Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

download Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

of 35

Transcript of Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    1/35

    1

    rwgmwlw dw ivvwd(punr smIiKAw)

    Dr. Harbhajan Singh

    (Director)

    Punjabi University Dr. Balbir Singh Sahitya Kendra

    20, Pritam Road, DalanwalaDehradun-248001

    Phones : 9997139539, 9528534064, 84279 55727, 9463362026

    buDImwn isK BlI-BWiq smJdy hn ik ies smyN isK pMQ dI Dwrimk Aqy jQybMdk siQqI bhuq cMgInhIN[ isK nOjvwnW nUM Drm pRBwivq nhIN kr irhw[ pMQ ivc pujwrIvwidqw dw bolbwlw hY[ pujwrI vrg dw ivvykieqnw hyTW jw cukw hY ik SRI guru-vwk lYx smyN mMglwcrx vwsqykbIr swkq sMgu n kIjIAY dUrih jweIAY Bwig[bwsnu kwro prsIAY qau kCu lwgY dwgu ijhIAW pMkqIAW nUM mMglmeI smiJAw jw irhw hY[ ijnHW ny ies vfBwgysmyN guru-imlwp dI kIrqI kridAW Aijhy SuB-Avsr dI pRwpqI leI aucirq vcn suxwauxy sI, guru-sMg dImihmw krnI sI, auho Aijhy mMgl-Avsr qy isKW swhmxy vwm-mwrgI Swkq dy AmMglmeI kusMg qoN nsx dI

    nsIhq dy rhy hn[ ivvsQw ivc ieqnw inGwr Aw cukw hY ik pRmuK Drm-kyNdrW ivc aulty rwh qoN AwgUAW dIis&wirS jW syvkW nwl gMF-qup kr ky SRI drbwr jI dy vIAweIpI drSn hox lg pey hn ArQwq guru-drbwr dydrSnW dI pivqRqw iblkul iBRSt kIqI jw rhI hY[ AwnMd mYirj AYkt vrgy kwnUMn, ijnHW leI pMQ purzor sMGrSkrdw irhw hY, jdoN srkwr bxwaux vwsqy iqAwr hoeI hY, qW isKW dy AwpUM bxy AigAwnI nyqwvW ny pMQk mnsUibAWnUM imtI ivc imlwaux dI koeI ksr nhIN CfI[ hYrwnI hY aunHW lokW dI miq auqy jo ieh rOlw pw rhy hn ik isKmYirj AYkt ivc qlwk dI koeI ivvsQw hoxI hI nhIN cwhIdI[ ieh nhIN soicAw jw irhw ik ieho-ijhw AYktbxn nwl pVHy ilKy jwgrUk isK bcy AwnMd kwrj dy nyVy vI nhIN jwxgy[ ieM\ jo kwnUMn lMby smyN qoN pMQ dI ivRDIvwsqy mMigAw jw irhw sI, auho aus leI Gwqk isD hovygw[ ies qoN vfw pujwrIvwd hor koeI ho vI nhIN skdw, ikieh svIkwr kr ilAw jwvy ik BweI jI ny jo Ardws kr idqI, auh AMiqm Aqy Atl hY[ Ardws koeI rb nwlzor-AwzmweI nhIN hY[ AsW Ardws kIqI, auh cwhygw qW inBygI, nhIN qW koeI kwnUMn rb dI rzw nUM pwbMd nhIN krskdw[ AwnMd kwrj smyN Ardws ivc qW Akwl-puru^ qoN AwsIs mMgx jweIdw hY ik auh nv-ivAwhy joVy nUM snbMDinBwaux dI smrQw dyvy[ ieh Ardws kdoN kIqI sI ik rb cwhy jW nw cwhy, ijnHW nUM pujwrI ny iekiTAW kIqw hY,aunHW nUM prmySr vI judw nhIN kr skdw ? koie n iksY vrjeI soeI krY joeI mn BwvYvwly mnmrzI dy ies dOrivc pMQ AMdr gurubwxI dy snmwn dy nwm qyAijhIAW siqkwr kmytIAW hoNd ivc Aw geIAW hn, jolokW qoNbwxI dy gutky, poQIAW Aqy gurU gRMQ swihb dIAW bIVW Kohx nUM hI prm-pivqR kwrj ds rhIAW hn[ AijhyAivvykI lokW dw isK pMQ ivc bol-bwlw ho irhw hY, ijnHW ny gurU jI dy mwnvqwvwdI mnsUibAW nUM smUl nSt krnleI gurubwxI qy AijhwAiDkwr kr ilAw hY, ik nw auh iksy SrDwvwn nUM pwT krn dyx, nw iksy pws gutky-poQIAW Cfx[ smJ nhIN AwauNdw ik bwxI dw ieh ikho ijhw siqkwr hY ? siqkwr qW sI lokW nUM pwT nwl joVxvwsqy gutky-poQIAW Gr-Gr jw ky vMfxw[ aunHW nUM dsxw ik gurU gRMQ jI kyvl isKW dy nhIN, swrI mwnvqw dy

    Sbd-gurU hn, pr ho irhw hY sB kuJ ies dy ault[AijhIAW pRsiQqIAW nUM hor kStkwrI bxwaux vwlw isK pMQ ivc sikRX auh gTjoV hY, jo igAwn dysmUh isK sRoqW nUM swV-PUk ky Awpxy AigAwn dI kwl^ nwl sB kuJ AMDyry ivc fobx leI hmySw hI AfI-cotI dwzor lwauNdw hY[ ienHW dI siQqI hY- Awip n dyih curU Bir pwnI [ iqh inMdih ijh gMgw AwnI[ ienHW nUM swry isKgRMQ ihMdUAW dI imlwvt nzr AwauNdy hn[ swry guruiblws, jnmswKIAW, BweI gurdws dIAW vwrW, SRI dsm gRMQAwid sB kuJ bRwhmxW dI swizS idsdy hn[ jdoN ieh SRI dsm gRMQ dI inMdw krdy hn, qW gurU gRMQ jI dI bwxIpRqI sO pRqISq v&wdwrI dIAW sOhW KWdy nhIN Qkdy[ SrDwvwnW Aqy igAwn-AiBlwSIAW nUM gRMQ jI dI guruqw qoNbymuK dsx dw pwp krn qoN nhIN SrmWdy[ gRMQ jI dI gurugdI leI SRI dsm gRMQ nUM vfw ^qrw ds ky Awm isK nUMBYABIq krdy hn[ pr Agly hI idn SRI gurU gRMQ swihb nUM imlwvtI isD krn leI kmrksw kr lYNdy hn[ ienHWdw ieh tIcw hY ik pMQ dy isr qy iek AD musIbq KVI rKxI hY, qW jokoeI Aijhw cYn dw vkq kdy nw Awvy, ik

    pMQ koeI auswrU icMqn vI kr sky[ Ajy SRI dsm gRMQ dw mudw QoVHw bhuq hI SWq hoieAw hY, ik ieh klH qk SRI gurUgRMQ swihb nUM AKMf gurU mMnx vwly Aqy ies dI guruqw nUM kyvl SRI dsm gRMQ qoN ^qrw dsx vwly, hux gurU gRMQ

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    2/35

    2

    swihb nUM bRwhmxvwdI imlwvt vwlw isD krn leI qur inkly hn[ srv-ividq hY ik ieh BsOV pMQ kdy BgqbwxI dI, kdy Bt-bwxI dI, kdy rwgmwlw dI inMdw kr ky SRI gurU gRMQ swihb pRqI AwpxI Gor-ASrDw Aqy pUrn-AivSvws nUM jg zwihr krdw rihMdw hY, pr jdoN gl SRI dsm gRMQ dI hovy, qW ieho tolw gurU gRMQ dI guruqw dIduhweI dw pwKMf rcx ivc vI mohrI huMdw hY[

    ies smyN myry snmuK iksy s. srvjIq isMG sYkrwmYNto nwm dy ivAkqIvloN iliKAw rwgmwlw dw sroqlyK hY[ AwpxI mhqvpUrn Koj dw ivAwpk pRBwv jwxn vwsqy ieh sjx jI ieqny auqswihq hn ik AwpxI iesAdBuq pRwpqI nUM vwr-vwr eImyl rwhIN Byj rhy hn[ ienHW dI iliKq nUM vwc ky ieh AMdwz krnw muSikl nhIN iklyKk jI dsvIN pws hI ho skdy hn, ikauNik auh TIk pMjwbI ilKx dI Xogqw qoN vI vMicq hn[ auh puhpwvqI nUMphupwvqI, kilk kro nUM kilMk kro, Swiml nUM Swml, dUr nUM dur, izkr nUM ijkr, kirAw krdIAW nUM kirAWkrdIAW, iezwzq nUM iejwzq, dUjy nUM dujy, AwrMB nUM ArMB hI ilK skdy hn[ AwpxI iesy Xogqw Anuswr auh tutI-PutI SbdwvlI ivc Awlm-ricq mwDvnl kwmkMdlw dI khwxI pwTkWnwl sWJI kr ky Aqy rwgmwlw dy lcrkwiv dw Bwg hoxw isD kr ky Awm pwTk nUM ies BRm ivc Pwhux leI pRXqnSIl hnik cirqropwiKAwn vWgrwgmwlw vI bhuq ASlIl Aqy ApivqR rcnw hY, jo SRI gurU gRMQ-pMQ nUM ivnSt kr dyvygI[ ies ivSY auqy kuJilKxw skwrQ qW hI ikhw jW mMinAw jw skdw sI, jy lyKk pwTkW nwl kuJ nvyN qQ, jW purwxy qQ hI ivvsiQq

    FMg nwl sWJy krn dw pRXqn krdw[ pr lyKk jI pws Awpxy pUrvj BsOVIAW ijqnI vI Xogqw nzr nhINAwauNdI[auh Swied smJ bYTy hn ik mwDvnl kwmkMdlw dI khwxI pihlI vwr aunHW dy hI iDAwn ivc AweI hY,jdoN ik auh Swied jwxdy nhIN ik ies swihiqk ikRqI dw rwgmwlw dy ivroDI Aqy ihmwieqI pihlW vI gMBIr mMQnkr cuky hn[ rwgmwlw dy sMbMD ivc hI iek hor AMZryzI ikRqI s. mdn isMG nwm dy iksy ivAkqI ny ilKI hY[ s.mdn isMG duAwrw auho qrk iPr swhmxy ilAwaux dI cyStw kIqI geI hY, jo pihlW vI rwgmwlw dy Awlock pUryqwx sihq pRsquq krdy rhy hn[ Agly pMinAW qy AsINs. mdn isMG vrgy rwgmwlw dy AwlockW vloN pRsquqdlIlW dy snmuK rwgmwlw sMbMDI vwsqivk siQqI pwTkW swhmxy rKx dw Xqn krWgy-

    1. rwgmwlw dy Awlock s. mdn isMG dI mwnqw hY ik ieh iksy AigAwnI isK jW eIrKwlU ihMdU ny SRI gurUgRMQ swihb dy AMq ivc AMikq kr ky gurubwxI ivc hyr-Pyr kIqw hY[ auh kihMdy hn ik Aijhw krmkrn vwly ivAkqI ny nhIN smiJAw ik ieh pirvrqn isK pMQ leI ikqnw nukswndy isD hovygw ? myrI

    mwnqw hY ik AigAwnIAW dI pihcwn krvwauNidAW SRI gurU nwnk dyv jI kihMdy hn, ieknw nwd n byd ngIA rsu rs ks n jwxMiq ] ieknw suiD n buiD n Akil sr AKr kw Byau n lhMiq ] nwnk sy nrAsil Kr ij ibnu gux grbu krMiq ]1 jo ivAkqI nwd, gIq Awid dIAW bwrIkIAW nUM smJdw hovy aus nUMAigAwnI ikvyN ikhw jw skdw hY ? AigAwnI qW sMgIq-ivroDI Axjwx lok hn[ ijQoN qk iksy eIrKwlUihMdU duAwrw kIqI imlwvt dw mudw hY, qW ies rwgmwlw ivc ikhVw ihMdUvwd hY ? rwg ivcwrw nw ihMdU hY,nw isK, nw muslmwn[ BwvyN ieslwm dI SrIAq ies dI mnwhI krdI hY, iPr vI Bwrq ivc ies nUMihMdUAW qoN izAwdw muslmwnW ny gwieAw-vjwieAw hY[ jo lok sq surW dI idvXqw nUM kOmW Aqy mzHbW ivcvMfdy hn, auh nw ivvykI huMdy hn, nw Dwrimk[ jy rwg ihMdU jW muslmwn huMdy hn, qW koeI iek rwg vIdso, jo SRI gurU jI qoN pihlW mOjUd nw hovy[ iPr qW SRI gurU gRMQ swihb dwpihlw rwg SRI rwg hIiSvmq dw pihlw rwg hY[ SRI dw ArQ vI lCmI hY[ gauVI gOrI pwrbqI hY[ BYrau iSv dw iek nwm

    hY[ ienHW swry ihMdUAW dw kI krWgy ? Asl ivc rwgmwlw isK pMQ leI iksy vI qrHW nukswndy nhIN hoxlgI, sgoN isKW nUM sMgIq pRymI bxw ky aunHW nUM Amuk ivvyk Aqy AiDAwqmk pivqRqw pRdwn krygI[ auN\ vIjy rwgmwlw Awlm duAwrw rcI geI sI, qW auh ivcwrw qW muslmwn sI, aus dI rwgmwlw ivc bRwhmxvwdikQoN Aw igAw ? bRwhmxvwd dwqW mwDvnl kwmkMdlw dy pRsMg nwl vI koeI sMbMD nhIN[ ieh qW kyvliek pRym-pRsMg hY, nw ieh ihMdU vyd hY, nw simRqI Aqy nw hI purwx[ Aijhy doS Awroipq krdy smyN kdyAwqm-icMqn vI krnw cwhIdw hY ik ikqy guruiblws dy krqw BweI koier isMG, BweI kysr isMG iCbrAwidinSTwvwn isKW nUM imlwvtKor ihMdU kihx nwl swfI AwpxI Awqmw qW mlInqw ivc nhIN fubjwvygI[

    1 swrMg (vwr), mhlw1, pMnw1246

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    3/35

    3

    2. s. mdn isMG smyq rwgmlw dy AwlockW Aqy kuJ gurubwxI sMgIq dy nwm qy dukwndwrI clwaux vwilAW dwmq hY ik BwrqI sMgIq ivc pRcilq rwg-rwignI pRbMD nwl gurubwxI sMgIq dw koeI sMbMD nhIN, ikauNikSRI gurU gRMQ swihb dI bwxI nwl sMbMiDq iksy vI rwg nUM rwignI nwm nhIN idqw igAw, swry rwg hI cVHweyhn[ aunHW dI mwnqw hY ik rwgmwlw ivc vrixq rwg-pirvwr ihMdUvwdI hY Aqy isK sMgIq rwg-rwignImukq iBMn sMgIq hY[ ieh XukqI guruvwk

    quMmw idsmu sohxw vWg AigAwn ivc hI XQwrQ lgdI hY[ auN\

    ies dI siQqI quMmy vWg hI AFu n lhMdVo mulu vwlI inkMmI hY[ ieh igAwnmeI Agm-vwk aus smyN khyjw rhy hn, jdoN rwg-rwignI pRbMD BwrqI (ivroDI pK dy ihMduvwdI) sMgIq ivcoN Alop ho cuikAw hY, prAj vI BwrqI sMgIq vWg hI gur ubwxI sMgIq dw AwSRX ds QwtW vwlw pRbMD hI hY, ijs dw AwDwr iksyisK kIrqnkwr duAwrw pRsqwivq sMgIiqk ivDwn nhIN, sgoN BwqKMfy dw sMgIq-SwsqR hI hY[ jy gurubwxIkIrqn dw BwrqI sMgIq nwl ihMduvwdI hox kwrn koeI sMbMD nhIN, qW isK sMgIq dw SRuqI-pRbMD, surW dwnwm, surW dw sQwn, rwgW dy nwm, rwgW dI cwl, rwg-jwiq, rwg dw gwien smW, vwdI-sMvwdI, vrijqsur, Qwt-pRbMD, qwl-nwm, qwl-bol, qwl-mwqRw dw smucw isstm iBMn ikauN nhIN ? swnUM pqw hY ik iehswrw pRbMD iksy ivAkqI jW kOm nwl sMbMiDq nhIN, blik swry auqr BwrqI sMgIq dw sWJw hY[ kOmW dwauh bRwhmxvwdI Aqy AOrMZzybI ivBwjn, ijs dy gurU jI ktu Awlock sn, vI sMgIq nUM Swied aus qrHW

    ivBwijq nhIN sI kr sikAw, ijvyN ieh mlozorI buDIvwdI bx bYTy eykMkwr dy aupwskkrnw cwhuMdy hn[jy BwrqI hox kwrn rwgmwlw dy rwg ihMduvwdI isstm dw AMg hn, qW ies smisAw dw swhmxw vI krnwpvygw ik SRI dw ArQ lCmI hY[ mdn isMG dw ieh kQn ik hr rwg iek suqMqr rwg hY, nw koeIpuqr-rwg hY, nw hI pqnI(sub-ragas and sub-sub ragas)AigAwn-AwDwirq hY, ikauNik Aj vI dspRmuK rwg Qwt dy rUp ivc jnk AQvw ipqw hn[ aunHW qoN auqpMn rwg-puqR rwg hI hn[ Ajy vI SuDqw dyAwDwr qyrwg SuD, CwieAw-lg Aqy sMkIrx mMny jWdy hn, ieksmwn nhIN[

    purwqn sMgIq ivc Cy pRmuK rwg sn, jo Aj ds hn[ jo rwg iksy hor rwg dy pRBwv ivc gweyjWdy sn jW ijnHW rwgW ivcoN iksy pRmuK rwg dI Jlk idRStmwn huMdI sI, aus nUM puqR mMn ilAw igAw AqyijnHW rwgW ivc iSMgwr Aqy komlqw sI, aunHW nUM ivAwiKAw kridAW rwg-pqnI jW rwignI nwm dy idqwigAw[ ieQy ieh spSt krnw zrUrI hY ik iSMgwr Aqy komlqw aunHW rwgW ivc hI huMdI hY, ijnHW ivc keI

    rwgW dw imSRx hovy jW ijnHW dy gwien smyN inXmW ivc iFl leI jw sky[ ies nUM ieM\ vI smiJAw jwskdw hY ik ijnHW rwgW ivc TumrI dy pRkwrW jYsw hlkw-Pulkw QoVw cMcl gwien-vwdn huMdw sI, aunHW nUMrwg-pqnI mMinAw jWdw sI[ pRmuK rwg, puqR-rwg Aqy rwignI, ieh iqMny Aj vI vKry FMg nwl sMgIq dwAiBMn AMg hn[ Aj SuD rwg ipqw-rwg hY, CwieAwlg puqR-rwg hn Aqy hlkI pRikrqI dy sMkIrx rwgiesqRI-rwg hI hn[ rwg-rwignI pDqI dy pqn dw mUl kwrn vK-vK rwgmwlwvW sn[ ienHW dI hoNd nyiek BRwimk vwqwvrx bxw idqw sI, ijs kwrn iek nvW Aqy srl sMgIq-pRbMD hoNd ivc Awauxw kudrqIsI[ rwgmwlw dy kuJ ivroDIAW Aqy cwlwk lokW ny isK pMQ ivc ieh vfI BRWqI pRswr idqI hY ik gurubwxIsMgIq ivc rwg-rwignI isstm leI koeI sQwn nhIN sI, ikauNik SRI gurU gRMQ swihb ivc iksy vI rwg nUMrwignI nhIN iliKAw igAw[ ieh kQn igAwn-AwDwirq iblkul nhIN, ikauNju swry BwrqI sMgIiqk gRMQWivc swry rwg rwignIAW nUM rwg kihx-ilKx dI hI Atut prMprw sI, jdoN iksy rwg dI ivAwiKAw kIqIjWdI sI, qdoN hI aus nUM rwg, rwignI Awid vjoN drswieAw jWdw sI, auN\ sB nUM rwg hI sidAw jWdw sI[AsIN ieQy auqr BwrqI sMgIq dy mhw-pMifq ivSxU nwrwiex BwqKMfy jI duAwrw ricq sMgIq gRMQSRIml@lk@SXsMgIqm@ dIAW kuJ audwhrxW pwTkW dy snmuK pRsquq krnw cwhuMdy hW- ies gRMQ dy pMnw326auqy isrlyK hY(5)DnwSRI rwg : Agy ivAwiKAw hY ies rwg myN pRwX: inSwd ko gRh svr qQw pMcm konXws svr mwnw jwqw hY[....sMgIq pwirjwq myN DnwSRI ko SuDmyl sy auqpMn irSB-DYvq vrijq AwrohIrwignI vrixq ikXw gXw hY[ iesy pusqk dy pMnw 312auqy swjigrI rwg dw isrlyK hY, ies dIivAwiKAw kridAW iliKAw hY lokipRX rwignI swjigrI ko sMgIqgXoN ny gMDwrvwdI Xukq sMpUrxsv@rIXAwDuink s@vrUp mwnw hY[ pusqk dy pMnw314 qy lilqw rwg ilK ky Agy disAw hY lilq nwmkrwigxI mwrvwmyljn@X mwnI geI hY[ gurU-kwl ivc SRI gurU gRMQ swihb dI sMpwdnw qoN pihly hoey

    mhwpuru^ SRI Bgq sUrdws jI dIAW sUrswgr ivcsMgRihq rcnwvW auqy vI SRI gurU gRMQ swihb vWg hIDnwSRI, gUjrI, rwmklI, gauVI, soriT, kydwrI, AwswvrI Awid rwignIAW nUM rwg hI iliKAw igAw hY[

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    4/35

    4

    ikauNik sB rwgW nUM rwg ilKx dI prMprw sI ies leI gRMQW ivc rwgmwlw nwm dIAW ikRqIAW auplbDhn, koeIrwg-rwignI mwlw nhIN imldI[SRI gurU gRMQ swihb dI rwgmwlw vI rwgW dI mwlw hY, nw ikrwg-rwignI mwlw hY[ rwgmwlw dy ivroDIAW dw ieh pRcwr ik SRI gurU gRMQ swihb Aqy isK prMprw nyrwg-rwignI pDqI nUM ApRvwx kIqw hY, qQW auqy AwDwirq nhIN[ gurubwxI dy pRQm ivAwiKAwkwr BweIgurdws jI ny rwg-rwignI dy pRclx bwry ikhw hY-

    23

    jy swfy ienHW Awlock ivdvwnW ny SRI gurU gRMQ jI dI bwxI dy inSTwvwn isK vWg drSn kIqy

    huMdy, qW ieh smJx ivc koeI pRySwnI nw huMdI ik sMgIq dI prMprw Anuswr SRI gurU gRMQ swihb dI bwxIivc rwgW dw ibAwn krn ligAW rwg Aqy rwignI dw spSt aulyK kIqw igAw hY, XQw-rwg vrxn

    4

    5

    6

    ..... 7

    rwignI vrxn......

    8

    9

    10

    11

    2 BweI gurdws vwr1, pauVI373 BweI gurdws vwr7, pauVI64 isrI rwg (vwr), mhlw4, s&w835 iblwvlu (vwr), mhlw4, s&w8496mwrU (vwr), mhlw3, s&w10877 vfhMsu (vwr), mhlw4, s&w5858 gUjrI (vwr), mhlw3, s&w5169 soriT (vwr), mhlw4, s&w64210 slok (vDIk), mhlw3, s&w141911 sUhI (vwr), mhlw3, s&w785

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    5/35

    5

    auprokq hvwilAW qoN ieh bhuq spSt hY ik rwgmwlw dw rwg-rwignI pRbMD gurubwxI kIrqn dyAsUlW ivruD nhIN sI[ rwg-rwignI pRbMD dw pqn pUry Bwrq ivc hoieAw hY Aqy gurubwxI kIrqn ikauNikauqr BwrqI sMgIq dI iviSiST SYlI hY, ies leI auprokq bdlwA gurubwxI kIrqn ivc vI ausy qrHW dyhoey hn, ijho ijhy auqr BwrqI sMgIq ivc Awey hn Aqy Aj vI gurubwxI kIrqn aunHW ivAwpk inXmWADIn hI sUqR-bD hY, ijhVy inXmW ivc ihMdusqwnI sMgIq ArQwq auqr BwrqI sMgIq[ Aj dIAW bdlcukIAW pRsiQqIAW ivc ieh kihxw ik isK sMgIq muFkdIm qoN rwg-rwignI isstm dy pRiqkUl sI, iekhaumY-jinqAigAwnmeI Aqy AbOiDk Dwrnw hY[

    3. s. mdn isMG duAwrw auiliKq hY, Guru Arjan Dev worked out his own system, for instanceGauri Rag has more than two dozen varieties and at other places two Ragas have been

    combined. (ArQwq gurU Arjn dyv ny Awpxw (rwg) pRbMD eIzwd kIqw sI[ audwhrx vjoN gauVI rwg dylgpg do drzn pRkwr {SRI gurU gRMQ swihb ivc} hnAqy hor QWvW qy do rwg imiSRq kIqy gey hn)[ s.mdn isMG dw ieh kQn aunHW dy gurubwxI Aqy sMgIq sMbMDI AigAwn nUM jg-zwihr krn vwsqy kw&I hY[po. qwrw isMG Anuswr SRI gurU gRMQ swihb ivc gauVI, gauVI guAwryrI, gauVI dKxI, gauVI cyqI, gauVIbYrwgix, gauVI pUrbI, gauVI dIpkI, gauVI pUrbI dIpkI, gauVI mwJ, gauVI mwlvw, gauVI soriT,

    gauVI mwlw Awid gauVI dy kul12

    pRkwr hn[ myry ivcwr AnuswrgauVI soriT klipq rwg hY, ikauNikAsl isrlyK hY gauVI BI soriT BI Bwv ieh Sbd gauVI ivc vI gwieAw jw skdw hY Aqy soriTivc vI gwieAw jw skdw hY[ jy ies nUM rwg mMn vI leIey, qW vI mdn isMG jI gauVI dy hor12 pRkwrikQoN ilAwauxgy ? AijhI Asiq ibAwnbwzI vyK ky ieho mMnxw pvygw ik Aijhy igAwnhIx lyKkW dwsuidRVH ivSvws hY ik aunHW nUM JUT ilKx/bolx qoN kOx rok skdw hY ? kI mdn isMG ds skdy hn ik ienHWrwgW ivcoN ikhVw BwrqI sMgIq ivc nhIN sI ? kI rwg imiSRq krn dI prMprw BwrqI sMgIq ivc nhINsI, kyvl gurU gRMQ swihb ivc hY ? vwsqv ivc AijhIAW itpxIAW ieho isD krdIAW hn ik ienHWilKwrIAW ny kdy gurU gRMQ swihb dy drSn hI nhIN kIqy, nw koeI sMgIq dw gRMQ ienHW dy sMprk ivcAwieAw hY, nw hI aumdw sMgIq suxn dw ienHW ivc koeI vlvlw hY[ kyvlmMqRI hoie ATUihAw nwgI lgYjwie dy guruvwk ivc vrixq dwieqv pUrw krI jw rhy hn[ Aijhy lyKkW dw Asl mMqv ieh hY ik auh

    SRI gurU gRMQ swihb dIAW ASuDIAW igxw ky hI vfy ivdvwn sQwipq ho skdy hn[4. s. mdn isMG Aqy rwgmwlw dy hor ivroDIAW Anuswr rwgmwlw auqy dUjIAW bwxIAW vWg koeI Aijhw

    isrlyK nhIN, ijs qoN isD hovy ik ieh ikhVy gur U jI dI rcnw hY ? hwlwik ieh isrlyK qWjpu bwxIqy vI AMikq nhIN, iPr vI ieh iDAwn ivc rKxw pvygw ik ieh aus rwg-pRbMD dI sUcnw hY, ijs dIpRvwngI isK mq ivc sI[ ies dI ivlKxqw sMbMDI spSt kr idqw jwvy, ik gurU gRMQ swihb dw rwg-pirvwr sMgIq dy iSvmq, kwilnwQ mq, hnumMq mq, Brq mq, rwgwrxv mq Awid pRcilq mqW qoN iBMnhY[12 isK pMQ dy rwg-mq nwl sMbMiDq iehrcnw AlOikk nhIN, lOikk hY[ mhlw SbdgurubwxI dydYvI-AvqRx nwl sMbMiDq hY[ ies leI AlOikk gurubwxI vwsqy rUVH Sbd dI vrqoN lOikk rwgmwlw vwsqysMBv nhIN sI[ dUjw kwrn ieh sI ik ieh isstm iksy iek guru-ivAkqI dy gwien nwl sMbMiDq nhINsI, blik gurU pwqSwhW Aqy isK kIrqnkwrW dy swmUihk XqnW kwrn hoNd ivc AwieAw sI, ies leI

    ies auqy ivAkqIvwdI isrlyK sMBv nhIN sI[5. rwgmwlw dw ivroD krn vwly kihMdy hn ik ies ivc ikqy nwnk pd dI sUcnw nhIN AweI, jo gurubwxI dy

    hor SbdW ivc muhr-Cwp vjoN AweIN hY[ vwsqv ivc gurbwxI ivc AwieAw nwnk pd iksy iek gurU-pwqSwh dI muhr-Cwp nhIN, blik swry gurU-pwqSwhW dw Aijhw sWJw pd hY, jo iekw bwxI ieku guruieko sbdu vIcwir dy kyNdrI ivcwr nUM pRvwihq krn vwsqy[ ies pd dw sMbMD bwxI dy dYvI-AvqRx nwlhY Aqy Awm isK ies pd nUM gurU-joiq dw lKwiek hI mMndw hY[ AsIN ies bihs ivc nhIN pYxw cwhuMdy ikSRI gurU gRMQ swihb ivc bwbw &rId jI dI bwxI ivc auiliKq SRI gurU nwnk dyv jI duAwrw aucirq slokinvxu su AKru Kvxu guxu ijhbw mxIAw mMqu ] ey qRY BYxy vys kir qW vis AwvI kMqu ijhIAW keIaudwhrxW sMimilq hn, ijQy nw Awid ivc mhlw dw sMkyq ivdmwn hY Aqy nw hI AMq ivc nwnk pd

    12 vyKo AMiqkw1

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    6/35

    6

    dI vrqoN hoeI hY[ mYN pihlW hI ieh spSt kIqw hY ik rwgmwlw dw AvqRx dYvI nhIN, jdoN ik nwnkpd dw sMbMD gurubwxI dy dYvI AvqRx nwl hY[ rwgmwlw dy rwg iksy iek gurU-puru^ dy sUqRbD kIqy hoey vInhIN[ ieh iek Aijhw lOikk pRbMD h Y, jo sU^m pRivrqI vwly AnykW sr-icMqkW dy inrMqr icMqn ivcoNivkisq hoieAw hY[ rwgmwlw ivcly hI nhIN, gurU gRMQ swihb dy swry rwg vI iksy gurU-puru^ dI rcnwnhIN hn[ aunHW ny lok ivc pRcilq rwgW dI vrqoN idqI[ AwpxI sMgIiqk pRiqBw nwl sMgIq ies sU^mlOikk klw nUM hor SoBnIk krn ivc Awpxw AduqI Xogdwn pwieAw[ gurU-drbwr dy kIrqnkwrW ny vIies sU^m klw dI ^UbsUrqI ivc vwDw krn leI Gor pirSRm kIqy[ ienHW swmUihk XqnW ivcoN vI koeInvW sMgIq nhIN jnimAw, ik gurU jI ies dy inrmwqw hox dI sUcnw idMdy, sgoN iek iviSST SYlI dwivkws hoieAw[ ieh ivkws vI iksy iek ivAkqI dy pRXqnW dw Pl nhIN sI, blik ieh isK pMQ dysMsQwpkW Aqy AnuAweIAW dI swmUihk sMgIq-cyqnw ivcoN ivkisq hoieAw sI, ijs dw AwrMB SRI gurUnwnk dyv jI dy gwien Aqy BweI mrdwnw jI dy vwdn qoN hoieAw sI[ jy ieh SYlI iksy ieko gurU-puru^ dyXqnW ivcoN vI jnmdI, qW vI ies auqy rcnwkwr dI sUcnw aus gurU jI dy nwm nwl AMikq hoxI sI, nw ikies ny mhlw jW nwnk pd nwl BNUiSq hoxw sI[ ies lOikk sMgIq-pRbMD nUM jy nwnk pd dy ky dYvIkr idqw jWdw, qW iPr hor swrIAW rwgmwlwvW vI dYvI mMnxIAW pYxIAW sn[ pr ies dw lOikk hoxw ies

    nUM ZYrzrUrI nhIN isD krdw, ikauNik keI bwxIAW dy nwm Aqy gurubwxI ivc AweIAW AnykW sUcnwvWlOikk hox dy bwvjUd SRI gRMQ jI dy pwT nwl AiBMn hn[ ausy qrHW rwgmwlw vI judw nhIN kIqI jw skdI[6. rwgmwlw dw ivroD krn vwly Awpxy mq dI puStI vwsqy iek XukqI ieh pRsquq krdy hn ik rwgmwlw dy

    vK-vK pdW ipCy lgy AMk SRI gurU gRMQ swihb dy AMk-pRbMD qoN iBMn hn[ SRI gur U gRMQ swihb dy pwT qoNpiricq jn ieh jwxdy hn ik rwgmwlw dy Cy Bwg huMidAW vI ies dy hr Bwg ipCy AMk1 AwieAw hY,pr1, 2, 3, 4, 5, 6 AMk nhIN lgwey gey, jo kuJ ApvwdW nUM Cf ky AwmqOr qy SRI gurU gRMQ swihb ivcinrMqrqw ivc lgy imldy hn[ ies sMbMDI myrI XukqI hY ik jy ieh rwgmwlw iksy Acyq isK ny Awlm dIrwgmwlw ivcoN lY ky AswvDwnI pUrvk gurU gRMQ swihb ivc ilKI huMdI, qW Swied mwDvnl kwmkMdlwvwly pd-AMk hI ies ivc AMikq ho jWdy[ jy koeI ivAkqI jwAlswzI krdw, qW AijhI aukweI pRqI pUrIqrHW swvDwn rih ky rwgmwlw dy AMkW nUM gurU gRMQ swihb dy AnuswrI bxw idMdw, pr Aijhw nhIN hoieAw,

    ijs qoN ieh pRqK huMdw hY ik nw ieh kwrj iksy ivAkqI ny AigAwnvS kIqw hY Aqy nw hI koeIjwAlswzI hoeI hY[ Asl ivc jwAlswzI kihxw mUloN hI gunwh Aqy pwp hY, ikauNik rwgmwlw ivc kuJvI Aijhw nhIN, jo isK pMQ dw nukswn kr sky[ ieh smJx dI zrUrq hY ik rwgmwlw SRI gurU gRMQswihb dIAW hor bwxIAW qoN iBMn pRkwr dI bwxI hY, jy ies dw AMk-pRbMD vKrw hY, qW ies ivc hYrwnkrn vwlI ikhVI gl hY ?vwsqv ivc rwgmwlw dy Cy pRmuK rwg iek dUjy qoN srv-BWiq suqMqr hn[jy AMk inrMqrqw ivc lwey jWdy, qW rwgW dy vfy-Coty hox Aqy iek dUjy dy ADIn hox dw BRm auqpMn huMdwsI[ Cy rwgW nUM iek dUjy qoN suqMqr rKx vwsqy Aqy pihlw, dUjw, qIjw Awid sQwn Anuswr rwgW dy vfy-Coty hox dy pRBwv qoN mukq rKx vwsqy iek rwg-pirvwr nwl AMk 1 lgw idqw hY, ikauNik auh iekiekweI Awpxy-Awp ivc pirpUrx sI, dUjI iekweI dw AMg nhIN sI[ inrMqr AMk hmySw iksy ieko vsqudy vK-vK AMgW vwsqy hI lwieAw jw skdw hY[ ieQy vrixq rwg-pirvwr iek AijhI AKMf Aqyiekrs iekweI hY, ijs dy ivBwjn dw icMqn AbOiDk ivkwr hI ikhw jw skdw [

    7. s. mdn isMG dw kihxw hY ik ies rwgmwlw dI ivAwkrx gurU gRMQ swihb nwl nhIN imldI[ aunHWAnuswr rwg Aqy eyk nwl AONkuV nhIN lwieAw igAw[ pr Swied aunHW SRI gurU gRMQ swihb dw pwTkridAW ieh nhIN vyiKAw- rwg gauVI bYrwgix kbIr jI rwg rqn prIAw prvwr Aqy nwnku eykkhYArdwis eyk n BrIAw gux kir Dovw[ s. mdn isMG ny ibnw iksy pRmwx ieh XukqI vI idqI hY ikrwgmwlw ivc ishwrI Aqy mukqw dI pwlxw nhI kIqI geI[ rwgmwlw dI Swbidk smIiKAw smyN AsINvyKWgy ik ikvyN iesy rwgmwlw dI ivAwkrx gurU gRMQ jI nwl imldI hY, jdoN ik Awlm-ikRq rwgmwlwvWivc ies dw Aijhw aulMGx hY, ijs ivc mgrly kwl dIAW pRivrqIAW sMimilq hn[

    8. swry pwTk jn ividq hn ik SRI gurU gRMQ swihb dy AMqly Bwg ivc SRI gurU qyZ bhwdr jI dy slokWauprMq muMdwvxI mhlw 5 dy isrlyK nwl Qwl ivic iqMin vsqU peIE squ sMqoKu vIcwro Sbd AwauNdwhY[ ivroDI pK dI pirpk Dwrnw hY ik muMdwvxI Sbd smwipqI-sUck hY[ ies leI smwipqI mgroN

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    7/35

    7

    rwgmwlw ikvyN ho skdI hY ? rwgmwlw nUM gurU-ikRq mMnx vwlw ihmwieqI pK ies dy auqr ivc do dlIlWpwTkW dy snmuK rKdw hY[ aus dw kihxw hY ik muMdwvxI dy ieh ArQ ies leI XukqI-sMgq nhIN hn,ikauNik SRI gurU Amrdws jI dw aucwrx kIqwmudwvxI dw iek Sbd mhly 4 dI soriT rwg ivc aucwrxkIqI vwr dy pMnw645 auqy vI auplbD huMdw hY[13ies pK dI XukqI hY ik jy muMdwvxI smwipqI-sUckpd hY, qW pwT dw ieQy hI AMq ikvyN nhIN ho igAw, jW ieh vI slok SRI gurU gRMQ swihb dy AMq ivc ikauNnhIN Aw igAw ? ihmwieqI vrg dI dUjI dlIl ieh hY ik jy muMdwvxI pd smwipqI vwsqy sI, qW iesqoN bwAdslok mhlw 5 ] qyrwkIqw jwqo nwhI mYno jogu kIqoeI vwlw Sbd ikvyN iliKAw igAw hY ? myrwivcwr hY ik muMdwvxI nUM smwipqI-sUck mMn lYx nwl vI koeI smisAw auqpMn nhIN huMdI, ikauNju ieQysmwipqI aus AviqRq bwxI dI hoeI hY, jo AlOikk Aqy dYvI hY[ rwg-pRbMD dYvI nhIN, AviqRq vI nhIN(ies dw Bwv ieh iblkul nhIN ik ies pRbMD dI koeI zrUrq vI nhIN, ikauNik bhuqI bwxI rwgbD hY)[ieh guxI lokW duAwrw ivvsiQq kIqw lOikk isstm hY[ ies leI muMdwvxI mgroN rwgmwlw ilKy jwx nwlmuMdwvxI dw aulMGx nhIN hoieAw[

    9. rwgmwlw dw ivroD krn vwly kihMdy hn ik ieh kyvl aunHW rwg-rwignIAW dw ivvrx hY, jo kwmkMdlw nykwmwvqI dy rwjy kwmsyn dy rwj-drbwr ivc gwien kIqy sn[ pr sfw mq hY ik ieqny rwg-rwignIAW

    iksy iek drbwr ivc nhIN gwey jw skdy[ jy ieh rwgmwlw kyvl iek rwg-drbwr ivc kIqy gey gwiendw hI ivvrx hY, qW hor auplbD rwgmwlwvW ikhVy-ikhVy drbwrW ivc gweIAW geIAW sn ?rwgmwlwvW qW bhuq auplbD hn[ mIAW qwnsyn dy nwm qy vI rwgmwlw imldI hY[ ieQy ieh vI jwxnwigAwn-vrDk hY ik Awi^r qwnsyn nUM vKrI rwgmwlw isrijq krn dI kI zrUrq peI ? ies dw mUlkwrn ieh sI ik qwnsyn ny AnykW rwgW nUM nvW srUp idqw sI[ Aj vI mIAW mlHwr, mIAW kI tofI, mIAWkw swrMg Aqy drbwrI kwnHVw jYsy AnykW rwg hn, jo aus Aiq pRiqBwvwn gwiek dI isrjnwqmkqw nwljuVy hoey hn[ ienHW nv-inrimq rwgW sMbMDI ieh spSt krnw zrUrI sI ik ienHW nUM ikhVy-ikhVy rwg-pirvwr nwl sMbMiDq krnw hY ? so qwnsyn duAwrw rwgmwlw dy ilKy jwx dw pRXojn aus dy rwg-drbwrWivc kIqy gwien dw ivvrx dyxw nhIN, sgoN rwg-rwignIAW dy srUp ivc jo pirvrqn aus ny kIqy sn,aus qoN sMgIqkwrW nUM piricq krvwaux dI cyStw sI[ bhuq spSt hY ik rwgmwlvW iksy iek rwg-

    drbwr ivc gwey rwgW dw ivvrx nhIN, blik aus smyN pRcilq rwg-GrwixAW dIAW pircwiek sn[rwgmwlw ivc AweyAst puqR dIpk ky jwnw dw ArQ ieh nhIN ik kwmkMdlw ny dIpk dy AT puqR gweysn, blik shI ArQ hY ik guxI-jnW ivc ieh AT rwg dIpk dy puqR jwxy gey hn[

    10.s. mdn isMG Aqy rwgmwlw dy hor Awlock ieh kihMdy hn ik rwgmwlw nUM SRI gurU gRMQ swihb ivc iekswizS ADIn cVHwieAw igAw hY[ pr aunHW ieh nhIN spSt kIqw ik ies swizS dy kI duSpirxwm hn ?pMQ nUM ies nwl kI nukswn hoieAw hY Aqy BivK ivc rwgmwlw pMQ dw ikvyN nukswn krygI, jdoN ik rwg-rwignI pDqI Anuswr qW hux pMQ-doKI vI gwien nhIN krdy ? ienHW ivdvwnW dIAW AijhIAW hujqW dwkI audyS ieh swfI smJ qoN bwhr hY[ kIrwgmwlw pVH ky isK mwDvnl jWkwmkMdlw bx jwxgy ? kIrwg jW rwg-pRbMD isK pMQ leI Gwqk hY jW rwgW dw inXmpUrvk gwien isK pMQ leI hwnIkwrk hY ?ies gl dI kI gwrMtI hY ik ieh Awlock vrg klH nUM gurubwxI nwl AMikq rwgW nUM hI pMQ-doKIAW dIswizS nhIN khygw ? isK pMQ qoN rwgdwrI Kohx leI koeI Xqn kIqw jwvy, qW iksy ivroDI vloN kIqIswizS dI Awht mihsUs kIqI jw skdI hY, pr isK pMQ nUM sMgIq pRqI auqswihq krn vwlI rcnw pMQdw nukswn ikvyN kr skdI hY ? rwgmwlw ivc nw isK-isDWq dw inKyD hY, nw isK ieiqhws dw aulMGxhY Aqy nw hI ies ivc iksy hor pMQ dI auqmqw dw rwg AwlwipAw igAw hY, qW isK pMQ nUM socxw iehpvygw ik isKW ivc swizS dw BYA auqpMn krn ipCy kI Srwrq ho skdI hY ? AsIN ieh vI vyiKAw hY ikieh rwgmwlw hor rwgmwlwvW qoN kuJ nw kuJ iBMn hY[ BwvyN rwgmwlw dy AwlockW ny gurU gRMQ swihb dyrwg-pirvwr nUMhnumMq mq dI rwgmwlw dy nzdIkdisAw hY, iPr vI AsIN vyKdy hW ik ies dw Awpxw

    13 sloku m 3 ] QwlY ivic qY vsqU peIE hir Bojnu AMimRqu swru ] ijqu KwDY mnu iqRpqIAY pweIAY moK duAwru ]iehu Bojnu AlBu hY sMqhu lBY gur vIcwir ] eyh mudwvxI ikau ivchu kFIAY sdw rKIAY auir Dwir ]eyh mudwvxI siqgurU pweI gurisKw lDI Bwil ] nwnk ijsu buJwey su buJsI hir pwieAw gurmuiK Gwil ] 1 ]

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    8/35

    8

    vKrw Asiqq hY[ audwhrxwrQ- hnumMq ivc myG dIAW rwignIAW dyskwrI, mlwrI, gurjrI, tMkI AqyBUpwlI drsweIAW hn, jdoN ik gurU gRMQ swihb ivc myG dIAW pqnIAW soriT, goNfmlwrI, Awsw, gun AqysUhO/sUhI hn[ ieh socx vwlI gl hY ik kI isKW dw inAwrw sMgIq-SwsqR isrijq krnw iek pMQ-ivroDI swizS hY, jW aunHW nUM sMgIq qoN vMicq krn vwly pRXqn pMQ leI Gwqk hn ?

    11.rwgmwlw dy ivroDI Awpxy ivcwr dI auicqqw vwsqy ieh XukqI vI idMdy hn ik rwgmlw ivc SRI gurU gRMQswihb dy swry rwgW dw nwm nhIN AwieAw, nw hI ies ivc vrixq swry rwg gurU gRMQ swihb ivc Aweyhn[ ieh vI AigAwn-jMinq Dwrnw hY[ sMgIq dy gRMQW ivc swry rwgW dw vrxn AsMBv hY[ kuJ pRDwnrwgW dI crcw hI imldI hY[ ijqnIAW vI rwgmwlwvW hn, aunHW ivc Awm qOr qy 6pRmuK rwgW dw, 30-35rwignIAW dw Aqy 48 puqRW dw nwm hI AwieAw hY, kuJ ku rwgmwlwvW hn, ijnHW ivc kuJ nUMhW dw vrxnvI kIqw igAw hY, jdoN ik rwgW dI igxqI sYNkiVAW ivc hY[ kI ienHW rwgmwlwvW ivc aus smyN pRcilqswry rwg vrixq hoey hn jW ienHW nUM sUqRbD krn vwly sMgIqwcwrIAw hor rwgW qoN piricq nhIN sn ?Aj vI ds QwtW dy Agy aunHW dy swry rwgW dw vyrvw iksy gRMQ ivc auplbD nhIN hY[ ies leI ieh zrUrInhIN sI ik rwgmwlw dy swry rwgW ivc gurubwxI aucwrx kIqI jWdI jW gurubwxI leI vrqy swry rwgrwgmwlw ivc vrixq huMdy[

    12.rwgmwlw dw ivroD krn vwly lyKkW dw kihxw hY ik rwgmwlw ivc vriqAw puin Sbd SRI gurU gRMQswihb ivc ikqy nhIN AwieAw[ aunHW dI Dwrnw hY ik gurU gRMQ swihb ivcpuindy sQwn qyhmySw PuinSbd dI hI vrqoN hoeI hY[ qQW dy snmuK ivroDI pK dI ieh dlIl vI AwDwrhIx Aqy AigAwn-AwiSRqhI isD huMdI hY[ puin Sbd leI sMsikRq ivc pun: Sbd hY, ijs dw gurmuKI rUp punh hY[ ieh SbdAwpxy SuD sMsikRq rUp ivc SRI gurU gRMQ swihb ivc keI vwr AwieAw hY, XQw-

    14

    n 15

    16

    1718

    19

    20

    21

    mwrU rwg ivc SRI gurU nwnk dyv jI ny puin Sbd dI vrqoN kridAw ikhw hY-I ]22

    sMsikRq BwSw dypun:dw hI iek dUjw rUp punrip hY, jo SRI gurU gRMQ swihb ivc keI vwr AwieAw hY,XQw-

    23

    24

    14gauVI mhlw5,pMnw248

    15dyvgMDwrI mhlw5,pMnw53416

    DnwsrI mhlw5, pMnw67617tofI mhlw5, pMnw71718 sUhI mhlw5, pMnw74519rwmklI mhlw5, pMnw90220nt mhlw5, pMnw98021swrgmhlw5, pMnw122722mwrU mhlw1, pMnw99223gauVI kbIr, pMnw335

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    9/35

    9

    spSt hY ik ies AwDwr qy rwgmwlw dw ivroD krnw auicq nhIN mMinAw jw skdw[13.rwgmwlw dy AwlockW dw ieh vI kihxw hY ik SRI gurU gRMQ swihb ivc rwgW nUM aus qrHW ivvsiQq nhIN

    kIqw igAw, ijvyN ik rwgmwlw ivc drSwieAw igAw hY, ikauNik SRI gurU gR MQ swihb dI rwgmeI bwxI dwAwrMB isrI rwgqoN huMdw hY, jdoN ik rwgmwlw ivc pihlw sQwn BYrau nUM pRwpq hY[ vwsqv ivc SRI gurUgRMQ swihb ivc rwgW dw kRm iksy SwsqRI inXm muqwibk ivvsiQq nhIN kIqw igAw[ nw ieh kRm rwgWdI pRikRqI Anuswr hY, nw jwiq Anuswr hY, nw hI smyN Anuswr hY, nw bwxI dy Awkwr Anuswr hY[ smkwlInsMqW dI vwxI, jo rwgbD hY, aus ivc vI iksy Aijhy AsUl nUM iDAwn ivc nhIN riKAw igAw[ ijQysUrswgr ijhy gRMQW ivclI vwxI iek-iek rwg ivc inXmpUrvk nhIN sMjoeI geI Aqy rwg iKMfy-puMfyimldy hn, auQy SRI gurU gRMQ swihb dy rwg ivvsiQq rUp ivc imldy hn ArQwq iek rwg dy swry Sbdiek sQwn qyiekTy rKy gey hn[ pr rwgW dw kRm iksy ivSyS sMgIq ivDwn ivc biJAw hoieAw nhIN hY,jdoN ik rwgmwlw dw srv-BWiq ivvsiQq hoxw lwzmI hY[ rwgmwlw ivc rwgW, rwignIAW Aqy rwg-puqRWdw inSicq kRm ivc Awauxw lwzmI sI Aqy gurU gRMQ swihb ivc iksy AijhI pwbMdI dw pwlx krnwzrUrI nhIN sI, ikauNik ieh sMgIq dw gRMQ nhIN hY, bwxI dw gRMQ hY[ ikauNik gurU gRMQ swihb ivc rwgW nUMiksy SwsqRI inXm Anuswr nhIN sI riKAw igAw, ies leI rwgmwlw dI sUqRqw hor vI zrUrI sI, ikauN ju

    rwgW dw kRm ienHW dy gwiekI AMg nUM spSt krn leI iblkul aupXogI nhIN sI[ SRI gurU gRMQ swihb ivcaus smyN dy iek bhuq pRisD Aqy vfy rwg myG nUM koeI sQwn pRwpq nhIN, pr aus dy pirvwrnwlsMbMiDq ArQwq aus dy pRBwv ivc gwey jwx vwly soriT, Awsw, sUhI Awid rwg SRI gurU gRMQ swihb ivcivdmwn hn[ rwgmwlw dI ieh sUcnw Aiq zrUrI sI ik ienHW dw sMbMD rwg myG nwl hY, nhIN qW rwgI lokienHW dw srUp iBRSt kr skdy sn[ kuJ hor rwgmwlwvW ivc mlwrI (Bwv mlwr), gUjrI, swrMg, AwswvrIAwid nUM myG nwl sMbMiDq kIqw igAw hY, gurU gRMQ swihb dI rwgmwlw ivc swrMg Aqy AwsvrI isrIrwg dIAW rwignIAW hn, jdoN ik gUjrI rwg dIpk dI rwignI hY[ hor rwgmwlwvW ivc mlwrI (Bwvmlwr) myG dI rwignI drSweI hY, jdoN ik gurU gRMQ swihb dI rwgmwlw ivc myG dI rwignI goNfmlwrI hY[iesy AMqr nUM drswaux vwsqy vK-vK rwgmwlwvW dI rcnw hoeI hY Aqy ieho AMqr hY, ijs vwsqy gurU gRMQswihb dy rwg-pRbMD dI sUcnw dyx leI rwgmwlw ilKI jwxI zrUrI sI[ jo lok rwgmwlwvW nUM AvWiCq

    smJ ky ikMqU-pRMqU krdy hn, vwsqv ivc auh sMgIq dy nvIn pRbMD dy AwDwr qy purwqn ivvsQw dwmulWkx krn dI Zlq cyStw kr rhy hn[ ijs smyN Ajy Qwt isstm ivkisq nhIN sI hoieAw, aus vylykyvl rwg-rwignI pRbMD hI pRcln ivc sI[ iksy hor Aijhy isstm dw koeI pRmwx auplbD nhIN huMdw,ijs nwl gurubwxI kIrqn nUM sMbMiDq kIqw jw sky[

    14.s. mdn isMG ieh vI ilKdy hn ik BweI jsbIr isMG Akwl q^q dy jQydwr bxy qW SRI Akwl q^q auqyrwgmwlw pVHnI SurU hoeI, pr Awm isKW ny ies nUM pRvwx nhIN kIqw[ hkIkq AsloN ault hY[ Awm isK nykdy suixAw vI nhIN ik iksy vyly Akwl q^q swihb auqy rwgmwlw pVHnI bMd hoeI hovygI[ Awm isKpihlW vI hux vI pUrI qnidlI nwl rwgmwlw pVH ky pwT dI smwipqI krdy hn[

    15.rwgmwlw dy Awlock pwTkW auqy ieh pRBwv pwaux dw Xqn krdy rhy hn ik ieh iek kwmuk kQw ivcvrixq kwmkMdlw ArQwq vySvw duAwrw gwey gey rwgW dw ivvrx hY[ auh ies qrHW dw gumrwhkunpRcwr krdy hn, ijvyN kwmkMdlw duAwrw gwey jwx kr ky rwgmwlw ivc auiliKq rwgvI ApivqR ho geyhn[ pihlI gl qW rwgmwlw ivc ikqy kwmkMdlw jW mwDvnl dw koeI vrxn nhINhY[ dUjI gl iehivcwrx vwlI hY ik kI iksy vySvw duAwrw gwey jwx kwrn koeI rwg ApivqR ho jWdw hY ? Swied ieslwmivc ikqy ieh ivcwr pRBwvSwlI irhw hovygw, ijs kwrn aunHW ny gwien-vwdn Awid dI mnwhI kr idqI[swfI ivcwrDwrw ies mq nwl sihmq nhIN[ ijnHW surW ivc kwmuk gIq gwey jw skdy hn, aunHW ivc hIhir-js dw kilAwxkwrI gwien ho skdw hY Aqy huMdw AwieAw hY[ ies leI sdIAW qk AxigxqkwmkMdlwvW duAwrw keI-keI kwmuk gIq gwey jwx dy bwvjUd isrI qoN lY ky jYjwvMqI qk31 pRmuKAqy lgpg ieqny hI imiSRq rwgW ivcoN koeI vI ApivqR nhIN hoieAw[ hirnwm vWg rwg qW sdw pivqR

    24 Awsw mhlw5, pMnw383

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    10/35

    10

    hY[ Asl ivc rwgmwlw dw ivroD krn vwly lok sMgIq-ivroDI vI hn[ Aijhy lokW ny hI kwmuk gIqWdIAw qrzW qy kIqy jWdy kIrqn nUM auqswihq kIqw hY, nw ik sMgIq-inST ivvykIAW ny[

    16.ieh srv pRvwixq qQ hY ik krqwrpurI bIV hI auh Asl Awid bIV hY, ijs nUM SRI gurU Arjn dyv jIny AwpxI ingrwnI ivc ilKvwieAw sI Aqy ijQy loV peI aunHW ny Awpxy hQW nwl soDW kIqIAW sn[ fw.BweI joD isMG, ijnHW ny ies dI pMnyvwrsGn pVqwl kr ky SRI krqwrpurI bIV dy drSn nwmk pusqkilKI sI, Anuswr bMno bIV dy auqwirAW vWg ies bIV ivc koeI vI vwDU bwxI nhIN cVHI hoeI[ pr ies dyAMq ivc rwgmwlw ivdmwn hY[ ies dw ilKwrI auho hY, jo Awid qoN AMq qk swrI bwxI dw ilKwrI hY[rwgmwlw dI isAwhI vI auho hY, ijs ivc swrI gurubwxI ilKI geI sI25[ srv-igAwq hY ik isK pMQ koliqMn pRkwr dIAW bIVW dy auqwry rhy hn[ a. krqwrpurI bIV dy[ A. BweI bMno vwlI KwrI bIV dy[ e.dmdmI bIV dy[ pihlI Aqy qIjI bIV dy auqwirAW ivc koeI vwDU bwxI nhIN imldI, pr rwgmwlw sBivc imldI hY[ BweI bMno vwlI bIV ivc vwDU bwxIAW vI hn Aqy rwgmwlw vI hY[ jy rwgmwlw vwDUbwxIAW ivc Swiml huMdI, qW jW ies ny swrIAW bIVW ivc pRwpq nhIN sI hoxw, jW swrIAW vwDU bwxIAW vIsB bIVW ivc imlxIAW sn[

    17. guruiblws pwqSwhI 6vIN iek AijhI ikRqI hY, jo AwpxIAW swrIAW aUxqweIAW dy bwvjUd SRI gurUhirgoibMd swihb jI dI jIvnI, Awid gRMQ dI sMpwdnw Aqy SRI Akwl q^q dy inrmwx sMbMDI AijhIjwxkwrI auplbD krvwauNdI hY, jo hor gRMQW ivcoN imlxI muSikl hY[ Awid gRMQ dI sMpwdnw dy kwrxW,bwxI dy iekqRIkrx leI kIqy ivSyS pRXqnW, sMpwdnw-kwrj dw ieiqhws, bwxI sMgRihq krn smyN isKisDWq dI riKAw26, BweI bMno vloN kIqI imlwvt bwry ies pusqk ny mhqvpUrx sUcnwvW isK pMQ qkphuMcweIAW hn[ aus ny isK sMgqW nUM sUicq kIqw hY ik BweI bMno ny Awpxy vloN iqAwr kIqI bIV ivcsUrdws dwCwif mn hir ibmuKn ko sMgu Sbd pUrw ilK ilAw, rwg mwrU ivc mIrw dw Sbdmnu hmwrobWiDE gun vI ilK ilAw, ijqu dir lKu muhMmdw iqMn slokawpxy koloN vDwey, solW slok bwie AwqscVHw idqy, rqnmwlAqy rwh mukwm kI swKI ilK ky mgroN rwgmwlw ausy qrHW ilK idqI, ijvyN gurUArjn dyv jI ny ies nUM AMq ivc riKAw sI[ ies qoN bhuq spSt hY ik lyKk nUM hr aus bwxI dw pUrwigAwn hY, ijs dw sMbMD BweI bMno vloN kIqI imlwvt nwl sI[ ieh vI spSt krnw zrUrI hY ik Awlock

    iDr hr aus gRMQ nUM hI bnwvtI Aqy imlwvtI kihx lg jWdI hY, jo gRMQ aus dI ivikRq buDI dw AnusrxnhIN krdw[ ies leI ies gRMQ dy krqw auqy vI gurU-doKI hox dw Awrop lgw ky aus dy rwgmwlw vwlyivcwr nUM imlwvtKorI ivc BweIvwlI dsidAW aus dy ivcwr nUM nkwrx dI cyStw kIqI jwvygI[ pr ivvykIpwTk leI iDAwngocr krnw AwvSk hY ik jy ies guruiblws dy krqw ny imlwvtKorI dw smrQnkrnw huMdw, qW auh BweI bMno vloN kIqI iek-iek AvigAw dw duK Aqy icMqw sihq vrxn ikauN krdw ?auh ikauN ilKdw ik ieh BweI bMno vloN kIqI geI Bul hY ? sgoN aus ilKxw sI ik bMno vwlI bIV ivclIswrI bwxI SRI gurU jI ny Awp cVHweI hY[ pr nhIN, aus inSTwvwn isK ny hr auh pMkqI swfy qk phuMcweIhY, jo bMno vloN kIqy vwDy smyN cVHweI geI sI[ rwgmwlw sMbMDI lyKk kihMdw hY ik jdoNSRI gurU jI ny slokvwrW qy vDIk Aqy muMdwvxI ilK ky gRMQ jI dw qqkrw ilK ilAw, qWaunHW dy snmuK rwg pRgt hoey[rwgW dy pRgt hox dw Bwv hY, aunHW dy icq ivc rwgW dy srUp sMbMDI smisAw dw pRgt hoxw Xw aunHW dy mnivc rwgW dy SuD srUp kwiem rKx dw iDAwn Awauxw[ ieh sMBv nhIN sI ik gurubwxI ieqny rwgW ivc,ieqnIAW qwlW ivc, ieqnIAW DunIAW ivc, pVqwl vrgIAW kiTn SYlIAW ivc iDAwn pUrvk sUqRbDkIqI jWdI, pr AnykW rwgmqW dy ieqny Jmyly vwly smyN ivc kIrqnkwrW dw mwrg-drSn nw kIqw jWdw[guruiblws dI ies kQw AnuswrrwgW ny SRI gurU jI nUM ikhw-

    25 vyKo AMiqkw226 pusqk krqw ilKdw hY ik sU&I &kIr Swh husYn, Bgq kwnHw, Bgq CjU Aqy pIlU ieh cwry mhwqmw SRI gurU jI pws Awey

    sn[ gurU jI ny ienHW qoN coxvIAW rcnwvW Awp suxIAW sn Aqy &Yslw ieh kIqw sI ik aunHW dIAW rcnwvW ivc isK isDWq dwaulMGx huMdw hY, ies leI auh SRI Awid gRMQ ivc cVwaux dy Xog nhIN hn[

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    11/35

    11

    27

    ies dw swr-Bwv ieh hY ik rwgW ny SRI gurU jI nUM ikhw AsIN jgq ivc ies kwrn duK pwauNdy hW, ikAigAwnI gwiek swfI SuDqw dw iDAwn nhIN rKdy[ rwg, rwg-puqR Aqy rwignIAW sB nUM imlw dyNdy hn[rwgW dy gwien-kwl dw vI iDAwn nhIN rKdy[ iPr vI Awpxy gwiek hox dw AhMkwr krdy hn[ aunHW ikhwswfy iBMn-iBMn SuD srUp dw vrxn kr idE[ qW SRI gurU jI ny rwgmwlw ilKI[ ies ivc koeI sMdyh nhINik rwgW nUM SuDqw sihq gwaux vwilAW dI hr smyN Gwt rhI hY[ Aj vI swfy kIrqnkwrW nUM rwgW dISuDqw dw iDAwn rKx dI pRyrnw dyxI bhuq zrUrI hY[ ies leI rwgmwlw ilKxw ApRwsMigk nhIN sI, blikies dI gYrmOjUdgI hI hYrwnIjnk ho skdI sI[rwgmwlw dI inMidAw vwsqy iek Aiq iniKD tRYkt K`St rwg ikn gwey ? mihMdr isMG joS, ijs nUM

    nwm-inhwd ivdvwn hrijMdr isMG idlgIr imSnrIAW dy bwp dI pdvI dyNdw hY, dI ilKI hoeI hY[ mihMdr isMG

    joS auh imSnrI hY, jo Gor-AigAwnmeI Aqy AMDkwrI joS ivc hoS-guMm ho ky siqnwm dy jpu dI QW kMjr-kMjrI dw Bjn krdw sMswr qoN kUc kr igAw hY[ kMjr, kMjrI, kMjrvwxI qoN isvwey aus ny hor iksy mMqR nUM icqauqy itkx nhIN idqw[ ieho aus dw mMqR sI, ieho jpu sI, ieho inqnym, ieho kIrqn, ieho isDWq Aqy ieho jIvnswr sI, jo aus ny kysW-svwsW nwl inBwieAw hY[ mYN nhIN smJdw ik kdy koeI SuB bcn aus dI zubwn qoN inkilAwhovy[ inkl vI nhIN skdw[ ikauNik ijs ivAkqI dy jIvn dw AMiqm inSwnw SYqwn ny gRMQ-inMidAw inSicq kIqwhovy, aus dy mUMhoN SuB bcn nhIN kubcn hI inkl skdw hY[ Aiq mhwn Aqy pivqRqm gRMQW dy ies inMdk nUM iksyimSnrI ny jW idlgIr vrgy AwpUM sjy buDImwn ny ^St ilKxw vI nhIN isKwieAw[ vwsqv ivc sMsikRq dw pytkitAw S aus ^ vwsqy hY, ijs dy koml aucwrx leI gurmuKI ivc pYr-ibMdI nwl icMnHq kIqw jWdw hY[ ies^ aupr A`Dk isr& AigAwnI lgw skdw hY, igAwnvwn kdy Aijhw nhIN kr skdw[ hor imSnrIAW vWg joSnUM vI Akwl-puru^ ny pMjwbI ilKx-pVHx dI sUJ bhuq ikrs kr ky, bVy sr&y sihq idqI sI, iesy leI auh ASt

    nUM A`St, nUMh nUM nhuM, ijld nUM ij`ld, AiDAYn nUM AiDAwn, dk@Sxw jW dKxw nUM dKSxw, msq nUM m`sq, ielwvw nUMAlwvw, izkr nUM iz`kr, Ark nUM A`rk, ilKxw nUM il`Kxw, aupwKX@wn nUM pKX@wn, Awlocnw nUM Alocnw ilKx dI hIXogqw rKdw sI[ ijs dI AwpxI Xogqw pMjvIN dI pMjwbI pws vI nhIN, aus ny svwl kIqw hY ik K`St rwg ikngwey ? myrw jvwb hY ik BgiqhIx, SrDwhIx, rshIx, sr-qwl hIx, ivvykhIx imSnrIAW ny ^St rwg kIkdy iek rwg vI nw gwieAw hY, nw suixAw hY, nw ieh gwien-SRvx dI Xogqw rKdy hn[ mwieAw-gRsq lokW dIieko zubwn AnykW kwrj nhIN kr skdI[ jW ieh inMdw Aqy gwlHW dy ib^ ivc ilpq ho skdI hY, jW rwg-AimRqdw rs mwx skdI hY[ jy iksy imSnrI ny rwg gwey hn, qW ArD-isiKAq imSnrI isK pMQ nUM nwm igxw dyx[ hW^St hI nhIN vfI igxqI ivc ieh AimRq-BrpUr pivqR rwg rsvwn guxIjnW ny BgqI-Bwv ivc AnykW vwrgwey hn Aqy igAwnvwn ienHW dy AimRqrs dw hmySw pRkwS krdy rihxgy, ijigAwsU ppIhy vWg SRvx rUp jIB nwlienHW dy sr-AimRq dw rs cKdy rihxgy[

    joS ilKdw hY ik rwgmwlw dykuJ rwgW ivc bwxI ikauN nhIN AMikq hoeI, pr kI auh ds skdw hY ikswry gurU pwqSwhW ny bwxI ikauN nhIN aucwrI ? ijnHW aucwrx kIqI aunHW swry rwgW ivc ikauN nhIN aucwrI ? jy kdyjoS ny rwg gwey-suxy huMdy, qW aus nUM pqw huMdw ik swry gwiek swry rwg nhIN gwien krdy, iPr vI aunHW dy nwgwien krn nwl sMgIq SwsqR qW nhIN bdl jWdw[ vwsqv ivc jwpdw hY ik joS dy ivvyk qy AijhI AMDkwrIivmuKqw Cw geI sI, ik auh rwgW ivc gwaux dw hI inKyD krdw idsdw hY[ auh ilKdw hY gurU Arjn pwiqSwhny vI mhwnqw sMgIq jW rwg nUM nhIN idqI[... rwgW nwdW nUM iehnW (isDWqW nUM smJx, mMnx qy Aml ivcilAwaux) dy mukwbly qy koeI vifAweI nhIN[ joS ny ieh nhIN disAw ik SRI gurU Arjn dyv jI ny ikqny SbdWauqy isDWiqk sUcnwvW idqIAW hn Aqy ikqnI ku bwxI rwg-mukq hY ? pwTk Awp AMdwzw lwaux ik guru-hukmW qoNbymuK ivAkqI dI miq ikvyN iBRSt ho jWdI hY ? joS dy AigAwn Agy hwry hoey ivvyk nUMgurU gRMQ swihb dy hr

    27 guru iblws pwqSwhI6 (ihMdI sMskrx1972), pMnw121-22

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    12/35

    12

    Sbd, hr bwxI aupr AMikq rwg dw isrlyK vI nzr nhIN Aw irhw[ aus nUM SRI gurU Arjn dyv dI AvigAw hIgOrvmeI mihsUs ho rhI hY[ rwgmwlw ivcly Sbd-joVW (hwlwik joS nUM Sbd-joV Aqy Sbd-rUp dw AMqr pqwkoeI nhIN ik ieh kI huMdw hY ?) nUM Zlq isD krn vwsqy auh kihMdw hY ik ies ivc iqlMg nUM qylMgI, bsMqu nUMbsMqI, gauVw nUM gvrw, kwnVw nUM kwnrw, kilAwn nUM klHwnw, bYrwVI nUM bYrwrI, mlwr nUM mlwrI, sUhI nUM sUhauiliKAw hY[ pr aus ny ieh nhIN disAw ik vylwvlI nUM iblwvl, rwmkrI nUM rwmklI, ivBws nUM ibBws, ihMdol nUMihMfol, jXjXvMqI nUM jYjwvMqI ikvyN iliKAw igAw hY ? ivcwry sr-Air joS nUM cwhIdw sI ik auhSRIml@lk@SXsMgIqm@ ivc vyKdw ik ikvyNbYrwVInUM vrwrI iliKAw hY, ikauNik vrwrI, brwrI, vrwtI, vYrwrI,ivrwtI, vYrwtI, bYrwVI ieko rwg dy iBMn nwm hn[ies leI bYrwVI nUM bYrwrI ilKxw koeI aukweI nhIN,ijvyN nWgypwvhu qy gey ijn ky lwK kroir ivc kroiV nUM kroir ilKxw iksy pRkwr dI qruti nhIN[ vwsqv ivc doSimSnrIAW dI buiD dw hY[ jYqSRI dw hI nwm jyqwSRI hY, vfhMsu nUM bfhMs vI iliKAw hY, kwnVw dw nwmkwnrw hI nhIN krxwt Aqy krxwtI vI hY[ joS klXwnw vyK ky pRySwn hY, jdoN ik sMgIq dy gRMQW ivckilAwxI vI kilAwx dw hI iek nwm disAw hoieAw hY[ iqlMg dy keI nwm hn- iqlMigkw, iqlMgI, qylMgI AqyqYlMgI[ ies sUJ leI ividAw-AiBlwSI hox dI zrUrq hY, jo gRMQ-inMdkW leI AsMBv kwrj hY[ joS ilKdw hY ikA`St puqR mY khy svwrI ivc mYN ikQoN Aw igAw? gwien qW kwmkMdlw dw kMjr tolw kr irhw sI, iPr mYN ikvyN

    Aw igAw ? swfw m`q hY ik mY kiv ny Awpxy vwsqy vriqAw hY Aqy gwien dw ies pMkqI ivc vrxn hI nhIN[kiv kih irhw hY ik rwg mwlkOiSk dy AT puqR mYN cMgI qrHW kivqw nUM sjw ky kih idqy hn[ jy ivvyk kol hovyqW ies nUM smJx ivc pRySwnI hI kI hY ? ieM\ hIjoS dI buiD nUM ieh gl smJ nhIN Aw rhI iksBY puqR rwgMnky ATwrh ds bIsivcoN gwey Sbd ikauN Zwieb ho igAw hY ? jwigRq ivAkqI Akl qy bhuqw boJ pwey ibnw hIieh smJ skdw hY ik rwgW dI kul igxqI drswaux vwsqy ieqnw hI kw&I sI, gwey Sbd dI zrUrq hI ikQysI? auN\qy joS dIAW aUl-jlUl hujqW Aqy ASlIl gwlHW dw auqr dyxw vI snmwnjnk nhIN, iPr vI aus dyaupwskW nUM dsxw zrUrI hY ik aus ny auho inkMmy qrk Aiq AbOiDk FMg nwl swfy swhmxy rKy hn, jo rwgmwlw dybwkI ivroDIAW ny, ijnHW dw auqr AsIN ivvsiQq mrXwdw sihq idqw hY[

    kMjr-jpu dy inqwiBAwsI Aqy prm-swDk mihMdr isMG joS ny Awpxy inMdw-pwT dI mihmw qIn-lokqk ivsiqRq krn leI ijhVy prm-isDW dIAW igAwn-irSmW pusqk dy kupRwrMB ivc idqIAW hn, aunHW ivcoN

    Awid-nwQ hrijMdr isMG idlgIr ny pySkwrI nwm nwl AimRq dw jo pRvwh kIqw hY, auh do ku pMny pVH ky hIimSnrIAW dy ies nobl-prweIz ivjyqw ivdvwn dy igAwn dw prdw lIr-lIr ho jWdw hY[ mYnUM ligAw hY ik iehividAw dw pySkwr iblkul nhIN, sgoN iksy CotI kcihrI ivc mujirmW dI pySI leI Awvwz lgwaux vwlw pySkwrhY[ pwTk ies dy bRhm-igAwn vl iDAwn dyx[ ieh ilKdw hY ik ipCly iqMn sO swlW ivc rwgmwlw dw mudw keIvwr auiTAw hY[ ies kQn nUM isD krn vwsqy kiv sMqoK isMG dw hvwlw idMdw hY, ijs dI imRqU auh1844eI. ivchoeI dsdw hY[ 1844 qoN29.12.2004 (iliKq qy AMikq imqI) qk300swl dw vk&w hY, Swied AijhI dYvI-AnuBUqI hI ienHW nUM itkx nhIN idMdI[ hux ies dI hor ivvykhIx XukqI vyKo[ ieh ilKdw hY iehkiv sMqoK isMGigAwnI sMq isMG dw cylw hY, ies leI ieh isD ho jWdw hY ik mhwrwjw rxjIq isMG smyN rwgmwlw hirmMidrswihb ivc nhIN sI pVHI jWdI[ ikqny pirpk sbUq hn, ienHW buiDmwnW kol[ DMn hn auh lok jo ienHW dw kUV-kusiq pVHdy, sihMdy Aqy aucIAW bWhW kr-kr pRcwrdy hn[ hor aUt-ptWg kQn vyKo[ilKdw hY ijhVysMqoK isMG

    dI kQw krdy hn, auh rwgmwlw nhIN pVHdy[ pwTk gurduAwrw dUK invwrn swihb pitAwlw dy mYnyjr jI qoN puClYx ik auh roz ikqny Bog rwgmwlw pVHy ibnw pwauNdy hn jW ies idlgIr nUM grdnoN pkV ky lY jwx[ jy siQqIies dy ault hovy, qW ihswb isMGW vWg lYx, ikauNik igAwn dI bIn BYNisAW nUM mwnvI-ivvhwr nhIN isKw skdI[ies igAwnvwn dI iek hor XukqI vI iDAwn dyx vwlI hY[ ilKdw hY- igAwnI guridq isMG dI muMdwvxIrwgmwlw bwry pihlI ilKq nhIN[ aunHW qoN pihlW vI30-40 ivdvwn inrxY dy cuky sn[ iesy pySkwrI ivcAgyilKdw hY, hux qk bhuq swry ivdvwn, ijnHW dI igxqI55 qoN vD hY, rwgmwlw nUM rd kr cuky hn[ lyKk ieqnwAlp-igAwnI hY ik55 ku ivcoN krqwr isMG dwKw, ig. Syr isMG, ig. lwl isMG, SmSyr isMG ASok Aqy mdnisMG ienHW pMjW dy nwm igxw ky burI qrHW Qk jWdw hY[ ies ivcwry nUM BweI rxDIr isMG, qyjw isMG BsOV, qwrw isMGnroqm Aqy pRo. ipAwrw isNMG vrgy auGy ivroDIAW dw nwm vI pqw nhIN[ ies nUM ieh nhIN pqw ik30Aqy 55 ivc

    ikqnw AMqr hY, 1844 qoN 2004 qk ikqny swl bxdy hn, pr AKvwauNdw hY ividAw-mwrqMf[ audwhrxwrQmihMdr isMG joS DMnvwd ihq ilKdw hY, fwktr hrijMdr isMG idlgIr, swbkw fwierYktr, isK ieiqhws

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    13/35

    13

    rIsrc borf, SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI dw, ijhnW ny ies bhuq hI nwcIz qy Adny ilKwrI dI ilKI iespusqk dI pySkwrI ilKx dI zihmq auRTw ky dws nUM invwijAw qy aus dI hONslw-A&zweI kIqI[auN\joS dwieh ilKxw iblkul Anuicq nhIN, ikauNik AijhIAW AivvykI ivikRqIAW auqy hor kOx isAwxw Awpxw nwm AMikqkrn dI joS nUM AwigAw dy skdw hY ?pwTk smJ skdy hn ik ikho-ijhy AigAwnI Aqy nwpwk ierwdy vwly lokWdw gTjoV SRI gurU gRMQ swihb Aqy SRI dsm gRMQ nUM KyrUM-KyrUM krn vwsqy ikRAwSIl hY ?

    rwgmwlw sMbMDI smisAw dw mUl-kwrx Awlm kiv ricqiek pusqk mwDvnl kwmkMdlw hY, ijs dw sMbMD aujYn dy pRisD aupkwrI rwjw ivkRmwidq nwl dIAW isMhwsnbqIsI ivc vrixq kQwvW nwl hY, jW ieh kih leIey ik mwDvnl kwmkMdlw dI khwxI isMhwsn bqIsI dIiek kQw auqy AwDwirq hY[ Awlm kiv dI ieh ikRqI gurmuKI Aqy dyvnwgrI dohW ivc auplbD hY[ Awm Dwrnwieh vI hY ik Awlm dI mUl rcnw ihMdI ivc sI, ies dw gurmuKIkrx iksy ny mgroN kIqw hY[ hwlwik rwgmwlw dIpMkqIvwr pVqwl krn smyN AsIN sQwipq krn dw Xqn kIqw hY ik hkIkq iblkul ies ivcwr dy ault hY[ iehkwiv-ikRqI kul179 CMdW ivc smytI geI hY, ijs ivc dohrw, cOpeI, sorTw Aqy AiVl kwiv-CMd vrqy gey hn[ies rcnw ivc SRI gurU gRMQ swihb dy AMq ivc AMikq rwgmwlw mwmUlI ijhy pwT-BydW sihq Swiml kIqI hoeI hY[ieQy ieh vI spSt kr idqw jwvy ik hr kMm Awpxy krn vwly dI nIXq dw SISw huMdw hY[ bury mnsUibAW nwl

    kIqy kMmW dy koeI isr-pYr nhIN huMdw[ BweI smSyr isMG ASok dI rwgmwlw inrxX jdoN rwgmwlw inrxXkmytI ny CpvweI sI, qW ies dy kul pd353sn, jdoN isMG bRdrz ny CpvweI qW pdW dI igxqI179 rihgeI[ ieM\ hI purwxy sMskrx ivc rwgmwlw63 qoN72 qk dy ds pdW ivc rKI geI sI, pr mgrly sMskrx ivcies nUM 34 qoN38 pd-nMbr nwl AMikq kIqw igAw hY[ ieh vI spSt kr idqw jwvy ik dohW sMskrxW dy pwT-Awkwr ivc koeI AMqr nhIN, bs ASok jI nUM pihlw sMskrx Cwp ky ies ZlqI dw iehsws hoieAw hovygw ik joAMk-pRbMD aunHW sMjoieAw hY, auh srvQw qrutIpUrx hY[ hW ivcwrvwn isK dw ieh ieqrwz XukqI-sMgq hI hY ikAijhy AMk-pRbMDn dy ausqwdW nUM,ijnHW nUM Awpxy hI kIqy auqy ivSvws nhIN, gurU gRMQ swihb dI rwgmwlw dy pRbMDnUM nkwrx dw AiDkwr iks ny dy idqw hY ? jo ivAkqI sQUl cIzW nUM do AKW nwl vyKx dy smrQ nhIN, auh SRIdsm gRMQ dIAW rcnwvW jW gurU gRMQ swihb dI rwgmwlw ijhy sU^m pRivrqI vwly kwrjW nUM prKx vwsqy ivvykSIlAMqr-idRStI ikQoN ilAwvygw ? inScY hI ijs smIiKAwkwr dI idRStI ieqnI kmzor hovy, auh dYvI-gRMQW dI

    smIiKAw dw boJ cuk lvy qW zrUr ADvwty DOx quVvweygw[mwDvnl kwmkMdlw ivc pMj cOpeIAW, do dohry Aqy iek sorTw hY[ ijQy gurU gRMQ swihb dI rwgmwlw

    ivc CMdW dy isrlyK AMikq nhIN hoey, auQy mwDvnl kwmkMdlw dIrwgmwlw isrlyKW sihq auplbD hY[ iehrwgmwlw Awlm dI kQw ivc FukvyN sQwn auqy ies qrHW auplbD krvweI geI hYik pRsMg dw AiBMn AMg pRqIqhuMdI hY[ies aupr SRI gurU gRMQ swihb vWg rwgmwlw dw koeI isrlyK nhINhY[ rwgmwlw dy AwrMB qoN pihlW vIiek Aijhw dohrw hY, jo rwgmwlw dI BUimkw vjoN FukwieAw hY, XQw- bwjY srb sMgIq giq qq ibrq Gn qwl[bhur Alwpih rwg Kt pMc pMc sMg bwl[ AsIN Agy ies dI smIiKAw kr ky ieh drswieAw hY ik ies dI rcnwivc aus pirinSpMn idRStI dI AxhoNd hY, jo rwgmwlw dIAW Asl pMkqIAW ivc idRStmwn huMdI hY[

    mwDvnl kwmkMdlw nwl sMbMiDq vfI smisAw ies dw rcnw-kwl hY[ rwgmwlw dy ivroDIAW dI mwnqw

    hY ik ies dI rcnw SRI gurU gRMQ swihb dI sMpwdnw qoN pihlW991

    ihjrI Bwv1640

    ibkRmI sMvq ivc hoeI, jo1583 eI. bxdw hY[ ieh smW SRI gurU gRMQ swihb dI sMpwdnw qoN lgpg21 swl pihlW bxdw hY[ ies mnOq dy domuK AwDwr hn[ iek qW mwDvnl kwmkMdlw ivc AwieAw pd sMmqu nausY iekwnvw AwhI[ krau kQw Ab bolauqwhI[ dUjw AwDwr ieh hY ik ivroDI pK Anuswr mwDvnl kwmkMdlw ivc Akbr dy rwj-kwj dw aulyK hoieAwhY, ijs qoN swibq huMdw hY ik kiv Awlm SihnSwh Akbr dw smkwlI sI[ mwDvnl kwmkMdlw ivc auiliKqhY-

    28

    28pwT ivc jgpiq nUM jgpq, koit nUM kot (iklw), juig nUM jug, Swh nUM sh ilK ky AijhIAW ASuDIAW kIqIAW hn, jomgrly kwl dIAW hn[ SRI gurU gRMQ swihb dy smyN qk ieh BwSw-ivkwr pRcln ivc nhIN sI[ ASok dy dohW sMskrxW ivc vIpwT-Byd kwiem hY[

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    14/35

    14

    rwgmwlw nUM gurU-ikRq mMnx vwilAW dw ivcwr hY ik mwDvnl kwmkMdlw dw ilKwrI Awlm SRI gurUgoibMd isMG jI dy 52drbwrI kvIAW ivcoN iek sI[ aus ny SRI gurU gRMQ swihb ivcoN rwgmwlw lY ky mwDvnlkwmkMdlw dy pRsMg ivc FukvyN sQwn qy ilK idqI hY[ ihMdI dysupRisD ivdvwn SRI rwmcMdR Sukl ny ihMdI Sbdswgr dI pRsqwvnw ihMdI BwSw kw ivkws ivc iliKAw hY ik Awlm kiv Sihzwdw muAzm dy AwSRX ivc rihxvwlw kiv sI, jo jwiq dw bRwhmx sI, pr iksy muslmwn kwivqRI dy ieSk ivc muslmwn ho igAw sI[ aus dwkivqw-kwl Sukl jI ny1740 qoN1760 sMvq Bwv1683 eI. qoN1703 eI. qk mMinAw hY[ SRI rwmcMdR Sukl ny iehvI spSt kIqw hY ik ies Awlm dIAW kwiv-ikRqIAW ivc mwDvnl kwmkMdlw vI sMimilq hY[ rwgmwlw dIcrcw ivc ilpq dovyN pKW dI vfI duivDw ieho hY ik mwDvnl kwmkMdlw dI rcnw krn vwlw Awlm SihnSwhAkbr dy kwl ivc hoieAw sI, jW SRI gurU goibMd isMG jI dy kwl ivc, ikauNik dsm pwqSwh jI dy bwvMjw kvIAWivc vI Awlm dw nwm idRStmwn huMdw hY[ rwgmwlw dy ivroDIAW dw mq hY ik Awlm do hoey hn, iek SRI gurU gRMQswihb dI sMpwdnw qoN pihlW Akbr dy smyN Aqy dUjw SRI gurU goibMd isMG jI dw smkwlIn, aunHW dw drbwrI kiv[

    ienHW pRsiQqIAW ivc s.srvjIq isMG vWg mwDvnl kwmkMdlw dI khwxI ilKx nwl msly dw smwDwnnhIN KoijAw jw skdw, sgoN ies rcnw dI ghn smIiKAw hI mwrg-drSk bx skdI hY[ myryswhmxy mwDvnldy ijhVy do gurmuKI sMskrx hn, auh BweI SmSyr isMG ASok dy sMpwidq kIqy hoey hn[ rwgmwlw dy iek pRbl

    Awlock duAwrw sMpwidq ies pusqk dy dohW sMskrxW dw AwrMB < siqgur pRswid qoN hoieAw hY[ ASok jI nyies aulyK nUM htwaux dI ihMmq vI nhIN idKweI[ jy ies dy krqw Awlm dw gurU-Gr nwl koeI sMbMD nhIN sI, qWieh pusqk isKI-srUp ivc ikvyN Fl geI ? ivroDI pK Awpxy kUV-kusiq nUM sc swibq krn vwsqy iek horJUTI dlIl auswr lvygw ik ies ivc rwgmwlw dy drSn kr ky iksy isK ny BulyKy nwl ieh ilK idqw hovygw jWieh AigAwqjwAlswz ny kIqw hovygw, pr ASok jI qWjwgrUk sn[ hkIkq ieh hY ik nw ieh ZlqI nwlhoieAw hY, nw ies ivc jwAlswzI hoeI hY[ jy Aijhw huMdw qW

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    15/35

    15

    29

    AwhI Sbd dw mUl sMsikRq Asiq hY, ijs dw ArQ hY kIqw jWdw hY, XQw- mn qn AMqir pRBuAwhI[ pr Agly pd dy pRsMg ivc ArQ kIiqAW AwhI dw ArQ BUqkwl sI ho jwvygw, ikauNik Ab bolauqwhI dw ArQ kyvl ieho kIqw jw skdw hY- mYN hux ausy (kQw) nUM ibAwn krdw hW[ ies cOpeI dw ArQ hY- (jo)sMmq nON sY iekwnvy (ivc) sI (ArQwq vrxn kIqw igAw sI), mYN hux ausy vwrqw dw kQn krWgw[ hy loko ! (jo)gl mYN kih irhw hW (auh) swry sux lE[ mYN (AwpxI rcnw ivc) iSMgwr Aqy ivjog dw vrxn krWgw[ kuJ kQn(myry) Awpxy hn, kuJ dUijAW dIAW rcnwvW ivcoN joVy hn (pwT ivikRq hox kwrn ieh ArQ hn, vwsqv ivciliKAw hY kuJ dUijAW dIAW rcnwvW ivcoN lY ky, mYN AwpxI) smrQw Anuswr AKr joVy hn[ smucI (rcnw) iSMgwrAqy ivjog dI mrXwdw Anuswr hY, jo mwDvnl Aqy kwmkMdlw dy pRym (dI kQw) hY[ mYN (mwDvnl kwmkMdlw sMbMDI)kuJ QoVHI (bhuq) sMsikRq dIkQw suxI sI[ (ausy AwDwr qy iehpRym-pRsMg) lok-bolI ivc bMnH ky cOpeI(AW)

    joVI(AW) hn[ auprokq dw swr Aqy itpxIAW-1. lyKk ny 991sMvq iliKAw hY, ihjrI nhIN[ ies nUM ihjrI bxwauxw rwgmwlw dy ivroDIAW dI AwpxIivikRq mwnisk privRqI hY[ Awlm dI rcnw ivcoN ikqy vI lyKk auqy ieslwm dw pRBwv nzr nhINAwauNdw[ nw aus ny ieslwm nwl sMbMiDq kQw ilKI hY, nw aus dI SbdwvlI auqy ieslwm dw koeI AsrhY, nw aus dw ieslwm dIAW rhurIqIAW pRqI koeI JukwA idsdw hY, qW ienHW pRsiQqIAW ivc BwrqIsMsikRqI nwl sMbMiDq sMsikRq swihq dI iksy kQw auqy lyKk ieslwm dw sMvq ikvyN AMikq kr skdwsI? Asl ivc ijs sMsikRq kQw nUM aus ny piVHAw-suixAw hovygw, auh sMvq991 dI rcnw hovygI[

    2. Awlm ieh spSt kihMdw hY ik aus dI mwDvnl kwmkMdlw ikRqI dw AwDwr sMsikRq dI kQw hY, ijs nUMaus ny lok-bolI ivc ricq cOpeIAW rwhIN ibAwn kIqw hY[ ieQy ieh cyqy rhy ik shsikRq Sbd ihMdI,pRwikRq Awid koSW ivc auplbD nhIN, ikauNik ihMdI swihq ivc ies dw pRcln nhIN imldw[ ieh Sbd-

    rUp SRI gurU gRMQ swihb ivc shswikRq: Aqy shsikRqI vjoN vriqAw igAw hY[ ies qoN ieh spSt hY ikAwlm dI SbdwvlI SRI gurU gRMQ swihb qoN pRBwivq hY[

    3. Awlm spSt ilKdw hY ik mwDvnl kwmkMdlw swrI aus ny Awp nhIN rcI[ kuJ aus dI AwpxI rcnwhY, kuJ cIzW dUijAW dIAW vI leIAW hn[ ies kQn nwl rwgmwlw dy ihmwieqIAW dI ieh dlIl puSthuMdI hY ik rwgmwlw SRI gurU gRMQ swihb ivcoN mwDvnlkwmkMdlw ivc geI hY, nw ik Awlm dI iespusqk ivcoN SRI gurU gRMQ swihb ivc AweI hY[

    Awlm dw rcnw-kwl inrDwirq krn vwsqy iek mhqvpUrx qQ dw gMBIr ivSlySx krn dI zrUrq hY[Asl ivc mwDvnl kwmkMdlw dI bhuq sMiKipq khwxI SRI dsm gRMQ dI cirqRopwiKAwnrcnw ivc ibAwn kIqIgeI hY[ ieh khwxI ies gRMQ dw91vW cirqR hY[ dohW dI sU^m qulnw krn qy ieh qQ swhmxy AwauNdw hY ikmwDvnl kwmkMdlw dy rcnwkwr ny SRI dsm gRMQ dy ies cirqR nUM iDAwn pUrvk piVHAw hovygw, ikauNik dohWrcnwvW dIAW keI pMkqIAW dI bhuq gUVHI Swbidk sWJ hY[ audwhrx pRsquq krn qoN pihlW ieh vI spSt krnwzrUrI hY ik ivroDI pK ieh vI kih skdw hY ik Awlm ikRq mwDvnl kwmkMdlw dsm gRMQ dy krqw swhmxy vIho skdI hY[ ieh ies leI auicq nhIN ikauNik dsm gRMQ dI kQw bhuq sMiKipq hY[ lMmyrI rcnw hI mgrlI hoxIcwhIdI hY[ SRI gurU goibMd isMG jI dy drbwr ivc sMsikRq dy bhuq ivdvwn mOjUd sn, ies leI aunHW nUM Awlm dIikRqI dw shwrw lYx dI zrUrq nhIN sI[ ieh jwpdw hY ik Awlm ny SRI gurU jI dy drbwr ivc mOjUd iksy sMsikRq-igAwqw qoN hI ieh kQw suxI hovygI[ cirqropwiKAwn Aqy mwDvnl kwmkMdlw dIAW kQwvW dy kuJ coxvyN pdW dIqulnw-SRI dsm gRMQ : mDur mDur Duin byn bjwvY[30

    29ASok jI ny ies pMkqI ivc corY nUM jwx-buJ ky jorY kIqwhY, jo XukqI-sMgq nhIN, ikauNik AglI pMkqI ivc iPr jorySbd hY[ sUJvwn kiv ieho ijhy kwivk-ivkwrW qoN dUr rihMdy hn[ inSicq hI ieh imlwvt sMpwdk dI hY[

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    16/35

    16

    mwDvnl kwmkMdlw : mDur mDur Duin byn bjwvY[31SRI dsm gRMQ : sBihn ky qn sO gey kml pqR lptwie[32mwDvnl kwmkMdlw : sBhUM ky pwCY rhY kvl pqR lptwie[33SRI dsm gRMQ : so lY kwmkMdlih dInw[34

    mwDvnl kwmkMdlw : sB srbMsu gnkw ko dInw[

    35

    SRI dsm gRMQ : AiDk ibrh ky sMig pIq brn kwmw BeI[ rkq n rihXo AMg cilXo mIq curwie icq[36mwDvnl kwmkMdlw : rkq n rihE srIr pIq brn kwmw BeI[ folq gwqu ADIr pvn prs n rih skY[37

    ieh vI idlcsp gl hY ik dohW ikrqIAW ivc kwmkMdlw nUM vwr-vwr kwmw iliKAw igAw hY[ dovyNrcnwvW dohrw, sorTw, cOpeI Awid CMdW ivc hn[

    ies pRQwie ieh qQ vI nzrMdwz nhIN kIqw jw skdw, ik BwvyN kiv gxpiq, AwnMdDr, kuSl lwB Aqydwmodr jYsy lyKkWduAwrw mwDv-nl kwm kMdlw dw pRsMg iliKAw igAw hY[ ienHW dIAW kwiv-ikRqIAW vI kQw-vsqu kr ky Awlm dI ikRqI nwloN iBMn nhIN hn Aqy ienHW swrIAW rcnwvW ivc muK gwQwmwDv Aqy kwm kMdlwdy pRym dI khwxI hY, pr Awlm ijs bwry ivSvws kIqw jWdw hY ik auh gurU goibMd isMG jI dy kvIAW ivcoN sI, ausdI ikRqI auqy dsm gRMQ dy XuD-icqRx dw ivsiqRq pRBwv vyiKAw jw skdw hY, XQw-

    ies ivvycn qoN ieho jwpdw hY ikmwDvnl kwmkMdlw dw lyKk auho Awlm kiv hY, ijs dw nwm SRI

    gurU goibMd isMG jI dy bwvMjw kvIAW ivc Swiml hY Aqy rwgmwlw aus ny gurU gRMQ swihb ivcoN lY ky AwpxI kQwivc BUiSq kIqI hY[

    rwg mwlw ](Awlm dI gurmuKI Aqy dyvnwgrI rwgmwlwvW dI gurU gRMQ swihb dI rwgmwlw nwl pMkqI vwr qunwqmk smIiKAw)

    rwgmwlw dy ivroDIAW ny keI pRkwr dw BRwimk pRcwr kr ky ieh isD krn dw Xqn kIqw hY ik Awlmricq mwDvnl kwmkMdlwqoN nkl kIqI geI SRI gurU gRMQ ivc AMikq rwgmwlw ivAwpk ASuDIAW dw iSkwr hY[ies leI ieh zrUrI ho igAw hY ik mwDvnl kwmkMdlw Aqy SRI gurU gRMQ swihb dIAW rwgmwlwvW dw pRsprtwkrw kr ky ivSlySx kIqw jwvy, qWju ivroDI iDr duAwrw pRsquq dlIlW dw XukqI-sMgq smwDwn kIqw jw sky[AsW Agy hr pMkqI dy iqMny pwT idqy hn Aqy nwl hI pMkqIvwr smIiKAw kIqI hY[

    30 cirqR 91, pd2.31 Awlm pd15 (nvW sMskrx).32 cirqR 91, pd7.33 Awlm pd15 (nvW sMskrx).34 cirqR 91, pd15.35 Awlm pd45 (nvW sMskrx).36 cirqR 91,pd2437 Awlm pd82 (nvW sMskrx).

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    17/35

    17

    smIiKAw-ihMdI nusKy dy rwg rwg sMg nwloN rwg eyk sMig AiDk auicq pwT hY[ ieh hYrwnI dI gl hY ikrwgmwlw dy ivroDI pRo. ipAwrw isMG pdm ny gurU gRMQ swihb vwly pwT nUM ASuD ikhw hY[ vrwgn pwT mUloN ASuDhY[ ihMdI dw jwxkwr ilKwrIies nUM zrUr vIrWgn ilKdw[ gurmuKI nus^y ivc vriqAw sMg Sbd ASuD hY, iehgurU gRMQ swihb vWg sMig hoxw cwhIdw sI[ ieh ZlqI ikauNik gurmuKI jW ihMdI rcnwvW ivc vwr-vwr duhrweIgeII hY, ies leI ieQy hI spSt krnw zrUrI hY ik SRI gurU gRMQ swihb ivc ieh ivAwkrixk inXm pirpkqwsihq inBwieAw hY, pr mgrly kwl dy gurmuKI ilKwrI hOlI-hOlI ies qoN AswvDwn huMdy gey hn Aqy SRI dsm gRMQswihb dy sMpwdnw-kwl qk ieh AswvDwnI bhu-ivAwpk rUp Dwr jWdI hY[ iesy kwrn SRI dsm gRMQ ivc vI iesinXm dw aulMGx vwr-vwr idRStmwn huMdw hY[ audwhrxwrQ ikRSnwvqwr ivc iliKAw hY- Xwd krI mmqw iehkwrn mD ko dUr krY krIjY38, mwq auTI n BXo mn kRoD qbY pg so mih gof kY bwihXo39, mUMd leI iqh kI miqXoN40, kwnih ky isr swQ CuhwiekY Aaur sBY iqn AMgn ko, Aru dwn dXo sB hI gRh, ieh swj bnwie dXo iqnkO41 ivc miD dI QW mD, min dI QW mn, goif dy sQwn gof, mUMid vwsqy mUMd, isir leI isr, swiQ leI swQ,iqin leI iqn, dwnu leI dwn, swij leI swj vriqAw igAw hY[ ieM\ hI iKlwvin leI iKlwvn, BUpiq leIBUpq, Agin leI Agn, sMig leI sMg, nwir leI nwr, guAwrin leI guAwrn, BIqir leI BIqr, ibiD leI ibDiliKAw auplbD huMdw hY[ inSicq hI ieh BwSweI-ivkwr jW ilKwrIAW dI audwsInqw mgrly kwl dI hY, jo SRI

    dsm gRMQ dI sMpwdnw qk bhu-pRcilq ho geI sI Aqy hOlI-hOlI iesy ivkwr ny gurubwxI dy aucwrx ivcoN vI ienHWmwqRwvW dw ABwv kr idqw, ijs kwrn sU^m idRStI qoN mulWkx kIiqAW gurubwxI dw Ajokw aucwrx AiqAMqqrutI-pUrx Bwsmwn huMdw hY[ ieh pVqwl spSt sMkyq kr dyNdI hY ik Awlm dI rcnw SRI gurU gRMQ swihb qoNpihlW dI nhIN[ jy iehpihlW dI huMdI qW ies ivc sMig huMdw,jdoN ik gRMQ swihb ivc sMg hoxw sI[ ieQy iehqQ vI ivvykI pwTkW nwl sWJw krnw zrUrI hY ik AwlmikRq mwDvnl kwmkMdlw ivcAwey Sbd rUp SRI gurUgRMQ swihb ijqny purwxy nhIN hn[ ieh aus smyN dy Sbd-rUp hn, jdoN gurU gRMQ swihb dy ivAwkrixk inXmW dIkrVweI nwl pwlxw leI audwsInqw Aw cukI sI Aqy BwSweI pirvrqn kwrn Swied bhuq swry SbdW dw aucwrxvI bdl cukw sI[ iesy leI Awlm ny pirvriq pirsiQqIAW dy AnukUl Sbd-rUpW dI vrqoN kridAW ibiD nUMibD, nwir nUM nwr, sRvin nUM sRvn, juig juig nUM jug jug, siB nUM sB, inkit nUM inkt, Bir nUM Br, BIqir nUM BIqriliKAw hY[ ieh ivkwr rUp pirvrqn SRI dsm gRMQ dIAW bwxIAW dy rcnw kwl dw hY, nw ik SRI gurU gRMQ swihb

    dI sMpwdnw qoN pihlW dw[swr : dyvnwgrI nus^y dw pwT mUloN dUiSq hY[ brMgn nUM vrwgn ilKxw srvQw Anuicq hY[ ihMdI dw jwxkwries nUM vIrWgx ilKdw[ ieh vI isD ho jWdw hY ikdyvnwgrI ilKwrI ihMdI BwSw dw Alp igAwqw hY AqymwDvnlkwmkMdlw dyvnwgrI qoN gurmuKI ivc AweI hovy, ieh mMnxw muSikl hY[ blik jwpdw hY ik iksy ny iesnUM gurmuKI qoN dyvnwgrI ivc aulQwieAw hovygw[ SRI gurU gRMQ swihb ivc SbdW dw rUp Awlmricq mwDvnlkwmkMdlw qoN purwxw hY[

    smIiKAw- sMig dw purwqn rUp gurU gRMQ swihb dIpMkqI ivc hY[ Awlmricq pusqkW ivc AwieAw sMg nvInAqy ASuD hY[ dyvnwgrI ivcilpIAWqr smyN Alwpih dw Alwpq ho igAwhY[ dyvnwgrI nus^y ivc AweySbd-rUpAwTON qoN gurU gRMQ swihb dw AwTau purwqn hY[swr- sB qoN SuD Aqy purwqn pwT gurU gRMQ swihb dI rwgmwlw vwlw hY[

    38 SRI dsm gRMQ,ikRSnwvqwr, pd100.39 SRI dsm gRMQ,ikRSnwvqwr, pd104.40SRI dsm gRMQ,ikRSnwvqwr, pd100.41 SRI dsm gRMQ,ikRSnwvqwr, pd106.

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    18/35

    18

    smIiKAw- mwDvnl gurmuKI ivc pRQm nUM pRQmy krn dI cyStw hoeI hY[ dyvnwgrIpwT vI pRQm nUM pRmwixqkrdw hY[ pRQm dy ArQ hn- pihlw, muK, pRDwn Awid,jdoN ik pRQmy dw ArQ hY pihlW[ieQy BYrau pihlwrwg drswieAw hY, Aqy ieh qQ Agy duqIAw mwlkausk qoN vI pRmwixq hY[ duqIAw dw ArQ hY- dUjw[dyvnwgrIpwT dy BYroN nwloN BYrau pwTpRwcIn hY[ dyvnwgrIivc vY (Bwv vh) dI QWauh Sbd Aw jwxw iehisD kr dyNdw hY ik Awlmricq mwDvnl kwmkMdlw dyvnwgrI dw ilKwrI hkIkqn pMjwbI mUl dw hY, ikauNikauh pMjwbI dy Sbd ihMdI rcnw ivc vwV irhw hY[ ies qoN ieh vI isD huMdw hY ik Awlmricq mwDvnl dw pwTpMjwbI qoN ihMdI ivc igAw hY, nw ik pRcilq Dwrnw Anuswr ihMdI qoN pMjwbI ivc AwieAw hY, nhIN qW ihMdI ivcvY dI QW auh Sbd nhIN sI Aw skdw[swr- SRI gurU gRMQ swihb ivclI rwgmwlw dw pwT hI sB qoN SuD Aqy purqwn hY[

    smIiKAw- dyvnwgrI pwT iblkul ASuD Aqy AspSt hY[ kwimin nwloN rwgnI Aqy muK aucrhI nwloN sMigaucrhI izAwdw aupXukq hY AqydyvnwgrIpwT dI puStI mwDvnl gurmuKI qoN vI nhIN huMdI[ Awlm dy gurmuKI

    pwT ivc idqy sMg Sbd nwloN gurU gRMQ swihb dw sMig purwqn Aqy SuD pwT hY[swr- gurU gRMQ swihb dI pMkqI dI SbdwvlI hI bwkI dohW pwTW nwloN purwqn Aqy SuD hY[

    swr- iqMny pwT TIk hn, koeI mUl-BUq AMqr nhIN[ pr ieh spSt hY ik dyvnwgrI nus^y dw pwT pMjwbI qoN igAwhY, ikauNju Awlm-ikRq gurmuKI pwT Aqy SRI gurU gRMQ swihb ivclw pwT Awips ivc imldw hY Aqy gurmuKI qoNdyvnwgrI rUpWqRx smyN ASuDIAW Aw geIAW hn[

    smIiKAw- sMgIq gRMQW ivc ipnwkI Aqy puMnX@wkI dovyN nwm imldy hn[ buDpRkwS (hnumwn mq) Aqy rwgdIipkw (hnumwn mq) ivc puMnX@wkInUM BYrv dI rwignI disAw hY[ kuJ gRMQW ivc ipnwkI nwm vI imldw hY[pr dyvnwgrIpwT ivc mMglI Aijhw nwm hY, jo Awlmdy gurmuKI pwT bMglI ArQwq bMgwlI qoN iBMn hY[sMgIq gRMQW Anuswr iSv mq, hnumwn mq (swry), rwgwrxv mqAwid bMgwlI nUM BYrv dI iesqRI hI dsdy hn,prisD swrsuq mq mMglInUM BYrv dI iek pqnI mMndw hY[ ikauNik gurU gRMQ swihb Aqy Awlm ikRqmwDvnl dIAW rwgmwlwvW dI nyVqw hnumwn mq nwl hY, ieM\ Awlm dy dyvnwgrI nus^y dw mq kmzor ho jWdw hY[mwDvnl gurmuKI ivc puMinAwkI nUM puinAw kI ilKx dIbjr ZlqI kIqI hY[swr- auprokq qQ SRI gurU gRMQ swihb dy pwT nUM hI srv-SRyST isD krdy hn[

    smIiKAw- Awlm dy gurmuKI pwT Aqy SRI gurU gRMQ swihb dy pwT ivc koeI AMqr nhIN[ kyvl Awlm dy gurmuKI pwTivcpuin nUM ASuD r Up ivc pun iliKAw hY[dyvnwgrI pwT iblkul aUt-ptWg Aqy ArQ hIx hY[ dyvnwgrInus^y dw rwg Awsw Agy iPr myG dI rwignI dy rUp ivc Awauxw hY[ spSt hY dyvnwgrI nus^w iksy nklcI dIiqAwr kIqI iblkul qrutIpUrx rcnw hY[swr- gurU gRMQ swihb dw pwT sB qoN vDIk pRmwixk hY[

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    19/35

    19

    smIiKAw- gurU gRMQ swihb Aqy dyvnwgrIpwT ivc ey AwieAw hY, jdoN ik mwDvnl gurmuKI ivc iehiliKAw hY[ gurU gRMQ swihb dy ey dI puStIdyvnwgrIqoN vI hox kwrn, izAwdw aupXukq hY[ BYroN Aqy pWcoN jWpWcON nwloNgurU gRMQ swihb dy BYrau Aqy pwcau SbdrUp purwxy hn[swr- gurU gRMQ jI dw pwT izAwdw purwqn Aqy pRmwixk hY[

    smIiKAw-gurU gRMQ swihb Aqy mwDvnl gurmuKI dy pwT ivc koeI AMqr nhIN, jdoN ikdyvnwgrI dw aUt-ptWgpwT iksy AnwVI duAwrw ivgwiVAw hoieAw hY[swr- gurU gRMQ swihb dw pwT qrutI-rihq hY[ Awlm dy dohW pwTW ivc smwnqw nhIN[

    smIiKAw- bMgwlm Aqy bMgwl ivc koeI Byd nhIN, pr mwDvnl gurmuKI dw bMgwlw Anuicq nwm hY, jdoN ik

    bMgwl hI SwsqR-pRmwixq nwm hY[ dyvnwgrI nus^y dw pwT Awlm dy gurmuKI pwT qoN iblkul iBMn hY[ rwgmwlw dyAwlockivcwry pRo. pdm jI nUM bMgwl dw bMgwlm hoxwsmJ nhIN Aw sikAw[swr- SRI gurU gRMQ swihb dw pwT srv-SRyST hY[ dUjy pwT XukiqhIx Aqy mnmwny hn[

    smIiKAw- llq Sbd lilq dw hI iek dysI rUp hY, swihiqk Sbd lilq auqikRSt hY[ pr mwDvnl dygurmuKI pwT ivc iblwvl nUM iblwvil ilK kyAigAwnvS rwg-puqR qoN rwg-pqnI iblwvlI bxw idqw hY, jopihlW hI BYrv dIAW rwignIAW ivc Aw cukI hY[ ApnI dw purwqn rUp ApunI hY[dyvnwgrI pwT iblkul pQ-BRSt idsdw hY[

    swr- gurU gRMQ swihb dw pwT srv-SRyST mMnxw pYNdw hY[

    smIiKAw- dyvnwgrI pwT dw dUjy dohW pwTW nwlkoeI myl nhIN[ ieh pwT ASuD Aqy AspSt vI hY[ AwT dwpurwqn Aqy mUl Sbd Ast hY[ gurU gRMQ swihb ivcAwey gwien pwqRdw ArQ sI- gwien krn dy AiDkwrIArQwq pirpk gwiek[ ies nUM gwien gwvih pRwiq krnw AsUJvwn dw kMm hY[ jy ieQy pRwiq svyr vyly vwsqyklipAw hY, qW ieh pRwq hoxw cwhIdw sI, XQw-sMiDAw pRwq ieswnu krwhI[ SbdwvlI dw sIimq igAwn hox kwrnpRo. pdm jI pwqr dw ArQ vySvw ArQwq kwmkMdlw kr gey hn[ aunHW nUM ieh smJ nhIN AweI ik vySvw vwsqySbd pwqir huMdw hY, pwqR nhIN[ iPr ies pd ivc gwvih Sbd bhuvcn sI, ijs dw ArQ gwien krdy hn

    bxdw hY, nw ik gwien krdI sI bxskdw hY[swr- gurU gRMQ swihb dI rwgmwlw sB qoN inrdoS hY[

    smIiKAw- mwDvnl dy dyvnwgrI Aqy gurmuKI pwT ivc vfIAW AsmwnqwvW hn[ dyvnwgrIdw mwlkONs nwmmwlkauSk qoN nvIn hY[dyvnwgrI ivcvrWgn ilKxw ASuD hY[ Awlm dygurmuKI pwT ivc mwlkausk nUMmwilkausk ilKxw vI qrutIpUrx hY[swr- gurU gRMQ swihb dw pwT hI shI hY[

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    20/35

    20

    smIiKAw- Awlm dy dyvnwgrI pwT dw gurmuKI pwT nwl koeI myl nhIN[ CMd vI iBMn hY[ vwk-bxqr XukqI-sMgqnhIN[gurmuKI pwT dy sMg Aqy pWcoN gurU gRMQ dI SbdwvlI qoN bwAd dy hn[swr- SRI gurU gRMQ jI dI pMkqI sB qoN SuD hY[

    smIiKAw- Awlm dw dyvnwgrIAqy gurmuKI pwT iBMn hY[ gOf grI nwm Zlq hY[ pwCy ju AlwpI dw ilKxwXukqI-rihq hY, iks dy pwCy ? ieh qW sB rwignIAW qoN pihlW AweI hY[ Awlmdy gurmuKI nuksy ivc gOf AqykrI nUM vK-vK krnw AigAwn hY[ dyvgMDwrI nUM dyv kMDwrI ilKxw bhuq hwsohIxw kMm hY[swr- gurU gRMQ swihb dy pwT dI qulnw ivc dovyN pwT bhuq qrutIpUrx Aqy inmn-sqr dy hn[

    swr- Awlm dw gurmuKI pwT gurU gRMQ swihb dy AnukUl hY, pr dyvnwgrI pwT idSwhIx hY[

    swr- dyvnwgrI pwT bymyl hY[ Awlm dy gurmuKI pwT qoN gurU gRMQ jI dw pwT auqm Aqy purwxw hY[

    smIiKAw- Awlm dw dyvnwgrIpwT nvIn hY Aqy gurmuKI pwT qoN iBMn hY[ mwlkONs iekdm nvIn nwm hY[ ies qoNpurwxw nwm mwlkOS hY Aqy aus qoN vI purwxw mwlkausk jW mwlkOiSk,ikauNik ieh rwg mwlv Aqy kOiSk

    qoN iml ky bixAw hY[ dohW rwgW dy iesy imSRx dw vrxn gurU gRMQ swihb dI pMkqI mwl rwg kausk sMig lweIivc kIqw igAw sI, ijs nUM smJx dy AsmrQ kiv ny ies nUM mwlkONs rwg sMg lweI kr idqw hY[ sMgIq leIvWiCq sUKm sUJ nw hox kwrn pRo. ipAwrw isMG pdm gurU gRMQ swihb dy pwT ivcoN nuks vyKdy hI cly gey hn,aunHW kol Awlm dIAW qrutIAW vyKx vwlI sMquilq idRStI dw ABwv sI[swr- guru gRMQ swihb dw pwT SuD, mUl Aqy pRwcIn hY[

    smIiKAw- mwDvnl gurmuKI Aqy SRI gurU gRMQ swihb dy pwT ivc koeI AMqr nhIN, prdyvnwgrIpwT msqAMgdI QW imS@tAMg hY[rwgmwlw dy ivroDIAW dw ieqrwz hY ik SRI gurU gRMQ swihb ivc pwT Zlq hY[ ieh smJ qoN

    bwhr hY ik Awlm dI pusqk ivcly Aijhy pwT nUM auh SuD ikvyN mMn lYNdy hn ? vwsqv ivc ivroDI iDr dwAigAwn hI Aijhy ivroD dw mUl kwrx hY[ iesy AigAwn dy pRBwv ivc hI dyvnwgrI aulQwkwr ny Awpxy vloNmUl-pwT nUM soDx dw Xqn kIqw hY, pr hoieAw ies dy ault hY[ jy aulQwkwr Aqy rwgmwlw dw ivroD krn vwlysMgIq-gRMQW dI pVqwl krdy, qW aunHW dI SMkw inivrqI sMBv sI[ vwsqv ivc hnumwn mq (sMgIq ibnod) nymsqWg nUM mwlkONs dw puqRmMinAw hY Aqy gurU gRMQ swihb ivc vI ieh mwlkausk dw hI puqR hY[ so ies SwsqR-pRvwixq qQ nUM zyry-nzr kIqy ibnw BRm ivc hI SmSyr isMGASokAqy ipAwrw isMG pdm ny AigAwnmeI kUkWnwl gurU gRMQ swihb nUM qrutIpUrvk GoiSq kr idqw hY[swr- gurU gRMQ swihb ivc AwieAwmwrU msqAMg myvwrw iblkul XukqI-sMgq Aqy SwsqR-sMmq pwT hY[

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    21/35

    21

    smIiKAw- SRI gurU gRMQ swihb ivc pwT dw sMDI-Cyd Zlq hY[ pRblcMf koeI rwg nhIN, rwg hY cMfkauskArQwq Aj dw cMdRkONs rwg[dyvnwgrI nus^y dw pwT iblkul ASuD hY[ Awlm vwly gurmuKI nus^y ivc soD krndI cyStw idsdI hY[ Awlm dy gurmuKI nus^y Aqy gurU gRMQ swihb ivc pihly rwg dw nwm pRbl hY, jdoN ikdyvnwgrIivc vrvl iliKAw hoieAw hY[ ASok jI Aqy pdm jI dI phuMc vrvl qk sI, ies leI aunHW nypRbl nUM Zlq nwm krwr dy idqw[pr auh ies qQ qoN Axjwx sn ik hnumwn mq (sMgIq ibnod) Anuswr rwgpRbl mwlkONs dw hI puqR hY[pRo. ienwXq KW Anuswr vI pRbl rwg mwlkOS dwpuqR hY[ cMf Sbd cMd vwsqyvriqAw igAwhY[ AsIN jwxdy hW ik pMjwbI ivc d dI Awvwz pMjwbI dIAW kuJ aup-BwKwvW ivcfho jwxIsuBwivk hY, ijvyN- gurubwxI ivc dyeI vwsqy fyeI, dyKw leI fyKw, dKxy leI fKxy, sd leI sf (ByrI sfo rf,PrIdw gor inmwxI sfu kry) Awid[so cMd nUM hI cMf iliKAw hY Aqy ieh BwrqI sMgIq ivc Aj vI pRcilqcMdRkOS hY,ijs dw purwxw nwm cMdkauSk hY, ikauNik ieh rwg mwlkOS vWg hI cMdR Aqy kOiSk dy imSRxqoN bixAw hY[swr- gurU gRMQ swihb dw pwT srv-BWiq auicq hY, jdoN ik dyvnwgrI pwT iblkul Anuicq[

    smIiKAw-gurU gRMQ swihb ivc KauKt Aqy mwDvnl gurmuKI ivc rwg-nwm kOKt idqw hY, prdyvnwgrInus^y ivc iblkul iBMn KoKr iliKAw hY[ dyvnwgrI pwT dw bhuq &rk hY[ rwg ApRcilq hox kwrn puStImuSikl hY, pr ieh spSt hY ik ieh rwg Kt dw hI koeI imiSRq srUp hovygw, so KoKr ilKxw suDwrvwdIcyStw hY, jo AwrMiBk nhIN, mgrlI hY[ Awlmdy dohW pwTW ivc AwieAw AwXo Sbdauqnw XukqI-sMgq nhIN,ikauNik ieh do rwg hn, ienHW leI Awey Sbd hoxw cwhIdw sI, auN\AsloN auicq Sbd qW gwey hI hY, jo SRIgurU gRMQ swihb ivc hY, ikauNik rwg dy Awgmn nwloN rwg dw gwien izAwdw FukvW hY[swr- gurU gMRQ jI vwlw pwT hI sB qoN auicq hY[

    smIiKAw- dyvnwgrI pwT iblkul iBMn hY[ gurmuKI nus^y dy Sbd mwlkONs Aqy sMg gurU gRMQ jI dy mwlkauskAqy sMig qoN nvIn hn[ SRI gurU gRMQ swihb dI pMkqI dy ArQ- (ieM\ ivdvwnW duAwrw) rwg mwlkOiSk nwl ATpuqr joVy gey hn, iblkul auicq Aqy Awlm dyy dohW qoN cMgyrw Aqy inrdoS hY[swr- SbdwvlI, ArQ Aqy Bwv kwrn gurU gRMQ swihb dI pMkqI hI srvoqm hY[

    smIiKAw- puin ilKx ligAW gurU gRMQ swihb ivc iekswrqw hY[ dUjIAW dohW iliKqW ivc kdy pun kdy puiniliKAw igAw hY[ ies quk dw dyvnwgrI pwT bhuq ivikRq hY[ gurU gRMQ swihb dI rwgmwlw ivc vrqy AwieAau

    nUM Awlm dIAW ikRqIAW ivc AwXo iliKAw igAw hY[ gurU gRMQ jI dy Sbd pMc, nwir, sMig AwidAwlm dIAWikRqIAW dy pWc, nwr Aqy sMg nwloN purwxy hn[ nwirnUM gurU gRMQ swihb ivc ikqy vI nwr nhIN iliKAw igAw,jdoN ik Awlm dI rcnw ivc ieh hoieAw hY, hwlwik AsIN aupr ikhw sI ik ieh pRivrqI SRI dsm gRMQ dIsMpwdnw qk pRclx ivc AwauNdI hY[ ies qoN bhuq spSt ho jWdw hY ik mwDvnl gurmuKIrcnw nUM izAwdw qoNizAwdw SRI dsm gRMQ dIAW rcnwvW ijqnw purwqn hI TihrwieAw jw skdw hY[ ieh vI vyKxw rucIkr hY ik gurUgRMQ dI auprokq pMkqI ivcihMfolbwbq pirpUrx sUcnw sI ik ihMfol dw Awgmn pMj rwignIAW Aqy AT puqRWnwl huMdw hY[ ies pirpUrnqw nUM dyvnwgrI pwT ny ihMfol pMj rwignIAW nwl AwieAw hY kih ky ApUrnqw ivcbdl idqw hY[swr- SRI gurU gRMQ swihb dI rwgmwlw dw pwT srv-SRyST Aqy purwxw hY[

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    22/35

    22

    smIiKAw- zrw pwTk jn mwDvnl dyvnwgrI dI ies pMkqI dy ArQW vl iDAwn dyx[ swfy prm-pRvInivdvwnW duAwrw ivvykI TihrwieAw Awlm ilKdw hY- qwl auT ky iklol krdI hY, (auh) qwl imlw ky gwauNdy hn[mwDvnl gurmuKI dy ArQ- qwn dI lihr auTdI hY, (auh) qwl imlw ky gwien krdy hn[ gurU gRMQ swihb dIpMkqI dy ArQ bxdy hn- qwnW dIAW lihrW auTdIAW hn, (jdoN gwiek) qwr imlw ky (ArQwq swzW Aqy gwiekWdy sr imlw ky) gwien krdy hn[ AMdwzw lgwE, dyvnwgrI dy rcnwkwr nUM ieh nhIN pqw ik qwl sBw ivc auT kyKVI ho skdI hY jW nhIN, pqw nhIN aus ny kdy imRdMg jW pKwvj auT ky KVI huMdI dyKI hovygI, Awi^r cmqkwrIXug dIAW glW hn[ mwDvnl gurmuKI dy rcnwkwr nUM ieh nhIN pqw ik gwien ivc qwn dI lihr auTdI hY, jWqwnW dIAW lihrW auTdIAW hn[ iesy AigAwn kwrn rcnwkwr/aulQwkwr nUM smJ nhIN AweI ik qwr imlwvhI dyArQ kI hn, ayus ny kdy suixAw nhIN hovygw ik gwien/vwdn vwsqy sr imlwauxy vI zrUrI huMdy hn[ hW, aus nyiksy mhwqmw dy rUhwnI siqsMg ivc Folk imlwauNidAW dyiKAw hovygw[ ASok Aqy pdm jI nUM vI gwien qwrimlwvhI dI sUJ iblkulnhIN sI, iesy kwrn auh rwgW dy ipCy pey sn, nhIN qW ienHW ivcwry rwgW dI punIqAwqmw dw iksy nwl kI ivroD sI ? ienHW ny AwpxI r UhwnIAq nwl sMswr nUM sdw hrw-Brw hI kIqw hY, iksy dwivgwiVAw qW kuJ nhIN[ ienHW nUM cwhy kwmkMdlw gw lvy jW gurujn gw lYxienHW dI pivqRqw nw kdy GtdI hY, nw

    koeI vDw skdw hY, ikauNju dYvI pivqRqw nUM kOx vDw-Gtw skx dy smrQ hY[so AigAwnvS hI ivdvwnW ny qwrimlwvhI pwT nUM nkwr ky qwl imlwiekY pwT nUM SuDqw dw pRmwx-pqR jwrI kr idqw hY[swr- mwDvnl dy dohW nusiKAW dw pwT ArQhIx Aqy AigAwnmeI hY, jdoN ik SRI gurU gRMQ swihb dI pMkqIpirpUrn AQvw srvQw inrdoS hY[

    swr- dyvnwgrI nus^y dw pwT srv-BWiq plId hY[ dUjy dohW pwTW ivc koeI mUlBUq AMqr nhIN[gurmuKI iqlMgIdw SwsqR-sMmq nwm qYlMgI hY42[

    smIiKAw- iqMnW rcnwvW ivc rwg-nwm kuJ AMqr nwl ilKy hn[ dyvnwgrInus^y ivc bsMqI nUM vwsMqI iliKAwhY[ dovyN nwm SwsqR-sMmq hn[ dUjy rwg nUM mwDvnl gurmuKI ny isMDUr,dyvnwgrI nus^y ivc isMDUrI, gurU gRMQ jIivc sMdUr iliKAw hY[ pRo. ipAwrw isMG nUM gurU gRMQ swihb nwl vfI nwrwzgI hY ik ies gRMQ dI imlwvtIrwgmwlw ivc isMDrI nUM sMdUr ikauN iliKAw igAw hY ? Asl ivc keI rwgW dy iek nhIN, iek qoN vDIk nwmhn[ BwrqI sMgIq dy mhwnqm pMifq ivSxU nwrwiex BwqKMfy jISRIml@lk@SX@sMgIqm@ ivc ilKdy hn ik guxIjnisMdUrw dw hI iek nwmisMDoVw dsdy hn43[ keI hor rwgW dy nwvW ivc vI smyN Aqy sQwn kwrn AijhI ivikRqIAweI hY, ijvyN- vrwtI, ivrwtI, vYrwtI, vrwrI, bYrwVI ieko rwg dy iBMn nwm hn[ so spSt hY ik ieko rwg dysQwnk bolI Anuswr keI-keI nwm pRcilq rhy hn[ ies qrHW ivroDI iDr dI ieh XukqI AwDwrhIx hY, ik gurU

    gRMQ jI ivc AwieAw sMdUr nwm Zlq hY[swr- iqMnW gRMQW ivc Awey nwm auicq hn, hwlwik Awlm dIAW dohW rwgmwlwvW ivc pwT-Byd kwiem hY[

    swr- iqMnW gRMQW ivclI ieh pMkqI iekswr hY, kyvl dyvnwgrInus^y ivc Bwrjw nUM ivvykhIxqw sihq AwrjwilK idqw hY[ ieh bhuq spSt huMdw jw irhw hY ik Awlm dw dyvnwgrI nus^w aus dy gurmuKI nus^y qoN izAwdwqrutIpUrx hY, ijs dw ieko Bwv hY ik Awlmricq mwDvnl kwmkMdlw mUl rUp ivc gurmuKI dI rcnw sI[ ieQy

    42SRIml@lk@SX@sMgIqm@, pMnw42643SRIml@lk@SX@sMgIqm@, pMnw322

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    23/35

    23

    pwTkW nUM ieh sUcnw dyxI vI zrUrI hY ik srs Aqy AhIrI auprokq pMkqI dw pd-Cyd kridAW srs AqyAhIrI iBMn-iBMn kr idqy hn[ ieM\ do qrutIAW AweIAW hn[ a. ihMfol dIAW rwignIAW qylMgI, dyvkrI, bsMqI,sMdUr, srs Aqy AhIrI ieh Cy ho geIAW hn, jdoN ik pMj cwhIdIAW sn[ A. dUjw srs puruS rwg sI, rwignInhIN[ ies leI srsAhIrI nUM iekswQ ilKx-pVHn dI swvDwnI zrUrI hY[ APsos ik AijhIAW aukweIAW sMbMDIAwm pwTk nUM swvDwn krn vwsqy swfy ivdvwnW ny koeI Xqn nhIN kIqw, bs gurU gRMQ swihb nUM iCMn-iBMn krnleI ASoBnIk itpxIAW auqy hI swrw iDAwn kyNidRq krI riKAw hY[

    smIiKAw- mwDvnl dy dovyN nus^y mgrly hox kwrn ienHW ivc sMg Aqy pWcoN SbdWdy nvIn rUp hn[dyvnwgrInus^y ivc pihlI quk dy ault Awrjw dI QW Bwrjw kr idqw hY[swr- gurU gRMQ jI ivclw pwT iblkul qrutI-mukq hY[

    swr- koeI mUlBUq AMqr nhIN[

    smIiKAw- dyvnwgrIpwT mUloN BRSt hY[ mwDvnl gurmuKI ny mMglwin ilK ky rwg-puqR nUM rwignI ivcpirvriqq krn dI bjr Bul kIqI hY[swr- gurU gRMQ swihb dw pwT hI srvoqm hY[

    smIiKAw- dyvnwgrI rcnw dw pwT iblkul dUiSq hY[ Awlm dy dyvnwgrInus^y dw pMcvynu Aqy gurmuKI nus^y dwpMcbwnu dovyN AsmJ ivcoN auqpMn hoey hn[ srsbwn durlB nwm hox kr kyAwlm ny rwg-nwm suDwrn dI cyStwkIqI hY[ vwsqv ivc srsbwn rwg srs (jorwgmwlw dy Agly pd ivc mOjUd hY) qoN ausy qrHW bixAw hY, ijvyNpMcm nwl bwn juVn qyAwlmdw pMcbwn bx igAw hY[ Asl ivc bwn dw mUl vwhnho skdw hY[ pRwcInkwl ivc vwihnI rwg pRcilqirhw hY[ BwvyN ies dw SuD Asiqq SwsqR ivcnzr nhIN AwauNdw, pr ieh vygnwl iml ky vygvwihnI Aqy Swlv nwl iml ky Swlvwhikw nwm nwl pRcilq irhw hY[ jdoN AsINSRIml@lk@SXsMgIqm@44 ivc rwg vygmDX@mw vyKdy hW qW spSt ho jWdw hY ik vyg kdy suqMqr rwg irhwhovygw[ aus dy Gto-Gt do rUp vygvwihnI Aqy vygmDX@mw SwsqR ny sMBwl rKy hn[ ies vwihnI dw puruS rwgvwhn irhw hovygw, ijvyN bsMqI dw bsMq, mwlvI dw mwlv, mlwrI dw mlwr, krnwtI dw krnwt, gauVI dw

    gauVw[ auho vwhn BwSw-ivkwr kwrn bwn ho igAw hovy, qW koeI Ascrj gl nhIN[ ijvyN auh pMc nwl imlky pMcbwn ho igAw, ausy qrHW rwg srsdy sMjog qoNsrsbwn ho igAw[ so srsbwnpwT nUM Anuicq mMnxwXukqI-sMgq nhIN hY[swr- gurU gRMQ swihb dw pwT shI hY[ pr Awlm dIAW dohW rcnwvW ivc vK-vK pRkwr dI soD krn dw XqnkIqw igAw hY, ijs dI koeI zrUrq nhIN sI[

    44pMnw409

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    24/35

    24

    smIiKAw- mwDvnl gurmuKI Aqy gurU gRMQ jI dw pwT iekswr hY, prdyvnwgrInus^y ny bsMq nUM vsMqbxwieAw hY, jo ik bhuq vfI aukweI nhIN[ pr dyvnwgrI dI auprokq qukivc Awey ivnodI pdnwlkwmodwSbd dw kwivk qukWq nhIN imldw[swr- gurU gRMQ swihb dy pwT ivc koeI aukweI nhIN[

    smIiKAw- dyvnwgrI nus^y dw pwT dUiSq hY[ SRIgurU gRMQ Aqy mwDvnl gurmuKI dy Ast puqR mY khy svwrIkQn qoN isD hY ik ieh rwg iksy kwmkMdlw ny nhIN gwey, blik ienHW nUM rwgmwlw ivc rcnw-krqw ny FukvyNsQwn qy SoiBq kIqw hY[swr- gurU gRMQ jI dw pwT qrutI-rihq hY[

    smIiKAw- kyvl mwDvnl gurmuKI ivc AwieAw pun qknIkI pKoN nvIn hY Aqy dyvnwgrI mwDvnl ivcbwrI nUM vwrI iliKAw hY, jodyvnwgrI ivc pMjwbI vwVn dI cyStw hY ArQwq iksy pMjwbI ny pMjwbI nus^y dIdyvnwgrI kIqI hY[ hor koeI mUl-BUq AMqr nhIN imldw[swr- mwDvnl dw dyvnwgrI rUpWqRx pMjwbI mUl qoN hoieAw lgdw hY[

    smIiKAw- gurU gRMQ swihb ny ies pMkqI ivc pihlw rwg kCylI iliKAw hY[ mwDvnl gurmuKI ny ies nUMkwlyKI iliKAw hY, prdyvnwgrI nus^y ivc kwCylI iliKAw hY[ pRo. ipAwrw isMG ny Awpxy Alp sMgIiqkigAwn kwrn gurU gRMQ swihb ivc Awey rwg-nwm kCylI nUM Zlq isD kr kyAwlm dygurmuKI nus^y dy kwlyKI nUM

    TIk disAw hY[ vwsqv ivc pdm jI ny ieh mMn ilAw hovygw, ik kCylI nwm dy iksy rwg dw sMgIq-SwsqRivc koeI Asiqq nhIN[ pr SRI BwqKMfy dI pusqk SRIml@lk@SXsMgIqm@ dy pMnw 411 qy kCylI nUM rwgiBMnSVj nwl sMbMiDq kIqw hY[dyvnwgrInus^y dy kwCylI nwloN kCylI izAwdw SuDAqy SwsqR-sMmq Sbd hY[dyvnwgrInus^y ivc khI nUM ghI ilKxw Anuicq Aqy AFukvW hY[ AwlmdIAW dohW ikRqIAW ivc Alwip nUMAlwp ilK ky ASuDI kIqI hY[swr- gurU gRMQ swihb dw pwT srv-SRyST isD huMdw hY[

    smIiKAw- mwDvnl gurmuKI dw pwT gurU gRMQ jI nwl imldw hY, isvwey sMig Aqy Qwip dy ASuD rUp sMg

    Aqy Qwp ilKx dy[dyvnwgrInus^y ny Awpxy suBwA muqwibk kwmodI nUM kwmodw (puruS rwg) bxw idqw hY, jdoNik igxweIAW jw rhIAW hn,dIpk dIAW rwignIAW[ pMkqI dy srUp nUM ijqnw sMBv sI, ivgwiVAw hY[swr- gurU gRMQ swihb dw pwT SuD, pRmwixk Aqy purwqn hY[

    smIiKAw- dyvnwgrInus^y ny rwmw nUM nwmw krn dI Bul kIqI hY[ gurU gRMQ swihb ivc Awey kwlMkw nUMdyvnwgrInus^y ny kwilMgn Aqy gurmuKI nus^y ny kwlMgn iliKAw hY[drAsl ies rwg dy keI nwm hn, ijvyN-kwilMgn, kwilMgVw, kuilMgw, kwilMgw, kwilMg Awid[ rwgmwlw dy ivroDIAW nykwlMkw ilKx nUM ASuDI krwr idqw

    hY, pr AsIN vyKdy hW ik sMgIq dy gRMQW ivc iek-iek rwg dy sQwnk rIqIAW Anuswr keI-keI nwm ivdmwn

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    25/35

    25

    hn[ auN\vI g Aqy k dw Awips ivc bdlxw suBwivk hY, ijvyN- KVg dw KVk, ivkwr dw vygwr, ivgwVAwid[ so kwilMgw dw kwlMkw ho jwxw AsuBwivk nhIN hY[swr- gurU gRMQ jI dI pMkqI nUM ASuD kihxw auicq nhIN[

    smIiKAw- dyvnwgrIdI pMkqI pUrI qrHW ASuD hY[ ies ivc kml kusm dy sQwn qy kwmlok sr Aqy cMpk dysQwn qy pMck hY, jdoN ik gurmuKI nus^y ivc pMcn hY[ Asl ivc cMpk rwg dI jwxkwrI dy ABwv ivcAwlmdIAW ikRqIAW ivc rwg-nwm bdilAw igAw hY, hwlwik hnumwn mq (sMgIq ibnod) ivc cMpk dI igxqIdIpk dy puqRW ivc kIqIhoeI auplbD huMdI hY[pRo. ienwieq KW ny vI cMpk nUM dIpk dw puqR hI disAw hY[swr-pRo. ipAwrw isMG dw ieh ieqrwz ik cMpk koeI rwg nhIN, ieh pMcn hoxw cwhIdw sI, inrmUl isD huMdwhY Aqy SRI gurU gRMQ swihb dw pwT shI isD huMdw hY[

    smIiKAw- iqMnW rcnwvW dI ies quk dy pwT ivc koeI ivSyS AMqr nhIN, kyvl mwDvnl dIAW dohW rcnwvW ivcgaurw nUM nvIn rUp dy ky gOrw kIqw hoieAw hY, ijs qoN gurU gRMQ swihb dI rwgmwlw dI SbdwvlI purwxI isDhuMdI hY[

    swr- iqMnW rcnwvW ivc iekswrqw hY[

    smIiKAw- mwDvnl gurmuKIqy SRI gurU gRMQ swihb dw pwT pUrx rUp ivc iekswr hY, pr dyvnwgrIivc sBimil dy sQwn qy iblkul Anuicq pwT pMcm AwieAw hY[ vY dy sQwn qy auh ilK ky aulQwkwrny AwpxypMjwbI-mUl nwl sMbMiDq hox dI gvwhI idqI hY[ dyvnwgrI ivcgwvih bhuvcn nUM gwvY iekvcn kr idqw hY[swr- gurU gRMQ jI dw pwT hI pRmwixk hY[

    smIiKAw- mwDvnl gurmuKI Aqy gurU gRMQ jI ivclw pwT ieko-ijhw hY, isvwey ies dy ik gurU gRMQ swihb dIilKx SYlI purwxI hY[ dyvnwgrIpwT ivc brMgn lwvih dI QW rwignI imlwvy kIqw igAw hY[ imlwvih dI QW

    imlwvy ilK ky bhuvcn nUM AXukqFMg nwl iek vcn kIqw igAw hYswr- gurU gRMQ swihb dw pwT srv-SRyST hY[

    smIiKAw- mwDvnl gurmuKI Aqy gurU gRMQ jI ivclw pwT ieksmwn hY, pr dyvnwgrIkwr ny pwT ivgwV idqw hY[aus ny bYrwrI nUM bdl ky vYrwtI kIqw hY, Swied aus vwsqy bYrwrI ASuD nwm hovygw, pr krnwtI kI DrIilK ky aus ny pwT nUM iblkul ArQhIx Aqy BRSt kr idqw hY[swr- gurU gRMQ jI dw pwT iblkul durusq hY[

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    26/35

    26

    smIiKAw- gurU gRMQ swihb ivc iliKAw gvrI SbdAwlmdy nusi^AW ivc ilKy AwDuink Sbd gOrI qoNpurwqn hY[ Asl ivc gvrI qoN Agy gaurI jW gauVI Aqy aus qoN bwAd gOrI hoxw hI suBwivk hY[dyvnwgrInus^y ny AwswvrI nUM AwswBrI ilK ky AwpxI Alp miq dw iPr pircX dy idqw hY[

    smIiKAw- AwlmdIAW ikRqIAW ivc gurU gRMQ jI dy iqh pwCY nUM bdl ky puin pwCY/pwCy kIqw igAw hY[dyvnwgrIkrn vwly ny isMDvI bdl ky isMDurI kr idqw hY[ aus nUM ieqnI smJ nhIN ik pihlW auh iesyrwignI nUM ihMfol nwl ivAwh AwieAw hY[ ies dw iek kwrn hY[ BwrqI sMgIq dy kuJ gRMQW ivc isMdUrI, isMDoVI,syNDvI nUM ieko rwg drswieAw hY[ gurU gRMQ swihb dI rwgmwlw ivc ienHW nUM iBMn-iBMn svIkwr kIqw igAw hY[gurmuKI auqwrw krn vwlw ies qQ nUM smJdw sI, pr Swied dyvnwgrIkwr dI smJ ivc nhIN AwieAw[swr- SRI gurU gRMQ swihb dw pwT srv-auqm hY[

    swr- iqMnW pwTW ivc koeI mUlBUq AMqr nhIN[ AwlmdIAW ikRqIAW ivc isau nUM sMg kr idqw hY[ Sbd-rUpAwlm dy nvyN Aqy AwDuink hn[

    smIiKAw- ies pMkqI dy gurU gRMQ jI ivc Awey pwT nUM rwgmwlw dy ivroDIAW ny bhuq auCwilAw hY, aunHW dw kihxwhY ik Awlm ikRq rwmgmwlw ivc ies dw TIk nwm mwlv iliKAw igAw hY[ vwsqv ivc mwDvnl dI rwgmwlwivc mwlv dy Awaux dw mUl kwrn ieh sI ik jdoN aus ny ieh rwgmwwlw AwpxI pusqk ivc cVHweI qW swlU

    nwm dw rwg aus nUM sMgIq dy gRMQW ivcoN nhIN iml sikAw[ ies ivc koeI sMdyh nhIN ik ies nwm vwlw rwg sMgIq-gRMQW ivc auplbD nhIN, pr ies dw Bwv ieh nhIN ik Aijhw koeI rwg kdy pRcln ivc nhIN irhw hovygw[ SRI gurUgRMQ swihb ivc auplbD quKwrI rwg sMgIq dy gRMQW ivc nhIN imldw, qW ies dw ieh Bwv nhIN ik aus dwAsiqq nkwrxXog hY[ Aijhy keI rwg Aqy rwg-nwm hoxgy, jo sQwnk hox kwrn sMgIq dy gRMQW ivc cricq nhINho sky[ swlU dw mUl lBx vwsqy ies Sbd dy koSgq ArQW vl iDAwn dyx dI zrUrq hY[ vwmn Awpty dysMsikRq koS Anuswr Swlv: iek dyS dw nwmhY Aqy SwlU aus dyS dw vsnIk hY[ cyqy rhy Swlv auh dyS hY,ijQoN dw rwjw Swilvwhn kr ky pRisD hoieAw sI[ ieQy ieh vI izkr krnw zrUrI hY ik sMgIqrqnwkr ivciek Swlvwhinkw nwm dw rwg disAw hY, ijs dy mUl ivc Swlv Sbd hY[ ieh Swlv dyS nwl sMbMiDq irhwhovygw[ Swlv dw Swlu ho jwxw suBwivk hY, ieh gl Awpty koS qoN hI isD hY[ auh ilKdw hYik jo SwlvdyS nwl sMbMiDq hY, auh Swlu hY[ ieQy ieh vI ds idqw jwvy ik sMgIq SwsqR ivc iek swlMg rwg cricq

    irhw hY[ jwpdw hY swlMg Sbd dw ivkws Swlv+AMg qoN hI hoieAw hovygw[ so rwg swlU dw nwm bdl kymwlv krn vwlIAwlm dI cqurweI aus dy AigAwn ivcoN inklI hY[ vwsqv ivc ies bdlwA ny kivqw dIsuMdrqw Aqy rvwngI dovyN nSt kIqy hn[ swlU swrg swgrw iqMnW dw AwrMB s qoN hoieAW, ijs kwiv-rs dIAnuBUqI huMdI sI, auh AigAwnvS mwlv swrg swgrw ilKx nwl nSt ho geI hY[ kivqw dI rvwngI vI nSthoeI hY[ jy mzbUrIvS iesy nUM SuD krnw hovy, qW kwivk rvwngI vwsqy ies nUM swrg mwlv swgrw krnw SwiedXukqI-sMgq jwpdw[ dyvnwgrInus^y dy lyKk ny goNf nUM bdl kygvrw krn dI nwdwnI kIqI hY[ Asl ivcgvrw, gaurw jW gOrw pihlW hI dIpk rwg dy puqRW ivc Aw cukw hY, XQw- gOrw Ar kwnHrw klwnw[ Ast puqRdIpk ky jwnw[swr : SRI gurU gRMQ swihb ivc AwieAw swlU rwg-nwm iblkul auicq hY[ Awlm dIAW dohW rcnwvW ny pwT nUMBRSt kIqw hY, ijhw ik dyvnwgrI nus^y qoN iblkul spSt ho jWdw hY ik Awlm dIAW ikRqIAW ivc AvWiCq AqyAwDwrhIx bdlwA hoey imldy hn[

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    27/35

    27

    smIiKAw- mwDvnl dy gurmuKI nus^y ny Ast dI QW AwT kr ky kwiv nUM rshIx kIqw hY[ aunHW dw ieh Sbd-rUp inSicq hI Ast qoN nvIn hY[dyvnwgrIrcnw ivc guMf nUM guMfw ilK ky vfI ASuDI kIqI hY[ hmIr nUMvI hMvIr iliKAw hY[ rwgmwlw dy ivroDIAW leI Swied ieh gl qslIjnk hovy ik Awlm ny sRIrwg nw ilKky isrI rwg iliKAw hY, jo aunHW nUM gurubwxI dy AnukUl jwpdw hovygw, prauh ieh vI iDAwn ivc rKx ik gurUgRMQ jI dy pMnw44qy 77 Aqy 78nMbr SbdW dy isrlyK ieM\ hn-sRIrwgu mhlw 5 Aqy pMnw92 qysRI rwgu BgqkbIr jIau kw isrlyK vyiKAw jw skdw hY[ies leI rwgmwlw dw ivroD krn vwsqy ieh XukqI Anuicq hovygIik gurU gRMQ swihb dI rwgmwlw ivc isrI rwg dI QW sRIrwg ikauN iliKAw igAw hY ?sswr- gurU gRMQ jI dw pwT hI srvoqm hY[

    smIiKAw- mwDvnl gurmuKI Aqy gurU gRMQ swihb dw pwT iblkul ieksmwn hY, pr dyvnwgrIrcnwkwr ny vYgwvih dI QW auh kheI ilK idqw hY[ spSt hY ik ieh dyvnwgrI iliKq pMjwbI qoN pRBwivq hY[ ies dIkivqw qrutIpUrx Aqy rshIx hY[swr- gurU gRMQ swihb dw pwT srb-BWiq auicq hY[

    smIiKAw- gurmuKI iliKq Aqy gurU gRMQ jI dI bwxI ivc ieqnw hI AMqr hY, ik Awlmny pWcau Aqy sMig dISuDqw BMg kridAW pWcoN Aqy sMg iliKAw hY[ bwkI pwT imldw hY[dyvnwgrI pwT pUrI qrHW Anuicq hY[swr- gurU gRMQ swihb dw pwT hI SuD Aqy purwqn hY[

    smIiKAw- mwDvnl kwmkMdlwdIAW dohW ikRqIAW ivc soriT dw Anuicq FMg nwl sorT kr idqw igAw hY[gurubwxI ivc sB QWeIN soriT hY, ikauN ju ieh iek bhu-pRcilqrwignI hY[ purwqn smyN ivc ies nUM soriT jWsorTI hI iliKAw jWdw sI[ ies qoN spSt hY ikAwlm dIAW rcnwvW aus vkq dIAW hn,jdoN soriT ivikRqho ky sorT ho cukI sI[dyvnwgrInus^y ny goNf dw AOr bxw idqw hY[ vwsqv ivcaus ny rwignIAW dI igxqIXukqI-sMgq krn vwsqy Aijhw kIqw hY[ ieh aus dI suDwr-cyStw dw Pl hY[ Aijhy suDwr krn dI pRivrqImgrlIAW rcnwvW ivc AwauNdI hY, mUl rcnw ivc nhIN[ aus nUM jwpdw sI ik sorT, goNf, mlwrI, Awsw, kuMBnI(aus Anuswr) Aqy sUhv Cy rwignIAW ho jWdIAW hn[ ies leI aus ny pwT SoDx dw pRXqn kIqw hY, pr ho ASuD

    igAw hY[ ienHW rwignIAW dI igxqI auqy AsIN Agy ivcwr krWgy[swr- gurU gRMQ jI vwlw pwT SuD Aqy purwqn hY[

    smIiiKAw- mwDvnl gurmuKI Aqy gurU gRMQ swihb dy pwT ivc ieko AMqr hY[ ieko-ijhy Sbd-rUpW sMbMDI AcyqAwlmgurmuKI nus^y ivc puin nUM pun ilK dyNdw hY[dyvnwgrI rcnw ivcgun gunI nUM SuD krn dy auprwly nwlkuMBnI kr idqw igAw hY[ pRo. ipAwrw isMG pdm vrigAW nUM vI gun gunI ny bhuq ivcilq kIqwsI[ aunHWAwlm nUM ies aukweI vwsqy nhIN koisAw, ijs nUM auh mUl-ilKwrI mMndy sn, pr gurU gRMQ swihb dy pwT dI BrpUr

    Awlocnw kIqI[ auh dyvnwgrInus^y dy kuMBnI pirvqn qoN vI pRBwivq nhIN hoey, blik ieh pRcwirAw ik iehkuMknI iliKAw jwxw cwhIdw sI[ AwE ! AsIN vyKIey ik ies gungunI qoN kI Bwv hY[ SRIml@lk@SXsMgIqm@ qoN

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    28/35

    28

    igAwq huMdw hY ik puMfrIk ivTl ikRq rwg-pirvwr ivc SRIrwg dIAW pqnIAW ivcoN iek gunkrI hY, pr cyqy rhyik ieh guMfkrI nhIN, ikauN ju iesy isstm ny guMfkrI nUM vKry qOr qy SRI rwg dI pqnI drSwieAw hY[ ieQyieh vI jwxnw zrUrI hY ik purwqn kwlivc gunkrI qoN ielwvw gunswgr Aqy gunikRAw vrgy rwg pRcilqrhy hn Aqy gunkrI Aj vI bhupRcilq hY[ies qoN ieh bhuq spSt hY ik koeI gun nwmk rwg zrUr ivdmwnsI, jo swgr nwl iml ky gunswgr ho igAw[ kwnUMnymOiskI AnuswrgunkrI myG dI rwignIhY[ pRo. ienwieq KWAnuswr gunswgr rwg SRIrwg dw puqR hY[so AsIN ies nqIjy qy pujdy hW ikrwgmwlw ivc AwieAw gun SbdrwignI vwsqy hY, jdoN ik gunI Sbd sMgIq dy mwihr guxIjnW vwsqy hY[ pMkqI dy TIk ArQ hn- iPr guxIjnAwsw Aqy gun rwignIAW dw gwien krdy hn[ hux iek hor smisAw hY ik rwignIAW dI igxqI pMj qoN vDIknhIN mMnI jw skdI[ jy soriT, goNf, mlwrI, Awsw, gun Aqy sUhO nUM rwignIAW mMn leIey, qWmyG dIAW rwignIAWdI igxqI Cy ho jWdI hY[ myrI mwnqw hY ik guMf Aqy goNf ivc koeI AMqr nhIN[ ieh rwg-puqr hY, ijs nUMSRIrwg dy puqrW ivc pihlW sQwnidqw hoieAw hY, ikauNik rwignI dw nwm qW guMfkrI hY, ijs dw vrxnpihlW Aw cukw hY[ drAslrwgmwlw ivc goNf nUM mlwrI nwl sMXukq kIqw igAw hY[ AsIN jwxdy hW ik goNfmlwr Aj vI bhuq pRcilq rwg hY[ so goNf mlwrI do nhIN, ieko rwignI hY[ ieM\ myG dIAW rwignIAW hn-soriT, goNfmlwrI, Awsw, gun Aqy sUhO/sUhiv/sUhI[

    swr- SRI gurU gRMQ swihb dI rwgmwlw dw pwT srv-SRyST hY[ mwDvnl dydyvnwgrI nus^y dIAW BRwimk SoDW ausdy mgroN ilKy jwx dw sbUq hn[ mwDvnl gurmuKI dy Sbd-rUp gurubwxI qoN mgrly kwl dy hn, ijnHW ivc gurUgRMQ jI vwlI iekswrqw vI nhIN[

    smIiKAw-SbdW dw twkrw krIey qW gurU gRMQ jI ivc Awey aUcY Sbd nUMdyvnwgrI rcnw ivc nhIN bdilAw, prmwDvnl gurmuKI ivc aUcy kIqw igAw hY[ suir nUM AwlmdIAW dohW ikRqIAW ivc sur kr idqw igAw hY[sUhaudyvnwgrIivc sUhv Aqy gurmuKI ivc sUhiv ho igAw hY[ puin Sbd nUM gurmuKI nus^y ny ies vwrpun nhIN kIqw, prdyvnwgrI ivc ies dw srUp pun ilK ky ies dw sQwn vI sUhv qoN pihlW kr idqw igAw

    hY[ so Awlm dIAW dohW ikRqIAW dw AwipsI myl nhIN bxdw[ rwgmwlw dy ivroDIAW dw kihxw hY ik gurU gRMQ jI dIrwgmwlwivc sUhI nUM sUhau ilKx dI ZlqI kIqI geI hY[hkIkqn sMgIq-gRMQW ivc ies rwg dy keI nwm hn,ijvyN- suhu, suho, suhiv, suhv, sUhI Awid[ rwgqrMigxI ivc suhu nUM myGdI rwignI iliKAw igAw hY[ gurubwxIivc sUhI nUM sUhb Aqy sUhvI nwm vI idqy gey hn, XQw- sUhb sUhb sUhvI[ Asl ivc sUhv dw sUhb, sUhvdw sUhau Aqy sUhayu dw suhu hoxw suBwivk BwSweI pirvrqn hY[ ijvyN- qyrItyk qrIAY Bau swgr ivc BauswgrSbd Bvswgr dw hI pirvriqq rUp hY[ vYrI dw bYrI hoxw suBwivk hY[ vYSxv dw bYsno ho jwx nwl v dIAwvwz au ho geI hY[ ieho vYSxv Agy vYSxUM bx jWdw hY[ auprokq sUhau jW sUhv nUM hIhnumwn mq dIrwgmwlw ivc suho nwm idqw igAw hY[ieM\gurU gRMQ dI rwgmwlw ivc vrixq sUhau rwignI hI sUhv, sUhb,sUhiv, sUhI, suhu Awid nwvW nwl pRcilq rhI hY[swr- SRI gurU gRMQ swihb dy pwT ivc koeI AsMgqI nhIN, pr Awlm dy dovyN pwT vK-vK hn[

    smIiKAw- Awlm dIAW dohW rcnwvW dy pwT ivc mwmUlI Byd hY[ Awlm dI dyvnwgrIrcnw ivc isau nUM sMgbxw idqw hY, jdoN ik gurmuKI ivc so ilK ilAw hY[ inSicq hI gurU gRMQ jI dI rwgmwlw dy Sbd-rUp purwqnhn[

    smIiKAw- bYrwDr iek ApRcilq rwg hY, ijs dw jW qW Asiqq guMm ho cuikAw hY jW smyN nwl ies dw nwmpirvriqq ho igAw hY[ iehI kwrn sI ik Awlm ikRq dohW rwgmwlwvWivc nwm bdl ky bYrwhM Aqy bYrwtI

  • 7/29/2019 Raagmala da Vivad - Dr Harbhan Singh

    29/35

    29

    kIqw igAw hY[ pr AsMgqI ieh AwgeI hY ik gurmuKI pwT ivc jo bYrwtI pwieAw igAw hY, ieh rwg-puqR nhINblik iesqRI rwignI hY, jo pihlW hI bYrwrI dy nwm qy sRIrwg dI rwignI vjoN Aw cukI hY[ Awlm dy pwTW ivcjo pirvrqn kIqy gey hn, aus dw mUl kwrn bYrwDr dI AnuplbDqw sI, pr ieh spSt hY ikAwlm dIAWikRqIAW ivc, BwvyN iBMn-iBMn shI, smwDwn pRsquq krn dI cyStw hoeI hY, jo inSicq hI mgrlI pRivrqI hY, nhINqW Awlm dIAW rcnwvW ivc iekswrqw zrUr hoxI sI[

    smIiKAw- bYrwDr vWg jblIDr vI Aijhw ApRcilqrwg hY, ijs dw Asiqq sMgIq dy gRMQW ivc auplbDnhIN hY[ iesy kwrn Awlm dIAW vK-vK rwgmwlwvW ny ies dy iBMn-iBMn bdl pRsququ kIqy hn[ ijQy gurmuKIrcnw ivc jblIDrdI QW jlDr ilK ky jlDwrw dI QW jblIDwrw ilK idqw hY, auQydyvnwgrI rcnw ivcjblIDr nUM jwlMDr ilK idqw hY, pr jlDwrw nUM bdlx dI cyStw nhIN kIqI[ Awlm dIAW dohW ikRqIAW nysMsw-gRsq huMidAW vI ieh spSt kr idqw ik jblIDr Aqy jlDwrw dovyN rwg iksy smyN pRcilq rhy hn[hnumwn mq (sMgIq ibnod) ivc jlDwrw rwg nUM myG dy puqRW ivc riKAw igAw hY[ pRo. ipAwrw isMG pdmny

    SRI gurU gRMQ swihb dI rwgmwlw dI SbdwvlI dw mzwk aufwauNidAW iliKAw hY ik ies dy Axjwx ilKwrI nyjwlM