BouwstenencirculairegebouwdeomgevingUtrecht

EenonderzoeknaardekansenvoorcirculairebouwendemontageinderegioUtrecht

BregjedeRijk,StagiairedomeingroenEBU

Januari2017

2

SamenvattingDevraagnaarvoedsel, energieenmaterialenneemtoedooreengroeiende

wereldbevolking en een groei van de middenklasse. Natuurlijke hulpbronnenzijnechternietoneindigenschaarstevraagtomeennieuweconomischsysteem,waarbijmaterialenengrondstoffenmaximaalwordenbenut.Dezetransitievaneen lineaire naar een circulaire economiewordt als een oplossing gezien vooreconomischegroeidiegepaardgaatmetbeschermingvanhetmilieu.

De bouwsector heeft een groot aandeel in het verbruik van energie,grondstoffenenmaterialen. IneenrapportvanTNO(2016)wordthetcirculairpotentieelvandebouwindeprovincieUtrechtbrekendopeentotaalvan€80mln en een structurele banengroei van 1500 arbeidsplaatsen. Daarom is hetinteressantomdemogelijkhedenvooreencirculaireeconomieindezesectorteverkennen.Omerachtertekomenwaardebehoeftesenkansenliggenzijner34interviewsgehoudenmetbedrijveninderegioUtrecht.

Uithetonderzoekblijktdatruim50%vandebedrijveneendienstofproductaanbiedt op het gebied van circulaire bouw en demontage. Voor de meestebedrijven is dit echter niet hun kernactiviteit,maar slechts een onderdeel vanhet bedrijfsproces of betreft het zelfs enkel een voorbeeldproject. Bijexperimentele projecten van hoogwaardig hergebruik geven bedrijven aan datzij vooraf niet gewerkt hebben aan een businesscase. Toch blijkt bij dezeprojectenachterafdatergeldisbespaard.

Hetmerendeelvandebedrijvenzietechtergeendirectverdienpotentieelincirculaire bouw en demontage doordat arbeidskosten relatief hoog zijn tenopzichtevangrondstoffen,materialenentransport.Er isdusvolgensbijnaallebedrijvenbehoefteaaninspirerendevoorbeeldenwaarbijduidelijkwordtwaterfinancieelentechnischmogelijkis.

Bovendien is er volgens de bedrijven een gebrek aan vraag naar circulairebouwendemontagevanuitopdrachtgevers. Inzowelbouw-als sloopprojectenheeft circulariteit geen prioriteit, maar worden kosten en veiligheid eerst inoverweginggenomen.Bedrijvengevendaaromaandatzijgraageerderinbouwproces betrokken willen worden, zodat zij circulaire alternatieven kunnenaanbieden. Alle bedrijven benadrukken daarbij het belang van samenwerking.Daarnaastkanhetborgenvankwaliteit,veiligheidengezondheidopgespannenvoetstaanmethergebruikvanmaterialen,omdatdejuistekwaliteitscertificatenof herkomstcertificaten van bouwproducten ontbreken. Er is daarom behoefteaannieuwewetenregelgeving.

Drieactiepuntendieuithetonderzoeknaarvorenkomenvooreenmogelijkeversnelling van circulaire bouw en demontage zijn (1) verspreiden van dedefinitiecirculairebouwendemontage,(2)voorbeeldprojectendieinzichtgevenin verdienmodellen en technische en organisatorische mogelijkheden, (3)consistente wet- en regelgeving betreffende kwaliteitseisen en maten envernieuwenderegelgeving inhetbouwbesluit,waarbijeenminimalescorenopcirculariteit/hoogwaardighergebruikdoordeoverheidwordtgeëist.

3

InhoudsopgaveSamenvatting........................................................................................................................................2Inhoudsopgave....................................................................................................................................3Introductie.............................................................................................................................................41 Achtergrond..................................................................................................................................5

1.1 Circulaireeconomie......................................................................................................51.2Circulaireeconomieendebouwsector...................................................................61.3Innovatieindebouw.......................................................................................................71.4 Bekendeverdienmodellenindecirculairebouwendemontage.............7

2 Resultaten......................................................................................................................................93 Actiepunten.................................................................................................................................304 Referenties...................................................................................................................................325Bijlage............................................................................................................................................35

5.1Onderzoeksmethode......................................................................................................355.2Interviewlijst....................................................................................................................355.3Interviewvragen..............................................................................................................365.4Praktijkvoorbeelden......................................................................................................37

4

Introductie

De Economic Board Utrecht (EBU) koppelt bedrijven aan overheden enkennisinstellingen innieuwecoalities.Coalitiesmet schaalbare initiatieven,dieleidentotnieuweproductenendienstenomhetlevenindeprovincieUtrechtenelders ‘groener’, ‘gezonder’ en ‘slimmer’ temaken. InitiatievendiezorgenvoorgroeiinbanenenmarktaandeelvoorhetUtrechtsebedrijfsleven(EBU,2016). Dit onderzoek vindt plaats binnen het domein groen van de EBU en deactielijnen hierin zijn gericht op een versnelling van de energietransitie entotstandkoming van een circulaire economie. Gezien de groteverstedelijkingsopgavevanderegiospeeltdebouwsectorhierineenbelangrijkerol. Om stappen te kunnen zetten in het hoogwaardig verwerken enhergebruikenvanbouwmaterialen is erbehoefte aanmeerkennisoverwat erspeelt in de sector betreffende circulaire bouw en demontage. Om erachter tekomenwaardebehoeftesenkansenbinnenderegioliggen,wordtditonderzoekuitgevoerd. Dit onderzoek geeft inzicht in welke verdienmodellen rond circulairebouw en demontage door regionaal relevant bedrijfsleven als kansrijk eninteressant worden beschouwd. Daarnaast wordt er onderzocht welkebelemmeringeneropditmomentzijndiegrootschaligeimplementatieindewegstaan. Om de economische kansen van hoogwaardig hergebruik vanbouwmaterialenenflexibelendemontabelbouwentekunnenbenutten,wordenereenaantalactiepuntenopgesteld. Allereerstwordtereeninleidinggegevenovercirculaireeconomieendebouwsector. Daarna komen er een aantal bekende verdienmodellen in decirculaire bouwsector aan de orde en worden er een aantal belangrijkeaandachtspunten voor het toepassen van circulaire bouw en demontagegegeven. Vervolgens worden de onderzoeksresultaten beschreven en tot slotwordt er een advies voor een versnelling van circulaire bouw en demontagevoorgesteld.

5

1 Achtergrond

1.1 CirculaireeconomieDevraagnaarvoedsel, energieenmaterialenneemtoedooreengroeiende

wereldbevolking en een groei van de middenklasse (hoger besteedbaarinkomen).Natuurlijkehulpbronnenzijnechternietoneindigenschaarstevraagtom een nieuw economisch systeem, waarbij materialen en grondstoffenmaximaal worden benut. Deze transitie van een lineaire naar een circulaireeconomiewordt als een oplossing gezien voor economische groei die gepaardgaatmetbeschermingvanhetmilieu(Lieder&Rashid,2016).

In een circulaire economie worden afvalstromen getransformeerd tothulpbronnen doormiddel van gesloten kringlopen (figuur 1). Rijkswaterstaatgebruiktdevolgendedefinitievancirculaireeconomie:“decirculaireeconomieiseeneconomischenindustrieelsysteemdatdeherbruikbaarheidvanproductenengrondstoffen en het herstellend vermogen van natuurlijke hulpbronnen alsuitgangspuntneemtenwaardevernietiginginhettotalesysteemminimaliseertenwaardecreatie in iedere schakel van het systeem nastreeft" (Rijkswaterstaat,2015).

Deze transformatie vraagt om nieuwe kennis, vaardigheden, sociale en

technischeinnovaties.Daarnaastiserbehoefteaaneenmeerbewustwordingensamenwerking van verschillende actoren, waarbij de overheid en het

Figuur1:KringlopenindecirculaireeconomieBron:CBS,2016

6

bedrijfslevenalstweevandebelangrijksteactorenwordenbeschouwd(Lieder&Rashid,2016).

Eentransitienaareencirculaireeconomiegaatgepaardmetnieuwerelatiestussen leveranciers en afnemers enmet een verschuiving van de verkoop vanproductennaarhetverlenenvandiensten.Dezenieuwemanierenvanproductieen consumptie brengen ook nieuwe verdienmodellen met zich mee (Witjes &Lozano, 2016). Er is behoefte aan omvangrijke kennis en ontwerpen voorcirculaire verdienmodellen om een overgang naar een circulaire economie testimulerenenbevorderen.Eencirculairverdienmodelkangedefinieerdwordenals:demanierwaaropeenorganisatiewaardecreëert,levertenopbrengtmetenbinnengeslotenmateriaalkringlopen(Lewandowski,2016).

1.2CirculaireeconomieendebouwsectorDe bouwsector heeft een groot aandeel in het verbruik van energie,

grondstoffen en materialen. Daarom is het interessant om de mogelijkhedenvooreencirculaireeconomieindezesectorteverkennen.In2008bijvoorbeeldwas de bouwsector in Nederland verantwoordelijk voor 33% van hetenergieverbruik en40%vandeafvalproductie (vanDijk,Tenpierik&vandenDobbelsteen, 2014). Daarbij neemt de bouw in Nederland naar schatting 50%vanhetgrondstoffenverbruiken30%vanhetwaterverbruikvoorzijnrekeningen is ze verantwoordelijk voor ongeveer 35% van de CO2-uitstoot (Nederlandcirculair in2050,2016).Deovergangnaarcirculairbouwenenslopen,oftewelcirculairebouwendemontagekandaarbijduurzamemeerwaardebiedenopvierpunten:

1. Hogereopbrengstdemontagemateriaal2. MinderCO2-uitstoot3. Minderbeslagopgrondstoffen4. ExtrawerkgelegenheidInNederlandwordt bouw- en afvalmateriaal al op grote schaal gerecycled,

maar dit wordt met name gebruikt als funderingsmateriaal voorbedrijventerreinen, wegen en nieuwbouwwijken, wat een laagwaardigetoepassing is. Gebouwen zelf worden zelden gemaakt met gerecycledeproducten.Deuitdagingligtdaarominhetontwerpenvangebouwenwaarinzoveel mogelijk materialen hoogwaardig worden hergebruikt. Hoogwaardighergebruikvindtplaatswanneereenproductvoorhetzelfde(soort)functiekanworden hergebruikt (Rijkswaterstaat, 2015). Afval en reststromen krijgenhierdoor waarde en verspilling wordt vermeden (Sociaal economische raad,2016).

IneenrapportvanTNO(2016)wordthetcirculairpotentieelvandebouwinde provincie Utrecht brekend op een totaal van € 80 mln en een structurelebanengroeivan1500arbeidsplaatsen.

7

1.3InnovatieindebouwDe transitie van een lineaire naar een circulaire economie in de

bouwsectorvraagtomvernieuwing.Naasthetbelangvannieuwemanierenvandenken en samenwerken is er ook behoefte aan nieuwe ontwerpen entechnieken (Ghisellini, Cialani, & Ulgiati, 2016). Gebouwen vergen een slimontwerp om reststromen uiteindelijk efficiënt te kunnen ontmantelen enscheiden.Daarnaastiserbehoefteaancirculairemateriaalkeuzes,dielichterenslimmer zijn ontworpen, geen synthetische toevoegingen hebben en daarnaasteenlangerelevensduurhebben(ABNAmro,2014).Verderiserbehoefteaaneenmarktplaats en een grondstoffenbank voor marktpartijen waarbij vraag eenaanbodbijelkaarkunnenwordengebrachtomhoogwaardigeterugwinningvanmaterialen en componenten te bevorderen (Utrecht Sustainability Institute,2016).Hetontwikkelenvaneengrondstoffenpaspoortgeeftbijvoorbeeldinzichtin gebruikte materialen en de voorraad van materialen in een gebouw, zodatdezenadelevensduurmakkelijkergedemonteerdkunnenworden(AmsterdamCirculair,2015).

Uit een onderzoek van TNO (2005) blijkt echter dat de bouwsector invergelijkingmetanderesectorenweinig innovatief is.Debelangrijksteoorzaakhiervan is demarkstructuur waarbij aanwisselende projecten gewerkt wordtmet wisselende coalities, waardoor bouwbedrijven geen noodzaak zien ominnovatietrajectenoptestarten.Eenandergevolgvandewisselendecoalitiesiseen gebrek aan vertrouwen om kennis uit tewisselen. Daarnaast blijkt uit ditonderzoek dat het in de bouw vooral gaat over het leveren van voorafomschreven randvoorwaarden en de implementatie van het bouwproces. Totslot stelt Zuidema (2016) dat de verschillende actoren in de bouwsectorverschillendeenvaakconflicterendebelangenhebbenen‘elkaarstaalvaaknietspreken’. Zij verschillen bijvoorbeeld inmindset en werkenmet verschillendeverdienmodellen. Toch is er volgens Zuidema (2016) wel de wil binnen debouwsector om over te gaan naar een circulaire economie. Er is echter vaaksprakevanteweinigoverzichteneengebrekaankennisomdezakenbeteropelkaaraftestemmen(Zuidema,2016).

Ditbrengtdevraagmetzichmeewieofwaterindebouwsectornodigisomeen versnelling van circulaire bouw en demontage uit te rollen en waarmarktpartijenverdienmodellenzien.

1.4 BekendeverdienmodellenindecirculairebouwendemontageHier worden enkele bekende verdienmodellen voor de circulaire bouw en

demontageuiteengezetomeenbeeldteschetsenwaareventueelkansenliggenindesector.

1.HoogwaardighergebruikBouw-enafvalmaterialenkunnenwordenomgewerkttotnieuweproducten.

Het is mogelijk om de ontstane afvalstromen op de bouwplaats en/of in een

8

scheidingsinstallatiezorgvuldigtescheidenomhoogwaardighergebruikvandebouwmaterialenmogelijktemaken.Doorhetterugnemenvanhetproductishetmogelijk om schaarse stoffen terug te winnen (Rijkswaterstaat, 2015). Deervaringentotnutoelerendatbijhetverdienmodelvanduurzaamdemonterende arbeidskosten iets hoger liggen (ongeveer 10%) evenals de kosten vancontroleopnaleving.Dezeextrakostenkunnenechterwordengecompenseerddoordehogeregrondstoffenopbrengstenenlagereverbrandings-enstortkosten(GreenDealCirkelstad,2015).

2.BouwmarktplaatsengrondstoffenbankDoor demontage- en ontmantelingsprojecten kunnen bouwmaterialen

worden hergebruikt in nabijgelegen bouwprojecten. Hiervoor kan een onlinematerialendatabasewordenopgezetopbasisvangegevensoverdekwaliteitenkwantiteit van teruggewonnen bouwmaterialen. Zo gaan minder materialenverlorenenzijnmindernieuwematerialennodig(Bouwmarktplaats,2016).Hetverdienmodelbestaatdaarbij uit (1) vraagenaanbod tegenbetalingbij elkaarbrengen, (2) uit de restwaarde van de goederen, of (3) uit het aanbieden van(nieuwe) diensten om bestaande goederen beter te benutten (SociaalEconomischeRaad,2016).

3.LeaseconstructiesDe leverancier neemt materialen en grondstoffen aan het einde van de

levensduur terug en blijft daarbij verantwoordelijk. Hierdoor wordt hetinteressanter ommaterialen te gebruiken die hoogwaardig te hergebruiken ofrecyclen zijn. De eindgebruiker neemt hierbij de prestatie van de dienst afzondereigenaartehoevenzijn(e.g.boiler,installaties,voorgevel,sanitair)(MVONederland,2015).Productenwordenbeschikbaargesteldviaeen leasecontractof huurprijs per gebruik. Hierdoor heeft de eindgebruiker geen hogeaanschafkosten en kan de leverancier bij een lange contractduur meer winstmakendoordatdehuurprijsdoorloopt(SociaalEconomischeRaad,2016).

Omcirculairebouwendemontagemogelijktemakenzijndevolgendepuntenvanbelang:

• Materialen toepassen met een lange levensduur, zonder verontreinigingen, zodatreststromen niet vervuild raken en materialen gemakkelijk kunnen wordengedemonteerd aan het einde van de levensduur van een gebouw. Door slim teontwerpen kunnen materialen hoogwaardig worden hergebruikt (Akinade et al.,2016).

• Modulair bouwen/’design for deconstruction’, zodat een gebouw snel enkosteneffectiefaangepastkanworden,zodateengebouwvanfunctiekanwisselenenleegstandwordttegengegaan(AmsterdamCirculair,2015).

• Samenwerkingindesector,waarinallebetrokkenengemotiveerdzijnomcirculairtebouwenendemonteren(Akinadeetal.,2016).

9

2 ResultatenDoormiddelvandeskresearchzijnbedrijvengeselecteerdopbasisvanhet

aanbiedenvanproductenendienstenophetgebiedvanduurzaamheid.Eendeelvan deze selectie betreft bedrijven uit het EBU-netwerk. In totaal zijn 34interviews gehouden met bedrijven in de regio Utrecht. De geïnterviewdeactoren bestrijken de gehele bouwketen: architecten, ingenieurs, adviseurs,bouwers,installateurs,leveranciersensloopaannemers.

Opbasisvandezegesprekkenzijnbelemmeringenenkansenvoorcirculairebouw en demontage in de regio in kaart gebracht en is vervolgens een aantalactiepuntenopgesteld.

2.1BegripcirculairebouwHet begrip circulaire bouw wordt door verschillende partijen, zoals

rijksoverheid (RVO, 2016), MVO Nederland (MVO Nederland, 2015) en CircleEconomy(AmsterdamCirculair,2015)omschreven.Hoewelsommigeelementenuit deze omschrijvingen overeen komen, mist het aan concretisering. DaaromwerderrecentelijkdoordeDutchGreenBuildingCouncileeneenduidigedefinitiegegeven:

“Een gebouw dat met minimale inzet van virgin materials en andere

grondstoffenmaximalewaardecreëertomopduurzamewijze tevoorzien ineenhuisvestingsbehoefte, waarbij de gebruikte onderdelen hun waarde blijvenbehoudentijdensennagebruik.Hetwaardebehoudrichtzichophetoptimaliserenvan de toepassingsmogelijkheden van materialen, van grondstoffen tot en metgebruikte systemen en complete bouwdelen, zonder dat daaraan onomkeerbareaanpassingenwordengedaan”(GreenDealCirculaireGebouwen,2016).

DevraagisechterwathetregionalebedrijfsleveninUtrechtverstaatonder

het begrip circulaire bouw. Om een versnelling van circulaire bouw endemontagemogelijktemaken,ishetvanbelangdatalleneuzendezelfdekantopstaan. Een eenduidige definitie zou de stip op de horizon kunnen zijnwaaropbedrijvenhuncirculairedoelstellingenkunnenbaseren.

Uit de gesprekken met het regionale bedrijfsleven blijkt dat er geen

eenduidigheid is over het begrip. Ook voor de bedrijven geldt dat sommigeelementenovereenkomen,maareentotaalbeeldvanhetbegripcirculairebouwontbreekt. De aan circulaire bouw gerelateerde elementen die het meestgenoemd worden door bedrijven, zijn te vinden in tabel 1. Soms hebbenbedrijven nog niet eerder van circulair bouwen gehoord of zijn ze niet op dehoogtevandemogelijkeconcreteinvulling.

10

Tabel1:DoorbedrijvengenoemdeelementenincirculairebouwBiologischafbreekbaar/cradle-to-cradleHergebruikzonderkwaliteitsverlies(eventueelvooranderetoepassing)KlantenbetalenvoorgebruikNadenkenbijbouwen(perproduct)overwatjeerover10-15-30jaarmeekandoenSluitenvandekringloopWaardecreatiedoordeafvalengrondstoffentehergebruikenNieuweproductenmakenmetgrond-ofreststoffenuitdezelfdeketenDemontabelenflexibelbouwenVerminderenvanprimairegrondstoffen,afvalvrijbouwen,energiearmproducerenLevensduurverleningGebouwalsgrondstoffenbankbeschouwenMaterialenofproductenzomakendatzemakkelijk(lokaal)kunnenwordenhergebruiktGebouwentransformerenGebruikmakenvanmaterialenmetzominmogelijkmilieubelasting

Bron:EconomicBoardUtrechtOpvallend is dat sommige bedrijven het idee hebben dat ze al met

circulariteit bezig zijn, terwijl dit met name energiebesparingsmaatregelen enhet verminderen of scheiden van afvalstromen betreft, zoals het verminderenvan transportbewegingen of het plaatsen van verschillende afvalcontainers opdebouwplaats.Ookwordt circulair bouwengeassocieerdmet cradle-to-cradle,energiezuinigegebouwenenhetrecyclerenvanmaterialen.

“Daarna denk ik, als het gebouw eenmaal staat en dat vind ik toch wel eenonderdeel van circulairbouwen, isdat jenaaralleprocessenbinnenhetgebouwgaatkijken.Bijvoorbeelddeafvalstromenteminimaliseren,wat jeaanafvalhebttehergebruiken.Maarookkijkenhoekanikmijnenergiehuishoudingzoefficiëntmogelijkinrichten”.

Erwordendoorverschillendebedrijveneenaantalkritischeopmerkingengeplaatst betreffende het begrip. Ten eerste wordt er door verschillendebedrijven gesteld dat circulair bouwen een nieuwe term is voor diensten enproducten die al veel langer worden aangeboden. Dit betreft bijvoorbeeld hettransformerenvangebouwenofhetbouwenvandemontabelegebouwen.

“We zijn al sinds jaar en dagmet demontabel bouwen bezig. Dus circulair is nubeetjehetnieuwemodewoord”.

Tentweedewordtergestelddatcirculairebouwweereennieuwbegrip

is rondom het duurzaamheidsthema, waardoor het gevaar heerst dat het eencontainerbegripwordt.Netzoalsbijhetbegripduurzaamzoudenveelcirculairediensten en producten onder de term circulair belanden, terwijl dit niet altijdterecht is. Hiermee kan het zijn betekenis verliezen en dit is ook de reden

11

waaromsommigebedrijvendekeuzemakenomhetbegripniettegebruikenophunwebsite.“Hetisnogbesteenmoeilijkbegripdusbegripsdefinitieenuitlegisvolgensmijooknogwel belangrijk. Dat gebeurdemet duurzaamnatuurlijk ook: op een gegevenmomentwasallesduurzaamendaarmeeverloorheteigenlijkzijnbetekenis”. Er is dus behoefte aan eenduidigheid van het begrip circulaire bouw.Allereerstisditbelangrijkvoorhetregionalebedrijfslevenomdoelmatigaandeslagtegaanmetcirculairebouwendemontage.Daarnaastishetbelangrijkvoordebewustwordingvanmogelijkeopdrachtgevers:devraagzijdenaarcirculairebouwendemontagekan slechtsontstaanwanneerduidelijk iswathetpreciesinhoudt en wat ermee geambieerd wordt. Tot slot is eenduidigheid van hetbegrip belangrijk om te voorkomendat het begrip zijnwaarde verliest en eencontainerbegripwordt.“Watjeookveeltegenkomtisdatdiebegrippenveelmeeraanhetvervagenzijnenookvaakvooreenopdrachtgevernietduidelijkiswatzenouwillenvragen:willenzenouduurzaamofwillenzecirculairofeentoekomstbestendiggebouw?”.

2.2DienstenenproductenRuim50%vandebedrijvenbiedteendienstofproductaanophetgebiedvan

circulairebouwendemontage.Voordemeestebedrijven isditechterniethunkernactiviteit,maar slechtseenonderdeelvanhetbedrijfsprocesofbetrefthetzelfsenkeleenvoorbeeldproject.Demeerderheidvanbedrijveniszichwelaanhetoriënterenopdemogelijkhedenvancirculairebouwendemontage,maarzijhebbenhiermeestalnoggeenconcretestrategievoor.

“Wewillenheelveel,maarwezoekennogwelnaareenjuisteinvullingdaarvan”.

Welhebbenallebedrijveneenduurzaamheidsbeleid,datmetnamegerichtisop energiebesparing, recycling en het scheiden en verminderen vanafvalstromen. Een belangrijke kanttekening hierbij is dat de te interviewenbedrijvenzijngeselecteerdophetcriteriumdatzijproductenendienstenophetgebied van duurzaamheid aanbieden.Hiermee onderscheiden zij zichmogelijkvanoverigebedrijven inde regioUtrecht; zij zijn indie zinkoplopersengeendwarsdoorsnedevandesector.

Eenenkelinggeeftaanzich te richtenopcirculair inkopen. “Deessentievan

circulair inkopen is dat de inkoper borgt dat de producent (of een andereverwerkendepartij)deproductenofmaterialenaanheteindevandelevensduurofde gebruiksfase, weer (optimaal) in een nieuwe cyclus kan inzetten” (MVO

12

Nederland, 2016). Daarentegen nemen meerdere bedrijven wel deverantwoordelijkheidvoorhetonderhoudvangeleverdeproducten.

Een van de circulaire producten en diensten die door meerdere bedrijvenaangeboden wordt, is het renoveren, herbestemmen en restaureren vanbestaandegebouwen,waardoordelevensduurvanbetreffendegebouwenwordtverlengd. Daarnaast houden verschillende bedrijven bij het maken vanmateriaalkeuzes rekeningmet demilieuprestatie van bouwmaterialen. Ook bijhet geven van adviezen wordt geadviseerd op materiaalkeuze enenergiebesparing.Dezeadviezenzijnmeestalgebaseerdopinstrumenten,zoalsGPR1enBREEAM2waarmeedematevanduurzaamheidgemetenenbeoordeeldkanworden.

De meerderheid van de ondervraagde bedrijven recyclet materialen enneemt materiaalbesparingsmaatregelen. Een van de manieren waarop ditgedaanwordt,isdoormiddelvanhetgebruikvanprefabproducten,waardoorerminder restmaterialenopdebouwplaatsontstaan.Daarnaastwerkteenaantalbedrijvenopprojectbasismethetbouweninmodules.Dezemoduleskunnennaeen bepaalde tijd worden gedemonteerd en worden verplaatst of gebouwenkunnenwordenaangepast.

“Mensen zeggen ‘tijdelijke woningen’ en ik zeg let op het zijn geen tijdelijkewoningen,hetzijnwoningendietijdelijkopeenplekstaanduszezijnnetzogoedalseengewoonhuis”.

Een aantal bedrijven heeft ervaring met flexibel bouwen, waarbij eengebouwafhankelijk vandebehoefte aangroeiof krimpgemakkelijk aangepastkanworden.Doorhiertijdenshetontwerpprocesrekeningmeetehouden,kaneengebouwlatermogelijkeennieuwefunctiekrijgen.

Tot slot is een aantal bedrijven bezigmet het opzetten en ontwikkelenvan een bouwmarktplaats, waarbij vraag en aanbod van herbruikbarebouwmaterialen bij elkaar worden gebracht. Hierdoor wordt getrachthoogwaardig hergebruik van materialen te stimuleren en schaalvergrotingmogelijktemaken.

1GPRwasooitdeafkortingvoorGemeentelijkePraktijkRichtlijn.Inmiddelsisheteenmerknaamvooreen instrumentomgebouwentebeoordelenopkwaliteitenduurzaamheid inallevierdebouwfasen(beleid,ontwerp,realisatieenrenovatie).Erwordenscoresgemetenopvijfgebieden:energie,milieu,gezondheid,gebruikskwaliteitentoekomstwaarde.Ziehttp://gprsoftware.nl/2BREEAMstaatvoorBuildingResearchEstablishmentEnvironmentalAssessmentMethod,eenin Groot-Brittannië ontwikkelde toetsingsmethode voor de duurzaamheid van gebouwen engebieden (nieuwbouw, renovatie en gebruik). De Dutch Green Building Council heeft deBREEAM-methode geharmoniseerd met Nederlandse wet- en regelgeving (BREAAM-NL). Zestreeft ook naar harmonisatie met andere toetsingsmethodes (zoals GreenCalc, GPR-gebouw,LEEDenEcoQuantum).Ziehttps://www.breeam.nl/over-breeam

13

2.3DrijfveerHoewel circulaire bouw en demontage voor het grootste deel van de

bedrijven niet tot de kernactiviteiten behoort, hebben zij op projectbasis welervaringhiermeeopgedaan.Ditzijnveelalexperimenteleprojecten,waarondereen aantal demontageprojecten en projectenmet hoogwaardig hergebruik vanmaterialen, zoalshethergebruikvanauthentieke stenen,houtenbalken, stalenliggers en kozijnen. Daarnaast hebben veel bedrijven ervaring met hettransformerenvankantoorpandennaarwoningen.

Bijexperimenteleprojectenvanhoogwaardighergebruikgevenbedrijvenaandatzijvoorafnietgewerkthebbenaaneenbusinesscase.Tochblijktbijdezeprojecten achteraf dat er geld is bespaard. Het creëren van financiëlemeerwaarde is echter voor de meeste bedrijven niet de drijfveer om zich teoriënteren op circulaire bouw en demontage. Een enkeling ziet er business in,waarbij zij stellen dat er teveel wordt weggegooid en dat daar slimmer meeomgegaankanworden.Demeerderheidwordtechtergedrevendoorintrinsiekemotivatie, waarbij maatschappelijke kosten en baten betrokken worden (totalcostofownership).

Bedrijvenvoelenzichverantwoordelijkevoormaatschappelijkekostenenbatenenzijbeschouwenditalseen investering inde toekomst.Eengrootdeelvandebedrijvenisdaarombereidomopkortetermijnminderwinsttemakenom een bijdrage te kunnen leveren aan een beter milieu voor toekomstigegeneraties.Zevindendathunkinderenenkleinkinderendezelfdemogelijkhedenmoetenkrijgenalzijzelfhebbengehad.

Daarnaast speelt het imago bij enkele bedrijven ook een rol. Hetaanbieden van circulaire producten en diensten kan opdrachten opleveren; demaatschappelijkeopgavebiedtgeenruimteomerníetsmeetedoen.Bovendienis dit een pré bij maatschappelijke of geëngageerde opdrachtgevers. Urgentievanuit financieel oogpunt is er echter niet, omdat er nog geen sprake is vangrondstoffenschaarste. Bedrijven die zich nog niet oriënteren op demogelijkhedenvancirculairebouwendemontagegevenhiervooralsargumentdatergeenmarktvraagis;alsbedrijfspelenzijopdemarktvraagin.

2.4BelemmeringenCirculairebouwendemontagevergtvanbedrijveneengroteaanpassing

vankernactiviteitenenbestaandeprocessen.Ermoeteenanderekijkkomenopbusinesscases, relaties en bouwsystemen. Er wordt aangegeven dat sinds hetaantrekkenvandemarkt,bedrijvenweer terugvallenopbestaandeactiviteitenen processen. Bovendien geven sommige bedrijven aan dat het traditionelebouwen tijdens de financiële crisis goedkoper is geworden, waardoor het nogmoeilijkerisommetdezevormvanbouwenteconcurreren.

Daarnaastwordterdoorveelbedrijvenbenadruktdatdebouwsectoreenconservatieve cultuur kent, die gericht is op ‘zo snel mogelijk voor zo min

14

mogelijk’ iets te realiseren.Erwordtvolgensdebedrijven teweinignagedachtoverdelangetermijnterwijlcirculairebouwvraagtomlangetermijndenken.

“Je moet, op welke manier je ook kijkt naar het gebouw of de materialen, eenhorizonhebbendielangerisdanvijfoftienjaar.Endathebbendemeestemensenomeconomischeredenenniet”.

Tijdensdebouwmoeternamelijkalrekeninggehoudenwordenmetwater na de levensduur van het gebouwmet de materialen van het gebouw kanworden gedaan. Tot dusver is er volgens de bedrijven bij nieuwbouwnooit inoverweging genomen of materiaal kan worden hergebruikt. Dit wordtbijvoorbeeldwelallangergedaanbijrenovatieprojecten,waarbijdeauthentiekeuitstralingvaneengebouweenbelangrijkerolspeelt.

Laagsteprijsenvermijdenvanrisico’sBijna alle bedrijven stellen dat bouwprojecten worden aanbesteed op

basisvanprijs.Daarbijkiezenopdrachtgeversvoordegoedkoopsteoptieenwilmen tegelijkertijd risico’s vermijden.Ookeenaannemerwil risico’s vermijden,omdathijaansprakelijkisvoorhetwerkdathijlevertengarantiesmoetkunnenbiedenaanpartijen.Het is lastigvooreenaannemerombijvoorbeeldgarantieste bieden op tweedehands kozijnen, omdat hij hierbij niet zekerweet of dezekozijnendejuistekwaliteithebben.

“Een van de zorgenkindjes van de circulaire economie is hoe je het voor elkaarkrijgtdathetgegarandeerddejuistekwaliteitvertegenwoordigt”.

Hoogwaardighergebruikvanmaterialenisnogindeexperimentelefase.Dat betekent dat er nog veel vragen leven, bijvoorbeeld ten aanzien van dekwaliteit vanmaterialen, arbeidskostenen tijdsbeslag. Scherpeplanning inhetrealisatieproces van bouwprojecten is essentieel. Daarom zijn just-in-timedelivery en kwaliteitsgarantie vanmaterialen van belang bij de bestelling vanmaterialen en kiest men liever voor de veilige weg door gebruik van nieuwematerialen.“Alsikmetaannemersbeginovertweedehandsdeurendanzeggenze:diekloppenniet,diezijnscheef,diezijnaltijdkrom”.

OnzekerheidCirculairebouwendemontageisnogvooriedereeneenzoektochtengaat

gepaard met veel onzekerheden. Bij het demonteren van gebouwen kunnenproductenbijvoorbeeldverontreinigingen,zoalsasbestbevatten.Ondanksdaterveelanimovoorcirculairebouwendemontageisonderdekoplopers,zijnveelbedrijvenernognietmeebezig.Zewachten totermeer inzichtenbeschikbaar

15

zijn (bouwtechnisch, financieel, planning) vanwege de onzekerheden diecirculairebouwendemontagemetzichmeebrengen.Wanneerbedrijvenerwelmee bezig zijn, wordt er bijvoorbeeld eerst gestart met een bepaaldeproductielijn.“Die transitie in één keer is best lastig. Dus je ziet dat ze dat vaak of met eenproductlijnproberenofmetpartners.Datisgewoonnogweleenzoektocht”. Daarnaastvraagtcirculairebouwendemontageomlangetermijndenken,terwijl het erg onzeker is hoe er in de toekomst bijvoorbeeld over bepaaldematerialen gedacht wordt. Allereerst is design niet per definitie tijdloos.Daarnaast worden materialen steeds beter, zoals betere isolatiewaarde, eenlangere levensduuren lagereprijzenwaardoorhetonzeker isofmaterialenuitbestaande gebouwen in de toekomst nog gewenst zijn op basis van design enkwaliteit.

CirculariteitisgeenprioriteitInzowelbouw-alssloopprojectenheeftcirculariteitgeenprioriteit,maar

wordenkostenenveiligheideerst inoverweginggenomen.Vanuitdekantvande opdrachtgever hebben kosten en uitvoering van het bouwproject prioriteit.Wanneer er wel door opdrachtgevers gevraagd wordt naar duurzaamheid,betreft dit voornamelijk energiebesparingsmaatregelen en regulering van hetbinnenklimaat van een gebouw. De vraag naar circulaire bouw zou eventueelkunnenontstaanbijopdrachtenvanorganisatiesmeteenmaatschappelijkedoel.

Nahetgunnenvaneenopdrachtgevenbedrijvenaandathetmoeilijkisom nog alternatieven op het gebied van duurzaamheid en circulariteit aan tedragen,omdatdeprijsopdatmomentalvaststaat.

“Ophetmomentdatiedereenalklaarisonderaandestreepenzehebbengewoonmetdestandaardbetonuithetboekjegerekendenwijkomenaanmetietsendanzeggenze:het isvijfeuroduurderenhet isnietdoorgerekend,doemaargewooneenstandaardbetonnetjeerin”.Daaromgevendebedrijvendiezichoriënterenopcirculairebouwendemontageaan dat zij graag eerder bij bouwprojecten betrokken worden. Op die manierkunnen productleveranciers bijvoorbeeld duurzame alternatieven aandragen.Sloopaannemers kunnen inventariseren welke materialen uit een gebouwkunnenwordenhergebruikt.Architectengevenaandatzijeenoverzichtzoudenmoeten hebben van de materialen zie beschikbaar zijn of vrijkomen in hetbetreffendegebouw,voordathetontwerpprocesbegint.“Eigenlijk moet je al beeld hebben van je materialen op het moment dat je hetontwerpt”.

16

Bovendienkrijgensloopaannemershierdoordetijddiezijnodighebbenomtekunnendemonteren. Wanneer alle partijen eerder bij bouwprojectenbetrokken worden en die samenwerking flexibeler wordt en meer gericht opvernieuwing, worden alle betrokkenen geprikkeld om mee te denken op hetgebiedvancirculariteit.“Vaakzijnbouwerstochgewoonuitvoerders,diekrijgeneenbestekendaarinstaatwatzemoetendoen.Zemoetendieendiebouwmaterialenvandatendatfabricaatgebruikenenwordennietgeachtdaarzelfietsmeetedoen”.

SamenwerkingAlle bedrijven benadrukken het belang van samenwerking om een

versnellingvancirculairebouwendemontagetebewerkstelligen.Partijenachterindeketenhebbenhetgevoeldatzijteweiniginvloedkunnenuitoefenenopdecirculariteit van bouwprojecten, omdat zij pas later in het proces betrokkenworden.

“Als je kijkt naar hoe kun je dus circulariteit versnellen: dat gaat ook overprocessenendatgaatdusoverdat jenietalsarchitecteveneenontwerpmaakt,maardatjedatgezamenlijkmaakt”.

Volgens sommige bedrijven wordt er steeds meer samengewerkt in de

bouwsector,maargebeurtditnogteweinig.Wanneerhetoversamenwerkinginde bouwsector gaat, wordt deze met name omschreven als versnipperd,argwanendenwantrouwend.

“Ikweetnunietwateenslopermijkanbiedenenandersom”.

Bedrijvendieervaringhebbenmethetwerkenmetvastebouwpartners

denken samenna over processen; zo bouwen ze onderling vertrouwen op.Ophetmomentdatjevanelkaarweethoeergewerktwordtenwathetmagkosten,wordt niet iedereen tegen elkaar uitgespeeld. Bedrijven hebben dan ookbehoefteaanpartnersmeteenzelfdementaliteit,waarbijervertrouwenisdatjemet elkaar een goed product wil maken en elkaar daarbij ook de winst gunt.Door een goede analysewelke kwaliteiten gekoppeld kunnenworden en doorgoedgeorganiseerdesamenwerkingsprocessen,kanvolgensheneenversnellingvancirculairebouwendemontagebewerkstelligdworden.

“En wij zijn later zelf ook een rondje met de beheerder door het gebouw gaanmaken wat gesloopt zou moeten worden. Die zei: dat vind ik nou leuk, dat eriemandeenkeerkomtkijkenwaterallemaalalinzit”.

17

VraagEen grote belemmering voor een versnelling van circulaire bouw en

demontageinderegioUtrechtisvolgensbedrijveneengebrekaanvraagvanuitopdrachtgevers. Bedrijven geven aan dat zij bereid zijn omde uitdagingendiecirculaire bouw en demontage met zich meebrengt aan te gaan, wanneeropdrachtgevers ernaar vragen. Op dit moment is die vraag er onvoldoende.Bedrijven geven dan ook aan dat zij graag zouden zien dat opdrachtgeversvragennaardebesteoplossinginplaatsvannaardelaagsteprijs.

“ZolangerinNederlandalleenmaarwordtaanbesteedopdelaagsteprijsennietophetbesteplanofcirculairdangaatdieontwikkelingooknietsnelgenoeg”.

Daarom is er volgens de bedrijven bewustwording bij opdrachtgevers

nodig.ArchitectThomasRau3wordtdoorvelenvanhenalssuccesvolpredikervan circulaire bouw en demontage genoemd. Daarnaast stellen bedrijven datadviseurs een belangrijk bijdrage kunnen leveren in de bewustwording bijopdrachtgevers.Zijzoudenopdrachtgeversoverdemogelijkhedenvancirculairebouw kunnen informeren, adviseren en motiveren. Om een versnelling vancirculaire bouw en demontage mogelijk te maken, is een gemotiveerdeopdrachtgevernamelijkcruciaal.

VerdienmodellenHoogwaardighergebruikHet merendeel van de bedrijven ziet geen direct verdienpotentieel in

circulaire bouw en demontage. De bedrijven die zelf geen voorbeeldprojecthebbengerealiseerd,verwachtenzelfsdatdekostenvancirculairebouwhogerzijndanconventionelebouw.

“Heelveelmensenzijnernognietklaarvoor: jawewillenwel,maarwekunnennietenhetkostgeldenhetkostdubbelgeld”.

Eenbelangrijkeredendiehiervoorwordtgegevenzijnarbeidskosten,dierelatief hoog zijn ten opzichte van grondstoffen, materialen en transport. Erwordtaangegevendatbouwerscirculairkunnenbouwenendattechnischallesmogelijk is,maar of bouwers het daadwerkelijkwillen doen is afhankelijk vanhetgelddatzeermeekunnenverdienen.

Ooksloopaannemersgevenaandat technischallesmogelijk isendatzijcirculairwillendemonterenonderdevoorwaardedatzijhiervoorvoldoendetijdkrijgenenhetfinancieelaantrekkelijkis.

3http://www.rau.eu/thomas-rau/

18

“Een sloopaannemer is erwelopuitomzo’nhoogmogelijkeopbrengstvoorzijnafzetstromentekrijgen”.

Wanneermaterialen hoogwaardig afgezetworden, levert hetmeer geldop.Hetkostechterookmeertijdengeldomtedemonteren.Ookishetbelangrijkvoordesloopaannemerdathijvoorafgaandaaneenprojectzijnafzetmarktvoordegedemonteerdematerialenweet,omdatdekostenomhooggaanwanneerhijdeze tussentijdsmoet opslaan. Zodra ermet een tussenopslag gewerktwordt,komthetfinanciëlemodelsnelindeverdrukkingduseentussenopslagzoumetnamevoorgewildeendurematerialenfinancieelaantrekkelijkkunnenzijn.“Hethergebruikenvanmateriaalkostnatuurlijkookalmeeromheteruittehalendusjemoetweleenmarktwetenvoorjemateriaalvoordatjeheteruitkanhalen,anderswordthetergewoonuitgeragd”.

Een sloopaannemermoet dan alsnog een groot risico nemen, omdat hijzichbijeenprojectinschrijftmeteengereduceerdtariefdoordeteverwachtenopbrengstenvandedemontabelematerialen.Wanneerhijdeopdracht gegundkrijgt en een beoogde afnemer afzegt, zal de slooppaannemer alsnogopslagkostenofstortkostenmoetenfinancieren.

Het meest voordelige en ideale scenario is dus wanneer materialen opdezelfde locatie kunnen worden hergebruikt: de sloopaannemer heeft danminder risico en er hoeven geen transport en stortkosten gefinancierd teworden.Bovendienwordter21%opdekostenbespaarddoordatergeenbtwhoefttewordenbetaald,omdathetdezelfdeopdrachtgeverbetreft.

FlexibelendemontabelbouwenDaarnaast wordt flexibel bouwen als een kans gezien voor circulaire

bouwendemontage.Bijflexibelbouwenwordenextraruimematengebruiktbijnieuwbouw,zodateengebouwgemakkelijkervanfunctiekanwisselenwanneerditnodigis.Flexibelbouwenisechterduurderdoordatervoormeerhoogteineengebouwmeermaterialennodigzijn.Daarnaastvraagtdemontabelbouwenomlangetermijndenken,terwijldetoekomstwaardevanmaterialenergonzekerisdoorontwikkelingenintechniek,kosteneneisen.

Het prefabriceren van producten is volgens bedrijven alleen goedkoperwanneer het op grote schaalwordt toegepast, omdat het vraagt om een groteinvesteringinproductiemiddelenenmallen. Bouwenalsdienstenhetstatiegeldmodel

In literatuurovercirculaireeconomiewordtveelaldeovergangvanhetaanbiedenvaneenproductnaareendienstalsfinancieringsmodelgenoemd.Eenzogenaamd leasemodel, waarbij een producent bijvoorbeeld verantwoordelijkblijftvoorzijnproducteneneenafnemer in termijnenbetaalt,zouookkunnen

19

wordentoegepastopdebouwsector.Veelbedrijvenverwachtenechterdateendergelijk model pas interessant wordt wanneer er sprake is vangrondstoffenschaarste. Leveranciers zullen dan eerder gaan nadenken over deterugnamevanproductenvanwegedehogegrondstoffenprijzen.Hetwordtdaninteressanter om producten terug te nemen en te hergebruiken, wat op ditmomentbijvoorbeeldalhetgevalisbijaluminimumenstaal.

Een dergelijk model zou met name interessant kunnen zijn voor eenafnemer die onvoldoende kapitaal heeft bij de start van een project om eeninvestering te kunnen doen of wanneer een gebouw flexibel dient te zijn enbinneneenkortetijdsduurvaneigenaar,functieofplekverandert.

Bedrijvenzienopditmomentmetnamekansenvooreendergelijkmodelvoor interieuren installatieseneventueelvoorgevelelementen,zoalskozijnen.Vooroverigegebouwelementenstellenzijdathetfinanciëlerisico’smetzichmeekan brengen. De meeste gebouwen hebben een lange levensduur. Dit brengtvragenmetzichmeeoverdewaarborgingvanhetrendementvanleaseproductop lange termijn. Wat gebeurt er bijvoorbeeld met een faillissement van eenafnemervanleaseproducten.

“De eigenaar moet het interessant vinden om vanuit de huuropbrengsten hetrendementtehalenendehuurderwordtgewooninzijncomfortvoorzien,maardieheeftnietdeballastvaneengebouw”.

Meerdere bedrijven vinden een statiegeld-/terugkoopregeling eenpassenderfinancieringsmodelbinnendecirculairebouwendemontage.Hierbijwordenmaterialen voor een vooraf vastgesteld bedrag teruggenomendoor deproducent.Dit levert volgens bedrijvenminder onzekerheid en risico’s op danhettoepassenvaneenleasemodel.

Wetenregelgeving Bedrijvenstellendatdewetenregelgevingrondomdebouwergcomplexis. Deze complexiteit zou een versnelling van circulaire bouw en demontagekunnenbelemmeren.Hetborgenvankwaliteit,veiligheidengezondheidkanopgespannen voet staan met hergebruik van materialen, omdat de juistekwaliteitscertificaten of herkomstcertificaten van bouwproducten ontbreken.Hetisvaakonbekendofeengebouwverontreinigingenbevat.Daarnaastzijnerconstantwijzigingen in bouwvoorschriften, zoals veranderende isolatiewaardeenafmetingen,waardoorhetmoeilijkerwordtomtehergebruiken.“Er is redelijk veel recente regelgevingophet gebied van certificeringen rondomconstructies,vanuitveiligheid.Diemakenhetweermoeilijkomoudeconstructiestehergebruiken,omdatdienietdejuisteherkomstcertificatenhebben,dejuistelas-certificaten.Technischishetproductgewoonprima”.

20

Omeenversnellingvancirculairebouwendemontagemogelijktemaken,is er daarom behoefte aan minder strenge eisen op gebied van bijvoorbeeldisolatiewaardeenafmetingen.Er is in iedergevalbehoefteaaneenconsistentelijn inde regelgeving. Een andereoptie zoukunnen zijndat eruitzonderingenkunnenwordentoegestaanvoorhergebruikvanmaterialeningebouwen.“Iniedergevaldatalleseenvoudigerwordt,wantsimplificatiemaaktdatmensenhetwillengaandoen.Jemoethetmensenmakkelijkermaken”.

Daarnaaststelteenaantalbedrijvenvooromstrengereeisentestellenophet gebied van hergebruik in het bouwbesluit, waarbij er een minimum aanhergebruik van materialen in bouwprojecten wordt voorgeschreven. Dewijzigingindemilieuprestatiegebouwen(MPG),waarineenmateriaalequivalentvan energie komt per 1 januari 2018, zal hier aan bijdragen. Door eengrenswaarde in het bouwbesluit krijgen materialen meer waarde, waardooriedereen gestimuleerd wordt om bij bouwprojecten iets op het gebied vancirculariteittedoen.

VoorbeeldenDe meeste bedrijven geven aan dat er een gebrek is aan duidelijke en

aansprekende voorbeelden van circulaire bouwprojecten. Om een versnellingvancirculairebouwendemontagetebewerkstelligen,iservolgenshenbehoefteaan succesverhalen. Op dit moment zijn er geen voorbeeldprojecten dietegelijkertijd inzicht geven in de effecten van een circulaire aanpak opbusinesscase, kosten/opbrengsten, organisatie en planning. Er is behoefte aaneen totaalconcept, waarvoor zowel opdrachtgevers, corporaties en gemeentesalsdebouwsectorwarmkunnenlopen.

Desuccesverhalenbestaanwel,maardezezoudenbetergecommuniceerdmoeten worden. Zo heeft een aantal bedrijven intern geëxperimenteerd metcirculaire bouw en demontage. Uit deze experimenten blijkt dat zij kostenbespaardhebbendoorhoogwaardighergebruik,waardoorinkoopkostenvoordebouw lager waren. Ook zijn er voorbeelden van demontageprojecten waarbij30% op de kosten is bespaard door hoogwaardig hergebruik van materialen.Bovendien zijn zowel de bouwers als slopers die aan deze projecten hebbengewerkt erg enthousiast over hun ervaringen. Circulaire bouw en demontagewordtdoorhenervarenalseen leukeuitdaging,omdatheteenanderemaniervanwerkenvergt.“Zo was het ook voor die jongens op een gegeven moment een sport om zoveelmogelijkdeelstromeneruittehalen”.

21

Volgensbedrijvenzouhetdelenvandezeervaringenvoorenthousiasmekunnen zorgen bij nieuwe partijen, waardoor een versnelling naar circulairebouwendemontagekanwordenbewerkstelligd.

Tabel2:Belemmeringencirculairebouwendemontage

Bron:EconomicBoardUtrecht2.5Kansen

Hoeweldegenoemdebelemmeringenvanbedrijveneenversnellingvancirculairebouwendemontagekunnentegenhouden,zienbedrijventochkansen.De meeste bedrijven zijn zich namelijk aan het oriënteren op verschillendemogelijkheden die circulaire bouw en demontage voor hun diensten enproducten kan bieden. Een deel van de bedrijven ziet vooral kansen innieuwbouw. Daarnaast ziet een deel van de bedrijven kansen in deherontwikkelingvanbestaandegebouwen.

Demontabelenflexibelbouwen InUtrechtmoetennaarverwachting160.000nieuwewoningenwordengerealiseerd.Wanneererbijhetontwerpvandezenieuwbouwwordtnagedachtover circulariteit, zoals demontabel en flexibel bouwen, kan er al een enormestapgezetwordenophetgebiedvancirculariteit.

Bij demontabel en flexibel bouwen kunnen er door middel van meerruimte, een hoger draagvermogen, groter oppervlak en het regelmatigneerzetten van kolommen makkelijk aanpassingen worden gedaan aan eengebouw.Dezemaniervanbouwenwordtookwelvergelekenmethetbouweninlegostenen.Zokaneengebouwindetoekomstwordenaangepastvooreventuelegroei, krimp of een functieverandering. Wanneer er flexibel en demontabelgebouwdwordt, kan daardoor op demarktvraag ingespeeldworden enwordtvoorkomendatdewaardevanvastgoeddaalt.

“Vastgoedduidtopmonoenstaatookvast,maarflexgoedheeftveelmeerwaarde,ookindetoekomst”.

VergtgroteaanpassingaankernactiviteitenenbestaandeprocessenPrijsprioriteitbijaanbestedingHergebruikbrengtrisico’smetzichmeePartijenachteraanindeketenwordentelaatbetrokkeninbouwprojectGebrekaanvraagzijdenaarcirculairebouwendemontageErzijngeenduidelijkeverdienmodellenArbeidskostencirculairebouwendemontagezijnrelatiefduurtenopzichtevangrondstoffen,materialenentransportWetgeving bouw is complex enwijzigt constant,waardoor hetmoeilijk isomkwaliteit,veiligheidengezondheidteborgenTeweinig(bekendheid)voorbeeldensuccesvollecirculairebouwprojecten

22

Door met regelmaat een kolom neer te zetten, kunnen wandenbijvoorbeeldwordenweggehaaldzodateenandereindelingmogelijkis.Doorhetgebruik van andere verbindingsmiddelen en het werken in modules kan eengebouw snel en makkelijk aangepast, gedemonteerd en eventueel verplaatstworden. Bedrijven geven aan dat er op dit moment wordt gebouwd met deminimum eis van hoogtes. Hierdoor is niet ieder gebouw geschikt voorfunctieveranderingen.Bedrijvengevenechterwelaandatersteedsmeerwordtnagedachtoverdemontabelenmodulairbouwen.

HerbestemmenentransformerenEengrootdeelvandebedrijvenzietmetnamekansen inhetaanpassen

en transformeren van bestaande gebouwen, omdat het grootste deel van debebouwde omgeving er al is.Het afbreken van bestaande gebouwenheeft eengroteimpactophetmilieuendoormeteenbestaandgebouwtewerken,wordteengrootdeelvandematerialenalhoogwaardighergebruikt.“De meeste gebouwen staan natuurlijk al. Daar ligt eigenlijk de belangrijksteuitdagingomervoortezorgendatjedaarietsnuttigsmeedoet”.

Het grote kantorenoverschot biedt bijvoorbeeld kansen om kantoren tetransformerennaarwoningen.Verschillendebedrijvenhebbenhieral ervaringmeewaarbijfinanciëlewaardewordtgecreëerddoordateenleegstaandkantoorzonderopbrengstenwordtgetransformeerdtotbijvoorbeeldappartementendieiederemaandhuuropbrengen.

“Die20appartementenbrengenweer20keerpermaandhuuropendatzetjeaftegeneenleegstaandkantoor”.

Ookdoorhetaanpassenvaninstallatieskanfinanciëlewaardegecreëerdwordendoordatditenergiekanbesparen.“Wij hebben vorig jaar een oude gasketel voor de stoomopwekking omgebouwd.Dieisnu25%meerefficiënt,waardoorwemindergashoevenintekopen.Waaromwegdoen?Deketelwasprima,wehebbenalleendebrandersveranderd”.

Materiaalbesparing Eenaantalbedrijvengeeftaandathetbelangrijkisdaterslimmerwordtomgegaan met materialen en beter wordt nagedacht over het gebruik ervan.Hierbij is een aantal bedrijven zich aan het oriënteren op 3D printen vanarchitectonisch beton en gevelelementen of prefab bouwen. Hierdoor kan ersneller,metminderfoutenenmetminderoverlastgebouwdworden.

23

“Alsjijgewoonaltijdopdezelfdemaniereenbepaaldproductmaakt,gajijdatveelbeter optimaliseren in materiaalgebruik, in energiegebruik, in functionaliteit,modulairdenken”.

Daarnaast vergroot prefab bouwen de uitwisselbaarheid vangebouwelementenenverminderthetdeafvalstromenopdebouwplaats.Prefabbouwenvraagtwelomeengroteinvesteringdooraanbieders,diegepaardgaatmet een langere terugverdientijd. Een dergelijke investering is daarom nietmogelijkvoorbijvoorbeeldkleinebedrijven.Bovendiengevenbedrijvenaandatprefab bouwen als bedreigend kan worden ervaren omdat er minderbouwpersoneelvoornodigis,maarbijvoorbeeldmeerIT-medewerkers. Doorslimmeromtegaanmetmaterialen,kunnenergrondstoffenengeldbespaard worden. Een buitenwand kan bijvoorbeeld voor bepaalde functiesminderdikenduslichtergemaaktworden,waardoorermindermateriaalwordttoegepastmettocheenzelfdeniveauaancomfortenveiligheid.“Ikdenkweldatlichtbouwenookbelangrijkisvoorduurzaambouwen”…”destelichtereengebouwis,des teeconomischerben jemet jemateriaalomgegaanalshetgoedis”.

Tot slot wijzen verschillende bedrijven op de hoeveelheidverpakkingsmateriaalopdebouwplaats.Hierzoueenconstructievoorbedachtkunnenworden,zodatditnietalsafval incontainersopdebouwplaats terechtkomt.Eensuggestiediebijvoorbeeldwordtgedaaniseenstatiegeldmodelophetverpakkingsmateriaal, waardoor het aantrekkelijk is voor leveranciers om hetterugtenemen.

Bouwteamsenexperimenten Er is behoeftebij debedrijvenaan samenwerkingmet gemotiveerdeeneensgezinde bedrijven. Daarnaast is er ruimte nodig om binnen dit soortbouwteams te experimenteren met concrete projecten. Door obstakels teontdekken en op de lossenmet een bouwteam kan er meer ervaring wordenopgedaan op het gebied van circulaire bouw en demontage. Verschillendebedrijvenstellennamelijkdateropditmomentdoorveelpartijengepraatwordtover circulaire bouw en demontage en dat er af en toe convenanten wordengesloten,maardaternogteweinigconcreteprojectenvandegrondkomen.“Watjeveelziet:erwordenveelconvenantengesloteneneenconvenantsluitenentekenenisnietzoheelmoeilijk,maardaarnahetopvolgen”.

Hierdoor is er te weinig praktijkervaring. Via experimenten kunnenbijvoorbeeld nieuwe toepassingen van circulaire materialen worden getest.Bovendienisdeverwachtingdaterdoordeopbouwvanervaringbijeenvolgend

24

project efficiënter gewerkt kan worden waardoor de kostprijs van de dienstomlaaggaat. Daarnaast zijn experimenten nodig om het verdienmodel van circulairebouwendemontageinzichtelijktekunnenmaken.“De cases zijn er gewoon niet om te kunnen laten zien ‘kijk, dat sommetje ziternaast’”.

Inzicht in verdienmodellen kan zowel de bouwsector als investeerdersmotiveren om te investeren in circulaire bouw en demontage. Investeerdersgaan momenteel al over op duurzame bouwprojecten, maar nog niet opcirculairebouwprojecten.Voorbeeldenvanverdienmodellenkunnenalsbewijsvanfinanciëlewaardedienen.Hierdoorontstaatmogelijkmeervertrouwenwateenversnellingvancirculairebouwendemontagekanbewerkstelligen. Eenaantalbedrijvenheeftalsuccesvolleervaringenmetexperimentenindecirculairebouwendemontage.Hieruitblijktdatbouwershet interessantenuitdagendvindenomprojectenopeenanderemanieraantepakken.Bovendienblijktuitdezeexperimentendatergeldbespaardkanworden.“Voor nieuwe ramen moest ik 12.000 euro betalen. Nu ik heb ze, denk ik, voor1.100”.

Bij deze experimenten was van te voren niet precies bekend hoe zezoudenverlopen,waareventueleobstakelszoudenverschijnenenofdatergeldmee bespaard zou worden. Doordat de experimenten in de meeste gevalleninternbijbedrijvenwerduitgevoerd,kregendeonderaannemersdevrijheidentijd om te experimenteren. Het werden succesvolle projecten, waarbijdaadwerkelijk kosten bespaard zijn. Volgens bedrijven moet de bouwsectorgeprikkeld worden door het delen van dergelijke ervaringen, omdat ditenthousiasmevoorcirculairebouwendemontagecreëert.

Er is dus volgens bijna alle bedrijven behoefte aan inspirerendevoorbeeldenwaarbijduidelijkwordtwater financieel en technischmogelijk isophetgebiedvancirculairebouwendemontage.HoeveelCO2-uitstootenkostenkunnen er bijvoorbeeld worden bespaard door hoogwaardig hergebruik vanmaterialen.

Een bestaand gebouwdat door verschillende bedrijvenwordt genoemdalseeninspirerendvoorbeeldisdatvanAllianderinDuiven(case1).Bedrijvengeven aan dat het mooi zou zijn als dergelijke voorbeelden ook in Utrechtworden ontwikkeld en dat er veel publiciteit aan deze projecten moet wordtgegeven,zodatermeerbewustwordingontstaat.

25

“Ik denk dat er bewustwording voor nodig is. Met name de bouw is een vrijtraditionele sector; de bewustwording is er nog niet. Daarin kunnen ookorganisatiesalsdeEBUeenrolspelen”.

Veel bedrijven zien een belangrijke rol voor de overheid en groteopdrachtgeversinhetfaciliterenvanvoorbeeldprojecten.Zijkunnenderolvanaanjager op zich nemen en daarmee een versnelling van circulaire bouw endemontage bewerkstelligen doordat zij over een grote gebouwenvoorraadbeschikken.

Op het moment dat de overheid en grote opdrachtgevers, zoalscorporaties, structureel uitvragen op eenminimale score op circulariteit geeftdatvoordemarktookzichtopcontinuïteit.Datgeeftbedrijvenvertrouwenenwellichtmakenzijdaneerderdekeuzeomte investeren incirculairebouwendemontage. Voordat een bedrijf nieuwe producten en diensten ontwikkelt,wilheterzekervanzijndathetnieteenmaligis,maardatereensoorthorizonis.

“Die overheid van ons en de opdrachtgevers hebben een hele belangrijke functiedaarin.Alszijervanovertuigdzijndathetmoet,zijnzeietsmeergeldkwijtjadatklopt,maarikdenkdatzeuiteindelijkbijdragenaaneenveelbetergevoelenookeenvoorbeeldfunctiekunnenzijnnaardemarkttoe.Ikdenkdatdatheelbelangrijkgaatzijn”.

AllianderinDuiven• 80% van al het gebruikte materiaal in het gebouw (plafondplaten,

toiletpotten) is hergebruikt en oude werkkleding is verwerkt totisolatiemateriaal.

• Binnengevels zijn bekleed met afvalhout van naastgelegen afvalcentrale.Mensenmetafstandtotdearbeidsmarkthebbenhethoutverzameldenhethoutisdemontabelbevestigd,zodathetlaterkanwordenhergebruikt.

• Van80%vanhetmateriaal isdeafkomstenverwerkingbekend,waardoorhetgebouweengrootgrondstoffendepotvoordetoekomstis.

• Hetgebouwwektmeerenergieopdanzezelfnodighebben(zonnepanelen,kleinewindturbinesenhoogwaardigeisolatie).(Alliander,2016).

26

BouwmarktplaatsOp een enkeling na zijn alle bedrijven erg enthousiast over het

doorontwikkelen vande bouwmarktplaats4. Vraag en aanbodkomenhierin bijelkaar, waardoor logistiek en transport van bouwmaterialen beperkt wordt.Wanneer de afzetmarkt van bouwmaterialen bekend is, wordt demontagegestimuleerd.Welwordterdoorbedrijvenaangegevendatervoldoendeaanbodmoetzijnomvertrouwenindebouwmarktplaatstekrijgen.Wanneerhetaanbodvan bouwmaterialen niet voldoende groot is, is de bouwmarktplaats namelijkminder interessant voor grote bouwprojecten, maar wel voor particulieren ofkleinschaligebouwprojecten.

“Een opslag van bouwmaterialen die bruikbaar zijn, daar is altijd markt voornatuurlijk, dat zijn vaak hele waardevolle dingen. Dat zie je al met oudebouwmaterialen,diezijnsomszogewilddatzeduurderzijndannieuwe”.

CertificeringVoordecertificeringvanduurzameofcirculairegebouwenwordterdoor

bedrijven vaak gebruik gemaakt van BREEAM of GPR. Deze vorm vancertificeringmaakthetmogelijkomdematevanduurzaamheidvaneengebouwtemeten en zijn daaromvolgens bedrijvendoordemarkt opgepakt.Door eencertificaat toetekennenaaneengebouwwordtervolgensbedrijveneensoortwaarde gecreëerd. Deze waarde kan bijvoorbeeld bijdragen aan de duurzameportefeuillevanvastgoedfondsen.

GPR heeft sinds kort een aparte sectie circulaire bouw,waarbijwaardewordt toegekend aan bepaalde materialen en aan flexibele en demontabelegebouwen. Verder moet er op de bouwplaats aan normen worden voldaanbetreffende energie en afvalstormen. Bij BREEAM zou circulariteit volgensbedrijven meer benadrukt kunnen worden. Enkele bedrijven stellen datBREEAM teveel gericht is op het scheiden van afval, het aantal gemaaktekilometerseneeneerlijkeboekhouding.DaarnaastzijnerkostenverbondenaanBREEAM,waardoor hetmet name voor grote prestigieuze gebouwen gebruiktzouwordenennietvoorkleinschaligereprojecten.

Veel architecten en adviseurs stellen het gebruik van GPR en BREEAMvoor aan opdrachtgevers, omdat dit de toepassing vanduurzaamheidsmaatregelenbevordert.Zijgevenaandathetwelbelangrijkisomstrengecontrolesuittevoeren,omdathetgebruikvancertificeringenanderstevrijblijvendis.

MaterialenBedrijven geven aan dat oude gebouwenminder verlijmendemiddelen

bevatten dan moderne gebouwen, waardoor deze makkelijker gedemonteerd

4http://www.bouwmarktplaats.nl/

27

kunnen worden. Toch geven zij aan dat technisch alles mogelijk is en dat ertegenwoordig geavanceerdeapparatuur iswaarmeegericht gedemonteerdkanworden.

Weliserbehoefteaannieuwematerialen:lichterematerialen,materialenwaarinsecundairematerialenwordenverwerktenverbindingsmiddelendiehetmakkelijkermaken om te scheiden. Er zijn al producenten die hun processenzodanig hebben ingericht dat er secundaire materialen in kunnen wordenverwerkt,zoalsdekunststofindustrie.Hettoepassenvansecundairematerialenvergtwelingangseisen,zoalshetverwijderenvanverontreinigingeninbetonenhetaanleverenvanvlakglas.

Daarnaast gevenveelbedrijvenaandat erbehoefte is aaneenduidelijkoverzicht vanmaterialen die passen binnen de circulaire bouw en demontage,zoalseeninventarisatielijstvanwelkeproductengoedherbruikbaarzijn.

“Jezouinderdaadeensoortstromingmoetenaanwijzenvanproductenwaarmeejeheelgoed lichtkuntbouwen,productendie jemakkelijkkuntrecyclen,productendie jemakkelijk terug kan geven aan de natuur, producten die als basis kunnendienenvooreenanderproduct”.

BIMengebouwenpaspoortEenvandebelemmeringenvancirculairebouwisdathetvaakonbekend

iswaterpreciesineengebouwverwerktis,zoalseventueleschadelijkestoffenof de dikte en sterkte van materialen. Een gebouwenpaspoort geeft dezeinformatievaneengebouwendegebruiktematerialenweer,waardooraldezeinformatieindetoekomstbeschikbaaris.Hierdoorkanerbijeenaanpassingofdedemontagevaneengebouwveelgerichterensnellergewerktworden.

Daarnaastmakeneengebouwenpaspoort enBIMhetmogelijkom indetoekomst voorafgaand aan de demontage van een gebouw al nauwkeurig opafzetkanalen te oriënteren. BIM beperkt daarnaast ook nog faalkosten, omdatfouten in beeldworden gebracht en aanpassingen kunnenworden gedaan. Bijhet gebruik van gebouwenpaspoort en BIM is het belangrijk dat tussentijdseaanpassingengoedbijgehoudenworden.

DoordemontabelenflexibelbouwenkanopdemarktvraagwordeningespeeldHerbestemmenentransformerenvangebouwenbespaartmaatschappelijkeenfinanciëlekostenDoorslimmerenlichterteontwerpen,wordenmaterialenenkostenbespaardEen statiegeldmodel voor materialen en verpakkingsmateriaal maakt hetaantrekkelijkeromtehergebruiken.Bouwmarktplaats brengt vraag en aanbod bij elkaar, waardoor logistiek entransportbeperktwordt

Tabel3:Kansencirculairebouwendemontage

28

Bron:EconomicBoardUtrecht

2.6ConclusieErisgeeneenduidigheidoverhetbegripcirculairebouw.Hierdoorheerst

het gevaar dat het een containerbegripwordt.Wel biedt ruim de helft van debedrijven een dienst of product aan op het gebied van circulaire bouw endemontage. Voor de meeste bedrijven is dit echter geen kernactiviteit, maarslechts een onderdeel van het bedrijfsproces of zelfs maar een enkelvoorbeeldproject. Toch zien bedrijven wel kansen, want de meerderheidoriënteert zich op de mogelijkheden van circulaire bouw en demontage. Demeestevanhenhebbenhierechternoggeenconcrete strategievoor.Eendeelvandebedrijvenzietvooralkanseninnieuwbouwprojecten;eenanderdeelzietvooralkansenindeherontwikkelingvanbestaandegebouwen.

Deredendatbedrijvenzichoriënterenopcirculairebouwendemontageis dat bedrijven maatschappelijke kosten en baten meenemen en zichverantwoordelijk voelen voor toekomstige generaties. Een enkelingwordt ookgedrevendoorfinanciëlebatenofdooreffectendiehetkanhebbenophetimagovaneenbedrijf.

Circulairebouwendemontagevergtvandebedrijveneenaanpassingvankernactiviteiten en bestaande processen. Er zijn verschillende condities diebedrijven belemmeren in de overgang naar circulaire bouw en demontage.Bedrijven geven aan dat de bouwsector gekenmerkt wordt door eenconservatieve cultuur die gericht is op het ‘zo snel mogelijk voor zo minmogelijk’realiserenvanprojecten.Demeestebedrijvenzienincirculairebouwen demontage niet direct een verdienmodel. Circulaire bouw en demontagebrengtnogveel risico’s enonzekerhedenmet zichmeer. Zo ishetmoeilijkomgegarandeerdkwaliteittebieden;gebouwenkunnenverontreinigingenbevattenen de kwaliteit en toekomstwaarde van materialen kan niet gegarandeerdworden. Bovendien kost circulaire demontage bedrijven meer tijd; dearbeidskosten die dit met zich meebrengt, zijn relatief hoog ten opzichte vangrondstoffen,materialenentransport.

Flexibel bouwen is duurder dan conventionele bouw, omdat er metovermaten gewerkt moet worden, waardoor er meer materiaal nodig is. Met

BIM, grondstoffenpaspoort maken het aanpassen en demonteren vangebouwengemakkelijkerExperimenten in bouwteams zorgen voor meer kennis en ervaring overtoepassingenenverdienmodellenMinimaal percentage hergebruik in bouwbesluit en consistente wet- enregelgeving kunnen circulaire bouw en demontage stimuleren en mindercomplexmakenVoorbeeldensuccesvollecirculairebouwprojectenenverdienmodellenzorgenvoorbewustwordingeninspiratieCertificering, zoals GPR en BREEAMmaken circulariteitmeetbaar en creërendaarmeewaarde

29

flexibel bouwen wordt er op lange termijn echter wel meerwaarde gecreëerddoordateengebouweenanderefunctiekankrijgen.

Bedrijven geven aan dat er een gebrek is aan vraag van demarkt naarcirculairebouwendemontage.Prioriteitbijdeaanbestedingvanbouwprojectenzijnprijs enveiligheid.Als erduurzaamheidsmaatregelengenomenwordenbijeenbouwprojectbetreftditmeestalenergiebesparingofafvalscheiding.

Bedrijven geven aan dat het moeilijk is om na het gunnen van eenopdracht nog duurzame alternatieven toe te passen. Daarom geven allebedrijven aan dat zij eerder in het ontwerp- en bouwproces betrokkenwillenworden.Er isbehoefte aannieuweorganisatievormenwaarin in gemotiveerdebouwteams experimenten kunnenworden gedaan in concrete projecten. Doordeze experimenten kan er inzichtelijk worden gemaakt wat er technisch enfinancieelmogelijk is. Bedrijven die ervaring hebbenmet eigen projectenmethoogwaardig hergebruik en demontage stellen dat zij hierdoor kosten hebbenbespaard.

Er is behoefte aan meer technologische kennis over bijvoorbeeldverbindingsmiddelenenmogelijkhedenvanhoogwaardighergebruik.Ook iserbehoefte aan nieuwe verdienmodellen en duidelijke voorbeelden vaneconomische kansen van hoogwaardig hergebruik. Veel van de bedrijven zienhierin een belangrijke rol voor de overheid en grote opdrachtgevers, zoalscorporaties. Zij kunnen circulaire bouw en demontage in hun aanbestedingenopnemenenopdezemaniereenversnellingstimuleren.

Een bouwmarktplaats kan ook bijdragen aan een versnelling op hetmomentdatvraagenaanboddirectbijelkaargebrachtkunnenworden.Zodraermet tussentijdse opslag van materialen gewerkt wordt, komt het financiëlemodelindeverdrukking.Omproducententestimulerenommaterialenterugtenemen, zien veel bedrijven meer potentie in een statiegeldmodel dan eenleasemodel. Ook kan certificering de waardecreatie van circulaire bouw endemontage laten zien, waardoor het onderdeel kan worden van duurzameinvesteringen.Totslotkanerslimmeromgaanwordenmetmaterialen.Zokanerkanbijvoorbeeldlichterenmetminderverbindingsmiddelengebouwdworden,waardoor minder materiaal wordt gebruikt en gebouwen gemakkelijkergedemonteerdkunnenworden.

30

3 Actiepunten

Opbasisvandegesprekkenendebenoemdebelemmeringenenkansenkomen er drie actiepunten naar voren voor een mogelijke versnelling vancirculairebouwendemontage.

1.DefiniërenbegripOpditmomentisergeenovereenstemmingoverwatbedrijvenverstaan

onder het begrip circulaire bouw en demontage. Hierdoor ontstaat het gevaardat circulair bouwen een containerbegrip wordt, waarin termen alsenergiebesparing,afvalscheiding,recyclingencradle-to-cradlebelanden.Omeenversnellingvancirculairbouwentebewerkstellen, ishetdaarombelangrijkomeenduidigheidtecreërenoverhetbegripcirculairbouwen,zodaterinderegiodaadwerkelijknaareengezamenlijkdoelgestreefdkanworden.Daarnaastishetbelangrijk voor de bewustwording van mogelijke opdrachtgevers, zodat zijgerichtnaarcirculairebouwendemontagekunnenvragen.DedefinitievandeDutch Green Building Council zou bijvoorbeeld verspreid kunnen worden opbouwwebsites,invaktijdschriftenentijdensseminarsoverdebouw.

2.VoorbeeldprojectenBedrijven oriënteren zich opdemogelijkheden voor circulaire bouwen

demontage,maarhebbenhiervoormeestalnoggeenconcretestrategie.Zijgevendaarbijaandaterteweinigvoorbeeldprojectenbekendzijnendaterbehoefteisaanmeerkennisovertechniekenenverdienmodellen.Doorvoorbeeldprojectenkomt het gesprek over circulaire bouw en demontage op gang. Zo kunnen erbijvoorbeeld regionale tafels georganiseerd worden door de EBU waarbijbedrijvenervaringenkunnenuitwisselen.Uiteenaantalexperimenteleprojectenblijkt namelijk dat de bouwketen het interessant en uitdagend vindt om metcirculaire bouw en demontage aan de slag te gaan en dat er zelfs kostenbespaard kunnen worden. Dergelijke ervaringen en voorbeelden kunnen ookgedeeldworden in vaktijdschriften en op diemanier bij opdrachtgevers en debouwsectorbewustzijncreëren,inspirerenenhenstimuleren.

Hetisbelangrijkdatdevoorbeeldenhandvatenbiedenommetcirculairebouw en demontage aan de slag te gaan. Hierbij kan gedacht worden aanverdienmodellen en concrete voorbeelden van hergebruik vanmateriaalstromen. Hiervoor zou onderzoek uitgevoerd kunnen worden doorbijvoorbeeld de Hogeschool Utrecht, Bouwend Nederland of TNO. Zij kunnenkennis verzamelen over verdienmodellen, verbindingsmiddelen voorbouwmaterialenenmateriaalstromenaanwijzendiegoedtehergebruikenzijn.

31

3.Vernieuwendewet-enregelgevingEr is nog niet bij iedereen evenveel vertrouwen in het potentieel van

circulair bouwen. Op dit moment is de prijs van een bouwprojectdoorslaggevendindemeesteaanbestedingen.Bedrijvenzieneenbelangrijkerolweggelegdvoordeoverheidomcirculairebouwendemontagetestimuleren.Zijzou dit kunnen doen door bij uitvragen en aanbestedingen vangebiedsontwikkeling en eigen bouwprojecten een minimumniveau aancirculariteittevereisen.Ditkanvertrouwengenererenbijdemarktenbedrijvenomteinvesterenincirculairebouwendemontage.DeaangenomenmotievandegemeenteUtrecht (december2016)omcirculairbouwendenormtemaken inUtrechtdraagthieraanbij.

Daarnaastgevenbedrijvenaandatwet-enregelgevingophetgebiedvankwaliteitseisen en maten veranderen en circulaire bouw en demontagebelemmeren. Consistente wet- en regelgeving of wet- en regelgeving die eenuitzondering maakt voor hergebruik van materialen zou het proces mindercomplex maken en mogelijk een markt voor circulaire bouw en demontagecreëren.Daarbijkanvernieuwenderegelgevinginhetbouwbesluit,waarbijeenminimale scoren op circulariteit/hoogwaardig hergebruik door de overheidwordt geëist, de implementatie van circulariteit versnellen. Deze actiepuntenpassenbinnende kabinetsplannen vanhet nationale kader vanhetRijksbreedProgrammaCirculaireEconomie(2016).

32

4 ReferentiesABN Amro (2014). Circulair bouwen: Het fundament onder een vernieuwde sector.CircleEconomy.Akinade,O.O.,Oyedele,L.O.,Ajayi,S.O.,Bilal,M.,Alaka,H.A.Owolabi,H.A.,Bello, S.A., Jaiyeoba,B.E.,Kadiri,K.O. (2016).Design forDeconstruction (DfD): Critical success factors for diverting end-of-life waste from landfills. WasteManagement.AmsterdamCirculair(2015).Eenvisieenroutekaartvoordestadenregio.Circle Economy,TNO,Fabrik,GemeenteAmsterdam.CBS(2016).DeNederlandseeconomie.CirculaireeconomieinNederland.15-12 2016. https://www.cbs.nl/nl-nl/achtergrond/2016/45/circulaire economie-in-nederland.Circulair ondernemen (2015). De markt op perron 9. 13-09-2016. http://www.circulairondernemen.nl/casussen/de-markt-op-perron-9.DGBC (2016). Oskam uit Utrecht behaalt eerste vier sterren BREEAM-NL certificaat voor sloop OBS De Buurtschool. 20-09-2016. https://www.dgbc.nl/actueel/nieuwsarchief/oskam-uit-utrecht-behaalt eerste-vier-sterren-breeam-nl-certificaat-sloop-obsDe ombouw (2016). Projecten: OMbouw-villa Lichtenberg Amersfoort. 13-09 2016.http://deombouw.nl/?page_id=161.Dijk, S., Tenpierik, M. & Van den Dobbelsteen, A. (2014). Continuing the building’s cycles: A literature review and analysis of current systems theories in comparison with the theory of Cradle to Cradle. Resources, ConservationandRecycling,82,p.21-34.GetConnected(2016).ProgrammabijeenkomstCirkelregio13oktober.Ireneten Dam.Ghisellini,P., Cialani,C.&Ulgiati, S. (2016).A reviewoncirculareconomy: the expectedtransitiontoabalanced interplay of environmental and economicsystems.JournalofCleanerProduction,114,p.11–32.Green Deal Cirkelstad (2015). Voorwaarden voor een marktconforme aanpak. UtrechtSustainabilityInstitute.

33

Green Deal Circulaire Gebouwen (2016). Voor het vastleggen van circulaire gebouweigenschappen.Versie3juli2016.Kennisbank (2007). Amsterdam, Solids. 13-09-2016. http://kennisbank.platform31.nl/pages/23559/Projecten/Amsterdam Solids.html.Kraaijvanger (2009). Stadskantoor Venlo. 13-09-2016. http://www.kraaijvanger.nl/nl/projecten/94/stadskantoor-venlo/Lewandowski,M. (2016).Designing theBusinessModels forCircularEconomy TowardstheConceptualFramework.Sustainability,8(1),p.4-28.Lieder, M. & Rashid, A. (2016). Towards circular economy implementation: a comprehensive review in context of manufacturing industry. Journal of CleanerProduction,115,p.36-51.Nederlandcirculairin2050(2016).RijksbreedprogrammaCirculaireEconomie. Het ministerie van Infrastructuur en Milieu en het ministerie van EconomischeZaken,medenamenshetministerievanBuitenlandseZaken enhetministerievanBinnenlandseZakenenKoninkrijksrelaties.PresentatieBouwmarktplaats(2016).IrenetenDam.Repurpose (2013). Vechtclub XL. 13-09-2016. https://www.repurpose.nl/projecten/vechtclub-xl/Repurpose (2014). Meander ziekenhuis 13-09-2016. https://www.repurpose.nl/projecten/meander-ziekenhuis-amersfoort/.MVO Nederland (2015). Circulair bouwen. 14-09-2016. http://mvonederland.nl/dossier/circulair-bouwen.Rijkswaterstaat(2015).BeleidsverkenningCirculaireeconomieindeBouw:Een perspectiefvoordemarktenoverheid.Rijnboutt (2014). Transformatie Knoopkazerne Utrecht. 13-09-2016. http://rijnboutt.nl/projects/286#1SBRcurnet (2014). Kennispartnerproject Maskerade Prototype: Twee appartementenalsprototypevandevernieuwdebouwmethodiek.13-09 2016. http://www.sbrcurnet.nl/projecten/kennispartnerproject maskerade.

34

SociaalEconomischeRaad(2016).Werkenaaneencirculaireeconomie:geen tijdteverliezen.TNO(2005).Innovatieindebouw.TNO(2016).CirculairepotentievoorUtrecht.Utrecht Sustainability Institute (2016). Circulair bouwen slopen: Ketenverkenningvandebouw-ensloopsectorCirkelregioUtrecht.Vlaanderen(2016).HeteerstecirculairgemeentehuisstaatinNederland.13-09 2016. http://do.vlaanderen.be/het-eerste-circulair-gemeentehuis-staat in-nederlandWitjes,S.&Lozano,R. (2016).TowardsamoreCircularEconomy:Proposinga framework linking sustainable public procurement and sustainable businessmodels.Resources,ConservationandRecycling,112,p.37–44.Zuidema,Remko(2016).DeOlifantdendertdoordeCirculaireStad:Inzichtinde vijfeconomieën,uitzichtopvernieuwdeigendom.

35

5Bijlage

5.1OnderzoeksmethodeDoormiddelvandeskresearchzijnbedrijvengeselecteerdopbasisvanhet

aanbiedenvanproductenendienstenophetgebiedvanduurzaamheid.Intotaalzijn34 interviewsgehoudenmetbedrijven inde regioUtrecht.Degesprekkenzijn opgenomen met een voice-recorder, zodat alle informatie kan wordennageluisterdensamengevat.Desamenvattingenvandeinterviewszijnverwerktineensoftwareprogrammavoorkwalitatievedata.

De interviews zijn tussen september en november 2016 gehouden metbedrijveninderegioUtrecht.Deactorendiegeïnterviewdzijn,kunnenwordeningedeeld in: (1) installatiebureaus, (2) bouw en projectontwikkeling (3)Leveranciers, (4) advies en project management, (5) sloop en recycling, (6)architecten en ingenieurs. De keuze voor deze indeling is gebaseerd op deliteratuurstudie over circulaire bouw en demontage en de relevatie van dezeactorenhierin.

5.2Interviewlijst1.Installatiebureaus:Geotherm VeoliaGebouwenbeheerB.V.2.Bouwenprojectontwikkeling:DeOmbouwVanHattumenBlankevoortVanDeelenbouwbedrijfSustainerhomesBouwendNederlandGBN(Strukton)BloemendalBV3.Leveranciers:BRUILEBMBetonVanderKampBVWellDesignDePouwgroepVBI4.Adviesenprojectmanagement:RienskbouwmanagementTonySchoenMovaresW/Eadviseurs5.Sloop/recycling:VenusB.V.VerasOskam6.Architecteneningenieurs:LBP-SightAGNovaArchitektenArchitectenbureauA.A.Bos

36

InboNiemaningenieursRoekel(ingenieurs)ArchitectuurbureauSluijmerenvanLeeuwenSchootsArchitectenB.VAsnovaarchitectenSwecoBuroBootSVParchitectuurenstedenbouw

5.3InterviewvragenAlgemeen:

• Kuntukortietsvertellenoverdeorganisatieendemarktwaaropuzichricht?

Circulairebouwendemontage:

• Bentubekendmethetconceptcirculairebouwendemontage?Indienja:watverstaatuondercirculairebouwendemontage?Voorbeeldlatenzien.Heeftueenvoorbeeldvanwatueeniconischvoorbeeldprojectvindt?

• Indiennee, uitleg (inkoop,bouwen,demonteren,hergebruik:productenofmaterialen aan het einde van de levensduur of de gebruiksfase, weer(optimaal)ineennieuwecyclusinzetten).

• Waarombent uwel of niet geïnteresseerdomhiermee tewerken? (e.g.kennis,wet- en regelgeving, juiste samenwerkingspartners, financieringvertrouwen,vraag)

• Welke condities zijn er volgens u nodig voor een overgang naar meercirculaire producten en diensten in de bouw en demontage? (e.g. juistesamenwerkingspartners,wet-enregelgeving,vraag,financiering).

• Met welke toeleveranciers of keten zou u kunnen samenwerken omproducten en diensten voor circulaire bouw en demontage waar temaken?

• Tegenwelke voorwaarden zou u bouwmaterialenwillen hergebruiken?(e.g.grondstoffenpaspoort,grondstoffenbank,bouwmarktplaats,tijdelijkebouw met te demonteren onderdelen, gecertificeerde groenfondsen,fiscalevoordelen).

• Welkebouwmaterialenzouuwillenhergebruiken?• Waarzietuverdienpotentieelophetgebiedvanhoogwaardigverwerken

enhergebruikenvanbouwmaterialen?Toekomst:

• Waardenktudatuwbedrijfovercirca5jaarstaatmetbetrekkingtotditthema?

37

• Bent u bekendmet de plannen van het kabinet dat alle grondstoffen in2050moetenwordenhergebruikt?Hoewiltuhieropanticiperen?

Samenwerking:

• Met welke partijen werkt u samen en hoe selecteert u uwsamenwerkingspartners?

• Hoeverlopendezesamenwerkingsprocessen?• Zijnerpartijenmetwieugraagincontactzouwillenkomen?• Welke kennis zou u graag ontvangen van andere organisaties met

betrekking tot circulaire bouw en demontage? (e.g. andereondernemingen,opleidingen,technologischeinstituten).

• Wanneerishetvooruinteressantomeenrondetafelgesprekmetanderepartijenovercirculairebouwendemontagetehouden?

• Wanneer zouu interessehebben innetwerkvorming rondomdit themaviadeEBU?

Overig:• Zijnernoganderezakendiebelangrijkzijn,maardiewenietbesproken

hebben?• Zijnernoganderepartijen/personendieeenbelangrijke rolhebbenbij

een transitie naar circulaire bouw en demontage, welke ik nog zoukunnenbenaderen?

5.4PraktijkvoorbeeldenCirculaire bouw en demontage kent een aantal inspirerende praktijk

voorbeelden.HierwordendertienvandezevoorbeeldprojectenuitNederlandinhetkortbeschreven.

1) Demarktopperron9• Eenmonumentaleperronoverkappinguitde latenegentiendeeeuwvan

UtrechtCentraalwordthergebruiktalsmarkthalenevenementenlocatieophetBerlijnpleininLeidscheRijn.

• 70 procent van het materiaal is hergebruikt en een groot deel van deoverkapping is versterkt metmoderne technieken, zodat deoverkapping nog minstenshonderd jaaropdenieuwelocatiekanblijven.

(Circulairondernemen,2015).

2) Meanderziekenhuis• Het ziekenhuis in Amersfoort

wordtvolgensdeBREEAM-sloopnormeringgedemonteerd.

38

• Meer dan 100.000 ton vrijkomend materiaal wordt hergebruikt innabijgelegenprojectlocatiesen/ofwordengerecycled.

• Omgevingshinder en CO2 uitstoot worden tot een minimum beperkt.(Repurpose,2014).

3) HoofdkantoorA.S.R.• Kantoor is volledig gerenoveerd tot een van de duurzaamste kantoren

van Nederland en heeft hiermee een BREEAM Excellent certificaatbehaald.

• DoorderenovatieishetpandvanenergielabelGnaarAgestegen.• 98%vanhet sloopafval is gerecycledenmaterialendiekondenworden

hergebruikt,keerdeteruginhetgerenoveerdedeel.• De zittingen van bureaustoelen zijn verwerkt in isolatieplaten en het

tapijtisdeelsgemaaktvangebruiktematerialen.(BallastNedam,2016).

4) Villalichtenberg• Strevenisombijdebouwvande

villa in Amersfoort 100%hergebruikte materialen toe tepassen en deze ook zohoogwaardig mogelijk toe tepassen.

• Bouwelementen, zoals wand,deur, raam wordengedemonteerduitdeLichtenbergenindevillahergebruikt.(Deombouw,2016).

5) DeVechtclubXL• Dit bederijfsverzamelgebouw in Transwijk is getransformeerd door het

gebruikvanmaterialendietegelijkertijdvrijkwamenbijderenovatievanvijfnabijgelegenflatsinKanaleneiland-Noord.

• Bouwmaterialendievrijzoudenkomenwerden inkaartgebrachtenditoverzichtisgebruiktvoorhetontwerpvandeVechtclubXL.

• De deuren die zijngedemonteerd enhergebruikt zorgen voor eenbesparing van minstens €25.000,-tenopzichtevaneenglazensysteemwand.

(Repurpose,2013)

39

6) MaskeradePrototype• Een demontabel houtbouwsysteem wordt toegepast voor de bouw van

hetcascovanMaskeradeinRotterdam.• Dankzijdeprefabricatie isnauwelijksafvalopdebouwplaats,wordthet

aantal transportbewegingen beperkt en wordt de bouwtijd aanzienlijkkorter.

• Indetoekomstishetgebouweenvoudigaanpasbaarenookisergekozenvoor het gebruik van hernieuwbare en gerecyclede bouwmaterialen.(SBRcurnet,2014).

7) DeKnoopkazerne• De voormalige Knoopkazerne in Utrecht wordt herontwikkeld tot

rijkskantoor door de combinatie van gedeeltelijke sloop, rennovatie enuitbreiding.

• RCreatorsisnietalleenverantwoordelijkvoordeherontwikkeling,maarook voor de financiering, beheer, onderhoud en facilitairedienstverlening. Door dezeondergingen samenhangworden delevensduurkostenlager.

• De focus ligt op hetreduceren vanenergieverbruik enmateriaalgebruik en opmaximale flexibiliteit voordetoekomst.(Rijnboutt,2014).

8)HetMariëndaalCenterofExcellence• Voor dit gebouw inArnhemwordt gebruik gemaakt vanmaterialen die

mindermilieubelastend,volledigrecyclebaar,maarnietkostenverhogendzijn.

• Aldezematerialenzijnondergebrachtineencontractengaannagebruikterug naar de leverancier/fabrikant om hoogwaardig te wordenhergebruikt.

• Eigenaarschapblijftdusbijdeleverancier,waardoordeinvesteringvoordeeindgebruikerwordtverlaagt.(MVONederland,2015).

9)Gemeentehuis• Deze semipermanente huisvestiging van de

gemeente Brummen kan voor meer dan 90

40

procent worden hergebruikt en is ontworpen als ‘grondstoffendepot’,waardoorerbijdeafbraakbijnanietsverlorenhoefttegaan.

• De monumentale villa uit 1890 is gerestaureerd en uitgebreid metnieuwbouw.

• Waardevolle grondstoffen en bouwelementen worden na gebruik doorhunleveranciersenfabrikantenteruggenomen.(Vlaanderen,2016).

10) Stadskantoor• Voor dit gebouw in Venlo is

gebruik gemaakt vanmateriaalpaspoorten van allegebruikte materialen,waardoor het een grotegrondstoffenbankis.

• Van ieder onderdeel zijnproductieproces en gebruiktestoffenbekend.

• Aanheteindevandelevensduurvandienstenofproductenkunnendezehoogwaardigwordenhergebruikt.

• Hetgebouwisbestendigvoor functieverandering indetoekomstenallegebouwgebonden systemen kunnen zonder grote ingrepen wordenvervangen.(Kraaijvanger,2009).

11) Solids• Dit is een functieneutraal

gebouw in Amsterdam met eenvrij indeelbare plattegrond enkan hierdoor gehuurd wordenvoor verschillende doeleinden.Het gebouw heeft hierdoormaximaletoekomstwaarde.

• Dehuurderskunnenzelfbepalenhoeveel vierkantemeter zevoorwelkgebruikwillenhuren.

• De constructie van het gebouw is zodanig ontworpen dat het 200 jaarmeekan.(Kennisbank,2007).

41

12) OBSDeBuurtschool• De demontage van deze school in Noordeloos heeft een vier sterren

BREEAM-NLsloopendemontagecertificaatbehaald.• Zoveelmogelijkdeelstromenuithetprojecthebbeneenherbestemming

gekregen en er is dus gebruik gemaakt van materiaalhergebruik enproducthergebruik.(DGBC,2016).

13) DetijdelijkerechtbankAmsterdam• Het belangrijkste selectiecriteria zijn het voorkomen van afval en het

maximaliserenvanderestwaardevanhetgebouw.• Hiervoor zijn er mogelijkheden

gezocht voor reductie,hergebruik en recycling vanmaterialen.

• Nadegebruiksperiodevan5jaaris het gebouw volledig tehergebruiken op een nieuwelocatie.(Rijksoverheid,2016).