Raadplegen deelnemers pensioenfondsen over duurzaam beleggen€¦ · Handleiding “DUURZAAMHEID,...

Raadplegen deelnemers pensioenfondsen over duurzaam beleggen

2Hand l e i d i n g “ DUURZAAMHE ID , P ENS IOENFONDSEN EN DEELNEMERS ”

Raadplegen deelnemers pensioenfondsen over duurzaam beleggen

Auteurs: Jacqueline Duiker, Frank Wagemans, Erwin Fijt,

Peter de Jong

Januari 2015

Vereniging van Beleggers voor Duurzame Ontwikkeling



Voorwoord 5

Samenvatting 6

1. Inleiding: Waarom deze handleiding? 8

2. Hoe gebeurt het nu? 9

3. Waarom is het belangrijk deelnemers te 10raadplegen over duurzaamheid

1) Deelnemers vinden duurzaam beleggen belangrijk2) Consulteren van deelnemers hoort bij good governance3) Consultatie en transparantie vergroot het vertrouwen van de

deelnemers in het pensioenfonds4) Aandacht in de media

4. Hoe zouden pensioenbesturen raadpleging over 14duurzaamheid kunnen verbeteren?

5. Epiloog: Deelnemers en de toekomst van het stelsel? 22

APPENDIX: Lijst geïnterviewden 24

APPENDIX: Literatuurlijst 25

Inhoudsopgave

Al 8 jaar op rij onderzoekt de VBDO het duur-

zaam beleggingsbeleid van pensioenfondsen.

Het is zeer positief dat pensioenfondsen jaar-

lijks meer werk maken van duurzaam beleggen.

We zijn er echter nog niet, en juist in de dis-

cussie over duurzaam beleggen blijkt de

deelnemer, namens wie pensioenfondsen

hun geld beleggen, de grote afwezige.

Zo zien we ook in 2014 dat veel pensioen-fondsen hun deelnemers niet raadplegenover duurzaam beleggen en dat het nogsteeds lastig is voor een deelnemer om in-formatie te vinden over het duurzaam beleg-gingsbeleid van hun pensioenfonds. Ditmaakt dat het voor deelnemer en bestuurlastig is om hierover met elkaar het gesprekaan te gaan. Dat het van belang is dit ge-sprek aan te gaan, heeft het afgelopen jaarwel uitgewezen.

Denk bijvoorbeeld aan de diverse discussiesover de maatschappelijke rol van pensioen-

fondsen in relatie tot hun beleggingen. Vande Palestijnse gebieden tot beleggen in fos-siele brandstoffen; duurzaam beleggen leeftin de maatschappij.

We zien echter ook dat veel pensioenfondsenaanhikken tegen het raadplegen van en hetgesprek aangaan met hun deelnemers overduurzaam beleggen. Vandaar dat de VBDOhet initiatief heeft genomen tot het makenvan deze handleiding.

De VBDO beoogt daarmee fondsen te assiste-ren en te inspireren over hoe hun deelnemerste raadplegen over dit belangrijke onderwerp.Dat was niet gelukt zonder de medewerkingvan de verschillende experts die wij geïnter-viewd hebben. Bij deze wil ik hen dan ookhartelijk bedanken.

Ik wens u veel leesplezier, en hoop van hartedat u deze handleiding kunt omzetten indaden; als pensioenfonds, maar zeker ookals deelnemer!


Voorwoord

Giuseppe van der HelmDirecteur VBDO


Samenvatting

Stap 1Voldoe aande randvoor-waarden

Stap 2Kies de juiste methode

Stap 3Kies dejuiste vragen

Stap 4Follow-up

Momenteel raadpleegt 28% van de onderzochtepensioenfondsen (14 pensioenfondsen) haar deel-nemers over het duurzaam beleggingsbeleid datzij ontwikkelen en uitvoeren. Dit is een te laag per-centage. Daarnaast wordt veelal slechts gebruikgemaakt van één methode; het gaat hier metname om enquêtering.

Waarom raadplegen?Er zijn verschillende redenen om deelnemersmeer en beter te raadplegen. Zo blijkt uit onder-zoek dat deelnemers van pensioenfondsenduurzaam beleggen belangrijk vinden. Onder-zoek van de Universiteit van Tilburg geeft aandat 70% van de deelnemers haar geld maat-schappelijk verantwoord belegd wil zien wor-den. Daarnaast is raadpleging onderdeel vangood governance en vergroot raadpleging hetvertrouwen van de deelnemers in het pensioen-fonds. Ook kan het pensioenfonds zichzelf be-hoeden voor ophef in de media door te be-leggen in voor deelnemers acceptabele thema's.

StappenplanVoor een goedlopend raadplegingsproces biedenwij een stappenplan, bestaande uit vier verschil-lende stappen:

Stap 1: Voldoen aan de randvoorwaarden

Stap 2: Kiezen van de methode

Stap 3: Kiezen van de te stellen vragen

Stap 4: Follow-up

STAP 1: Belangrijke randvoorwaarden voor een goedlopend raadplegingsproces zijn:

• Creëer een realistische verwachting bij deelnemers voor de raadpleging van start gaat.

• Informeer je deelnemers en de strategieën die het pensioenfonds kiest.

• Simplificeer duurzaam beleggen niet tot een afweging tussen duurzaamheid en rendement.

STAP 2: Als aan de randvoorwaarden wordt vol-daan, kan worden gekeken naar de methode diegebruikt zal worden om deelnemers te raadplegen.Er zijn globaal gezien drie verschillende methodendie gebruikt worden voor raadpleging:

• Enquête

• Focus group en diepte interviews

• Open bijeenkomst

De drie verschillende methoden hebben elk hunvoor- en nadelen. Het is ook mogelijk verschil-lende methoden te combineren.

STAP 3: Na het kiezen van een methode, of eencombinatie van verschillende methodes, is hetvan belang de juiste vragen te selecteren om testellen aan je deelnemers. Afhankelijk van dedoelstelling van de raadpleging en de aard vanhet pensioenfonds, zal het per pensioenfondsverschillen welke vragen relevant zijn.

De vragen kunnen zich bijvoorbeeld richten opverschillende maatschappelijke thema’s:

• Hoe zou het fonds haar invloed moeten inzetten?

• Waar zou het fonds niet in moeten beleggen?

• Waar zou het fonds wel in moeten beleggen?

STAP 4: De laatste stap is de follow-up. De fol-low-up is gebaseerd op de drie pijlers: Verwerk,communiceer en controleer. Allereerst gaat heterom dat de informatie uit raadpleging wordt ver-werkt en bij het bestuur terecht komt. Op basisvan deze informatie kan het bestuur besluiten hetverantwoord beleggingsbeleid aan te passen.

De tweede pijler, communiceer, volgt nadat deveranderingen in het beleggingsbeleid zijn door-gevoerd. Het bestuur van het pensioenfondsdient naar de deelnemers te communiceren water is gebeurd met de verkregen informatie uitraadpleging.

Als laatste gaat het om het controleren van de ac-ties van het pensioenfonds. Wordt de informatieuit raadplegingen daadwerkelijk gebruikt om hetbeleggingsbeleid aan te passen? Deze controlekan worden uitgevoerd door de deelnemersraadof een externe partij.

EpiloogIn het huidige pensioenstelsel heeft een deelne-mer geen keuzevrijheid tussen fondsen of directeinvloed op het beleggingsbeleid. Op dit momentwordt echter een fundamentele discussie gevoerdover de toekomst van het pensioenstelsel. Er zijndrie scenario’s voor een toekomstig pensioen-stelsel waarin de deelnemer meer invloed kanuitoefenen op het duurzaam beleggingsbeleid:

• Deelnemers krijgen keuzevrijheid in het kiezen van hun pensioenfonds.

• Deelnemers krijgen keuzevrijheid in de te kiezen beleggingsmix, en de mate van duurzaamheid.

• Deelnemers krijgen grotere inspraak in het beleggingsbeleid van het fonds



1 Waarom deze handleiding?

De VBDO meet jaarlijks de prestaties van pen-sioenfondsen op het gebied van duurzaam be-leggen. De resultaten worden gepubliceerd inde ‘Benchmark Responsible Investment by Pen-sion Funds’ en zijn zichtbaar op de websitewww.meerdoenmetjepensioen.nl. Over het alge-meen laten de pensioenfondsen een stijgendelijn zien in hun prestaties op deze benchmark.

De afgelopen jaren is gebleken dat met name deuitvoerders van pensioenfondsen een leidenderol spelen in de keuzes op het gebied van duur-zaam beleggen. Deelnemers staan op grote af-stand bij het maken van deze keuzes. Zo blijktuit de benchmark 2014 dat op dit moment slechts28% procent van de Nederlandse pensioen-fondsen haar deelnemers betrekt bij het duur-zaam beleggingsbeleid .

Bij deze 28% is de raadpleging vaak summieren is er ruimte voor de verbetering van de kwa-liteit van deze raadpleging. Dat terwijl er vanuitdeelnemers steeds meer een roep om inspraakkomt, zoals verder in het rapport wordt toege-licht. Of het nu gaat over het wel of niet in tabakbeleggen, het stembeleid van pensioenfondsenof de omgang met thema’s zoals investeringenin de Israëlische nederzettingen, de mening vande deelnemers over deze zaken is onderbelicht.Omdat wij verwachten dat de mening van dedeelnemers van groter belang zal worden in detoekomst, heeft de VBDO het initiatief genomenvoor deze handleiding: “Duurzaamheid, pensioen-fondsen en deelnemers”.

De handleiding is opgesteld op basis van

literatuuronderzoek en 15 interviews met

experts op het gebied van duurzaam

beleggen, communicatie en raadpleging.

In het tweede hoofdstuk wordt de huidige situatieomtrent raadplegen met betrekking tot duur-zaamheid besproken.

In hoofdstuk drie wordt uiteengezet waarom hetraadplegen van deelnemers op dit gebied be-langrijk is.

Vervolgens wordt in het vierde hoofdstuk eenstappenplan beschreven voor een goedlopendproces van raadpleging. De handleiding wordtafgesloten met een epiloog over de toekomstvan het pensioenstelsel en de mogelijk veran-derende rol van deelnemers op het gebied vanduurzaam beleggen.

De rol van deelnemers zou veel groter moeten zijn. Het is hungeld, dus zij zouden een belangrijke

stem moeten hebben

Marleen Janssen Groesbeek,Lector Sustainable Finance & Accounting,

Avans Hogeschool.

Op dit moment raadpleegt 28% van de voor debenchmark 2014 onderzochte pensioenfondsen(14 pensioenfondsen) hun deelnemers overduurzaam beleggen. Dat is een stijging van 6%ten opzichte van 2013. 31% raadpleegt alleenhaar deelnemersraad over duurzaam beleggen.

Het raadplegen van de deelnemersraad is eenstap in de goede richting. Toch kan het raadplegenvan deze deelnemersraad niet worden gezien alseen volwaardig alternatief voor het direct raad-plegen van deelnemers. Het is bijvoorbeeld devraag in hoeverre de deelnemersraad een goedeafspiegeling vormt van de deelnemers van pen-sioenfondsen. Zo is ruim 80% van de deelnemers-raden man, terwijl gemiddeld van de deelnemersvan een pensioenfonds 64% man is. Voor hetvolledig peilen van de voorkeuren van deelnemersis dus een extra stap nodig.

Van de 14 pensioenfondsen die hun deelnemersraadplegen over duurzaam beleggen kiest hetmerendeel ervoor om dit te doen door middelvan een enquête. (Zie figuur 1). Hier zal in hoofd-stuk 4 verder op worden ingegaan.

Er kan gesteld worden dat er op dit moment welsprake is van raadpleging van deelnemers, maardat het nog te weinig gebeurt en op een te op-pervlakkige wijze. Op dit gebied valt nog veelwinst te boeken. Vooralsnog blijkt raadplegingover duurzaam beleggen geen standaardproce-dure bij pensioenfondsen. Het feit dat er dit jaarsprake is van een stijging van 8% laat zien datpensioenfondsen hun eerste stappen zetten naar het raadplegen van hun deelnemers over dit onder-werp (ipv hun risico-bereidheid).

Uit geraadpleegde literatuur en interviews met di-verse bestuurders van pensioenfondsen komenverschillende redenenen naar voren voor hetraadplegen van deelnemers over duurzaamheidi.In dit hoofdstuk geven we deze redenen gegroe-peerd weer.


2 Hoe gebeurt het nu

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%Enquete Focus Group Open bijeenkomst

De rol van de deelnemersraadDe deelnemersraad heeft een belangrijke rol in hetcontroleren van het bestuur, maar ook in het latenhoren van hun stem richting het bestuur. Zoals hierboven gesteld is hoeft het orgaan niet per definitierepresentatief te zijn voor de deelnemers, maar kande deelnemersraad op verschillende manieren eenbelangrijke rol spelen in het betrekken en raad-plegen van deelnemers. Ten eerste als aanjager,door het bestuur te stimuleren om een raadpleginguit te voeren, en ten tweede als waakhond om tezorgen dat de resultaten uit de raadpleging ook eneplek krijgen in het beleid en de uitvoering van hetpensioenfonds.

Figuur 1: Verdeling van de methoden voor raadpleging onder de pensioenfondsen1 die raadplegen in 2014.

i In totaal komen de percentages boven de 100% uit, aangezien enkele pensioenfondsen gebruik maken van meerdere methoden om hun deelnemers te raadplegen

Deelnemers vinden duurzaam beleggen belangrijkVerscheidene onderzoeken en initiatieven tonenaan dat deelnemers er waarde aan hechten dathun geld duurzaam wordt belegd door pensioen-fondsen. Hieronder worden enkele onderzoekenen initiatieven aangehaald:

• Uit onderzoek van de universiteit van Tilburgblijkt dat 70% van de respondenten de voor-keur geeft aan maatschappelijk verantwoordeinvesteringen, zelfs als dit in theorie zou betekenen dat dit een verminderd rendementtot gevolg zou kunnen hebben2.

• Op initiatief van deelnemers heeft pensioenfonds 'Medisch specialisten' in 2012 haar beleggingen in tabaksproducten stopgezet 3.

• Het internationale actienetwerk Avaaz kreeg steun van 1,7 miljoen handtekeningen (wereldwijd) bij de oproep aan ABP om zich terug te trekken uit Israëlische banken.

• Volgens een onderzoek van Motivaction wil 70% van de deelnemers dat pensioen-fondsen hun geld maatschappelijk verantwoord beleggen 4.

• Een groep deelnemers en studenten lanceerden een duurzame stemwijzer voor het verantwoordingsorgaan van ABP. Dit heeft ertoe geleid dat minstens een derde van de nieuw gekozen leden van het verantwoordingsorgaan van ABP 5 de investeringen in fossiele energiebedrijven van het pensioenfonds 6.

Consulteren van deelnemers hoort bij good governanceZoals in de benchmark beschreven, is één van debelangrijke onderdelen van good governance hetinzicht krijgen in de voorkeuren van de deelnemers.Het raadplegen van deelnemers is daarom vangroot belang voor good governance.

De commissie Frijns heeft op verzoek van deMinister van Sociale Zaken en Werkgelegenheidonderzoek gedaan naar de wijze waarop hetbeleggingsbeleid, het risicobeheer, de uitvoeringen governance van pensioenfondsen zich sinds1990 heeft ontwikkeld in relatie tot de doelstellingen het risicodraagvlak van pensioenfondsen:

Het bestuur van het fonds dient na te gaan watde houding van de deelnemers van het fonds envan de bijdragende werkgevers is betreffendeduurzaamheid. Dit dient vervolgens het uitgangs-punt te vormen voor het risico- en beleggings-beleid. Het bestuur legt jaarlijks verantwoordingaf over de duurzaamheidprestaties van de be-leggingen 7.

Ook vanuit de DNB wordt opgeroepen om deel-nemers te betrekken bij duurzaam beleggen. Zostelde Joanne Kellerman, directielid DNB, in haarspeech tijdens de pensioen seminar 2014;

Kiest u ervoor te investeren in landen waar twijfel-achtige regimes regeren, of belegt u liever inbedrijven die alternatieve energiebronnen willenontwikkelen en ons zo minder afhankelijk makenvan fossiele energieproductie?


3 Waarom is het belangrijk deelnemers te raadplegen over duurzaamheid?

Dit brengt mij bij de morele dimensie. Eigenlijkbetekent iedere keuze voor een belegging desteun of ‘support’ voor een bepaald bedrijf ofproject. Als belegger maak je het mogelijk dat ditbedrijf kan opereren of innoveren.

Aan iedere belegging is daarom - naast de vraagnaar rendement - onlosmakelijk ook een morelevraag verbonden: wil ik de praktijken en plannenvan dit bedrijf ondersteunen met het geld van dedeelnemer? Dat zijn vanzelfsprekend geen ge-makkelijke keuzes voor een bestuur.

Neem uw maatschappelijke verantwoordelijk-heid, en ga in gesprek met de deelnemer overduurzaamheid in het beleggingsbeleid van uwfonds. Het zal ons pensioenstelsel alleen maarsterker maken 8.

Consultatie en transparantie vergroot het vertrouwen van de deelnemers in het pensioenfonds

Het vertrouwen in de financiële markten waarin depensioenfondsen opereren is de laatste jaren be-hoorlijk geschaad. Tot voor kort kon de Neder-landse pensioensector rekenen op een breedvertrouwen onder deelnemers 9. Het stelsel werdgeroemd om haar stabiliteit en draagkracht. Delaatste jaren verschijnen er echter scheurtjes in derotsen die de pensioenfondsen traditioneel zijn.

De gevolgen van de financiële crisis hebben hunweerslag gehad op de dekkingsgraden. Doelenmoeten worden bijgesteld 10 en het draagvlak vanhet fonds brokkelt onverwacht snel af. Het CBSconstateerde in december 2012 dat meer dan dehelft van de Nederlandse werknemers weinig totgeen vertrouwen heeft in het pensioenfonds11.

Naast de gedaalde dekkingsgraden heeft dit tevenste maken met het gevoel van vele deelnemers datzij zich niet verbonden voelen met hun pensioen-

fonds. Ontwikkelingen in de arbeidsmarktgaan richting flexibilisering en individuali-sering. Werknemers dragen de daarbij be-horende risico’s. Als het om pensioen-fondsen gaat, zijn deelnemers gebondenaan een bepaald pensioenfonds en heb-ben zij zeer beperkte invloed op het beleg-

gingsbeleid van dat pensioenfonds

In de interviews werd aangegeven dat juist hetraadplegen van deelnemers en het gesprek methen aangaan het vertrouwen van deelnemers inhet fonds kan versterken. Omdat ze het gevoel


Als bestuur kan good governance je doel zijn bij het raadplegen van deelnemers. Raadpleginggeeft een goed beeld van wat er leeft onder jedeelnemers en kan je beslissingen voeden.

Julie Visser (TNS-NIPO)

hebben gehoord te worden en omdat tijdens deraadpleging ook geïnformeerd worden over deachtergronden en reilen en zeilen van het pen-sioenfonds.

Aandacht in de media

Ook ontwikkelingen in de media dragen bij aan eentoenemend belang van de invloed van deelnemers.We zien de laatste jaren dat er regelmatig ophefbestaat in de media over mogelijk controver-siële beleggingen van pensioenfondsen. Het ge-bruik van sociale media zorgt voor een noggrotere impact hiervan.

De afgelopen twee jaar is er verschillende kerenophef geweest in de media over beleggingen vanpensioenfondsen. Een voorbeeld hiervan kwamin januari 2014 in het nieuws. Verschillende pen-sioenfondsen belegden geld van hun deelnemersin bedrijven die zich met nucleaire wapens bezig-houden. Vier op de vijf deelnemers wist hier niksvan af en ruim twee derde van de deelnemerskeurde dit af.

Daarnaast zorgt de opkomst van social mediaervoor dat dit soort ophef zich snel verspreid,wat veel schade op kan leveren voor pensioen-fondsen. Het is daarom van belang voor eenpensioenfonds om de discussies in de mediavoor te zijn en deelnemers niet over specifiekecontroverses te raadplegen nadat er in de mediaaandacht voor is geweest.

Ophef in de media kan worden voorkomen doorte anticiperen op problemen in plaats van te rea-geren. Voor het anticiperen op deze problemenis raadplegen een belangrijk middel, omdat viaraadpleging de voorkeuren van de deelnemers inkaart worden gebracht. Dit kan leiden tot het uit-sluiten van of juist investeren in diverse thema’s,zoals ook in de benchmark aangegeven is (Ziefiguur 2).


Genoemde thema’s door pensioenfondsenControversiële wapens 49

Mensenrechten 17

Arbeidsrechten 16

Milieu 14

Corruptie 11

Gelijke rechten 7

Tabak 6

Nuclear power 2

Bont 2

Dierproeven 2

Klimaatverandering 0

Alcohol 0

Intensieve veeteelt 0

Pornografie 0

Genetische manipulatie 0

Gokken 0

Figuur 2: Genoemde thema’s door pensioenfondsen

Dit hoofdstuk biedt een stappenplan voor eengoedlopend proces van raadpleging. Door hetvolgen van dit stappenplan kunnen pensioenbe-sturen de raadpleging met betrekking tot duur-zaamheid verbeteren. Dit stappenplan bestaat uitde volgende vier stappen:

Stap 1: RandvoorwaardenIn de eerste plaats moet worden voldaan aan eenaantal randvoorwaarden die een goedlopend procesmogelijk maken. De volgende randvoorwaardenvormen de basis voor een goede raadpleging:

1) Bepaal het doel van de raadplegingAlvorens te beginnen aan raadpleging moet dui-delijk zijn wat het pensioenfonds ermee wil be-reiken, wat er met de resultaten zal gebeuren enof (en zo ja hoe) de resultaten worden meege-nomen in het beleggingsbeleid en uiteindelijk debeleggingsbeslissingen.

2) Wees duidelijk over wat er met de resultaten gebeurt

Gedurende de interviews is vaak naar voren ge-komen dat het pensioenfondsbestuur uiteindelijkde eindverantwoordelijkheid heeft over de beslui-ten. Ook na een raadpleging kunnen er redenenzijn waarom een bestuur toch een andere afwe-ging maakt dan de meerderheid van de deelne-mers. Het is echter van belang hierover duidelijkeverwachtingen te scheppen. Zorg er als pensi-oenfonds voor dat vooraf, tijdens en na de raad-pleging er helderheid is over wat er met deresultaten van de raadpleging wordt gedaan.

3) Informeer de betrokkenLeg deelnemers uit wat duurzaam beleggen be-helst; welke strategieën die het fonds kiest en deafwegingen die het daarbij maakt.

Veel deelnemers (en soms ook bestuurders) stel-len duurzaam beleggen gelijk aan het uitsluitenvan bepaalde bedrijven of activiteiten. Duurzaambeleggen kan echter verschillende vormen hebben.


4 Hoe zouden pensioenbesturen raadpleging over duurzaamheid kunnen verbeteren?

1. Voldoe aan randvoorwaarden

2. Kies je methode

3. Welke vragen kun je stellen?

4. Follow-up


Van het aanspreken van bedrijven op hun milieu-management, tot het investeren in koplopers opgebied van duurzaamheid. Het overzicht hier-naast beschrijft de verschillende strategieën. Ditkan als startpunt dienen bij het uitleggen en in-formeren van deelnemers over duurzaam beleg-gen. Binnen deze strategieën zijn er enkele diezich het beste lenen voor raadpleging van deel-nemers.

Met name de vraag of er wel of niet in een bedrijfbelegd wordt (bv. uitsluiting en impact investing)en vragen die gerelateerd zijn aan de manierwaarop een pensioenfonds haar invloed als aan-deelhouder en investeerder uitoefent zijn relevantvoor consultatie.

• Simplificeer duurzaamheid niet tot een afweging tussen duurzaamheid en rendement

Het is een veelvoorkomend misverstand dat hoeduurzamer er belegd wordt, hoe minder rende-ment wordt behaald. Dat is namelijk een simpli-ficatie en erg afhankelijk van welke strategieënvoor duurzaam beleggen worden toegepast. Zokan het gebruik van duurzaamheidsinformatie inbeleggingsbeslissingen (ESG-integratie) juist eensterker risico-rendementsprofiel opleveren12.

Daarnaast heeft bijvoorbeeld de vraag op welkethema’s het stembeleid en engagement wordttoegepast geen invloed op het rendement. Naastdat de aanname dat duurzaam beleggen tenkoste gaat van rendement dus niet klopt, wordendaarmee ook andere belangrijke thema’s op hetgebied van duurzaam beleggen over het hoofdgezien.

Wat is duurzaam beleggen?

Uitsluiten: Het pensioenfonds belegt niet in be-drijven en activiteiten die het fonds controversieelacht in het kader van duurzaamheid. Bijvoorbeeldbedrijven die controversiële wapens produceren ofdie gebruik maken van kinderarbeid, kunnen wordenuitgesloten. Naast bedrijven kunnen landen ook uit-gesloten worden.

Positieve selectie: Een ander instrument is dezogenaamde positieve selectie of ‘best-in-class me-thode’. Daarbij belegt het fonds alleen die bedrijvendie, binnen hun sector, het beste presteren op ge-bied van duurzaamheid.

ESG-integratie: Een derde instrument is hetmeewegen van Environmental, Social and Gover-nance (ESG)-criteria in de beleggingsbeslissing. In-dien bijvoorbeeld een olie- en gasbedrijf onder demaat presteert op het gebied van gezondheid en vei-ligheid, vergroot dit het risico op ongelukken ofschadeclaims en daarmee samengaande koers da-lingen. Het beleggingsfonds kan deze criteria danmeewegen in de investeringsbeslissing.

Stemmen: Het gebruik maken van het stemrechtop de aandeelhoudersvergaderingen is een instru-ment dat duurzame fondsen kunnen gebruiken. Bijeen aandeelhoudersvergadering stemmen beleggersop een aantal punten, zoals over de goedkeuring vande jaarrekening of het aanstellen van bestuurders.Bij het stemmen neemt een duurzame belegger ooksociale en milieu-aspecten mee in de overwegingom voor of tegen een voorstel te stemmen. Ook kande aandeelhouder zelf een voorstel initiëren.

Engagement: Een fonds kan de dialoog aan-gaan met een bedrijf over haar duurzaamheidspres-taties. Bijvoorbeeld wanneer een bedrijf niet goedzorgt voor het ecosysteem waarin het opereert, ofdiscriminatie toepast bij de selectie van werknemers.Dit wordt ook wel ‘engagement’ genoemd en richt zichop een constructieve aanpak van deze onderwerpen.

Impact Investeren: Impact investeringen zijninvesteringen in bedrijven, organisaties en fondsenmet de intentie meetbare, positieve sociale- enmilieu-impact te genereren naast financieel rende-ment. Voorbeelden van dit soort investeringen zijninvesteringen in schone energie, educatie of micro-financiering

Stap 2: Kies je methodeVoor het raadplegen van deelnemers zijn ver-schillende methoden mogelijk. Er is niet één ma-nier van deelnemers raadplegen die duidelijk kanworden aangemerkt als ‘de beste manier’. Dekeuze voor een bepaalde methode hangt ooksamen met wat het pensioenfonds wil bereikenmet de raadpleging. We behandelen hier de driemeest voorkomende methodes:

• EnquêteDe meest voorkomende vorm van raadpleging bijpensioenfondsen is het uitzetten van een enquête.Pensioenfondsen sluiten met een enquête vaakaan bij het risico-bereidheidsonderzoek, dat on-derzoekt in hoeverre deelnemers risico willenlopen in het beleggingsbeleid. In dit onderzoekworden vaak één of meer vragen toegevoegd dieingaan op het belang dat deelnemers aan duur-zaam beleggen hechten.


Ik denk dat het belangrijk is dat je als bestuur duidelijk maakt dat je hetzelfde rendement dat je haalt met conventionele beleggingen, misschien ook kunt behalen met andere, meer

duurzame beleggingen. Dus: informeren van deelnemers

hierover is van belang!

Jan Los Bestuurslid Spoorwegpensioenfonds

Een goed voorbeeld van een enquête, specifiekgericht op duurzaam beleggen, is de enquêtevan pensioenfonds Horeca & Catering. Zij heb-ben in samenwerking met TNS-NIPO een uitge-breide enquête uitgezet onder haar deelnemersover duurzaam beleggen. In deze enquête werdeen breed scala aan onderwerpen belicht; vanuitsluitingen, de maatschappelijk thema’s waar-van deelnemers wensten dat hun fonds een ac-tieve bijdrage levert, tot de informatievoorzieningover duurzaam beleggen.

Tabel 4.1: Voor- en nadelen enquête

• Focus Group I Diepte-interviews

Een andere bekende vorm van raadplegen is hetbenaderen van een kleine, representatieve groepdeelnemers. Dit kan in een kleine groep, eenfocus group, of individueel door middel van eendiepte-interview. Met deze deelnemers wordenbepaalde vragen en dilemma’s op het gebied vanduurzaam beleggen uitgebreid besproken. Ditkan met het bestuur zijn, maar eventueel kan hetbestuur ook toehoorder zijn bij deze gesprekken.In een focus groep of diepte-interview kunnenbepaalde thema’s en afwegingen in detail wordenbesproken. Ook kunnen vragen vooraf wordentoegelicht en kan er achtergrondinformatie wor-den gegeven zodat de deelnemers geïnformeerdhet gesprek kunnen starten.

Tabel 4.2: Voor- en nadelen focus group/ diepte-interview


Voordelen

• Eenvoudig kwantitatief overzicht van meningen van deelnemers

• Relatief grote kans op een representatief beeld

Nadelen

• Minder inzicht in de afweging die deelnemers maken om tot een bepaald antwoord te komen

• Niet mogelijk om direct een gesprek aan te gaan

Voordelen

• Mogelijkheid om onderwerpen uitgebreid te bespreken

• Deelnemers kunnen vooraf geïnformeerdworden, waardoor ze beter voorbereid zijn

Nadelen

• Slechts een selecte groep deelnemers wordt in staat gesteld om haar mening te geven

• Open bijeenkomsten

Raadplegen kan ook plaatsvinden door open bij-eenkomsten te organiseren waarvoor alle deel-nemers worden uitgenodigd. Op deze bijeen-komst kan het beleid worden toegelicht maar ookin gesprek worden gegaan met deelnemers.

Een pensioenfonds dat gebruik maakt van openbijeenkomsten is ABP. Tijdens deze bijeenkom-sten worden verschillende dilemma’s, onder an-dere met betrekking tot duurzaam beleggen, be-sproken en bediscussieerd met de deelnemers.

Tabel 4.3: Voor- en nadelen openbijeenkomsten

De besproken methoden zijn geplaatst in figuur4.2. Het figuur maakt inzichtelijk hoe de metho-den zich tot elkaar verhouden met betrekking totde hoeveelheid deelnemers en hoe concreet ervragen gesteld kunnen worden.

Er hoeft niet één methode gekozen te worden, erkan ook gekozen worden voor verschillende me-thoden op een verschillend moment. Het is bij-voorbeeld mogelijk om allereerst te kiezen voorhet gebruiken van een focus group of diepte-in-terview om met een selecte groep deelnemersrond de tafel te gaan zitten om erachter te komenwat belangrijk is voor je deelnemers.

Als er een duidelijk beeld is van wat belangrijkethema’s zijn voor de verschillende deelnemers,kan een enquête verspreid worden om concretevragen te stellen over de thema’s die voor dedeelnemers belangrijk zijn. Dit is uiteraard slechtseen voorbeeld, er zijn meerdere volgorden mo-gelijk om de verschillende methoden van raad-pleging te gebruiken.

Figuur 4.2: Overzicht van verschillende raadplegingsmethoden

17

Voordelen

• Open voor alle geïnteresseerden

• Mogelijkheid om het gesprek aan te gaan

Nadelen

• Aanwezigen hoeven niet representatief tezijn voor de gemiddelde deelnemer

• Mogelijk komen niet alle aanwezigen aan bod bij een grote opkomst

Open bijeenkomst

Hand l e i d i n g “ DUURZAAMHE ID , P ENS IOENFONDSEN EN DEELNEMERS ”

Enquête

Focus group /Diepte interview

Stap 3: Kies je vragenUit de interviews en literatuuronderzoek komendrie centrale thema’s naar voren die van belangzijn om mee te nemen in de raadpleging van dedeelnemers:• Hoe zou het fonds haar invloed

moeten inzetten?

• Waar zou het fonds niet in moeten beleggen?

• Waar zou het fonds wel in moeten beleggen?

Deze thema’s worden hieronder toegelicht. Daar-naast zijn enkele mogelijke vragen ter inspiratietoegevoegd. Het is daarbij van belang om aan temerken dat het opstellen en kiezen van de juistevragen erg afhankelijk is van de gekozen me-thode, gekozen thema’s, het gevoerde beleg-gingsbeleid en de achterban. Het is daarom aante raden om dit op een gedegen wijze te doen enhiervoor de juiste expertise in te schakelen.

Hoe zou het fonds haar invloed moeten inzetten?

Een pensioenfonds heeft via haar beleggingen in-vloed op de bedrijven en projecten waarin zij be-legt. Bijvoorbeeld via stemrechten op aandeel-houdersvergaderingen of via zogenaamde enga-gement gesprekken. Aangezien pensioenfondsengezamenlijk grote investeerders zijn, hebben zijgrote invloed op het beloningsbeleid, benoemin-gen, maar ook informeel invloed op de strategievan een bedrijf.

Hoe het pensioenfonds deze invloed zou moetenuitoefenen namens haar deelnemers is een be-langrijk thema om in de raadpleging meenemen.De uitkomsten kunnen worden verwerkt in hetstem- en engagementbeleid. Aangezien het bijveel deelnemers niet bekend is dat het pensioen-fonds stemt en engagement voert, is het vangroot belang vooraf de deelnemer hierover te in-formeren.

Algemene vragen:• Wat zijn thema’s waarvoor uw fonds

zich hard zou moeten maken in gesprekken met bedrijven?

• Vindt u dat uw pensioenfonds alle bedrijven waarvan het aandelen bezit zou moeten aanspreken op milieu en sociale prestaties, ook als dit leidt tot hogere kosten (specificeren naar de extra kosten per deelnemer)?

Specifieke vragen:• Hoe kijkt u aan tegen het bonusbeleid

van bedrijven?• Vindt u dat uw pensioenfonds bedrijven zou

moeten aanspreken wanneer er geen of weinig vrouwen zitting hebben in het bestuur?

• Mag uw pensioenfonds bedrijven aanspreken op hun impact op het milieu?


Waar zou het fonds niet in moeten beleggen?

Pensioenfondsen in Nederland sluiten bedrijven,projecten of landen uit vanwege hun impact opde maatschappij. Bijvoorbeeld omdat ze niet vol-doen aan (internationale) regelgeving of omdatze producten maken waarbij ethische vragen ge-steld kunnen worden. Het uitsluiten van bedrijvendie clustermunitie produceren is hiervan een be-kend voorbeeld.

Nederlandse pensioenfondsen maken hier ver-schillende keuzes in. Zo sluiten bijvoorbeeld som-mige pensioenfondsen beleggingen in tabaks-producten uit; sommige pensioenfondsen bedrij-ven die vakbondsrechten schenden en andere pen-sioenfondsen landen die de persvrijheid schenden.In al deze gevallen maken pensioenfondsen eigenafwegingen.

Bij dit thema is het daarom van belang te onder-zoeken in welke sectoren of bedrijven waarin hetfonds volgens de deelnemers niet zou moetenbeleggen. De uitkomsten kunnen worden ver-werkt in het uitsluitingsbeleid van het pensioen-fonds. Van belang is om deelnemers bij hetstellen van deze vraag ook inzicht te geven in heteffect van deze beslissingen. Het uitsluiten vanbepaalden sectoren kan namelijk leiden tot eenander risico-profiel.

Mogelijke vragen:

• Wat zijn thema’s waarin u niet wilt dat uw pensioenfonds belegt?

• Hoe staat u tegenover beleggingen in (thema’s zoals tabak, olie, wapens)

• Vind u dat uw pensioenfonds haar investeringen zou moeten stoppen in bedrijven die door uw pensioenfonds meerdere jaren zijn aangesproken opmisstanden op milieu- of sociaal gebied, maar geen verbeteringen hebben laten zien?

Waar zou het fonds wel in moeten beleggen?

Bij een positieve keuze kan worden onderzochtop welke maatschappelijke thema’s deelnemersvan verwachten dat het pensioenfonds een posi-tieve bijdrage levert. Zo vindt in de Nederlandsesamenleving geregeld een discussie plaats overde rol die pensioenfondsen kunnen spelen in hetstimuleren van werkgelegenheid, het stimulerenvan de woningmarkt of het vergroten van de pro-ductie van duurzame energie 13.

Aan deelnemers kan worden gevraagd op welkethema’s zij vinden dat hun pensioengeld een (po-sitieve) maatschappelijke bijdrage moet leveren.Vanzelfsprekend inclusief de uitleg over opwelke manieren het pensioenfonds dit kan doen,de wijze waarop het pensioenfonds haar afwe-gingen maakt, welke risico’s hierbij een rol spelen,de mogelijke financiële consequenties en demaatschappelijke effecten. De uitkomsten kunnen


worden verwerkt in het beleid voor impact inves-teren of positieve selectie van het pensioenfonds.

• Wat zijn maatschappelijk thema’s waaraan u vindt dat uw pensioenfonds met haar investeringen een bijdrage aan zou moeten leveren?

• Vindt u dat uw pensioenfonds een rol heeft in het aanjagen van de werkgelegenheid in Nederland?

• Vindt u dat uw pensioenfonds een rol heeft in het aanjagen van de productie van duurzame energie?

• Vindt u dat uw pensioenfonds een groter gedeelte van haar vermogen zou moeten investeren in bedrijven die voorlopen op het gebied van duurzaamheid?

Stap 4: Follow-upNa het nemen van deze stappen is het van grootbelang om de zaak niet te laten rusten, maar ookdaadwerkelijk wat te doen met de verkregen in-formatie. De laatste stap bestaat uit de drie-sprong: Verwerk, communiceer en controleer.

VerwerkHet is van belang dat het bestuur vooraf aangeeftwat met de resultaten van de raadpleging gedaanzal worden. Na raadpleging is het vervolgenszaak om de uitkomsten te verwerken in het be-leggingsbeleid. Bijvoorbeeld door het aanscher-pen van het uitsluitingsbeleid, het focussen vanengagement of het inzetten op impact investing.In deze stap is het samenspel tussen bestuurderen uitvoerder van groot belang. De uitvoerder zalimmers het beleggingsbeleid in de praktijk moe-ten brengen.

CommuniceerNa verwerking in het beleggingsbeleid is het vanbelang om terug te koppelen aan de deelnemerswelke uitkomsten uit de raadpleging wel en nietzijn mee genomen in het aanpassen van het be-leggingsbeleid.

ControleerAls laatste moet gecontroleerd worden of de wij-zigingen in het beleggingsbeleid daadwerkelijkworden geïmplementeerd. Dit zou door een ex-terne partij kunnen worden gedaan of door dedeelnemersraad.


In het huidige pensioenstelsel heeft een deel-nemer geen keuzevrijheid tussen fondsen of di-recte invloed op het beleggingsbeleid. Binnenhet huidige stelsel is raadpleging dus van grootbelang om de voorkeuren van de deelnemerstoch te kunnen laten doorklinken in het beleid.

Op dit moment wordt echter een fundamentelediscussie gevoerd over de toekomst van het pen-sioenstelsel. Hoe krijgt solidariteit vorm, hoewordt omgegaan met financiële risico’s, komt ereen bepaalde vorm van keuzevrijheid in het stelselen wat wordt de rol van de deelnemer. Belangrijkevragen die aan bod komen in de nationale pen-sioendialoog, bij de SER, vakbonden, werkgeversen de tweede kamer.

Aangezien de toekomst van het stelsel nu op deagenda staat, willen we in deze epiloog, ook eenkleine doorkijk geven over hoe de rol van de deel-nemer op het gebied van duurzaam beleggen ineen toekomstig stelsel vorm zou kunnen krijgen.

Samenvattend zijn er drie scenario’s waarin dedeelnemer meer invloed kan uitoefenen op hetduurzaam beleggingsbeleid voor zijn pensioen:

• Geef deelnemers keuzevrijheid bij het te kiezen pensioenfonds

In dit scenario kan een deelnemer zijn eigenpensioenfonds kiezen. In Zweden is dit bijvoor-beeld het geval iii. Wanneer dit het geval zouworden, krijgen deelnemers de keuze om testemmen met hun voeten. Een belangrijke rand-voorwaarde om dit ook te doen op het themaduurzaam beleggen is dan echter dat hieroveronafhankelijke informatie beschikbaar is voordeelnemers.

• Geef deelnemers keuzevrijheid in de tekiezen beleggingsmix, en de mate vanduurzaamheid

Een andere mogelijkheid is om deelnemers keu-zevrijheid te geven binnen hun eigen fonds. ABPheeft recent geopperd om deelnemers keuzevrij-heid te geven in het risicoprofiel voor hun op tebouwen pensioen vi. Het is ook mogelijk omkeuzevrijheid te bieden op de mate van duur-zaamheid van een pensioen.

• Vergroot de inspraak van deelnemers op het beleggingsbeleid van het fonds

Ook zonder directe keuzevrijheid van fonds, ofbeleggingsmix is het mogelijk om de stem vande deelnemers te vergroten. Zo kan de deelnemereen sterkere directe invloed krijgen op de gover-nance en beleggingsbeleid van een pensioen-fonds. Bijvoorbeeld door directe verkiezingen vanhet bestuur, naast het kiezen van het verantwoor-dingsorgaan. Ook hierbij is het van belang dat deambities en expertise van de kandidaten op hetgebied van duurzaam beleggen voor de deelne-mers inzichtelijk is.

Samenvattend zijn er dus verschillende mogelijk-heden om de positie van deelnemers in het alge-meen, en voor duurzaam beleggen in bijzonder,te verstevigen. Mogelijkheden die hopelijk ook inde huidige discussie over het pensioenstelsel ge-grepen worden.


5 Epiloog Deelnemers en de toekomst van het stelsel?

iii http://www.government.se/sb/d/15473/a/183496iv http://fd.nl/personal-finance/900909/abp-meer-keuzevrijheid-in-pensioen-overwegen

APPENDIX: Lijst geinterviewden

Voor dit onderzoek zijn de volgende personen geïnterviewd:

Organisatie Geïnterviewde

Verantwoordingsorgaan Pensioenfonds Openbaar Vervoer J. Wijers, K. Hoogsteder, J. Eggink

Verantwoordingsorgaan Spoorwegpensioenfonds R. Hemelrijk, G. Hekkens, P. Kemper

Bestuurslid van Pensioenfonds Openbaar Vervoer D. Ketting

Bestuurslid Spoorwegpensioenfonds J. Los

Bestuurslid Spoorwegpensioenfonds S. Brouwer

Bestuurder diverse fondsen N. Poelgeest

SPF Beheer N. Franssen, K. van der Pot

PGGM T. Zweers

Netspar Prof. C. Van Ewijk

Expert Pensioensector W. Post

TNS-NIPO J. Visser

Lector Sustainable Finance & Accounting, Avans Hogeschool M. Janssen-Groesbeek


APPENDIX: Literatuurlijst

1 Benchmark responsible investment by pension funds 2014, VBDO. www.vbdo.nl

2 Bogers & Pownall (2014) Attitudes towards socially and environmentally responsible investment, Journal of Behavioral and Experimental Finance, Vol. 1, p27-44.

3 http://www.artsennet.nl/blogs/artsennetbloggers/wanda-de-kanter/blogberichtwanda-de-kanter/114451/medisch-specialisten-beleggen-verplicht-in-tabak.htmhttps://www.spms.nl/.../Verklaring%20inzake%20beleggingsbeginselen

4 http://www.natuurenmilieu.nl/media/365224/factsheet_motivaction_-_deelnemers_pensioenfondsen.pdf

5 http://www.drift.eur.nl/wpcontent/uploads/2014/03/Stemwijzer_ABP_duurzaam_kernrapport.pdf

6 http://www.drift.eur.nl/wp-content/uploads/2014/04/Persbericht-Uitslagverkiezingen-stap-richting-duurzamer-ABP.pdf

7 http://www.pensioenfederatie.nl/Document/Themas/Rapport_Commissie_Frijns_Onzekere_zekerheid_19jan2010.pdf

8 http://www.dnb.nl/binaries/311957_speech%20jk.pdf

9 http://www.dnb.nl/nieuws/nieuwsoverzicht-en-archief/dnbulletin-2014/dnb310579.jsp

10 Nieuwe kader pensioenen

11 http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/inkomenbestedingen/publicaties/artikelen/archief/ 2012/2012-3728-wm.htm

12 UNEPFI en Mercer (2007) Demystifying responsible investment performance.http://www.unepfi.org/fileadmin/documents/Demystifying_Responsible_Investment_Performance_01.pdf

13 http://www.trouw.nl/tr/nl/4492/Nederland/article/detail/3654359/2014/05/13/Kabinet-komt-nog-voorde-zomer-met-investeringsplan-pensioenfondsen.dhtml


VBDO (Dutch Association of Investors for Sustainable Development)

www.vbdo.nl I www.duurzaamaandeel.nl I www.goed-geld.nl I www.eurosif.org I www.meerdoenmetjepensioen.nl

Pieterstraat 11, 3512 JT Utrecht, T +31 (0) 30 234 00 31, the Netherlands, [email protected]

Raadplegen deelnemers pensioenfondsen over duurzaam beleggen€¦ · Handleiding “DUURZAAMHEID,...

Documents

Transcript of Raadplegen deelnemers pensioenfondsen over duurzaam beleggen€¦ · Handleiding “DUURZAAMHEID,...