu zien we echter dat de

oproep voor de baarmoederhalskankerprik massaal wordt genegeerd.

Je kunt twisten of het verlies van gezag erg is. Verlies van gezag kan ook wijzen op

het volwassen worden van de ander. Gezag is alleen nodig als er behoefte is aan een

selector, aan iemand die keuzes maakt voor de ander. Het verlies van het gezag kan

ook betekenen dat wij groot genoeg zijn om zelf te selecteren en te kiezen. Er vindt

een verschuiving plaats van het geloof in de maakbaarheid naar het geloof in de

feilbaarheid.

Als je met de inzichten van nu terug zou kijken,

denk ik dat je het anders zou hebben gedaan.

Minister-president J.P. Balkenende naar aanleiding van het Irak-rapport


43/104



44/104

43Rijksoverheid als institutie; waarden

4 Rijksoverheid als institutie; waarden

4.1 Inleidend;watisderijksoverheid?

De rijksoverheid, waarover hebben we het dan? Er is weliswaar n rijkslogo, maar

tegelijkertijd is er sprake van 123.000 rijksambtenaren, dertien departementen met

een veelheid aan bewindspersonen. Om grip te krijgen op de rijksoverheid, schetsen

wij eerst kort de essentie van de rijksoverheid.

Om daarna de rijksoverheid in relatie tot social media te kunnen beschouwen,

maken wij gebruik van de volgende indeling:

Op institutioneel niveau op basis van de onderliggende waarden (hoofdstuk 4);

Op organisatieniveau op basis van bureaucratische principes (hoofdstuk 5);

Op operationeel niveau met het oog op beleid (hoofdstuk 6);

Op operationeel niveau met het oog op communicatie (hoofdstuk 7).

De overheid is het hoogste gezag op een bepaald grondgebied. Met de term overheid

wordt gedoeld op de politieke gezagsdragers n het ambtelijk apparaat. Op zowel

het lokale, provinciale als centrale niveau. Het centrale niveau is het niveau van

de rijksoverheid. In Nederland hebben we een parlementaire democratie met het

laatste woord aan het parlement. De Grondwet regelt hoe de overheid eruit ziet.

Nederland is een rechtsstaat en kent drie machten - wetgevend, rechtsprekend en

uitvoerend - die zijn gebonden door de wet. De machten zijn in principe van elkaar

gescheiden maar vormen bovenal een systeem van checks and balances. Dit moet

voorkomen dat n van de machten zijn positie zou misbruiken.

De manier waarop de overheid en dus ook de rijksoverheid met haar burgers

behoort om te gaan, is geregeld in de Grondwet en in de Algemene wet

bestuursrecht. De klassieke grondrechten (zoals het verbod op discriminatie en de

vrijheid van meningsuiting) beschermen burgers tegen de overheid. In de twintigste

eeuw werden sociale grondrechten (zoals het recht op werkgelegenheid, onderwijs

en sociale zekerheid: verzorgingsstaat) ook tot de rechtsstaat gerekend. Deze

grondrechten van de burger resulteren in verplichtingen van de staat ten opzichte

van de burger.

De rijksoverheid heeft meerdere rollen tegelijkertijd, met uiteenlopende functies

en taken. In deze rolinvulling ligt ook de verhouding tussen overheid en burger

besloten. Een aantal rollen staat buiten elke discussie. Denk bijvoorbeeld aan de

verdediging en bescherming van het grondgebied door de krijgsmacht en het zorgen

voor veiligheid.

Het doel van de staat is vrede ofwel veiligheid.

Spinoza


45/104


De rechtsstaat heeft een ontwikkeling doorgemaakt van nachtwakersstaat (zorgen

voor het strikt noodzakelijke) naar verzorgingsstaat (bieden van sociale zekerheden)

en mogelijk zelfs meer dan dat; de overheid die zich tot achter de voordeur met

haar burgers bemoeit. Deze reikwijdte bepaalt ook over welke onderwerpen en tot

op welk niveau beleid (regels en wetten etc.) wordt gemaakt. Wij zijn van mening

dat vanuit de rolinvulling de overheid te allen tijde een voorbeeldfunctie heeft en

daarom het contact dient te zoeken met de burgers via communicatie.

4.2 Debasiswaardenvanderijksoverheid

Het geven van een denitie van waarden is bijna een onbegonnen zaak volgens de

Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR, 2003); waarden geven in

abstracte zin aan wat goed, gewenst en waardevol is. In de waarden ligt besloten

vanuit welke opvattingen en oordelen ons handelen is vormgegeven. Zingevende

instanties - zoals de rijksoverheid - geven uitdrukking aan onze waarden (Int Veld,

2010). Daarom willen wij op dit meest basale niveau - die van de onderliggende

waarden - de relatie leggen tussen social media en de rijksoverheid. Die basis

is immers ook bepalend voor de wijze waarop de overheid als organisatie is

vormgegeven (hoofdstuk 5) en de wijze waarop de overheid operationeel handelt

(hoofdstuk 6 en 7).

In het identiceren en bespreken van de waarden van de rijksoverheid zijn we niet

uitputtend. Ten eerste omdat ons gebleken is dat er door onze gesprekspartners

en in de literatuur niet een duidelijk afgebakend overheidsbegrip is, laat staan een

duidelijke afbakening van de waarden die de basis vormen voor de rijksoverheid.

Ten tweede omdat we alleen die waarden beschouwen die relevant zijn in relatie

tot social media.

De regering laat zich regelmatig adviseren over haar kernwaarden. Het advies

Onverschilligheid is geen optie. De rechtsstaat maken we samen van de

commissie Uitdragen kernwaarden van de rechtsstaat is daarvan een voorbeeld

(Maatschappelijke commissie Uitdragen kernwaarden van de rechtsstaat, 2008).

In dit rapport worden vrijheid, gelijkwaardigheid en solidariteit genoemd als

kernwaarden van de rechtsstaat, zij vormen de normatieve basis van de rechtsstaat.

Kernwaarden worden uitgewerkt in beginselen en wettelijke regelingen en moeten

leiden tot concreet gedrag, regels en rechtsbeslissingen (WRR, 2002). Voor haar

eigen handelen hanteert de overheid de code goed openbaar bestuur31. Deze code

heeft tot doel het vertrouwen van de burgers in de overheid te verbeteren op basis

van de volgende zeven beginselen: openheid en integriteit, participatie, behoorlijke

contacten met burgers, doelgerichtheid en doelmatigheid, legitimiteit, lerend en

zelfreinigend vermogen, verantwoording. Volgens de Raad voor Openbaar bestuur

(2009) hoort het overheidshandelen te berusten op drie waardenpijlers: democratie,

rechtsstaat en effectiviteit. Wij hanteren deze indeling om per pijler de relevante

waarden in relatie tot social media te bespreken.


46/104

45Rijksoverheid als institutie; waarden

4.2.1 Waardenpijler Democratie; volop mogelijkheden voor social media

Letterlijk betekent democratie dat het volk regeert. Democratie gaat over de

relatie tussen het volk en zijn regering. Belangrijke beslissingen liggen bij gekozen

organen. De pijler democratie betreft enerzijds waarden die de input vormen

(denk aan inspraak, kiesrecht en participatie) en anderzijds waarden die de output

vormen (denk aan verantwoording, transparantie en checks and balances).

Democratische input

Input wordt geleverd door de waarden inspraak, participatie en kiesrecht. Ons is

gebleken dat social media het organiseren hiervan aanmerkelijk gemakkelijker

kan maken. De technische mogelijkheid om het te organiseren is er dan wel, dit

betekent niet dat spanning tussen representatie (via kiesrecht) en directe inspraak/

participatie van burgers (via bijvoorbeeld referendum) hiermee is opgeheven. Wij

zien een vergelijkbare discussie ontstaan als bij het referendum. Voorstanders

van het referendum wijzen op het hoger democratisch gehalte en een vergrote

betrokkenheid van de burgers. Tegenstanders menen dat de burgers niet in staat

zijn een gefundeerd oordeel te hebben over de specieke problemen.

Voor het organiseren van democratische input is het gebruik van social media zeer

kansrijk. Wel geldt het devies van beheerste benutting; het vraagt een bewuste

keuze om participatie via social media te organiseren.

Democratische output

Toezicht op de overheid, verantwoording aeggen door de overheid, transparantie

in handelen en inbouwen van checks and balances zijn de belangrijke waarden als

het gaat om de democratische output. Social media maken het mogelijk inzichten

te delen, uit verschillende bronnen kennis te vergaren en te discussiren. Hoe

transparant is de overheid eigenlijk? Is de mate van transparantie die social media

vragen groter dan de overheid kan waarmaken? En wat betekent dat voor de positie

van de overheid ten opzichte van de burger? Wij sluiten niet uit dat transparantie

geslotenheid oproept; vergelijk het met de Wet Openbaarheid van Bestuur. De WOB

heeft geleid tot veranderend gedrag van de overheid ten opzichte van burgers; in

reactie op de eis tot openbaarheid is de overheid juist meer gesloten geworden.

Als het om gevoelige informatie gaat, bel je en ga je niet faxen of mailen of social media gebrui-

ken. De WOB heeft daarin ook negatieve consequenties gehad. Al zal dat niet onderzocht wor-

den, want op het bespreken van de negatieve consequentie van de WOB ligt een taboe.

Uri Rosenthal

Verantwoording vragen en/of aeggen is een democratisch principe. Ook de moge-

lijkheid om kritiek te geven hoort hierbij. Van oudsher zijn de wetenschap, de des-

kundigen en de traditionele media de criticasters richting de overheid. Social media

stelt ook anderen in staat kritiek te leveren en direct aan de overheid te adresseren.

In dat opzicht is het een aanwinst voor de democratie, maar verandert het tegelij-

kertijd de rol van de traditionele criticasters. In hoofdstuk 3 is dit uitgewerkt.


47/104


Social media in relatie tot democratische waarden

Wij concluderen dat social media voor democratische waarden veel kunnen

betekenen. Praktisch vertaalt dit zich in social media toepassingen bij participatieve

en verantwoordingstrajecten. Social media geven meer mogelijkheden voor de burger

om de overheid (bij) te sturen, te voeden en te controleren. Andersom geven ze de

overheid de mogelijkheid verantwoording af te leggen, transparant te zijn en de burger

te laten participeren.

Een aandachtspunt met mogelijke consequenties betreft de participatie van burgers

in huidige overheidstaken. Speciek als het taken betreft die door de overheid

met speciale waarborgen worden omgeven (bijvoorbeeld politietaken). Rondom

opsporing en handhaving gelden er regels die de burger ten opzichte van de overheid

beschermen. Als de burger deze taken overneemt omdat de mogelijkheid daartoe

bestaat via sociale media, kan dit tot complicaties leiden; wordt de burger wel tegen

de overheid, maar niet tegen zijn medeburger beschermd?

4.2.2 Waardenpijler Effectiviteit; volop kansen voor social media

Een (voorgenomen) handelwijze is effectief of doeltreffend als de betreffende

inspanningen en uitgaven daadwerkelijk bijdragen aan de realisatie van het beoogde

doel. Effectiviteit is een belangrijke pijler van de overheid; de Raad voor Openbaar

Bestuur is ingesteld met als doel te adviseren over de inrichting en het functioneren

van de overheid, met het oog op het vergroten van haar doeltreffendheid en

doelmatigheid. Een effectieve overheid gaat spaarzaam om met belastinggeld en

bereikt het beoogde resultaat met zo min mogelijk inbreuken.

Social media in relatie tot effectiviteitswaarden

Social media hebben een grote potentie in het kader van effectiviteit. Met social

media kunnen grote groepen burgers en bedrijven worden bereikt en bovendien

kan de crowd worden geraadpleegd. Met als resultaat meer inbreng van ideen,

kennis en meningen en een grotere betrokkenheid onder burgers. In potentie zou

zelfs meer kunnen worden gedaan met minder ambtenaren. Hoewel ook niet moet

worden onderschat dat bij succesvolle inzet van social media het aantal reacties en

bijdragen zodanig hoog kan oplopen dat het verwerken ervan groot beslag doet op de

professionaliteit en capaciteit van de ambtelijke organisatie.

Rapport Social Media en de Rijksoverheid Worsteling Tussen Lust en Last

Documents

Transcript of Rapport Social Media en de Rijksoverheid Worsteling Tussen Lust en Last