rapport hbo-vaardigheden
24
Leidraad Profielwerkstuk Praktische handreiking voor het voortgezet onderwijs, waarbij leerlingen hun Profielwerkstuk maken op een ‘hbo-waardige’ wijze Werkgroep hbo-vaardigheden, 2014-2015 leidraad PWS_3.indd 1 26-06-15 11:59
Transcript of rapport hbo-vaardigheden
LeidraadProfielwerkstukPraktische handreiking voor het
voortgezet onderwijs, waarbij
leerlingenhunProfielwerkstukmaken
op een ‘hbo-waardige’ wijze
Werkgroep hbo-vaardigheden,
2014-2015
leidraad PWS_3.indd 1 26-06-15 11:59
2
Ondertekening intentieverklaring samenwerking 15 oktober 2014
leidraad PWS_3.indd 2 26-06-15 11:59
3
Inhoudsopgave Voorwoord 4 1. Aanleiding en reikwijdte project 5 2. Aanpak en werkwijze 2014-2015 6 3. Faseringvanhetprofielwerkstuk 8 3.1 groepsvorming 8 3.2 onderwerp kiezen 9 3.3 voorbereiding 10 3.4 onderzoeken 11 3.5 uitwerken 13 3.6 presenteren 14 3.7 evaluerenenreflecteren 14 4. vaardighedenencompetenties 16 5. toetsing en beoordeling 17 6. begeleiding en organisatie 20 7. aanbevelingen voor vervolg project 21 Bijlage1:deelnemersaanhetproject 22
leidraad PWS_3.indd 3 26-06-15 11:59
4
Alshetgaatomdoorstroomvandehavonaarhethbo,zijnerdriepijlersdiebijdragenaaneengoedeaansluitingbinnendeonderwijskolomendaarmeeaanhetstudie-succes van startende studenten. Allereerst is er de pijler loopbaanoriëntatie en -begeleiding,waaronderalleactiviteitenenprojectengeschaardwordendietemakenhebbenmetdekeuzevooreenstudie.Daniserdevakinhoudelijkeaansluiting,waarbijdekennisvandestudentcentraalstaat.Dederdepijlerisdeaansluitingophet gebied van (hbo-)vaardigheden.
Binnenhetproject‘Samenwerkenaaneenbetereaansluiting’zijncollega’svandevierRotterdamsehogescholenmetruim50vo-scholenaandeslaggegaanomconcreteinstrumententeontwikkelenvoorelkvandezedriepijlers.
Voor u ligt het eindproduct van de werkgroep hbo-vaardigheden. Het is een leidraad gewordenomhetprofielwerkstuk(pws)opeendusdanigewijzevormtegevendatheteengoedevoorbereidingvormtopdewerkwijzediegangbaarisbinnenhethboalshetgaatomhetaanlerenvanvaardigheden.Deleidraadishetresultaatvandeuitkomstenvandedriewerkconferentiesdieinhetkadervanditprojectzijngeorga-niseerd,alsmedeeenaantalsessiesvandewerkgroephbo-vaardigheden.Ookiseenuitgebreideinventarisatiegedaanonderdeelnemendeonderwijsinstellingenhoezijhunpwsvormgegevenhebbenénonderhbo-opleidingenhoezijhunonderwijsophetgebied van vaardigheden georganiseerd hebben.
Wijhopendatdeleidraaduinspiratieenhandvattenbiedtomhetprofielwerkstuknogeensgoedonderdeloeptenemenalshetgaatomdevaardighedenen competentiesdiedaarbijaandeordekomen.Daarmeegeeftuuwleerlingen eengoedeenbelangrijkevoorbereidingopdesomszoingrijpendestapnaarhethoger beroepsonderwijs.
Werkgroep hbo-vaardigheden, juni 2015
HilkeStibbe,HogeschoolRotterdam(projectleider,[email protected])Elsbeth Veldhuijzen, Hogeschool InhollandFokke van Bockel, CSG Calvijn VreewijkIngeSimon,DaltonBarendrechtKoendertBoone,InsulaCollege,Dordrecht
Voorwoord
leidraad PWS_3.indd 4 26-06-15 11:59
5
In de onlangs verschenen strategievisie van de Vereniging Hogescholen, #Hbo2025, Wendbaar&Weerbaar,staatdathethboalsvoornaamstekerntaakheeftomstuden-tenopteleidentotkritische,ondernemendeenonderzoekendeprofessionals.Ditzalbetekenendaterbinnenhethbonogmeeraandachtbesteedgaatwordenaandecompetentiesdiedaarmeegemoeidzijn.OokbinnenhetvoiservanuitdeVO-raadmeeraandachtvoordebredevormingvanleerling,zoalsstaatbeschrevenindeVO-agenda2014-2020,Klaarvoordetoekomst.Opditmomentishetechterzodatdevaardighedenvanhavistenvaaknietvoldoendeaansluitenbijhettypeonderwijsdathbo’sbieden.Havistenhebbeno.a.moeitemethet aanpakken van contextrijke opdrachten, planningsvaardigheden en het doen van onderzoek. UitdeStartmeter2013-2014vanResearchnetblijktdatvooraluitvallersaangevenmin-dertevredentezijnalshetgaatomaansluitingophetgebiedvanvaardigheden,zoalshetwerkenaangroteopdrachten,hetzoekennaarinformatieenhetsamenwerken. Ookhbo-docentengevenaandatstudentendeoverstapvandehavonaarhethbolastigvindenalshetgaatomwerkvormenophethboendevaardighedendiebelang-rijk zijn voor het succesvol studeren in het hbo. Datiseigenlijklogisch,wantinhetvo-programmaistotnutoeweinigaandachtvoordevoorbereidingvanleerlingenophethboalshetgaatomdezogenaamdehbo-vaar-digheden.Eenflinkegroepscholendiedeintentieverklaring‘Samenwerkenaaneengoedeaansluiting’getekendheeft,geeftaandathetprofielwerkstukeenvandeweinige grote- en vakoverstijgende- opdrachten is waarbij leerlingen ervaring opdoen metvaardighedendieinhethbobelangrijkzijnvoorhetstudiesucces.Dewerkgroephbo-vaardighedensteltdathetprofielwerkstukheteindexamenisophetgebiedvanvaardighedenendathetprocesvanhetprofielwerkstuktoewerktnaardestartopeenvervolgopleidingophethbo.Dathoudtdanookautomatischindaterinhettotalehavo-programmaaandachtisvoordevaardighedenlijn. Het ontwikkelen en opbouwen van een dergelijke vaardighedenlijn is tot nu toe buiten beschouwing van het project gehouden. In het vervolg van het project zou dit echter welopgepaktmoetenworden.
Doelstellingvanhetprofielwerkstukinrelatietothetproject‘Samenwerkenaaneengoede aansluiting’• Leerlingenvandebetreffendescholenhebbenviahetpwskennisgemaaktofeen
verdieping ondergaan op het gebied van de hbo-vaardigheden.• Eriseenexplicieterelatiegelegdtussenhetpwsende‘hbo-maniervanwerken’.• Docentenvohebbenmeerinzichtgekregeninhbo-onderzoeksvaardigheden,
hbo-competentiesendetoetsingenbeoordelingdaarvan.
1. Aanleidingenreikwijdteproject
leidraad PWS_3.indd 5 26-06-15 11:59
6
Na het ondertekenen van de intentieverklaring op 15 oktober 2014, zijn er drie werkconferentiesgeorganiseerd.Elkvandewerkconferentiesbestonduiteenplenairdeelwaarinalleaanwezigengeïnformeerdwerdenoverdevoortgangvanhetprojectendestandvanzakenvanuitdevierdeelthema’s.Vervolgenswaserindedeelsessiesruimtevoorverdieping.Tijdensdedeelsessievandeeerstewerkconferentieinnovember2014stonddeafbakeningvanhetthemacentraal.Vragendieaandeordekwamenzijn:• Wat zijn hbo-vaardigheden?• Opwelkemanierkunnenleerlingenbetervoorbereidwordenopdemaniervan
werken die op het hbo gebruikelijk is? • Waarmoetenweonsoprichtenenwatzijnkansen,uitdagingenenvragen
daarbij?Opbasisvandediscussiediedezevragenopriepen,isbeslotenomdevaardighedenineersteinstantietevertalennaarhetprofielwerkstuk,alszijndeeengroteopdrachtophetvoortgezetonderwijsdieelkeleerlingmoetmakenenwaarbijeenflinkaantalvaardighedenaandeordekomendiebinnenhethbovanbelangzijn.
Nadeeerstewerkconferentieinnovember2014iseenkleinewerkgroepsamengesteldmetcollega’suithetvoenhbo.Dewerkgroepisverdergegaanmetdeinputuitdewerkconferentieenheeftdeopdrachtverderafgebakendomtoteenconcreeteind-producttekunnenkomen.Daarbijisdekeuzegemaaktomineersteinstantiehetprofielwerkstukopeenhbo-waardigewijzevormtegeven.Hetpwszoudangepositio-neerdmoetenwordenalsheteindexamenophetgebiedvanvaardigheden. Devaardighedenwaardewerkgroepzichopgerichtheeft,zijndezelfdevaardighedendieookindeNOA-Startmeteropgenomenstaan.Ditiseendigitalevragenlijst,diezowelHogeschoolRotterdamalsHogeschoolInhollandgebruikenbijhunstudiekeuzecheck.Leerlingenscorenzichzelfhierbijopeenaantalvaardigheden,teweten:• Analyseren• Mondelingcommuniceren• Schriftelijkcommuniceren• Samenwerken• Plannen en organiseren• Reflecteren• OnderzoekenDooreenexplicietelinkteleggenmetdeNOA-Startmeter,kanindecommunicatienaaren in de begeleiding van de leerlingen een verband gelegd worden tussen het pws en de overstap naar het hbo.
Indetweedewerkconferentieinfebruari2015stonddeopzetvandeleidraadcen-traal.Aanwezigenhebbenzichgebogenoverdieonderdelendiebeschrevenmoetenwordenindeleidraad.Vervolgensisinkleinegroepjesverdergepraatoverafstem-mingophetgebiedvandevaardighedensamenwerkenenpresenterenenoverhetproces van het pws.
Delaatstewerkconferentie,april2015,stondvooralinhettekenvandevormgevingvandebeoordelingopdevaardighedeninzogenaamderubrics.
2. Aanpakenwerkwijze2014-2105
leidraad PWS_3.indd 6 26-06-15 11:59
7
Hoofdstuk2
Deinputuitdedriewerkconferentiesisverwerktindezeleidraad.Daarnaastiseeninventarisatiegedaanonderongeveer25vo-scholen.Dezescholenhebbenhunhandleidingenbeoordelingsmodelverstrekt,alsmedeantwoordgegevenopeenaantalverdiepende vragen. Ookophethboiseeninventarisatiegedaanonderongeveer16opleidingen,waarbijingezoomdisopdewijzewaarophbo-vaardighedenbinnenhetcurriculumaandeordekomt.
leidraad PWS_3.indd 7 26-06-15 11:59
8
Hethbo-waardigofrelevantmakenvanhetProfielwerkstukbetekentdaterallereerstkennismoetzijnopzowelhetvoalsophethbooverdehuidigemaniervanwerken. Indithoofdstukwordenallefasesbeschrevendieaandeordekomenbijhetmakenvan het PWS. Zowel de huidige werkwijze op het vo als op het hbo staat beschreven. Aan de hand van de huidige verschillen in aanpak worden vervolgens aanbevelingen gedaanomditmeeraftestemmen.
3.1Groepsvorming
HetvoUit de inventarisatie bleek dat het grootste deel van de vo-scholen leerlingen in groepjeshetPWSlaatmaken.Meestalbestaateengroepjeuittweeofdrieleerlingen.Desamenstellingvanhetgroepjewordtaandeleerlingenovergelaten,maarhangtuiteraardwelsamenmethetvak/onderwerpwaarvoorgekozenwordt.EendeelvandescholenstaathetooktoedateenleerlinghetPWSalleenmaakt.Vaakmoetdaarweldeexamencommissietoestemmingvoorgeven.SommigescholenkiezenerookbewustvooromleerlingenhetPWSindividueeltelatenmaken.AlsredendaarvoorwordtgegevendathetbijonderwerpenvanuitdeMaatschappij-profielenlastigisomeenveelvoudvan80uurtebestedenaanhetPWS.
HethboHetwerkeningroepenkomtinelkehbo-opleidingveelvuldigvoor.Directvanafdestartvandeopleidingwordenstudentengeachtsamentewerkeningroepen.Veelalishetdedocentdiedegroepsindelingmaakt.Studentenwordenineersteinstantiewillekeurig ingedeeld. Later in het jaar kiest een deel van de docenten ervoor studen-tenopeenanderemanierintedelen,bijvoorbeeldnaarvoorkeursrol,capaciteit,behaalderesultaten,etc.Ookkomthetdanvoordatleerlingenzelfhungroepmogensamenstellen.Daarbijishetuitgangspuntdatdesamenstellingvandegroepenwisseltendatdestudentverschillenderollenheeft.Ookdegroottevandegroepverschiltenisvaakafhankelijkvandeinhoudenopzetvanhetproject.Deminimalegroepsgroottedie gehanteerd wordt door de opleidingen is 4 studenten. In de beoordeling van het projectisookhetsamenwerkenmeestalmeegenomen.
Aanbevelingen• ElkeleerlingmaaktzijnPWSineengroepjevantenminstedrieleerlingen.
Desamenstellingvanhetgroepjeisafgeleidvanhetonderwerpofhetvakvanwaaruitzehetpwsmaken.Hetmeeliftenvanleerlingeniseenaandachtspunt bijdezemaniervanindelen. Ditkandeelsondervangenwordendoorhetlatenelkaarbeoordelenvan leerlingen binnen het groepje.
• Inde(tussentijdse)beoordelingisruimtevooreengroepsbeoordeling,waarbijzowel de docent als de groepsleden elkaar beoordelen op aspecten van samenwerking.
• Indereflectieisookdereflectieopdesamenwerkingopgenomen.
3. FaseringvanhetProfielwerkstuk
leidraad PWS_3.indd 8 26-06-15 11:59
9
FaseringvanhetProfielwerkstuk
• In de begeleiding van leerlingen is aandacht voor de verschillende rollen die een leerlingineengroepkanhebben.Indetussentijdsebegeleidingsafsprakenmethet groepje krijgen leerlingen telkens een andere rol toebedeeld, zoals voorzitter ofnotulant.
3.2Onderwerpkiezen
HetvoDemeestescholenbegeleidenleerlingenbijdekeuzevooreenonderwerpmetbijbehorendehoofd-endeelvragen.Daartoewordtvaakindeperiodevoordezomervakantieeenplenairstartmomentgeorganiseerd,waarinleerlingenalgemeneinformatiekrijgenoverdebedoelingenverwachteopzetvanhetpws.Indezebijeen-komstwordtdanookingegaanopmanierenomtekomentoteengoedeafbakeningvanhetonderwerp.Deeerstestapisvaakdatleerlingenallereersthetvakkiezenvanwaaruitzijhetpwswillenmaken.Vervolgenswordenzijdanaandebetreffendevakdocent gekoppeld. Als dit gebeurd is, begeleidt de vakdocent de leerling(en) bij de daadwerkelijke onderwerpkeuze. Vo-scholen geven aan dat leerlingen het kiezen van eengoedafgebakendonderwerp,eengoedehoofdvraagengerichtedeelvragendemeestlastigeonderdelenzijnvanhetheleprofielwerkstuk.Inveelhandleidingenstaandanooktipsoverbijvoorbeeldbrainstormen,hetmakenvaneenmindmapenmanierenomeenonderwerpinteperken.
ErzijnscholendieeenlinkleggenmetLOBenleerlingenadvisereneenonderwerptekiezendattemakenheeftmetdelatereopleidingskeuze.Vaakwordenleerlingenverwezen naar websites van hogescholen, zoals bijvoorbeeld www.hogeschoolrotterdam.nl/profielwerkstuk.
HethboOokhbo-docentengevenaandatstudentenvaakmoeitehebbenmethetafbakenenvanhetonderwerpvaneenopdrachtofonderzoek.Hetformulerenvaneengoedeonder-zoeksvraagofopdrachtformuleringisdanookeenonderwerpwaaraandachtaanbesteedwordtinhetcurriculumvanheteerstejaar.Vaakmaaktditdeeluitvaneenvakalsonderzoeksvaardigheden,maarregelmatigkomthetookaandeordeinbijvoorbeeldvaardigheidslessen die onder de vlag van studieloopbaancoaching worden aangeboden. Studentenwordenallereerstbewustgemaaktvanhetgeeneralis.Datkaneenheleconcretevormaannemen,zoalshetindelesbezoekenvandemediatheek.VervolgenswordenstudentenmeegenomeninhetformulerenvangoedeonderzoeksvragenenhetformulerenvanbijvoorbeeldSMART-doelstellingen.
Aanbevelingen• Leerlingenwordenvoorbereidbijhetkiezenvaneenonderwerp.Ditkanindevorm
vaneenworkshopofeenleszijn.Deopvolgingvandezealgemeneinformatieoverhetkiezenvanhetonderwerpkandoordevakdocentvoorzijnrekeninggenomenworden.
• Inhetvoorgeschrevenstramienvanhetrapportvanhetprofielwerkstukiseenhoofdstukpwsenstudiekeuzeopgenomen.Leerlingenleggendaardelinktussenonderwerpvanhetpwsenmogelijkeopleidingskeuze.
leidraad PWS_3.indd 9 26-06-15 11:59
10
Eenvormdaarvoorkanzijn:10regelsoverdeinhoudvanhetpws,10regelswaaromdekeuzevanhetonderwerpwelofjuistnietpastbijdevervolgopleidingen/ofwerkvelden10regelswaaromervoorditonderwerpgekozenis.
3.3Voorbereiding
HetvoElkeschoolophetvoheefteenfaseringaangebrachtinhetprocesvanhetpws. Defasevanvoorbereidingwordtvaakdeoriëntatiefase-en/ofkeuzefasegenoemd.Afgezettegende80uurdiestaatvoorhetmakenvanhetpws,zegteendeelvandescholendaterzo’n15uurstaatvoordezefase.Demeestescholenmakeneenstartvoordezomervakantie.Leerlingenkrijgendaneeneersteuitlegoverhetpws.Daarnawordttoegewerktnaarhetformulerenvaneenonderzoeksvraag(zieookhoofdstukonderwerpkiezen)enhetopstellenvaneenvoorlopigplanvanaanpak.Ditisdanvaakhetmomentwaaropereenvoortgangsgesprekmetdebegeleidenddocentplaatvindt.
HethboStudentenwordtindeeersteperiodevandeopleidinggeleerdomtoetewerkennaareengoedplanvanaanpakmetbijbehorendeprojectplanning,werkverdelingetc. Ditzitvaakzowelindeinhoudvandeopleidingzelf,alsmedeindealgemenevaardig-heidslessen die veel hbo-opleidingen aanbieden. In veel eerstejaarsprojecten wordt bijvoorbeeldaandachtbesteedaandebasisvanprojectmanagement.Deverschil-lenderollenentakenbinneneenprojectwordendaarinbehandeld,maarookhetvormgevenvaneengoedoverleg.Voorafkrijgenstudentendaarbijeenroltoebedeeld,zoalsderolvanvoorzitterofnotulist.Erisaandachtvoorhetopstellenvaneengoedeagendaenhethelderkrijgenwatertijdenshetoverlegbesprokenmoetworden.
Aanbevelingen• Devoorbereidingsfasemaaktexplicietonderdeeluitvanhetprocesvanhetpws.
Leerlingenmakendaarbijeenplanvanaanpak,eentijdsplanningeneentaak-verdeling. Het is daarbij duidelijk voor leerlingen dat zij daarbij werken aan studievaardigheden die in het vervolgonderwijs ook heel belangrijk zijn.
• Bijelkefasevanhetpwswordteenduidelijkelinkgelegdmetdevaardigheiddiehetmeestcentraalstaatindezefaseenderelevantiedaarvaninhethbo.
• Leerlingenzijnzelfverantwoordelijkvoorhetvormgevenvaneendeelvandebegeleidingrondomhetpws.Datbetekentdatzijeenagendaopstellenvoorhetoverlegmethunbegeleidenddocent,rollenverdelenbijhetoverlegenzorgdragenvoor verslaglegging.
FaseringvanhetProfielwerkstuk
leidraad PWS_3.indd 10 26-06-15 11:59
11
FaseringvanhetProfielwerkstuk
3.4Onderzoeken/proces
HetVoUitdeinventarisatiekomtnietduidelijknaarvorenwelkeeisenscholenstellenbijhetdoenvangoedonderzoek.Ineenaantalhandleidingenwordtkortinformatiegegevenoversoortenonderzoekendemanierwaaropleerlingenhetaanzoudenkunnenpakken.Rondomdeorganisatievanhetonderzoekstaatwelveelbeschreven.Zomoetenleerlingendoorgaanseenlogboekbijhoudenenwordtingegaanopsoortenonderzoeksvragen.Ookstaatindehandleidingvaakietsopgenomenoverplagiaat.
HetHboOnderzoekneemteensteedsbelangrijkererolinhethbo-onderwijsin.Opleidingenzijnbezigeenonderzoekslijninhetcurriculumtewevenenvaakwordtookhetafstuderenherzienlashetgaatomhetdoenvanonderzoek.Studentenwerkenaanopdrachtenenbinnenprojecten.Datzijnmooiegelegenhedenomhetonderzoeken teoefenenenookdeplekwaardestudentkanwerkenaanzijnonderzoekendeenkritische houding. In de eerstejaars projecten is in vrijwel elke opleiding het doen van onderzoekopgenomen.Defocusligtdaarbijophetdoenvanpraktijkonderzoekenhetontwikkelenvaneenmethodiekvanprobleemoplossingdooronderzoek.Destudentweetdaardoorhoehijeenonderzoekmoetaanpakken,vanhetformulerenvaneenonderzoeksvraagtotenmethetpresenterenvaneenonderzoeksrapport.Hijkentdeonderzoeksfasenenkandezeineenplanningverwerken.Hijkandejuistewijzevandataverzamelingtoepassen(literatuuronderzoek,interviews,observatie,etc.)endeverzameldedataanalyseren.Hijkaneenlinkleggentussenonderzoekenpraktijk.Daarnaastheeftdestudentcontinueenonderzoekendeenkritischehouding. Tijdenshethandelenstelthijzichzelf,zijnteamledenenanderebetrokkenenvragen.Watishetvoorvraag/opdracht?Isdatdejuistevraag/opdracht?Watzijndeverwach-tingen?Watkunnenweermee?Watgaanweallemaaldoen?Enwatniet?Waargaanwenaartoewerken?Hoepakkenwedataan?Onderzoekenwedejuistedingen?Doenwedatdanookopdejuistemanier?Houdenwemetdejuistedingenrekeningbijhetontwerp?Voldoethetontwerpaanhetdoel?Hoemetenwedat?Hoeevaluerenwedat?
Infiguur1staatdecyclusdiestudentenaanlerenindeopleidingweergegeven. Depraktischeinvullingindeopleidingwordtopditmomentverdervormgegeven.
Aanbevelingen• Hetpwssluitaanbijdemethodiek,defaseringendeterminologiedieinhethbo
gangbaaris.Hieroverzalhethbomeerinformatiebeschikbaarmoetenstellen.• Begeleidendedocentenkrijgenmeerinformatieoverdemanierwaaroptoegepast
onderzoekwordtvormgegeveninhethbo,zodatzij–indienmogelijkengewenst– de leerlingen daar nog beter in kunnen begeleiden.
leidraad PWS_3.indd 11 26-06-15 11:59
12
FaseringvanhetProfielwerkstuk
Oriënteren
Verzamelen
Ontwerpen
INNOVATIE-CYCLUS
ONDERZOEKS-CYCLUS
Rapporteren
Analyseren
Richten
Plannen
Inrichten
Plan van Aanpak
Opleveren/Afronden
Uitvoeren
Opstarten
Uitvoeren
Uitvoeren
leidraad PWS_3.indd 12 26-06-15 11:59
13
3.5Uitwerken/product
HetvoAlshetdaadwerkelijkeonderzoekafgerondis,komtdefasevanhetuitwerkenvanderesultaten.Hetgaaterdaarbijomdatderelevanteinformatieverwerktwordtinheteindproduct.Opditmomentisdit–zekerbijdem-vakken–vrijwelaltijdeenonder-zoeksrapportofeenbeschrijvingvanderesultaten.Insommigegevallenkiezenleerlingenervooromeenfilm,eenopstellingofeenandersoorteindproductinteleveren. Naasthetmeerinhoudelijkeeindproduct,stellenvrijwelallevo-scholeneisenaanheteindverslag.Doorgaansmoetendaardevolgendeonderdeleninopgenomenworden:• Inhoud• Samenvatting• Voorwoord• Inleiding• Plan van aanpak• Logboek • Eindproduct• Conclusie• Literatuurlijst• Bijlagen
Indehandleidingenvandescholenwaardeinventarisatieheeftplaatsgevonden,staanrichtlijnenoverbronvermeldingen,plagiaat,annotatie,etc.Indebeoordeling vanheteindrapportwordtmeestalgeencijfertoegekendvoortaalverzorging.
HethboIn elke opleiding is in de propedeuse aandacht voor het opstellen van een goed rapport.Derichtlijnenenopzetzijndaarbijhetzelfdealsophetvoalshetgaatomopzetenindelingvanhetrapport.Ditwordtzowelbinnenmodulesalscommunicatie-vaardighedenbehandeld,alsrondomeenproject.Erisbijdehogescholennieteeneenduidig beleid in hoeverre rapporten op taalverzorging nagekeken worden en op welkemanierditmeeteltinheteindcijfer.Indemeestegevallenwordterechterwelnagekeken op taal en spelling. Belangrijker nog is de aandacht voor tekstopbouw. Rapportendieteveelspelfoutenbevattenofwaarbijdetekstopbouwonderdemaatis,krijgenofwelpuntenaftrekofwordeninsommigegevallenhelemaalnietnage-keken.Eenvoorgeschrevenaantalpagina’sisdanhetuitgangspunt.EenprogrammawaarsteedsmeeropleidingenvanHogeschoolRotterdamgebruikvanmaken,zowelinhetreguliereprogrammaalsbinnendebijspijkerlessen,isHogeschooltaal.nl
Aanbevelingen• Elkprofielwerkstukbestaat(mede)uiteeneindrapportwaarineenaantalvaste
onderdelen beschreven worden (zie kopje vo)• Inhetprocesisruimtevooreenconcept-versieeneendaadwerkelijkeversie,
zodaterruimteisomheteindproductverderaantescherpen.• Indebeoordelingwordtookopspelling/taalverzorginggelet.Ditiseenvoor-
waarde voor verdere beoordeling van het pws.
FaseringvanhetProfielwerkstuk
leidraad PWS_3.indd 13 26-06-15 11:59
14
3.6Presenteren
HetvoVrijwelallevo-scholenhebbeneeneindpresentatieinhetprocesvanhetpwsmeege-nomen.Inveelvandegevallenkrijgenleerlingeneencijfervoordepresentatie,aldannietalscombinatieonderdeelmethetdefinitieveverslag.Devormwaarindepresen-tatie plaatsvindt, is wel behoorlijk divers. Er zijn scholen waarbij de leerlingen de resul-tatenpresenterenaandeouders,somsaandehelejaarlaag.Ookkomthetvoordatdeeindpresentatiealleenvoordeeigen(mentor)klasis.Eenaantalscholenlaatleerlingendepresentatiesgevenaande4-havo-leerlingen.Hetmessnijdtdaarmeeaan twee kanten: de 4-havisten weten wat zij kunnen verwachten en de 5-havisten nemenhetopdezemaniergoedserieus.
HethboHetpresenterenvanhetproductofeindresultaatisietswatvrijwelaltijdonderdeeluitmaaktvanhetprojectofopdracht.Hetteltdanookmeeindeeindbeoordeling.Meestal staan duidelijke richtlijnen beschreven over welke eisen er aan de presentatie gesteldworden,zoalshetgebruikvanondersteunendbeeldmateriaal,duurvandepresentatie en verdeling spreektijd tussen groepleden.
Aanbeveling• Leerlingenpresenterenheteindresultaatmondeling,waarbijelkegroepslideen
eigenaandeelheeft.• Ondersteunendemedia–inwelkevormdanook–makendeeluitvandepresentatie.• Depresentatiemaaktdeeluitvanheteindcijfer.• Onderdelenwaaropdepresentatiebeoordeeldwordt,zijnzoweldepresentatie-
vaardighedenzelfalsdekoppelingvandeinhoudvanhetpwsindepresentatie.
3.7Evaluerenenreflecteren
HetvoUit de inventarisatie over de huidige opzet van het pws blijkt dat er nauwelijks aan-dachtisvoor(tussentijds)evaluatieenreflectie.Ineenaantalhandleidingenen/ofbeoordelingenstaatopgenomendateraandachtisvoorevaluatieofbijvoorbeeldhetontvangenvanfeedback.Eenechtelinkmetreflecterenopcompetenties,vaardig-hedeniserechterniet.Welschijfteenaantalscholenvoordatindeeindpresentatieingegaanwordtopwatdeleerling/hetgroepjeervangeleerdheeftenhoeersamen-gewerkt wordt.
HethboOphethbodaarentegenmaaktreflecterenenevaluerenaltijdeenbelangrijkonder-deeluitvanhetwerkeninprojectenenhetonderzoeken.Studentenformulerenbijaanvangvanhetprojectleerdoelenenreflecterenachteraf.Devraagdiedaarbijcentraalstaatisaltijdhoedestudentzichinhetprojectontwikkeldheeft.Idealiterisditonderwerpvangesprektussendestudentendestudieloopbaancoach,maarookmetdeinhoudelijkbegeleidervanhetproject.Hetgesprekgaatdanoverconcrete
FaseringvanhetProfielwerkstuk
leidraad PWS_3.indd 14 26-06-15 11:59
15
gebeurtenissenenervaringenbinnenhetprojectenwatdaarvanmeegenomenwordtin het vervolg van de opleiding. Belangrijke vragen voor de studieloopbaancoach zijn daarbij:Hoekanjeopleidingjehelpen?Enhoehelpjijjejezelfdaarbij?Dezereflectieiszowelschriftelijkalsmondelingindegesprekkenmetdebegeleider.Ookishetvrijgangbaardatstudentenbinneneenprojectgroeponderlingreflecterenopelkaar.
Aanbevelingen• Reflectieiseenvastonderdeelvanhetpws,waarbijdevolgendevragencentraal
staan: • Hoehebjejezelfontwikkeldbijhetmakenvanhetpws? • Watneemjemeenaarjevervolgstudie?Enhoegajedatdoen?• Devormwaarindereflectievastgelegdwordt,kanbepaaldwordendoorde
leerlingzelf.Hetkanzoweleenbeschrijvingzijn,maarookeenfilmpje.• ErwordteenlinkgelegdtussendereflectieenhetLOB-cv.• Naasthetreflecterenopzichzelf,zoudenleerlingenbinnenhetgroepjeookop
elkaarmoetenreflecteren.
FaseringvanhetProfielwerkstuk
leidraad PWS_3.indd 15 26-06-15 11:59
16
Competentieszijnalgemenebeschrijvingendiegeoperationaliseerdmoetenwordenombetekenistekrijgen,ontwikkelbaarentoetsbaarteworden.Zijbevattenkennis-enhoudings-aspectenenvaardigheden.Elkeopleidingheefthaareigencompetentiepro-fielopgesteld.Dezezijnherleidvanuiteenaantalkaders:• het Accreditatiestelsel (2011)• RapportcommissieVeerman(2010)• deDublinDescriptoren• deeindtermenvandespecifiekebachelor• deonderwijskundigekadersvandebetreffendehbo-instelling.
Dealgemenekadersmakendateendeelvandecompetentieseengeneriekebasisvoorhethbovormt,maardateendeelvandecompetentiesookafgeleidisvanheteindniveauvandespecifiekebachelor.Geziendebreedtevanhettotaleopleidings-aanbodvandeRotterdamsehbo-opleidingen,ishetvaststellenvaneenalgemeenstartniveauvoorhethbodaaromnietreëel.DitisookterugtezienindeNAOStart-meter,eendigitalevragenlijst,diezowel HogeschoolRotterdamalsHogeschoolInhollandgebruikenbijhunstudiekeuzecheck.Leerlingenscorenzichzelfhierbijopeenaantalgeneriekevaardigheden.Daarnaastheeftelkeopleidingnogeenaantalopleidingsspecifiekevaardighedenopgenomeninde vragenlijst.
Eentweederedenwaaromertotnutoegeeneenduidigstartniveauvoorhethboisvastgesteld,heefttemakenmetdediversiteitvandeinstroom.Inheteerstejaarvanhethbozittenstudentendiezowelafkomstigzijnvandehavo,hetvwoenhetmbo.Danisernogdeinstroomvanuithetbuitenlandende21+instroomvanuiteencolloquiumdoctum.Ditmaaktdathetniveauophetgebiedvanvaardighedenvaninstromendestudentenvanuithuneindniveauindepraktijkheeldiversisenergafhankelijkvandesamenstellingvandegroep.Omvaardighedentochvanafdestartvandeopleidingobjectieftekunnenbeoor-delen,wordtveelgebruikgemaaktvanrubrics(zieookhoofdstuk5).
Het eindniveau op het gebied van vaardigheden staat globaal beschreven in de examen-programma’svandeafzonderlijkevakkenophetvo.Eenvakoverstijgendebeschrijving van het eindniveau van vaardigheden op de havo is niet beschikbaar. Vaardigheden staan bij een deel van de vo-scholen onder wie de inventarisatie is gehouden beschreven, zowel in de handleiding als bij de beoordeling. Bij het beoor-delenvanhetPWSwordtdaarbijveelgebruikgemaaktvanrubrics.Zowelvoordeinhoud als voor het proces zijn er goede voorbeelden van rubrics te vinden bij de participerende scholen aan het project.
Anderescholenbestedennauwelijksaandachtaan(debenoemingvan)vaardighedenbij het pws.
4. Competentiesenvaardigheden: eindniveauhavo-startniveauhbo
leidraad PWS_3.indd 16 26-06-15 11:59
17
BernieDodgeiséénvandegrondleggersvoorhetontwerpvandeRubrics:‘rubricsaregreatforevaluatingcomplexperformances.Itallowsteachersassignascoretoagivenquestandprovidesspecific,formativefeedbackforthedesigner.’Deinvullingvaneenrubricsisgebaseerdopeenvastgesteldedefinitievaneencompetentie,namelijkiemandsvermogenomadequaatgedragtevertoneninbepaal-desituaties.Rubricszijngeschiktomproductenofdeelvaardighedentebeoordelenopkwaliteit.Zerichtenzichopprocessendienaarheteindproductleidenenmakende ontwikkeling van de leerling duidelijk zichtbaar.
In deze leidraad is uitgegaan van de volgende uitgangspunten: • DeindicatorenzijngebaseerdophetNOAinstrumentdatInhollandenHRgebrui-
ken bij de studiekeuzecheck.• Er is gekozen voor een 4-puntsschaal, zodat er bij de boordeling positie gekozen
moetworden.Deverwachtingisdatdezerubricsinhetprocesopverschillendemomentengebruiktzalworden.Deleerlingkandanookeengroeilatenzien.
• Dezerubricsisnognietdefinitief.Inhetkomendjaarwordtdezerubricsvoorgelegdaandebetrokkenenenopbasisvandefeedbackverderaange-scherpt.Welgeefthetinzageindemanierdiedewerkgroepvoorogenheeftomrubricsoptestellendietoeleidennaarhethbo-startniveau.
5. Toetsingenbeoordelingbinnenrubrics
leidraad PWS_3.indd 17 26-06-15 11:59
18
12
34
Ana
lyseren
Deleerlinghe
eftd
e
onde
rzoe
ksvr
aag
zoal
s geform
ulee
rdnietg
oed
geïn
terp
rete
erd
en d
eze
sl
echt
uit
gew
erkt
.
Deleerlingisonvoldo
ende
in
staato
mdeon
derzoe
ksvraag
zoalsgeform
ulee
rdte
inter-
pret
eren
en
deze
in e
en ju
iste
ui
twer
king
op
papi
er te
ze
tten
.
Deleerlingisvoldo
ende
in
staato
mdeon
derzoe
ksvraag
zoalsgeform
ulee
rdte
in
terp
rete
ren
en d
eze
in e
en
juis
te u
itw
erki
ng o
p pa
pier
te
zett
en.
Deleerlingisgoe
dinstaatom
de o
nder
zoek
svra
ag z
oals
geform
ulee
rdte
interpreteren
en d
eze
in e
en ju
iste
ui
twer
king
op
papi
er te
ze
tten
.
Mon
delin
gco
mmun
iceren
Deleerlingisnietinstaato
m
in h
et p
roce
s na
ar h
et
profi
elwerkstukzich
mon
delingdu
idelijkuitte
druk
ken
in d
e be
gele
idin
gs-
gesprekken
metdedo
cent.
Deleerlingisonvoldo
ende
in
staato
minhetprocesna
arhet
profi
elwerkstukzichm
onde
-lin
g du
idel
ijk u
it te
dru
kken
in
de b
egel
eidi
ngsg
espr
ekke
n metdedo
cent.
Deleerlingisvoldo
ende
in
staato
minhetprocesna
arhet
profi
elwerkstukzichm
onde
-lin
g du
idel
ijk u
it te
dru
kken
in
de b
egel
eidi
ngsg
espr
ekke
n metdedo
cent.
Deleerlingisgoe
dinstaat
ominhetprocesna
arhet
profi
elwerkstukzichm
onde
-lin
g du
idel
ijk u
it te
dru
kken
in
de b
egel
eidi
ngsg
espr
ekke
n metdedo
cent.
Mon
delin
gco
mmun
iceren
Deleerlinghe
eftg
eenlogische
op
bouw
in d
e pr
esen
tatie
, een
ge
slot
en n
iet-
publ
ieks
geri
chte
ho
udin
g en
is s
lech
t te
ver-
staa
n.
Deleerlinghe
efte
enonvol
-do
ende
logi
sche
opb
ouw
in d
e pr
esen
tatie
, gee
n op
en
publ
ieks
geri
chte
hou
ding
en
is
last
ig te
ver
staa
n.
Deleerlinghe
efte
enlogische
op
bouw
in d
e pr
esen
tatie
, een
op
en h
oudi
ng n
aar
het p
ublie
k en
is g
oed
te v
erst
aan.
Deleerlinghe
efte
enlogische
op
bouw
in d
e pr
esen
tatie
, is
goed
tevolgen,hee
fteen
ope
nho
udingen
isprettigomnaar
te lu
iste
ren.
Schriftelijk
commun
iceren
Deleerlinghe
eftg
eenlogische
op
bouw
in d
e pr
esen
tatie
, een
ge
slot
en n
iet-
publ
ieks
geri
chte
ho
udin
g en
is s
lech
t te
ve
rsta
an.
Deleerlingisonvoldo
ende
in
staato
minhetprofie
lwerkstuk
de in
houd
dui
delij
k en
hel
der
teomschrijven
ende
voo
rge-
schr
even
opb
ouw
aan
te
houd
en.
Deleerlingisvoldo
ende
in
staato
minhetprofie
lwerkstuk
de in
houd
dui
delij
k en
hel
der
teomschrijven
ende
voo
rge-
schr
even
opb
ouw
aan
te
houd
en.
Deleerlingisgoe
dinstaatom
inhetprofie
lwerkstukde
in
houd
dui
delij
k en
hel
der
te
omschrijven
ende
voo
rge-
schr
even
opb
ouw
aan
te
houd
en.
Toetsing en beoordeling binnen rubrics
leidraad PWS_3.indd 18 26-06-15 11:59
19
12
34
Samen
werke
nDeleerlinghe
eftinhe
tproces
niet
late
n zi
en d
at d
eze
goed
samen
kan
werkenen
kom
tafsprakennietna.
Deleerlinghe
eftinhe
tproces
onvo
ldoe
nde
late
n zi
en d
at
dezegoe
dsamen
kan
werken
enkom
tafspraken
nau
welijks
na.
Deleerlinghe
eftinhe
tproces
vold
oend
e la
ten
zien
dat
dez
e go
edsam
enkan
werkenen
komta
fspraken
voldo
ende
na.
Deleerlinghe
eftinhe
tproces
goed
late
n zi
en d
at d
eze
goed
samen
kan
werkenen
kom
tafsprakenna
.
Plan
nenen
orga
niseren
Deleerlinghe
eftinhe
tproces
naarhetprofie
lwerkstuk
slec
ht g
epla
nd.
Deleerlinghe
eftinhe
tproces
naarhetprofie
lwerkstuk
onvo
ldoe
nde
gepl
and.
Deleerlinghe
eftinhe
tproces
naarhetprofie
lwerkstuk
vold
oend
e ge
plan
d.
Deleerlinghe
eftinhe
tproces
naarhetprofie
lwerkstukgo
ed
gepl
and.
Plan
nenen
orga
niseren
Deleerlinghe
efta
angetoon
dda
t dez
e sl
echt
pla
nt e
n or
gani
seer
t.
Deleerlingaang
etoo
nddat
deze
onv
oldo
ende
pla
nt e
n or
gani
seer
t.
Deleerlingaang
etoo
nddat
deze
vol
doen
de p
lant
en
orga
nise
ert.
Deleerlingaang
etoo
nddat
deze
goe
d pl
ant e
n or
gani
seer
t.
Initiatiefnem
enDeleerlinghe
eftinhe
tproces
naarhetprofie
lwerkstukgeen
initiatiefg
enom
enwan
neerdit
nood
zake
lijk
was
.
Deleerlinghe
eftinhe
tproces
naarhetprofie
lwerkstuk
onvoldoe
ndeinitiatief
geno
men
wan
neerdit
nood
zake
lijk
was
.
Deleerlinghe
eftinhe
tproces
naarhetprofie
lwerkstuk
voldoe
ndeinitiatiefg
enom
en
wan
neer
dit
nood
zake
lijk
was
.
Deleerlinghe
eftinhe
tproces
naarhetprofie
lwerkstukgo
ed
initiatiefg
enom
enwan
neerdit
nood
zake
lijk
was
.
Reflec
teren
Deleerlinghe
eftinhe
tproces
naarhetprofie
lwerkstukslecht
gerefle
ctee
rdopzijnhan
delen
en a
anpa
ssin
gen
geda
an w
aar
nodi
g.
Erisenigerefl
ectie
aan
wezig
opdeeigenaanp
ak,m
aardie
gaat
nie
t vee
l ver
der
dan
feite
lijkeverslaglegg
ingen
ve
rant
woo
rdin
g.
Deleerlinghe
eftinhe
tproces
naarhetprofie
lwerkstuk
voldoe
nde,m
aarbe
knop
tgerefle
ctee
rdopzijnhan
delen
en a
anpa
ssin
gen
geda
an w
aar
nodi
g.
Deleerlinghe
eftinhe
tproces
naarhetprofie
lwerkstukgo
ed
gerefle
ctee
rdopzijnhan
delen
en a
anpa
ssin
gen
geda
an w
aar
nodi
g.
Toetsing en beoordeling binnen rubrics
leidraad PWS_3.indd 19 26-06-15 11:59
20
HetvoDeindelingvandeleerlingennaarbegeleidenddocenthangtafvandecapaciteitvandezedocentompwstebegeleiden.Bijsommigescholenishetzodatdekwaliteitvanhetvoorstelvandeleerlingenvoorhetonderwerpmeespeeltindetoekenningvanvoorkeurvoorbegeleidenddocent.Bijanderescholenheeftdeleerlingdaarzelfgeenregieop.BijdestartvanhetPWSiseruiteraardruimtevoordeafstemmingenkennismakingmetdebegeleidenddocent,wantinsommigegevallenishetzodatdedocentdeleerlingzelfnietindeklasheeft.Deverderebegeleidingtijdenshetprocesvanhetpwsvanleerlingenisergdivers,zoblijktuitdeinventarisatie.Eendeelvandescholenheeftditstrakvastgelegddoormiddelvanvoorafingeplandevoortgangsgesprekken,diesamenhangenmetdefasesvanhetpws.Bijanderescholenisditveellosser:deleerlingneemtcontactopmetdedocentalshij/zijdatnodigacht.Wat verder opvalt, is dat de uren die een docent krijgt voor de begeleiding erg varië-ren.Bijsommigescholenzithetvastinhettakenpakket,bijandereisereenbepaaldaantal uur per pws beschikbaar.
HethboOokinhethboisdeopzetvandebegeleidingdivers.Naarhetinhoudelijkeonderwijs-programmainheteerstejaar,hebbendeopleidingenvanHogeschoolRotterdameenstudentgestuurde leerlijn, waarbij onder andere de studieloopbaancoaching (slc) deel vanuitmaakt.Bijsommigeopleidingenbestaatslcuitindividuelebegeleidingincombinatiemetgroepsbegeleiding,bijandereopleidingengaathetookombijvoor-beeldworkshopsophetgebiedvancommunicatievaardigheden.Meestalzijnerineenprojectvastemomenteningeruimdvoorvoortgangsgesprekkenmetdebegeleidenddocent.Destudentgroepisdanverantwoordelijkvoordeopstel-lenvandeagendavanhetgesprek.Somsookzijner(ingeroosterde)inloopuren,waarbijeenprojectgroepzelfkanbepalenofzegebruikwillenmakenvandebegelei-ding.Andersomkandatookgelden:debegeleidenddocentkomtdanlangstijdensdeingeroosterde projecturen. Eenaantalvandehbo-opleidingenwaardeinventarisatieisgehouden,experimen-teertmeteenanderevormvanbegeleiding.Hetprojectwordtdandoorzoweleenprocesbegeleider beoordeeld op proces als op inhoud door een inhoudelijk begeleider.
Aanbevelingen• Begeleidenddocentenkrijgendeurenomgroepjesleerlingengoedtebegeleiden,
waarininelkgevaltijdisvoorhetbegeleidenindefasevanhetonderwerpkiezen,tussentijdsebegeleidingsgesprekkeneneenbeoordelingd.m.v.eenrubrics.
• Indebegeleidingvanleerlingenkansamengewerktwordendoordocenten.DocentenNederlandszoudenbijvoorbeeldaandachtkunnenbestedenaandeeindpresentatie en het schrijven van een goed pws-eindrapport.
6. Begeleidingenorganisatie
leidraad PWS_3.indd 20 26-06-15 11:59
21
Dezeleidraadvormtnadrukkelijkeenstartdocumentomverdertegaanmetdesamenwerkingophetgebiedvanhetvoorbereidenvanleerlingenophbo-vaardig-heden.Daarvoorishetafstemmenvaneindniveauvoenstartniveauhbobelangrijk.Dezeleidraadmetdedaarinopgenomenrubricszijnhiereenstartin.Elkevo-schoolzou op basis van de leidraadbinnenhetdocententeamkunnentoetsenofenopwelkepuntendehuidigeaanpakvanhetpwsaangepastkanworden,zodatheteenbeterevoorbereidingvormtophethbo. Het hbo kan vervolgens een duidelijk startniveauvandevaardighedenvaststellenendaarheteerstejaarsprogrammaopinrichten. Bovenstaandeaanpakvraagtomverdereuitwisselingenimplementatie.Dewerk-groep wil dan ook in het volgend studiejaar graag een grotere groep collega’s van vo enhbouitnodigenominformatieuittewisselenentedelen. Het leren van elkaars werkwijzeenervaringen,zaleenbelangrijkerolkrijgen.Daarbijisdeafstemmingtusseneindniveauhavoenstart-niveauhbohetuitgangspunt.Erzounogmeeraandachtmoetenzijnvoorwateninwelkevormhethboietskanbetekenenalshetgaatomverspreidenvankennis,hetdelenvanervaringen,hettrainenvanvo-docentenop bijvoorbeeld (het ontwikkelen van en begeleiden bij) onderzoeksvaardigheden en vooral ook het bieden van inspiratie.
BovendienvraagthetpositionerenvanhetPWSalszijndeheteindexamenophetgebiedvanvaardighedenookomeenvoorbereidingopdatzelfdeexamen.Daaromwilde werkgroep volgend jaar verder werken aan het ontwikkelen van een keuzepalet aanideeën,lesbrievenenkeuzeopdrachtenomeenleerlijnvoordegeneriekevaardigheden te ontwikkelen. Elke school kan daaruit die onderdelen kiezen die passen binnen de visie en werkwijze van de school.
Erisheelveelinformatieverzameldomtekomentotdezeleidraad.Dezeinformatiewildewerkgroepgraagopeentoegankelijkemanierdigitaalontsluiten, zodat elke schooldemogelijkheidheeftomgebruiktemakenvanhetgeeneralaanmateriaalopdit gebied is.
DevakinhoudelijkewerkgroepEconomie/Management&Organisatieheefteenadviesopgesteldwaarinstaatdathetmogelijkzoumoetenwordenvoorleerlingenopgebruiktemakenvandebronnendieinhethbobeschikbaarzijn.DatzouhetgebruikkunnenzijnvandefaciliteitendiedeMediathekenaanbieden,alsmedehetgebruikmakenvanlaboratoria,oefenruimtesenwerkplaatsen.
7. Aanbevelingenvoor2015-2016
leidraad PWS_3.indd 21 26-06-15 11:59
22
Bijlage1
Deelnemersthemahbo-vaardighedenwerkconferenties
AdrieOosterom CalvijnMaartenLutherAnjaMelkert-Nieuwenhuizen HogeschoolRotterdamAnnemiekeKruyt HogeschoolInhollandArienne Zwijnenburg CodartsDhr.H.J.vandeKamp VavoRijnmondCollegedhr.K.Alkema PentaCollegeCSGHoogvlietDhr.Leeuwenburgh AvicennaCollegeDidierDohmen StichtingBoorElsbeth Veldhuijzen Hogeschool InhollandErikJanvanderGeer WdKA/HogeschoolRotterdamFlorenceWeytingh RotterdamsMontessoriLyceumFokke van Bockel Calvijn VreewijkFrankBalllieux IJsselCollegeHillieSloot HogeschoolRotterdamIlseGebraad HogeschoolRotterdam,studentIngeSimon DaltonLyceumBarendrechtJenskevanBaalen EmmausCollegeKoendert Boone Insula CollegeLeoPusch EinsteinLyceumLotty Spek-Blok Walburg CollegeMaartenvanOs HogeschoolRotterdamMarianne Menke Laurens CollegeMarvinSmale EmmausCollegeMirrinteEfferich HogeschoolRotterdam,studentPaulPos WdKA/HogeschoolRotterdamPeterLegierse HoekschLyceumPeterVet ThomasMoreHogeschoolRaymonddeLepper HogeschoolRotterdamReginaHoksbergen VavoRijnmondCollegeSandra Wagenaar Schoonhovens College
leidraad PWS_3.indd 22 26-06-15 11:59
23
ColofonRotterdam,juni2015Uitgaveproject‘Samenwerkenaaneenbetereaansluiting’, eensamenwerkingtussenhetvoendeRotterdamsehogescholen.
ContactgegevensprojectcoördinatieHogeschoolRotterdamOnderzoek&Ontwikkeling,t.a.v.HilkeStibbePostbus [email protected] Contactgegevensprojectleiderwerkgroephbo-vaardighedenHogeschoolRotterdamOnderzoek&Ontwikkeling,t.a.v.HilkeStibbePostbus [email protected]
leidraad PWS_3.indd 23 26-06-15 11:59
leidraad PWS_3.indd 24 26-06-15 11:59
