,QVWUXFWLHV .ODQW 6WHO MH EHQW RS YDNDQWLH LQ …3djlqd /h]lqj$idvlhfhqwuxp rnwrehu 0dulqd 5xlwhu...

Pagina 1 1

Lezing Afasiecentrum 16 oktober 2015Marina Ruiter

17/10/2015

Afasie en executieve functiesJe aanpassen aan blijvende afasie is meer dan willen. Je moet het ook kunnen.

Dr. Marina RuiterDocent / Onderzoeker - Radboud UniversiteitSpraak- en Taalpatholoog / Logopedist – Sint Maartenskliniek

Scholing Afasiecentrum 16 oktober 2015 Marina Ruiter 2

Inhoud1. Communicatie: plenaire opdracht2. Doel afasietherapie: functionele communicatie3. Taal versus communicatie bij afasie (videocasuïstiek)4. Herkennen executieve problemen5. Hanteren (vermoeden op) executieve problemen in het

Afasiecentrum6. Conclusie

Pagina 2 2


17/10/2015


Communicatie – opdracht Twee vrijwilligers?

Bron afbeelding: Sclera.be


Een apotheek in China: klant en apotheker

Bron afbeelding: fotografica-nijmegen.nl/opleiding_beroep.html

Pagina 3 3


17/10/2015


RollenspelInstructies ApothekerStel, Chinees is je moedertaal en de enige taal die je beheerst. Je bent als apotheker werkzaam ergens in China. Vandaag krijg je een Nederlander aan de balie. Deze Nederlander spreekt geen Chinees , Engels (of een andere taal), maar probeert jewel iets duidelijk te maken.

Als je niet begrijpt wat de klant je duidelijk probeert te maken druk je op:

Als je wel denkt te weten wat de klant je duidelijk probeert te maken druk je op:

Succes!


RollenspelInstructies KlantStel, je bent op vakantie in China. Je krijgt opeens

ontzettende keelpijn en gaat naar de apotheek. Maak de apotheker duidelijk dat je hoestdrank wilt hebben.

Let op: alles is toegestaan om je boodschap duidelijk te maken, maar je mag niet praten (want we doen net alsof je het Chinees niet beheerst, terwijl de apotheker juist alleen Chinees spreekt).

Succes!

Pagina 4 4


17/10/2015


www.chinees-leren.nl/lesmateriaal/taal-in-de-klas/niveau-a1

Bron afbeelding: fotografica-nijmegen.nl/opleiding_beroep.html


Bespreken van de opdracht- Begrijpelijkheid kon de ‘apotheker’ de communicatieve intentie van de ‘klant’ achterhalen?- Efficiëntie werd essentiële informatie (enigszins) vlot gecommuniceerd?- Communicatiekanalen welke niet-talige vormen van communicatie geobserveerd?- Flexibiliteit kon de ‘klant’ makkelijk tussen verschillende communicatiekanalen schakelen (of de manier van spreken aanpassen)?

Pagina 5 5


17/10/2015


CommunicatieBron afbeelding: Sclera.be (pictogram aangepast)

Bron a

fbeeld

ing: S

clera.

be(pic

togram

aange

past)


Afasie

Bron: Afasie Vereniging Nederland (nu: Hersenletsel.nl)

Bron a

fbeeld

ing: S

clera.

be(pic

togram

aange

past)

Pagina 6 6


17/10/2015


Stelling

De communicatieproblemen die mensen met afasie ervaren zijn terug te voeren op een onderliggende taalstoornis

Bron afbeelding: Van Meenen-Claassen, R., & van Heijningen, F. (2011). Woorden te kort: werkboek voor afasie- en andere taalgroepen [Cd-rom]. Antwerpen: Garant.

Functionele communicatievaardigheid

Pagina 7 7


17/10/2015


Doel Afasietherapie: Verbeteren functionele communicatievaardigheid

Diverse definities; vaak genoemde componenten: • Vaardigheid om een boodschap over te brengen,

ongeacht het gekozen communicatiekanaal• In alledaagse communicatieve situaties• Effectiviteit: Boodschap begrijpelijk? • Efficiënte overdracht van essentiële informatie?

www.sclera.be

Twee routes om dit doel te bereiken: herstel en compensatie


Wat is herstel?

- Spontaan herstel: verbetering van de talige mogelijkheden die vanzelf optreedt vooral in eerste 2 a 3 maanden post-onset; nauwelijks consensus over limiet spontaan herstel, meestal max. 1 jaar (e.g., Niewold, 2006)

- Geleid herstel (guided recovery, Robertson & Murre, 1999): herstel dat toegeschreven kan worden aan de logopedische interventie

Pagina 8 8


17/10/2015


Als echt herstel niet mogelijk is ... compensatieCompensatoir gedrag= nieuw of uitgebreid gedrag dat vaak spontaan verworven is en systematisch toegepast wordt om een communicatieve beperking te omzeilen t.b.v. de communicatieve zelfredzaamheid (aangepast naar Simmons-Mackie& Damico, 1997)

Inleiding Taal en Communicatie – Afasie Marina Ruiter 16

Scenario Test (Van der Meulen et al., 2009) • Meet de functionele communicatieve

vaardigheid (begrijpelijkheid) van ernstige afasiepatiënten in alle beschikbare communicatiekanalen.

• Dus, niet alleen het spreken, maar ook gebaren, tekenen en het gebruik van Ondersteunende Communicatie (OC)-middelen.

• Tevens beoordeling van de mate waarin de afasiepatiënt zelfredzaam is.

.Bronpagina afbeelding: http://testweb.bsl.nl/tests/scenario-test/

Pagina 9 9


17/10/2015


.

U loopt op straat [wijs op persoon in ruitjesjas]. Dit bent u. Een dame komt naar u toe en vraagt u de weg naar het station. Het station is vlakbij, om de hoek (gebaar). Kunt u de weg aan haar uitleggen?

Bron: Scenario Test (Van der Meulen et al., 2009)


Scoring Scenario TestScenario 6C: Dan komt de soep. Maar u heeft geen lepel (eetgebaar). Wat doet u? Propositie(s) Hulpstappen Score Opmerkingen Lepel Volledige reactie waarbij geen hulp nodig is

3

Stimulering ander communicatiekanaal 2 Ja/nee vragen Is de soep heet? Wilt u een lepel?

1

Niet alle ja/nee vragen correct beantwoord 0

Bron: Scenario Test (Van der Meulen et al., 2009)

Pagina 10 10


17/10/2015

Taal versus communicatie bij afasie (videocasuïstiek)


Video-opname

[Opname verwijderd]

Pagina 11 11


17/10/2015


Bespreken video-opname- Begrijpelijkheid was de communicatieve intentie van de mevrouw met afasie te achterhalen?- Efficiëntie werd essentiële informatie (enigszins) vlot gecommuniceerd?- Communicatiekanalen welke niet-talige vormen van communicatie geobserveerd?- Flexibiliteit kon deze mevrouw zonder hulp tussen verschillende communicatiekanalen schakelen (of de manier van spreken aanpassen)?


U loopt op straat [wijs op persoon in ruitjesjas]. Dit bent u. Een dame komt naar u toe en vraagt u de weg naar het station. Het station is vlakbij, om de hoek (gebaar). Kunt u de weg aan haar uitleggen? Bron: Scenario Test (Van der Meulen et al., 2009) Bronpagina afbeelding:

http://testweb.bsl.nl/tests/scenario-test/

Video-opname 1

Pagina 12 12


17/10/2015


Bespreken video-opname- Begrijpelijkheid was de communicatieve intentie van de meneer met afasie te achterhalen?- Efficiëntie werd essentiële informatie (enigszins) vlot gecommuniceerd?- Communicatiekanalen welke niet-talige vormen van communicatie geobserveerd?- Flexibiliteit kon deze meneer zonder hulp tussen verschillende communicatiekanalen schakelen (of de manier van spreken aanpassen)?


U loopt op straat [wijs op persoon in ruitjesjas]. Dit bent u. Een dame komt naar u toe en vraagt u de weg naar het station. Het station is vlakbij, om de hoek (gebaar). Kunt u de weg aan haar uitleggen? Bron: Scenario Test (Van der Meulen et al., 2009) Bronpagina afbeelding:

http://testweb.bsl.nl/tests/scenario-test/

Video-opname 2

Pagina 13 13


17/10/2015


Bespreken video-opname- Begrijpelijkheid was de communicatieve intentie van de meneer met afasie te achterhalen?- Efficiëntie werd essentiële informatie (enigszins) vlot gecommuniceerd?- Communicatiekanalen welke niet-talige vormen van communicatie geobserveerd?- Flexibiliteit kon deze meneer zonder hulp tussen verschillende communicatiekanalen schakelen (of de manier van spreken aanpassen)?


Videocasuïstiek Voorbeelden van manieren om voor de afasie te compenseren:- Aanwijzen- Functioneel gebaar maken- Afbeeldingen aanwijzen op een iPad- Doelwoord omschrijven- Kort en bondig vertellen

Compenseren door (vlot) over te schakelen naar een ander comm. kanaal dan dat premorbide hoogfrequent werd ingezet Zonder woorden communiceren

Compenseren binnen het premorbide ingezette comm. kanaal ‘anders praten’ (en dit vlot kunnen doen)

Pagina 14 14


17/10/2015


Videocasuïstiek: Deelconclusie en discussie

Mensen met afasie maken niet altijd optimaal gebruik van resterende talige en niet-talige communicatievaardigheden om de afasie in de communicatie te ‘omzeilen’ ( = compenseren).

Hoe komt dat?


Globaal overzicht taal- en spraakproductieWoordloze boodschapo.a. WAT en in WELKE volgorde vertellen?; Welke voorkennis heeft de ander?; Uitvoerig of to-the-point?

Boodschap in woordeno.a. selectie van woorden en grammatica om woordloze boodschap uit te drukken

Van taal naar spraakMaken van een abstract spraakplan

ArticulerenOmzetten spraakplan in spraakbewegingen, aansturing spieren

http://w

ww.sc

lera.b

e/nl/vz

w/hom

e

Ideevorming

Taal

Programmering spraakbewegingen

Spreken

Pagina 15 15


17/10/2015


Globaal overzicht taal- en spraakproductie

Invloed overige, niet-talige cognitieve functies- Mentaal tempo- Aandacht- Geheugen- Executieve functies

Ideevorming

Taal


Spreken


Executieve functies (EF)De hogere controlefuncties van dehersenen (‘luchtverkeersleiders’ v.h. brein)Nodig voor het:- plannen, - initiëren, - volhouden, - evalueren, - en bijsturen van bewust, doelgericht complex, niet-routinematig gedrag

Bron afbeelding: www.stichtinghoogvliegers.nl/

Pagina 16 16


17/10/2015


Executieve functies (EF)Omgekeerd fietsen

www.d

ailylike

d.net/b

ackwa

rds-br

ain-bic

ycle/


Discussie• Leren om ‘omgekeerd te fietsen’ is lastig voor

een volwassene. ‘Normaal fietsen’ is een sterk ontwikkeld intact automatisme. Dit automatisme moet ‘onderdrukt’ worden met EF om de nieuwe, andere manier van fietsen te leren.

• Praten is ook grotendeels een automatisme. Bij afasie is het spreken verstoord.

Is het voor iemand met expressieve afasie daarom makkelijker om anders te leren communiceren dan het voor een volwassene is om omgekeerd te leren fietsen? EF minder hard nodig bij afasie?

Ik afasie. Anders

praten? Zo geleerd!

?Bron : Sclera.be (aangepast)

Pagina 17 17


17/10/2015


Executieve functies (EF) en afasieBij afasie is het spreken vaak gestoord, maar de neiging (het

automatisme) om te gaan praten als je iets duidelijk wilt maken, blijft aanwezig. Dit is en blijft een automatisme.

EF nodig om dit automatisme te ‘onderdrukken’ en een andere manier van communiceren te kunnen kiezen.

Echter, EF vaak aangedaan bij sommige afasiepatiënten (e.g., Frankelet al., 2007; Rende, 2000)

Executieve functies lijken een sterkere voorspeller van strategie-gebruik dan de ernst van de afasie ( e.g., Nicholas et al., 2011; Purdy & Koch, 2006)


Stelling: stemmen!De communicatieproblemen die mensen met afasie ervaren

zijn terug te voeren op een onderliggende taalstoornis

Bron afbeelding: Van Meenen-Claassen, R., & van Heijningen, F. (2011). Woorden te kort: werkboek voor afasie- en andere taalgroepen [Cd-rom]. Antwerpen: Garant.

Pagina 18 18


17/10/2015


Ideevorming o.i.v. overige cogn. functies (EF)

Taal


Spreken

Klassieke definitie afasie Afasie is een verworven taalstoornis (meestal) veroorzaakt door hersenletsel in de taaldominante hemisfeerHet spreken, begrijpen van wat anderen zeggen, het lezen en/of het schrijven is in meer of mindere mate gestoord


Ideevorming o.i.v. overige cogn. functies (EF)

Taal


Spreken

Psycholinguïstische definitie van afasieAfasie wordt gekarakteriseerd door een verlies of vermindering van de taalvaardigheid alsmede de niet-talige cognitieve processen die aan taalgebruik ten grondslag liggen of ermee interacteren, zoals executieve functies (EF).Aangepast naar Howell & Chapey (2008)

Pagina 19 19


17/10/2015


Deelconclusie• Afasie is meer dan ‘alleen’ een

taalstoornis.• Overige cognitieve stoornissen (m.n.

executieve stoornissen, EF) ‘kleuren’ het communicatiegedrag meestal ook.

• Dit is relevant, omdat juist de overige cognitieve functies bepalen hoe goed iemand om blijvende afasie ‘heen kan communiceren’.

Herkennen van executieve stoornissen

Pagina 20 20


17/10/2015


Aanwijzingen voor (vermoedelijke) stoornis in EF1) Niet uit zichzelf vlot, adequaat zonder woorden

communiceren of op een andere manier praten2) PMA vraagt niet om herhaling of verduidelijking als hij/zij

de ander niet begrijpt3) Gesprekspartner moet altijd vragen het OC-middel erbij te

pakken4) PMA verbetert versprekingen niet


Aanwijzingen voor (vermoedelijke) stoornis in EF5) PMA weidt uit in zijn verhaal, verliest communicatief doel

uit het oog6) PMA veel positiever over herstel/vooruitgang in spreken

dan naastbetrokkenen ( twijfels over ziekte-inzicht)7) PMA formuleert irrealistische doelen voor

(groeps)therapie

Pagina 21 21


17/10/2015


Aanwijzingen voor (vermoedelijke) stoornis in EF5) PMA weidt uit in zijn verhaal, verliest communicatief doel

uit het oog6) PMA veel positiever over herstel/vooruitgang in spreken

dan naastbetrokkenen7) PMA formuleert irrealistische doelen voor

(groeps)therapiePlenaire opdracht: Welke gedragingen signaleren jullie nog

meer die op executieve stoornissen kunnen duiden?


Bij vermoeden stoornis in EF• Uitgebreid neuropsychologisch

onderzoek geïndiceerd (bv. via verwijzing naar een v.d. landelijke Afasieteams)

• Geheel zelfstandig ‘om de afasie heen communiceren’ waarschijnlijk niet mogelijk therapiedoelen bijstellen

Pagina 22 22


17/10/2015


(Groeps)therapiedoelen gericht op compensatie Crosson et al (1989)Zelfstandig- Anticipatoire compensatie: vooraf inschatten

welke compensatie (wanneer) meerwaarde heeft, deze selecteren en toepassen

- Herkenningscompensatie: bij confrontatie met comm. beperking compensatie toepassen

- Situationele compensatie: compensatie binnen beperkte situatie

Met hulp- Externe compensatie: aansporing

gesprekspartner en/of ja/nee-vragen Bron afbeelding: www.bol.com


Welk niveau van compensatie wordt o.h.a. nagestreefd?

Bron afbeelding: https://itunes.apple.com/nl/app/gespreksboeklite/id669963362?l=en&mt=8

Zelfstandig- Anticipatoire compensatie: vooraf

inschatten welke compensatie (wanneer) meerwaarde heeft, selecteren en toepassen




gesprekspartner en/of ja/nee-vragen

Pagina 23 23


17/10/2015


Welk niveau van compensatie wordt o.h.a. nagestreefd?

Bron afbeelding: https://itunes.apple.com/nl/app/gespreksboeklite/id669963362?l=en&mt=8

Zelfstandig- Anticipatoire compensatie: vooraf

inschatten welke compensatie (wanneer) meerwaarde heeft, selecteren en toepassen




gesprekspartner en/of ja/nee-vragen


Door Ruiter & Vissers aangepast model van Crosson et al. (1989)

Compensatiedoelen haalbaar bij stoornis in EF?

Pagina 24 24


17/10/2015


Therapiedoelen bijstellen IAls je executieve stoornissen vermoedt, stel dan jetherapiedoelen bij. Twee manieren:(1)Indien een bepaald niveau van zelfstandige compensatie

niet mogelijk is, richt je dan op een ‘lager’ niveau.


Therapiedoelen bijstellen II(2) Betere aanpak: Op een ‘lager’ niveau van compensatie (dan qua

mogelijkheden ingeschat) beginnen en bij succes een ‘hoger’ niveau starten. Dus, van veel naar steeds minder hulp werken.

Dit voorkomt onnodige frustratie (+ stemmingsproblemen) bij de cliënt.

Pagina 25 25


17/10/2015


Door Ruiter & Vissers aangepast model van Crosson et al. (1989)

Compensatiedoelen haalbaar bij stoornis in EF?Externe compensatie = hulp van de gesprekspartner Hulp kan in verschillende gradaties geboden worden (enkele voorbeelden in volgorde van van weinig tot veel hulp):- Miscommunicatie benoemen (bv. ‘Ik begrijp je nu even niet’)- Vragen aan de PMA of hij/zij de boodschap op een andere manier duidelijk kan maken (kan ook non-verbaal!)- Alternatief communicatiekanaal benoemen (bv. kun je het tekenen?)- Gebruik OC-middel opstarten en samen doelwoord opzoeken- Communicatieve intentie (non-verbaal) uitvragen


Opdracht in twee-of drietallenStel, deze meneer met chronische verworven communicatie-problemen meldt zich bij jullie Afasiecentrum aan. Een naastbetrokkene vraagt jullie om advies.(1) Adviseren jullie deze meneer (te leren) zelfstandig zijn

communicatieproblemen te compenseren OF is jullie advies om naastbetrokken te leren zich aan te passen?

(2) Noem een concreet advies (strategie) voor dhr. of zijn naastbetrokkenen (afhankelijk van jullie keuze bij punt 1).

Video-opname 3

Pagina 26 26


17/10/2015


Take home message• Je (leren) aanpassen aan blijvende

afasie is vergelijkbaar met ‘omgekeerd’(leren) fietsen. Doet een groot beroep op de executieve functies (EF)

• EF vaak aangedaan bij mensen met afasie. De kans op overvragen is dan reëel

• Advies: Bied in eerste instantie (veel) hulp bij het toepassen van compensatiestrategieën en OC-middelen en – ALLEEN indien dit mogelijk is – bouw je deze hulp gaandeweg af. Probeer zo onnodige frustratie te voorkomen.


Dank voor jullie aandacht!

Voor meer informatie: [email protected] website: https://marinaruiter.wordpress.com/

www.sclera.be (pictogram adapted)

,QVWUXFWLHV .ODQW 6WHO MH EHQW RS YDNDQWLH LQ …3djlqd /h]lqj$idvlhfhqwuxp rnwrehu 0dulqd 5xlwhu...

Documents

Transcript of ,QVWUXFWLHV .ODQW 6WHO MH EHQW RS YDNDQWLH LQ …3djlqd /h]lqj$idvlhfhqwuxp rnwrehu 0dulqd 5xlwhu...