Raakvlakkentussen welzijn, publieke gezondheid en de drie decentralisaties

Impressie van twee netwerkbijeenkomsten

Gemeenten zijn per 1 januari 2015 verantwoordelijk voor jeugdhulp, werk en inkomen en ondersteuning aan lang-durig zieken en ouderen. Een deel van deze taken hadden ze al, een deel is overgenomen van de Rijksoverheid. De decentralisaties bieden mogelijkheden om welzijn en publieke gezondheid dichter bij elkaar te brengen, zodat de mensen waar het om draait nóg beter af zijn. Maar hoe doen we dat? Dat was het onderwerp van gesprek tijdens twee netwerkbijeenkomsten in november 2014, georga-niseerd door het RIVM Centrum Gezond Leven, Movisie en GGD GHOR Nederland.

Geen blauwdruk voor samenwerking, wel raakvlakkenVoor nauwere samenwerking tussen sociaal en gezondheid be-staat geen blauwdruk. Zo’n blauwdruk zou geen recht doen aan lokale en regionale verschillen. De bijeenkomsten waren daarom vooral op gericht op het vinden en bespreken van raakvlakken. Centraal uitgangspunt daarbij was dat beide professionele werel-den veel aan elkaar kunnen hebben.

Jeugd, werk & inkomen, zorg en publieke gezondheid

• Participatie en activering• Sociale netwerken• Mantelzorgondersteuning• Werken met vrijwilligers• Buurtgericht werken• Weten wat er leeft

• Voorzorg en preventie• Cijfers• Meetinstrumenten en

methodische aanpak• Weten wat werkt• (Zeer) kwetsbare groepen

Kracht Publieke gezondheid kan helpen bij

Welzijn

• Methodische aanpak• Cijfers• Erkende interventies• Meetinstrumenten en

onderzoek• Adviespartner gemeenten• Jongeren tot 19 jaar in beeld• Infectieziektenbestrijding• Breed professioneel netwerk:

van wijkverpleging tot sport, van school tot wijkverpleging

• Zicht achter de voordeur• Breder kijken dan

gezondheid • Van ‘zendingsdrang’ naar

‘samen met’• Sociale activering en

netwerken•

Kracht Welzijn kan helpen bij

Publieke gezondheid

Actuele achtergrond

Hulp vroegtijdig en dichtbij de mensDe drie decentralisaties van Rijk naar gemeenten hebben onder andere als doel dat inwoners van Nederland meer zelf kun-nen doen en meer participeren in hun eigen buurt. Het is de bedoeling om mensen daarbij op een samenhangende manier te ondersteunen: niet in ‘hok-jes’, maar integraal. Iemand die zich bijvoorbeeld vaak meldt bij de huisarts, is mogelijk beter af met een sociale (vrijwilligers-)activiteit dan met weer een strip pillen. Bij doorvragen kan ook blijken dat schulden en een echtscheiding thuis problemen veroorzaken. Kortom: vroegtij-dig en dichtbij de burger on-dersteuning organiseren – dan wordt het beter en goedkoper, luidt de gedachte.Kijk voor meer over de decen-tralisaties in de Handreiking

Gezonde Gemeente op Loketgezondleven.nl.

Gezondheidsverschillen zijn grootOok op gezondheidsvlak zijn er belangrijke ontwikkelingen, zo laat de laatste Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV) zien. Een relevante trend is dat sociaal-economische gezond-heidsverschillen mogelijk nog groter worden. Er zit zes jaar ver-schil in levensverwachting tus-sen hoger en lager opgeleiden, terwijl de eerste gezondheids-problemen bij lager opgeleiden negentien jaar eerder ontstaan dan bij hoger opgeleiden. Dat is relevant, omdat gezondheid en maatschappelijke partici-patie hand in hand gaan. De oplossing ligt voor een groot deel in sociale factoren. Denk aan opleiding, woonomstan-digheden, sociale netwerken en

eenzaamheid. Dit probleem is niet met één actie op te lossen. Gemeenten gaan aan de slag met gezondheidsverschillen via het landelijke programma Gezond in de Stad.

Positieve gezondheidIn de wereld van publieke ge-zondheid wordt de laatste jaren het concept van ‘positieve ge-zondheid’ van Machteld Huber gehanteerd. Hierin is gezond-heid het vermogen van mensen zich aan te passen en zelf regie te voeren, tegen de achter-grond van fysieke, emotionele en sociale uitdagingen in het leven. Afwezigheid van ziekte is niet langer de norm. Natuur-lijk, ziekte wordt waar mogelijk bestreden, maar daarnaast is er onder meer aandacht nodig voor basisgezondheidsvaardig-heden, veerkracht en het vermo-gen tot zelfregie. Gezondheid

niet als doel op zich, maar als een middel om een zinvol leven te kunnen leiden.

De zes invalshoeken bij positieve gezondheid zijn:1. Lichaamsfuncties.2. Mentaal welbevinden.3. De spirituele of existentiële

dimensie, die verband houdt met het voelen van zingeving.

4. De kwaliteit van leven, ofwel het lekker in je vel zitten.

5. Sociaal-maatschappelijk meedoen. Denk aan werk, relaties, vrije tijd, vrijwilli-gerswerk, et cetera.

6. Dagelijks functioneren. Kan iemand zichzelf redden met de dagelijkse bezigheden?

Bekijk het filmpje over positieve gezondheid.

Raakvlakken in de praktijk

Als er geen blauwdruk is voor nauwere samenwerking, hoe vinden we de verbinding dan? Hanneke van Zoest (RIVM Centrum Gezond Leven) en Marjoke Verschelling (Movisie) presenteerden ter inspiratie een (niet limitatief ) overzicht van raakvlakken tussen welzijn en publieke gezondheid. Een deel van genoemde voorbeelden is niet nieuw, maar is in het licht van de decentralisaties extra interessant om onder de aandacht te brengen. Let op: de beschreven voorbeelden vormen slechts een beperkt doorkijkje van alles wat er in het land gebeurt!

Raakvlak 1: resultaatHet beoogde resultaat, namelijk actief meedoen of het stimule-ren van zelfredzaamheid, is in beide werelden vaak gelijk.

Signaleringsnetwerk EenzaamheidDe gemeente Veenendaal wil maatschappelijke participatie en zelfredzaamheid van (kwetsbare) ouderen bevorderen en mede hierdoor sociaal isolement en vereenzaming tegengaan. Hier-

voor zet zij onder andere in ophet SignaleringsnetwerkEenzaamheid. In dat netwerk brengen partners uit het veld signalen (casussen) in van situaties waarvan de inbrenger constateert, na overleg met de betreffende oudere, dat er spra-ke (dan wel een vermoeden) is van eenzaamheid en waarbij de inbrenger zoekt naar een pas-sende oplossing is. De casuïstiek kan worden ingebracht door

deelnemende en niet deelne-mende organisaties. Zo komen er ook meldingen binnen van de politie, buren, familie of men-sen van de kerk. De kernpartners komen iedere zes weken bijeen om openstaande casussen te bespreken. Inmiddels zijn er kwaliteitscriteria opgesteld voor zo’n signaleringsnetwerk. WMOwerkplaatsutrecht.nl

Raakvlak 2: positie in de preventieketenDe posities in de preventieketen zijn soms gelijk, bijvoorbeeld als het gaat over vroegsignalering, en soms zijn ze juist aanvullend.

Consultatiebureau voor ouderenHet Consultatiebureau voor Ouderen in Losser is een sa-menwerkingsproject tussen Stichting Cluster-Welzijn Ou-deren, Zorggroep Sint Maarten, Carintreggeland, Domijn, GGD Regio Twente en de gemeente Losser. In verschillende gemeen-ten is een dergelijk systeem opgezet, waarbij welzijn alle

ouderen vanaf een bepaalde leeftijd bezoekt en daar samen met een wijkverpleegkundige een vragenlijst doorneemt over het algemeen welbevinden. Aan bod komen zaken als gezond-heid en dagbesteding. In Losser werken welzijn, GGD, huisarts en wijkverpleegkundige samen om vroegtijdig sterktes en zwak-tes te signaleren. Waar is een persoon nog sterk in? Wat kan er mis gaan? Kan hij of zij nog iets betekenen voor zijn omgeving? Welzijn komt bij mensen achter de voordeur en er kan doorver-wijzen worden, bijvoorbeeld naar preventieactiviteiten in de wijk. Losser.nl

GeZZond Check 2.0GGD Hollands Midden doet een gezondheidscheck bij mensen die minder dan een jaar een uitkering krijgen. Behalve een check, krijgen zij ook een advies en toeleiding naar gezondheids-activiteiten. Andere typen aan-bod, zoals schuldhulpverlening, zijn daarbij denkbaar. Een be-

trokkene geeft aan dat er meest-al wordt doorverwezen naar een beweegprogramma en dat er nu ook gekeken wordt naar aanbod voor mentale gezondheid. Ggdhm.nl

Raakvlak 3: methodiek en interventiesDe methodiek en de interventies kennen overeenkomsten, soms zitten gezond en sociaal beide in één interventie.

Beweging als warming-up voor re-integratieDit programma is bedoeld om mensen met een uitkering letterlijk in beweging te krijgen zodat ze zich gezonder gaan voelen en een dagritme opdoen. Hun conditie verbetert en licha-melijke klachten die een be-lemmering vormen voor werk, kunnen worden opgeheven. Het versterkt meteen hun netwerk, doordat ze in beweeggroepen mensen tegenkomen die in een-zelfde situatie zitten. Bewegen werkt (Interventieda-tabase Loketgezondleven.nl)

TIP! Databanken met interventiesIn de sociale sector is de Data-bank Effectieve sociale inter-venties te raadplegen. In de Interventiedatabase Gezond en Actief Leven zijn leefstijlin-terventies te vinden. Bekijk de database uit de andere sector eens op bruikbaar materiaal in uw eigen werk!

Raakvlak 4: kennis en expertise De kennis en expertise van beide werelden raakt elkaar en vult elkaar aan.

Huiskamers van de BuurtHuiskamers van de Buurt is in Amsterdam is opgezet door de welzijnsorganisatie Combi-wel. Huiskamers zijn laagdrempelige plekken waar iedereen terecht kan die behoefte heeft aan dag-ritme of een plek om anderen te ontmoeten. De ontmoeting staat voorop, maar er wordt ook gewerkt aan het tegengaan van eenzaamheid en het opbouwen van netwerken. Men kan er geza-

menlijk eten en er wordt voor-lichting gegeven over gezond eten en gezond leven. Er liggen hier volop kansen om uit te brei-den met bijvoorbeeld valpreven-tie of leefstijlinterventies vanuit de gezondheidsbevordering.Combiwel.nl

TIP! Als je van elkaar niet weet wat de precieze expertise of kennis is, is het lastig van elkaar gebruik te maken. Investeer daarom eens in het leggen van contact met een collega uit de andere ‘wereld’. Of leer elkaar kennen door een gezamenlijke scholing te volgen.

Raakvlak 5: doelgroepWelzijn en gezondheidsbevor-deraars houden zich bezig met dezelfde doelgroepen, denk aan jongeren, ouderen, mensen in een kwetsbare sociaal-econo-mische positie en mensen met meervoudige problemen (licha-melijke en psychische gezond-heid, werk, schulden, et cetera.)

SuperwomanVoor het versterken van de eigen kracht en het netwerk van men-sen, zijn allerlei interventies ontwikkeld, zoals Superwoman. Het directe doel van Superwo-man is meiden-werkers in hetwelzijnswerk (beroepskrachten en vrijwilligers) toe te rusten, zodat zij gestructureerd kunnen werken met meiden die on-tevreden zijn over hun uiterlijk, emotionele problemenhebben en risicovol seksueel gedrag vertonen. Achterliggendedoelen zijn dat meiden voor zichzelf (en hun gezin) kun-nen zorgen op lichamelijk, psychisch, sociaal en geestelijk gebied. En dat meiden hun talenten en kwaliteiten kennen, deze weten in te zetten in de maatschappij, en leren anderen dit ook te doen. Super-woman.nl

TIP! Welzijn en gezondheid ope-reren vaak in dezelfde wijken of buurten. Op dit moment vind je in veel gemeenten sociale

wijkteams. Niet op alle plekken heeft publieke gezondheid een duidelijke positie in dat team. In een aantal gevallen zijn GGD’en direct of in een tweede schil bij het wijkteam betrokken. Ga eens na hoe het wijkteam bij u is georganiseerd.

Raakvlak 6: thema’sEr zijn bepaalde thema’s of problemen waar beiden vanuit de eigen professie aan werken, denk bijvoorbeeld aan armoede.

Armoede en gezondheid van kinderenHet project Armoede en ge-zondheid van kinderen van GGD IJsselland tracht de gezond-heidsbedreiging van kinderen vanwege armoede tegen te gaan. De interventie richt zich op kin-deren uit de groepen 2 en 7 van het basisonderwijs en bestaat uit een aantal stappen, namelijk een periodiek gezondheidson-derzoek vanuit de jeugdgezond-heidszorg, een vervolgcontact en tot slot het al dan niet ver-

strekken van een vergoeding. Er wordt nagegaan of er vergoedin-gen mogelijk zijn voor zaken als sociale vaardigheidstrainingen of sportschoenen, zodat de kinderen deel kunnen blijven nemen aan de samenleving.Interventiedatabase Loketge-zondleven.nl

Bonusraakvlak: sportVia sport in de buurt, op school of op de vereniging worden tal-loze verbindingen gelegd.

SportcarrouselIn Beek heeft een sportcomplex een carrousel opgezet voor beweging, gezondheid en acti-vering van verschillende doel-groepen waaronder ouderen en mensen met een beperking. Wellicht kan daar in de toe-komst met andere activiteiten op aangesloten worden zodat het niet alleen meer om active-ring gaat en men terugkeert naar regulier sportaanbod.Film Sportcarrousel

Tot slot: de werelden van ge-zondheid en welzijn raken elkaar ook als het gaat om func-ties en netwerken. Denk bijvoor-beeld aan: • Gezondheidsmakelaars• Buurtsportcoaches• Jeugdartsen en -verpleegkun-

digen • Wijkteammedewerkers• Jongerenwerkers en -coaches

Deze professionals stellen ge-zondheid én welzijn aan de orde in hun contacten met mensen.

Aanscherpingen en aanvullingen van deelnemers

Deelnemers reageerden op de gepresenteerde raakvlak-ken, en vulden aan.

“De wereld van de gewone mensen ontbreekt bij veel voorbeelden. Wat willen zij? Het ademt nog te veel ‘zorgen voor’. Er is veel particulier initiatief dat meer ruimte zou moeten krij-gen. Een voorbeeld is de man-telzorgondersteuning Handje Helpen die is opgericht door mensen die daar zelf behoefte aan hebben.”

“Een frontlineteam (een voor-loper van sociale wijkteams) in Leeuwarden is aan de slag ge-gaan met de Gezonde Wijkaan-pak. Er is gekeken waar mensen in de wijken behoefte aan heb-ben en wat ze zelf willen. Daar bleken heel veel raakvlakken te zijn met gezondheidsthema’s. Mensen die wat willen doen met

sport, krijgen de gelegenheid om een sportclubje te begelei-den. Anderen die iets willen doen met eten, maken maaltij-den voor een wijkcentrum. Zo zijn er allerlei mogelijkheden om aan de slag te gaan met gezondheid en tegelijkertijd mensen te activeren.”

“Lokale sportverenigingen doen veel. Ze doen wat met bewegen en met ontmoeten en kunnen dus een interessante partner zijn. Momenteel wordt in Over-ijssel met vier gemeenten samen gekeken wat er op dat gebied mogelijk is.”

“In Zeist is de gemeente samen met de sportcommissie bezig om na te gaan hoe sport een bijdrage kan leveren aan parti-cipatie. Daar zijn drie werkgroe-pen voor opgericht, waarin ook bewoners meedenken.”

“In Amsterdam zijn, op project-matige basis, leefstijlnetwerken opgezet waarin welzijn, zorg en sport elkaar vinden. Zo zijn er bijvoorbeeld Mensendieckthera-peuten betrokken voor het doen van oefeningen met mensen die moeilijk in beweging komen. Het is de bedoeling dat die net-werken voor alle betrokkenen een regulier onderdeel worden van de werkzaamheden. Essen-tie van de netwerken is dat alle partijen elkaar snel weten te vinden, zodat ze elkaar kunnen aanvullen en stimuleren.”

“Er wordt heel veel energie ge-stoken in projecten en dan stopt het weer. Het zou mooi zijn om ook aan structurele en duurza-me verbindingen tussen sociaal en gezond te werken.”

“In Nieuwegein is men een aantal jaren geleden begon-nen met welzijn op recept. De

wachtkamer van de huisarts is wat minder druk geworden door het aanbod van welzijnsinter-venties. Deze aanpak is door het Trimbos-instituut gemonitord. In feite zou het zo met alle pro-jecten moeten werken: als uit monitoring blijkt dat projecten succes opleveren, moeten ze structureel worden gemaakt.”

“Op een aantal plaatsen in Overijssel wordt samen met vrijwilligers in kleinschalige dorpshuizen dagopvang geor-ganiseerd, waarbij er ook een verbinding met professionals is. We zijn nu nog in een fase van experimenteren. Relevant is dat de gemeenten er geld voor over hebben.”

“Mensen uit de wijkteams zijn sterk gericht op individuen, terwijl de GGD zich vooral richt op collectieve preventie en zoekt naar een manier om in de wijk-

teams meer aandacht te krijgen voor preventie.”

“Individuele vragen uitwerken naar een collectief arrangement (cursus, begeleiding van groe-pen), is iets wat met de huidige decentralisaties geld op kan leveren. Gemeenten zijn daar immers naar op zoek.”

“GGD’en moeten voor het ge-zondheidsdomein adviseren en monitoren, maar heeft de GGD ook een rol in de uitvoering?” Uit de reacties van de aanwe-zigen blijkt dat dit per GGD verschilt. Er zijn GGD’en die heel uitvoerend bezig zijn, bijvoor-beeld met preventie-activitei-ten rond depressie en mentale veerkracht. Terwijl andere zich enkel richten op het signale-ren, monitoren en adviseren. De GGD doet ook de jeugdge-zondheidszorg voor kinderen van vier tot tien jaar en heeft daartoe jeugdartsen en jeugd-

verpleegkundigen in dienst. Ook kan de GGD in wijken een rol hebben bij de openbare geeste-lijke gezondheidszorg (OGGZ).

“De GGD Amsterdam is begon-nen met gebiedsgericht werken. Uit de monitor is gebleken dat psychosociale gezondheid in de bepaalde wijken een probleem is. De GGD heeft partners sa-mengebracht en kijkt hoe het preventieaanbod van de publie-ke gezondheid en welzijn beter op elkaar kan passen, zodat de signalering en de toeleiding ver-beteren. De GGD gaat daarmee naar een nieuwe netwerkrol.”

De 0e lijn en ander jargon

Welzijn en publieke gezondheid hanteren ieder hun eigen jargon. Dat leidt wel eens tot misverstanden. Bijvoor-beeld: vanuit gezondheid duidt de 0e lijn op alle preventie-activiteiten. Bij welzijn wordt met de 0e lijn de mensen zelf bedoeld. Zo zijn er meer woorden waarbij je er niet zo-maar op kunt vertrouwen dat iedereen hetzelfde bedoelt.

beschermd wonenbeweegprogrammabuurtsportcoachcollectieve voorzieningenevidence basedfrontlijnteamsgezondheidscheckgezondheidsmakelaarGVOinfectieziektebestrijdinglage SESSEGVleefbaarheidmethodiekinterventiesMHAKmonitor GGDmultiproblematieknetwerk eigen kracht

OGGZparticipatieparticipatieraad,preventieketenprofielenpublieke gezondheidsociaal domeinsociaal-medische adviseringsociale (zorg-, wijk-)teamsveldVTVWajong welzijnscoachWIAWSWzelfredzaamheidzelfregiezichtbare schakel

Stappenplan voor Tegelwijk

Gedurende een deel van de bijeenkomst gingen deelne-mers in gesprek over de fictieve Tegelwijk. De centrale vraag was: Wat kan de volgende stap zijn om samen (sociaal en gezond) meer voor Tegelwijk te betekenen?

Een van de groepjes kwam tot een stappenplan voor wijk-teams. 1. Het begint met het vergaren

van cijfers en kwalitatieve informatie over de wijk.

2. De informatie heeft duiding nodig, want wat zeggen de cijfers en kwalitatieve gege-vens? Duiding gebeurt samen met bewoners. Dat cijfers bij-voorbeeld veel overgewicht in een wijk laten zien, wil niet zeggen dat de inwoners dat zelf een belangrijk pro-bleem vinden. Misschien is er meer behoefte aan schuld-hulpverlening. Zo wordt met elkaar bepaald wat als eerste opgepakt moet worden.

3. Kijk daarna wat er al is en sluit aan bij het bestaan-de aanbod en bestaande netwerken.

4. Aan de slag!5. Belangrijk is om de ef-

fecten te laten zien. Niet alleen aan de professio-nals, maar juist ook aan de bewoners zelf. Dat zet iedereen in zijn of haar kracht.

De GGD kan als adviseur deze stappen begeleiden. Welzijn ondersteunt dat. In de Hand-reiking Gezonde Gemeente op Loketgezondleven.nl staan bouwstenen om de ge-zondheid en het welzijn van burgers te versterken.

• 15.000 inwoners• Grote diversiteit aan bevol-

kingsgroepen• Sociale cohesie zwak• Voorzieningen verdwijnen

• Hoge werkloosheid• 2/3 inwoners inkomen bene-

den modaal• Helft inwoners laag opgeleid

• Ouderen vervreemden van hun wijk

• ‘s Avonds veel overlast door jongeren

• 1/3 inwoners ervaart gezond-heid als slecht

• Veel mensen met medische, sociale én psychische proble-men

• Obesitas onder kinderen.

Tegelwijk (fictieve case)