PZC bijlage zeeweringen 23-05-2015

13
samenwerkingsproject Rijkswaterstaat en waterschap Scheldestromen kosten: 740 miljoen euro 325 kilometer vernieuwde dijkbekleding foto Lex de Meester Deze bijlage verschijnt ter gelegenheid van de afronding van het project Zeeweringen. Al negentien jaar wordt aan de Zeeuwse dijken gewerkt. Eind dit jaar ligt er 325 kilometer vernieuwde dijkglooiing. Alle Zeeuwse dijken voldoen dan aan de huidige veiligheidsnormen. project Zeeweringen: 1997-2015 De dijken kunnen er weer tegen

description

 

Transcript of PZC bijlage zeeweringen 23-05-2015

Page 1: PZC bijlage zeeweringen  23-05-2015

samenwerkingsproject Rijkswaterstaaten waterschap Scheldestromen

kosten: 740 miljoen euro

325 kilometer vernieuwde dijkbekleding

foto Lex de Meester

Deze bijlage verschijnt ter gelegenheid vande afronding van het project Zeeweringen.Al negentien jaar wordt aan de Zeeuwse dijkengewerkt. Eind dit jaar ligt er 325 kilometervernieuwde dijkglooiing. Alle Zeeuwse dijkenvoldoen dan aan de huidige veiligheidsnormen.

project Zeeweringen: 1997-2015

De dijkenkunnen erweer tegen

Page 2: PZC bijlage zeeweringen  23-05-2015

2

Page 3: PZC bijlage zeeweringen  23-05-2015

Colofon

Bijdragen:

Foto’s:

Coördinatie:Infographic:

Vormgeving:

Breuksteen is één van de meest gebruikte materia-len bij het versterken van dijken. Het is natuur-steen dat wordt gewonnen in steengroeves. Erken-de springmeesters boren gaten in een steengroe-ve. Ze vullen de gaten met springstof en blazenzo een stuk wand op. De wand valt daardoor uit-een in stenen van verschillende formaten. Op deZeeuwse dijken vindt u vooral breuksteen tot zes-tig kilo, afkomstig uit Duitsland. Eenmaal op dedijk plaatst de aannemer de breuksteen op de juis-te plek. Daarna legt hij de stenen vast door ze teoverlagen met gietasfalt, een waterdicht type as-falt dat veel wordt toegepast in de waterbouw.Vaak strooit hij over het gietasfalt een laag lavas-teen. Op dit poreuze materiaal hechten wierenzich goed, waardoor de dijk sneller begroeit.

Jan van Damme, Mariska denHartog, Kees Rijborz enHarmen van der WerfLex de Meester enLeo AdriaansenJan van DammeIlja BerendsenDonja Odijk

,,De Zeeuwse dijken zijn nog nooit zo veiliggeweest.’’ Dat zegt projectmanager

Bert Kortsmit van Rijkwaterstaat. Nu het in 1997begonnen project Zeeweringen van

Rijkswaterstaat en waterschap Scheldestromenbijna is afgerond - het grootste Zeeuwse

waterveiligheidsproject sinds de Deltawerken -durft hij die uitspraak wel aan.

Eind 2015 voldoen de zeeweringen aande huidige veiligheidsnorm:

een superstorm, die eens in de 4000 jaarvoorkomt, moet kunnen worden weerstaan.

Echte veiligheidis nooit klaarpagina 4 en 5

Dijkwerken inkaart gebrachtpagina 8 en 9

Veilig en groen,zo simpel kanhet zijnpagina 10 en 11

Overlagingmet breuksteenen gietasfalt

Tijd goedgebruikt om teinnoverenpagna 6 en 7

Wachthuisjetoch geredpagina 13

Jachthaven inde steigerspagina 15

Zeelandwas nooit

zo veilig

Page 4: PZC bijlage zeeweringen  23-05-2015

4

door Jan van Damme

Natuurlijk washet van essen-tieel belang omvan begin af aanbij het projectZeeweringen be-trokken te zijn.Dijkgraaf ToinePoppelaars van

waterschap Scheldestromen zegt hetmet een glimlach. Hij legt uit dat hetgeld voor de vernieuwing van de dijk-glooiingen van Rijkswaterstaat komt.Maar beheer en onderhoud van die-zelfde glooiingen liggen op het bordjevan het waterschap. Poppelaars: ,,Dusis het belangrijk om van meet af aanin het traject te zitten. Het maakt

voor het latere onderhoud immersveel uit welk soort bekleding erwordt gebruikt. Het is heel goed ge-weest dat we daarover steeds hebbenkunnen meepraten.’’Ellen Visser knikt instemmend. Zij isdirecteur Netwerkmanagement Zeeen Delta van Rijkswaterstaat. Ze zegt:,,Het is heel kenmerkend dat we voor-af niet hebben uitgedokterd hoe de sa-menwerking eruit moest zien. Wekwamen heel natuurlijk samen in pro-jectbureau Zeeweringen. Dat team,dat in de drukste tijden uit veerig àvijftig medewerkers bestond, heeft inde loop van de ruim negentien jaarvan het project een grote expertise ophet terrein van zeeweringen en bekle-dingen opgebouwd.’’Bijna in koor constateren Visser en

Poppelaars, dat het van groot belangis om die knowhow niet te laten weg-glippen. Daarom wordt er in samen-werking met de HZ - de Zeeuwse ho-geschool in Vlissingen - aan een wikigewerkt, een digitale bundeling vanalle kennis.Verder zegt Poppelaars: ,,Het project-bureau zal in een nieuwe samenwer-kingsvorm worden voortgezet. Er

moet nagedacht worden over een wa-terveiligheidsprogramma. Ook het on-derhoud van glooiingen en vooroeversis een zaak van goed overleg. Dat kanallemaal worden opgepakt in deprojectorganisatie Waterveiligheid.’’ El-len Visser vult aan: ,,Veiligheid is nooitklaar. Aan de zeeweringen zal altijdmoeten worden gewerkt, zeker als jeaan ontwikkelingen als klimaatveran-

“,,Het begrip veiligheid hebben we zo breed mogelijkgeïnterpreteerd. Veiligheid in het dagelijks leven van de werkne-mers en de mensen in de omgeving was - en is - een serieus item

Ellen Visser, directeur Netwerkmanagement Zee en Delta Rijkswaterstaat

Het Hillblock® van Hillblock B.V. is een betonzuilmet een taille. Deze slanke zuil bevat zo’n veertigprocent minder beton dan een traditionele beton-zuil, maar biedt dezelfde veiligheid tegen golfaan-vallen. In één vrachtwagen passen door het lage-re gewicht meer vierkante meters Hillblocks® dantraditionele betonzuilen. Het toepassen van dezeslanke zuilen als dijkbekleding betekent dus eenbesparing op beton- en transportkosten. En min-der beton en transport is niet alleen voordeliger.Het is ook goed voor het milieu. Door de vormge-ving van de Hillblocks® ontstaan er holle ruimtenin de dijkbekleding. Die bieden leefruimte aan flo-ra en fauna op de dijk.

Waterschap enRijkswaterstaat. Ooitkeken de ‘kleine’waterschappen metgefronste wenkbrau-wen naar de molochvan het Rijk. Die tijd isvoorbij. Althans inZeeland. Daar werkenRijkswaterstaat enwaterschap Schelde-stromen samen in hetprojectbureau Zee-weringen. Naar volletevredenheid. Desamenwerking smaaktnaar meer.

Hillblock

Echte veiligheid

Page 5: PZC bijlage zeeweringen  23-05-2015

ZATERDAG 23 MEI 2015 5

door Harmen van der Werf

De politiek kan snel schake-len, als het nodig is. In 1996stak er een storm op overde toestand van de Zeeuw-se dijken. Huib Eversdijk,

oud-CDA-Kamerlid (1933-2012), wasindertijd interim-dijkgraaf van water-schap Zeeuwse Eilanden. Hij wist alsgeen ander hoe de hazen lopen inDen Haag.Verscholen in vergaderstukken vanwaterschap Zeeuwse Eilanden stondbegin september 1996 het grotenieuws. Uit landelijk onderzoek vanRijkswaterstaat was gebleken dat destenen bekledingen van Zeeuwse dij-ken op tal van plekken zo slecht wa-ren dat ze nodig moesten worden ver-vangen. Ze waren te licht en kondener bij een superstorm uit spoelen, metalle gevolgen vandien. Een aantal dijk-vakken zou zelfs de waterstand vande ramp in 1953 niet kunnen weer-staan. Een open zenuw was - al danniet doelbewust - blootgelegd.‘Zeeuwse dijken ernstig verzwakt’,kopte de PZC 3 september 1996 op devoorpagina. Het was al langer bekenddat de stenen bekledingen een pro-bleem vormden. Uit de stukken vanhet waterschap bleek voor het eersthoe ernstig de situatie was. ZeeuwseEilanden noemde ook bedragen dieeen hersteloperatie zou kosten: 250 à500 miljoen gulden (114 tot 228 mil-joen euro).De Zeeuwse Kamerleden Jan te Veld-huis (VVD) en John Lilipaly (PvdA)stelden al een dag later, 4 september1996, Kamervragen aan minister An-nemarie Jorritsma. Zij kondigde insneltreinvaart een onderzoek aan. Ge-deputeerde Adri Dek sprong er ookop in, evenals Provinciale Staten. Zijeisten dat de dijken in Zeeland bin-nen vijf jaar weer in orde moestenzijn én dat de rijksoverheid de reke-ning moest betalen. Het was tenslotteook het Rijk geweest dat de dijkenhad versterkt in het kader van de Del-tawerken en tot een vernieuwd in-zicht kwam.‘Jorritsma wil snel herstel dijken’,luidde 21 september 1996 de openingvan de PZC, nog geen drie weken nade eerste berichtgeving. De ministermaakte haar woord waar. Ze stondeen dag na het einde van het stormsei-zoen, woensdag 2 april 1997, op dedijk bij Borssele om het startsein te ge-ven voor het project Zeeweringen.Weinigen hadden zo snel actie ver-wacht. Het zal geholpen hebben datin die tijd het geld tegen de plintenklotste.

dering en zeespiegelrijzing denkt. Dewijze waarop we in Zeeland op dat ter-rein samenwerken is een voorbeeldvoor de rest van Nederland.’’De nieuwe dijkbekledingen kunnennaar alle waarschijnlijkheid zo’n vijf-tig jaar mee. Dat klinkt langer dan hetis. Het project begon immers zo’ntwintig jaar geleden. Wat niet weg-neemt dat er voor Rijkswaterstaat enwaterschap alle reden is om dit jaarde vlag uit te steken. Het grootste pro-ject na de afronding van de Deltawer-ken wordt binnen de vooraf gesteldetermijn opgeleverd. En voor een be-drag van 740 miljoen, waarmee hetbinnen het budget blijft. Poppelaars:,,Wat ik ook heel positief vind is datwe de werken in goed overleg met deomgeving hebben kunnen uitvoeren.

De overlast is zoveel mogelijk be-perkt, waar we konden meedenken de-den we dat. Zo is er heel veel goodwillgekweekt.’’ Het gaat daarbij niet al-leen om de afsluiting van onderhouds-wegen of strandovergangen. Ellen Vis-ser: ,,Het begrip veiligheid hebben wezo breed mogelijk geïnterpreteerd.Dat houdt in dat we bijvoorbeeld ookextra aandacht hebben besteed aan detransporten van ons materiaal. Veilig-heid in het dagelijks leven van dewerknemers en de mensen in de om-geving was - en is - een serieus item.’’Dijkgraaf Poppelaars schat dat het be-heer en onderhoud van de zeewerin-gen jaarlijks anderhalf miljoen eurogaat kosten. De ingezette trend omduurzaam en milieuvriendelijk te wer-ken, zal ongetwijfeld worden voortge-

zet. ,,Building with nature, bouwenmet de natuur, dat heeft de toe-komst’’, zegt Ellen Visser. De geasfal-teerde dijk bij het Nollestrand vanVlissingen, die onder het zand is ver-dwenen, wordt als een aansprekendvoorbeeld genoemd.En Breskens, daar verdient het projectZeeweringen een uitroepteken. Vis-ser: ,,Er loopt een fraai wandelpad,vanuit het dorp helemaal tot voorbijde oude veerhaven. Projectbureau Zee-weringen heeft hier de dijk verhoogddoor de aanleg van een loopbrug meteen glazen wand die een waterkeren-de functie heeft. In overleg met om-wonenden, zodat hun uitzicht over dehaven niet verloren ging. Daar krijg jesterk het gevoel dat project Zeewerin-gen Zeeland goed heeft gedaan.’’

Ellen Visser van Rijkswaterstaat en dijkgraaf Toine Poppelaars van Waterschap Scheldestromen. foto Lex de Meester

Huib Eversdijk wisttoe te slaan ophet juiste moment

is nooit klaarOnder Huib Eversdijk als dijkgraaf hingwaterschap Zeeuwse Eilanden de proble-men met stenen bekledingen op Zeeuw-se dijken aan de grote klok.

Page 6: PZC bijlage zeeweringen  23-05-2015

6

door Harmen van der Werf

Want hoe-veel ple-zier hijook inzijn werkheeft,Yvo be-seft alsgeen an-

der dat hij met serieuze dingen bezigis, met het beveiligen van mensen,dieren, en wat dies meer zij, tegenoverstromingen.Het project Zeeweringen heeft hemen zijn collega’s de kans geboden omverder te kijken, omdat er voldoende

tijd voor was. „In het begin, in1997, moest het allemaal

snel, snel, snel”, herin-nert Yvo zich. „De

minister (An-nemarie

Jorritsma, red.) wilde daadkracht to-nen. Ze wilde de dijk op, aan hetwerk nadat duidelijk was gewordendat de stenen bekledingen van veeldijken in Zeeland niet aan de normenvoldeden.”De druk was enorm. De kranen moes-ten in no time draaien. „’Begin maar’,was het idee, ‘en los het probleemop’. Prima hoor. De snelle start gafaan dat de overheid er serieus mee be-zig was. De blokken op de dijkenmoesten zwaarder, dat was het uit-gangspunt. Iedereen wist dat hetwerk jaren zou gaan duren. We zou-den nog de kans krijgen om te zoe-ken naar andere, steviger onderbouw-de oplossingen.”Met beide handen is die kans aange-grepen. Nog niet de eerste jaren. Allesmoest eerst goed op de rails staan.Tijd was er niet te verliezen. Van jaartot jaar moesten bestekken wordenklaargemaakt. Dat slokte alle energieop. In 2001 is gekozen voor een ge-structureerdere aanpak, waarbij spe-

cialisten zijn betrokken, ondermeer van Deltares, het vroege-

re Waterloopkundig La-boratorium, in

Delft. Yvo:„Jaarlijks

heb-

ben we toen een onderzoeksprogram-ma uitgezet.”Hoe groot is de golfbelasting op be-paalde dijkvakken? Welke stenen be-kledingen zijn daartegen bestand?Het vinden van antwoorden op heelbasale vragen stond in eerste instan-tie centraal. De ondergrond moetgoed zijn, voordat je verder kunt bou-wen, voordat je eventueel toekomtaan nieuwe dingen op basis van nieu-we inzichten en eisen.In de loop van de Deltawerken, die inoktober 1986 eindigden met de vol-tooiing van de Oosterschelde-storm-vloedkering, kwam er al meer enmeer aandacht voor de natuur en hetmilieu. Bij het project Zeeweringen ishierop voortgeborduurd. „Het uit-gangspunt is dat een dijk veilig engoed moet zijn”, stelt Yvo, „maar datwil niet zeggen dat je geen oog kunthebben voor plantjes en dieren die open in die dijk leven en voor cultuur-historie, voor wat er ooit al op ge-bouwd is en een geschiedenis metzich meedraagt. Neem bijvoorbeeldde Muralt-muurtjes, die na de storm-ramp van 1906 op heel veel Zeeuwsedijken zijn gezet. Ondingen, want alshet water erover heenslaat, ben je zoje dijk kwijt. Maar ze hebben een his-torische waarde. Waar mogelijk, zoalsbij de Plompe Toren bij Burghsluis,

hebben we die kunnen behouden.”Om plantjes en dieren weer

een plekje te geven op ver-nieuwde dijkbekle-

dingen zijneco-topla-

gen

ontwikkeld. De normaal gladde dijkste-nen zijn van ruwe toplagen voorzien,waarop wieren zich eenvoudiger kun-nen vastzetten. Chemieconcern BASFkwam hierbij ook om de hoek kijken.Dat ontwikkelde een speciale lijm-soort. Steentjes kunnen ermee aan el-kaar worden geplakt. Het resultaat iseen stevige doorlaatbare steenklompdie de golven dempt en waarin diertjeszich goed kunnen verstoppen. De Tech-nische Universiteit Delft heeft het pro-duct, Elastocoast, getest in opdrachtvan Rijkswaterstaat. Bij Ouwerkerk enPetten zijn er proefvakken mee aange-legd. En het is in 2010 toegepast op eendeel van de Oesterdam tussen Tholenen Zuid-Beveland.Met de aandacht voor natuur is project-

Yvo Provoost, adviseurwaterbouw bij Rijks-waterstaat heeft lol inzijn werk. Zoek onderYvo Provoost en YouTube op internet en jevindt een filmpje vanhem, Yvo Provoostgaat kanoën. Hij vliegtbij een wateroverslag-proef de dijk bij Katten-dijke af en dan weerserieus aan het werk.

Tijd goedgebruiktom flink teinnoveren

Page 7: PZC bijlage zeeweringen  23-05-2015

ZATERDAG 23 MEI 2015 7

Klein zeegras komt veel voor op deslikken en platen in de Oosterschel-de. Het plantje vangt sediment in enis ook voedsel voor de rotgans. Nade aanleg van de stormvloedkeringen de compartimenteringsdammenis klein zeegras sterk afgenomen.Zeegras dat in de werkstroken vanhet project Zeeweringen stond, isvaak met succes getransplanteerd.Uit recent onderzoek van de Rad-boud Universiteit Nijmegen blijktdat er op de werklocaties in de Oos-terschelde meer zeegras aanwezigwas dan voorafgaand aan de ver-plaatsingen.

Sinds 2001 heeft projectbureau Zee-weringen tientallen onderzoekenuitgevoerd. Vaak in samenwerkingmet Deltares. Vrijwel alle onderzoe-ken waren erop gericht nieuwe ont-werp- of toetsmethodieken te ont-wikkelen voor nationaal en interna-tionaal gebruik. Adviseur water-bouw Yvo Provoost van Rijkswater-staat: ,,Kreukelbermen, overlagingenen betonzuilen; voor allemaal heb-ben we een rekenmethodiek ontwik-keld of verbeterd. We hebben verdergekeken dan Zeeland. Zo is er ookeen rekenmethodiek ontwikkeldvoor Noorse steen: een steen dievooral langs het IJsselmeer op de dij-ken ligt. En bijvoorbeeld een metho-de om de bekleding van havendam-men te berekenen.’’

Op de DeltaExpertise-site (www.del-taexpertise.nl of www.zeeweringen-wiki.nl) wordt de kennis met betrek-king tot het leven in een Delta ge-bundeld en ontsloten. Onderzoekwordt gedeeld, onderwijs en prak-tijk worden ermee gevoed. Dit allesom bij te dragen aan een leefbareDelta, voor veilig wonen, werken enrecreëren. Tegelijk wordt er op duur-zame wijze gezorgd voor en gebruikgemaakt van de natuur. Aan de sitewordt deelgenomen door HZ Univer-sity of Applied Sciences (met DeltaAcademy), Rijkswaterstaat, project-bureau Zeeweringen, Provincie Zee-land, waterschap Scheldestromenen Deltares.

bureau Zeeweringen verder gegaanop de weg die al is ingeslagen tijdensde Deltawerken, echt vernieuwendwas de aandacht voor duurzaamheid.Op dat vlak zijn bijzondere resultatengeboekt. In de waterbouw wordt veelbeton toegepast. Voor de productiedaarvan, met name van cement, isveel energie nodig, waarbij dus ookveel CO2 vrijkomt. Het streven is juist

de uitstoot van dit broeikasgas terugte dringen. Hoe meer broeikasgas delucht inkomt, des te sneller warmt deaarde op en stijgt de zeespiegel, wordtaangenomen. Je kunt dan wel dijkenblijven versterken en verhogen.„We hebben bedrijven gestimuleerdwerk te maken van duurzaamheid,door dit ook mee te wegen in de aan-bestedingen”, legt Yvo het proces uit.

„Dat heeft gewerkt. Haringman Beton-waren uit Goes is in 2013 met eenduurzamere betonzuil gekomen. Hetbedrijf heeft de hele cyclus, van degrondstoffenwinning tot de plaatsingvan de zuilen op de dijk, tegen hetlicht gehouden en zo milieuvriende-lijk mogelijk ingekleed. Zo wordt bijde productie groene stroom gebruikten zoveel mogelijk materiaal wordthergebruikt.”Minstens zo enthousiast is Yvo overde ontwikkeling van de Hillblock, eenvinding van Hans Hill met MartensBeton. De zuil heeft een taille, watdertig procent beton uitspaart en dusveel energie. „Die kennis blijft. Wekunnen ermee verder, want het werkaan zeeweringen is nooit af.”

“We hebben bedrijven gestimuleerd werk te maken van duurzaam-heid, zoals minder energiegebruik, door dit mee te wegen in deaanbestedingen. Dat heeft gewerkt.Yvo Provoost, adviseur waterbouw Rijkswaterstaat

In Zeeland zijn de meeste dijken bekleed met betonzuilen die allemaal precies dezelf-de vorm hebben. Basalton® betonzuilen hebben dat niet. Het zijn achtzijdige beton-zuilen, die lijken op traditionele basaltstenen. Een verschil met basalt is dat Basalton®niet met de hand, maar machinaal gezet wordt. Basalton® zetten, gaat daardoor snel-ler en kost minder dan basalt zetten. Basalton® betonzuilen staan stabiel op de dijkdoor de manier waarop ze tegen elkaar aangeklemd zijn, met voldoende open ruim-te. Deze openingen tussen de stenen worden, net als bij veel andere betonzuilen, inge-wassen met steentjes en bieden ruimte voor begroeiing.

Basalton

Yvo Provoost laat een Hillblock zien, een zuil met een taille. foto Lex de Meester

Klein zeegras

DeltaExpertise-site

Onderzoeken

Page 8: PZC bijlage zeeweringen  23-05-2015

8

1997 t/m 2014Uitvoering in 2015

DIJKTRAJECTEN

1 Roompot

2 Zuidhoek Zierikzee

3 Philipsdam Zuid

4 Sint-Annaland

5 Sint Pieterspolder

6 Hansweert 1

325 kilometer dijkglooiing vernieuwdopgesplitst in 108 dijktrajectenkosten 740 miljoen euroer is in 12 gemeenten gewerktmateriaal: 607.000 m2 gekantelde betonblokken 2.860.000 m2 betonzuilen 1.519.000 m2 breuksteen en gietasfalt

Breskens

Vlissingen

Middelburg

BorsseleStartseinDe toenmalige minister Annemarie Jorritsma van Verkeer en Waterstaat gaf in 1997 het startsein voor het project Zeeweringen bij Borssele.

LoopbrugOm de dijk in Breskens te verhogen, werd een loopbrug met een glazen wand met een waterkerende functie geplaatst.

DuizendponderIn Westkapelle werd een duizendpon-der aangetroffen, die verderop tot ontploffing werd gebracht.

BijenhotelsVoor de zeldzame schorzijdebij zijn bijenhotels aangelegd.

Project Zeeweringen 1997 t/m 2015

Page 9: PZC bijlage zeeweringen  23-05-2015

ZATERDAG 23 MEI 2015 9

6

5

4

3

2

foto’s ANP en Peter MeiningerTerneuzen

Goes

Zierikzee

Buitendijks fietspadIn het kader van het project zeewe-ringen werd er bijna honderd kilo-meter extra buitendijks fietspad opengesteld.

ZeegrasKlein Zeegras werd verplaatst, zodat het niet verloren zou gaan door de werkzaamheden.

DuiktrappenIn Wemeldinge zijn duiktrappen aan-gelegd, omdat de glooiing minder goed beloopbaar werd.

GastlessenBasisschoolleerlingen kregen tijdens gastlessen uitleg over waterveilig-heid en de gevaren op het werkter-rein.

GetijdenpoelenBij Ouwerkerk zijn getijdenpoelen aangelegd waar kinderen het onder-waterleven van de Oosterschelde kunnen ontdekken.

Page 10: PZC bijlage zeeweringen  23-05-2015

10

Op verschillende plaatsen langs deOosterschelde zijn ‘getijdenpoelen’aangelegd. Hier blijft water (langer)staan, de poelen kennen een grotebiodiversiteit van visjes, sponzen,krabben, garnalen. Kinderen kun-nen er kennis maken met het onder-waterleven in de Oosterschelde. Zekunnen kijken, stenen omdraaienen vissen. Grote getijpoelen zijn tevinden tussen Wemeldinge en Kat-tendijke en bij het Watersnoodmu-seum van Ouwerkerk. Daar is bin-nenkort ook een foldertje beschik-baar met afbeeldingen van enkeleaan te treffen soorten.

Sinds er bij Ossenisse en op enkeleandere locaties discussie ontstondover publieke openstelling vanonderhoudspaden van het water-schap, denken velen dat de wande-laar en de fietser van de dijk ge-weerd worden. Cijfers spreken ande-re taal. Door het project Zeewerin-gen is er veel meer voor fietsers toe-gankelijk buitendijks pad. Het totaalis nu 202 kilometer, dat was 109 kilo-meter: een toename van 93 kilome-ter. Ook relatief is er sprake van eentoename. Vóór het project begonwas 36 procent van de buitendijksepaden toegankelijk, nu is dat 67 pro-cent.

Begin jaren negentig bleek dat desteenbekleding van veel Zeeuwsedijken niet aan de veiligheidseisenvoldeed. Het projectbureau Zeewe-ringen werd in 1997 opgericht om desteenbekleding te versterken. Naeen gedetailleerde inventarisatiebleek dat er meer aan de Wester-scheldedijken moest worden gedaandan aanvankelijk werd gedacht. In2003 werd duidelijk dat ook de dij-ken van de Oosterschelde moestenworden aangepakt. Vaak werden deoude stenen vervangen door nieu-we, zwaardere betonzuilen. Waar aloude betonblokken lagen zijn die zo-veel mogelijk hergebruikt door ze tekantelen. Daardoor ontstond er eendikkere en sterkere steenbekleding.

door Jan van Damme

We staan opde randvan Wal-cheren bijhet Ram-mekens-schor.Twee jaargeleden

werd daar een nieuwe glooiing gelegd.Uitzicht op een getijdegebied vollamsoor, een stukje natuur dat held-haftig standhoudt onder de rook vanVlissingen-Oost. Tsja, met het oog opde industriële grootmacht, moeten weons dan druk maken over de schorzij-debij?Peter Meininger (59) krijgt dat soortvragen wel vaker. Is het erg als hetgroefwier verdwijnt? Of de Noordsewoelmuis? Je kunt daarop met eenheel verhaal over mens en milieu enevenwicht antwoorden. Meiningerwerkt sinds zijn twintigste bij Rijks-waterstaat en weet welke toon hijmoet aanslaan in de wereld van zanden beton. Hij houdt bij de start vanelk werk een praatje voor de mannenop de kraan. Tijdens een lunchbijeen-komst ‘in de keet’ vraagt hij hen nietonnodig in schorgebieden te rijden,nesten te markeren en te melden enhij vertelt hen over de wettelijke ach-tergronden. Want zo is het natuurlijkook: nationale wetten en internationa-

le richtlijnen dwingen natuurbescher-ming af. Meininger: ,,De flora- en fau-nawet beschermt individuele soorten,zoals orchideeën. Ook een plantje alsde kaardebol wordt gekoesterd. En al-le broedvogels zijn beschermd. Daarhouden we dus rekening mee als eraan de dijk wordt gewerkt. Dat is nietaltijd even gemakkelijk. Het stormsei-zoen voor het waterschap loopt van 1oktober tot 1 april: in die periode magde glooiing niet geopend worden. Dewerkzame periode valt samen met

het begin van de broedtijd. Daar stem-men we de werkzaamheden op af.We leggen bijvoorbeeld eerst het padaan om materiaal voor de glooiing aanen af te voeren. Daarnaast worden dedijk en de werkstrook in het schordrie keer per week gemaaid. De vogelskunnen dan kiezen: we verhuizen ofwe accepteren de herrie. Het klinktmisschien gek, maar vogels maken in-derdaad een keuze.’’Dijkwerkers moeten ook rekeninghouden met de natuurbeschermings-

Het Hydroblock® van Haringman Betonwaren B.V. is een traditionele betonzuil, die de laatste jaren op eenduurzame manier wordt gemaakt. Zo gebruikt de fabrikant voor de productie ervan groene stroom, duur-zaam geproduceerde grondstoffen en restmaterialen uit zijn eigen productieproces, die hij anders als afvalmoet afvoeren. Verder kiest hij voor duurzame transportvormen voor het vervoer van de betonzuilen. Diver-se dijktrajecten in Zeeland zijn bekleed met Hydroblocks® en daarmee is aanzienlijk bespaard op CO2-uit-stoot. Maar Hydroblocks® kennen meer voordelen. Zo kunnen ze in tegenstelling tot sommige andere beton-zuilen makkelijk in bochtige stukken dijk machinaal gezet worden. Dat bespaart tijd.

Peter Meininger is hetgroene oog van hetproject Zeeweringen.Veiligheid gaat vooralles. Maar als dieveiligheid een groenrandje kan krijgen, isdat mooimeegenomen. Behouden versterking vannatuur hoeven geengoud te kosten, als jemaar nadenkt voor jede shovel start.

Hydroblock

Buitendijkse paden

Levende getijpoelen

Betonzuilen

Veilig en groen,

Page 11: PZC bijlage zeeweringen  23-05-2015

ZATERDAG 23 MEI 2015 11

wet, die is gebaseerd op Europeserichtlijnen. Zoutplanten worden indat kader hoog aangeslagen. Instand-houding van Atlantisch schor staatook prominent op de agenda. Het ver-vangen van honderden kilometersdijkglooiingen in Zeeland kan nietzonder dat er enkele hectares schor enslik permanent verloren gaan. ,,Datmoeten we compenseren’’, zegt Mei-ninger. ,,Aanvankelijk dachten we deinlaag van Bruinisse als compensatie

opnieuw in te richten als zilt natuur-gebied. Dat leek goed te gaan tot er-gens het woord ontpoldering viel.Dan krijg je in Zeeland brede tegen-stand. Als compensatie zijn nu enkelepachters in de Koudekerkse en Wes-tenschouwse inlagen op Schou-wen-Duiveland uitgekochten zijn de gebiedendoor het water-schap quabeheer

overgedragen aan Natuurmonumen-ten. Ook het herstellen van het getijin het Rammegors tussen Tholen enSint Philipsland is deels een compen-satieproject.’’We wandelen over de dijk. ,,Hé, eenboomvalk. Mijn eerste dit jaar’’, wijst-Meininger naar een stip boven hetschor.Veiligheid met een groene toets: hetis vaak gemakkelijk te realiseren. Deecoloog van Rijkswaterstaat atten-deert op de westelijke sloehavendam.Dat was een zwarte, kale asfaltdijk.Bij de vernieuwing van de glooiing opde tegenoverliggende dijk twee jaargeleden bleef er klei over. Die is ver-volgens op de westelijke dam opge-bracht. Met het gevolg dat we nu naareen grotendeels groene dijk kijken.Verderop komen we een tegen deglooiing gevlijde zandheuvel tegen.Meininger preciseert: het is een hotelvoor de schorzijdebij - een ring vanklei met een kern van zand, waarin debijen holletjes kunnen maken. Deplek is zodanig gekozen, dat de bijenbinnen vijfhonderd meter voedsel ophet schor vol zeeaster kunnen vinden.Een beetje klei, een beetje zand, enbovenop de glooiing een bord, waaropuitleg wordt gegeven gecombineerdmet het verzoek om de zandheuvelniet te verstoren.Zo simpel kan het bouwen aan eenveilig en groen Zeeland zijn. Meinin-ger knikt tevreden.De keuze van de dijkbekleding heeftrechtstreeks invloed op de wierendie er kunnen groeien. DeOosterschelde is soortrij-ker dan de Wester-schelde. OpTholen is

al in de jaren tachtig een speciale dijk-tuin aangelegd, deels met zuilen dievoorzien zijn van een ecotoplaag. In2008 en 2012 is onderzocht, hoe hetmet de wierbegroeiing stond op trajec-ten waar nieuwe glooiing was gelegd.Meininger: ,,Die begroeiing bleek snelhersteld. Het oppervlakte aan wierbe-groeiing was zelfs toegenomen. Ter-wijl de kwaliteit hetzelfde was geble-ven. In de Oosterschelde hebben wenog een bijzonder dingetje. Daarkomt groefwier voor. Als we niks had-den gedaan, was het helemaal verdwe-nen uit Nederland. Groefwier groeitalleen op basalt. Bij de Koudekerkseinlaag is het gelukt om die soort te be-houden. En op het dijktraject bijSint-Annaland peuteren we momen-teel zevenhonderd basaltzuilen metgroefwier uit de glooiing. Die leggenwe op de nieuwe glooiing van beton-zuilen met een ecotoplaag van basalt-split. Allemaal om het groefwier nieu-we kansen te bieden.’’We zijn weer terug bij de parkeer-plaats bovenop de dijk bij fort Ram-mekens.Het is eind van de middag van éénvan de eerste zomerse dagen van hetjaar. ,,Natuurlijk’’, zegt Meinin-ger, ,,Rijkswaterstaat wilgraag een goed imago.Aandacht voor denatuur helptdaarbij.’’

“De vogels kunnen kiezen: we verhuizen of we accepterende herrie. Het klinkt misschien gek, maar vogels makeninderdaad een keuze

Peter Meininger, adviseur ecologie Rijkswaterstaat

Peter Meininger, het groene oog van Rijkswaterstaat. foto Lex de Meester

zo simpel kan het zijn

Page 12: PZC bijlage zeeweringen  23-05-2015

Bij Ouwerkerk, achter het Waters-noodmuseum, is boven aan de dijkeen museumglooiing met negentienvakken met steenbekleding gelegd.Op die manier wordt zichtbaar wel-ke materialen door de jaren heen inZeeland zijn gebruikt om de dijkente versterken: gebakken blokken, gra-niet, dakpannen, betonzuilen. Oudeen nieuwe materialen wisselen el-kaar af. Bij elke steensoort wordt in-formatie gegeven over oorsprong entoepassing. In Walsoorden en Co-lijnsplaat zijn kleinere museum-glooiingen aangelegd.

Projectbureau Zeeweringen en wa-terschap Scheldestromen hebbeneen interactieve digitale kaart ont-wikkeld met cultuurhistorische ob-jecten in Zeeland. Zo blijkt welke ob-jecten gevaar lopen beschadigd teworden en hoe dat voorkomen kanworden. Soms worden cultuurhisto-rische objecten - zoals een muralt-muur - opgenomen in het nieuwedijkontwerp. Om het historischeFort Ellewoutsdijk te ontzien zijnbeide dijken aan weerskanten vanhet fort versterkt. De oude, zee-waarts gelegen dijk, is aan de voetversterkt met stenen en asfalt en opde top met betonelementen. Bijzon-der is dat de kruin en de binnenkantvan de dijk extra versterkt zijn. Bijeen superstorm slaat er water overde dijk, maar de dijk bezwijkt niet.Door cultuurhistorische objecten tebehouden, geeft project Zeewerin-gen toekomst aan het verleden.De cultuurhistorische kaart is te be-kijken via www.zeeweringen.nl.

door Kees Rijborz

Het wachthuisje vande PSD in Hoede-kenskerke heefteen lange voorge-schiedenis. Rinusde Bart, voorzittervan StichtingStoomtrein GoesBorsele (SGB), ver-

telt dat in januari 1972 werd beslotenom te stoppen met de veerdienst. ,,Erwerd te weinig gebruikgemaakt vande veerdienst en het gevolg was dathet wachthuisje een verlaten gebouwzonder functie werd. Jarenlang heefthet huisje daar gestaan, totdat het pro-ject Zeeweringen in 2012 plannen hadom het te slopen omdat behoud tekostbaar was. De Zeeuwse dijkenmoesten worden versterkt.” Hetwachthuisje en het nabijgelegen caféstonden in de weg van het projectbu-reau, maar er was ook weerstand te-gen de plannen om het historisch erf-goed te slopen. De Bart: „Sommige or-ganisaties hadden toch problemenmet de sloop. De stichting Behoud deZak van Zuid-Beveland (BZZB) bij-voorbeeld vond het niet kunnen dateen historisch gebouw als het wacht-huisje vernietigd moest worden. OokWatersportvereniging De Val in Hoe-dekenskerke was tegen de sloop. Zijgebruikten de voormalige wachtruim-te als opslagplaats voor hun materiaalen voor vergaderingen van de water-sportvereniging. Wij waren daarnaastals SGB ook tegen het afbreken van

het huisje. Het was in de loop der ja-ren toch uitgegroeid tot een sym-bool van Hoedekenskerke.’’Nadat de eerste storm was gaan lig-gen kwam het project Zeeweringenmet een alternatief plan, waarvoorze wel een slag om de arm hieldenomdat financiële middelen nog ont-braken. „Wij hadden als SGB al watervaring met het verplaatsen van his-torische gebouwen. Voorbeelden zijnhet Seinhuisje en de Goederenloodsin Middelburg, die we hebben ver-plaatst naar Goes. Als het wachthuisjetwintig meter verderop kon wordengezet, mocht het blijven bestaan.’’Dat was voor de stichting het start-sein om de tegenbeweging te mobili-seren en zoveel mogelijk geld in te za-melen. Zo kon het wachthuisje alsnoggered worden. „We zijn toen met allepartijen om de tafel gaan zitten enhebben vooral gekeken naar de ver-plaatsingsmogelijkheden en wat dit

zou kosten. Het bedrag werd uiteinde-lijk beschikbaar gesteld door Rijkswa-terstaat, waterschap Scheldestromenen de gemeente Borsele. We kregentoestemming om het te verplaatsen”,zegt een opgeluchte De Bart.Op vrijdag 25 mei werd het huisje ver-plaatst. „Dat was nog wel spannendwant met zulke ingrijpende operatiesis het altijd oppassen voor beschadi-ging aan het historisch erfgoed. In hetmetselwerk zaten redelijk veel scheu-ren. Toch is het gelukt om binnen eendag het historische erfgoed te verplaat-sen zonder blijvende schade.”De verplaatsing van het wachthuisjewerd in verschillende stappen uitge-voerd. Hiervoor was ver van tevoreneen draaiboek gemaakt.„Alles staat nu twintig meter verder,geheel in originele staat. Er is alleeneen extra trap aan de voorzijde bijge-bouwd. Dat was nodig omdat het huis-je op een hoger platform staat.”

“Met zulkeingrijpendeoperaties ishet altijdoppassenvoorbeschadigingaan heterfgoed

Rinus de Bart

Basalt is een vulkanisch gesteente, meestal zwart van kleur.Het zetten van basalt gebeurt handmatig en is zwaar en ar-beidsintensief werk. Basaltzuilen variëren in gewicht van 25tot 70 kilo. Omdat elke steen anders van vorm is, moetensteenzetters steeds zorgvuldig uitzoeken welke stenen het bes-te op elkaar aansluiten. Want alleen zo ontstaat er een dijkbe-kleding die voldoende sterk is en er netjes uitziet. Vroegerwerd basalt veel toegepast als dijkbekleding. Tegenwoordigzijn bijna alle basaltzuilen vervangen door betonnen alterna-tieven, die met een machine gezet kunnen worden. Basaltzet-ters zijn inmiddels schaars in Nederland, maar gelukkig zijnze er nog. Projectbureau Zeeweringen kon op sommige dij-ken in Zeeland het oude basalt behouden. Het moest echterwel herzet of uitgebreid worden. En dan zijn goede vakmen-sen onmisbaar.

In de jaren dertigstartte de ProvincialeStoomboot Dienst(PSD) met de bouw vaneen wachthuisje inHoedekenskerke.Destijds was het nogeen ruimte voormensen die wachttenop de veerpont.

Basalt

Rinus de Bart met op de achtergrond het historische wachthuisje van Hoedekenskerke. foto Lex de Meester

Cultuurhistorie

Museumglooiing

Wachthuisjetoch gered

Page 13: PZC bijlage zeeweringen  23-05-2015

Bij de werkzaamheden aan de dij-ken kwam het projectbureau Zeewe-ringen diverse oude tijhaventjes te-gen. Die werden zoveel mogelijk be-houden. Soms werden ze opge-knapt. Zoals de Flaauwershaven bijKerkwerve. De bestaande kademuuris daar versterkt door nieuwe dam-wanden voor de oude te plaatsen.Zo bleven de vorm van de haven enhet aangrenzende terrein bewaard.In het kader van het project Zieriktot Zee werd het havenplateau op-nieuw ingericht.Op Noord-Beveland werden drie nol-len - restanten van oude dijkdoorbra-ken - achterlangs versterkt, zodat deauthentieke bekleding behoudenkon blijven.

Op 30 april 2015 vond er een kennis-conferentie voor techneuten en eco-logen plaats om de kennis van Zee-weringen te delen. Een belangrijkeconclusie van de conferentie wasdat meer landelijke waterveiligheids-projecten het voorbeeld van projectZeeweringen willen volgen door on-derzoek te doen tijdens de uitvoe-ring van een project.

Gijs Gans (links) is al ruim twintigjaar vaste bewoner van de jachtha-ven van Sint Annaland. De gevleugel-de vriend van havenmeester CeesSmits is in verband met de werk-zaamheden ondergebracht in vogel-opvang de Mikke in Middelburg.Smits zocht hem al een keer op,maar Gijs was boos. ,,Hij wilde nietsvan me weten”, grinnikt hij. ,,Gijsheeft wel een vriendje gemaakt. Nuwillen we ze samen terugzetten.’’

“door Mariska den Hartog

Eind mei komt er op denieuwe weg rondom dehavenkom nog een laat-ste laag asfalt en danzijn de werklieden eeneind klaar. Rondom dejachthaven en hetstrandje althans. Aande dijk verderop, langs

chaletpark Krabbenkreek en de Suzan-napolder, wordt nog wel tot novem-ber gewerkt.Als havenmeester zat Cees Smits de af-gelopen maanden met zijn neus bo-venop de werkzaamheden. Letterlijk,want vanuit het havenkantoor heb jeeen goed overzicht over het werkge-bied. Het meeste werk is achter derug. ,,Maar het is best lastig geweest”,stelt Smits. ,,De weg rond de haven-kom heeft zo’n twee maanden opengelegen. Alle bekabeling en de leidin-gen zijn eruit gehaald en opnieuwaangelegd. In dat deel van de kom zijnde steigers eruit geweest en heeft eenbaggerschip een laag modder wegge-haald. Dat is overigens wel heel gun-stig, want nu valt dat stuk met laagwater niet meer helemaal droog enkunnen we nog extra ligplaatsen creë-ren. Er is daar net als aan de zeekanteen nieuwe laag steenbekleding geko-men.’’

,,Nu ziet het er allemaal al heel strakuit, maar het was soms nogal een ge-hannes voor de bezoekers van dejachthaven met parkeren op het ha-venplateau. Toen de weg opgebrokenwas, konden ze wel via de steigers bijhet havenkantoor en het clubhuis ko-men. Maar met een koffer vol spullenis het fijn als je de auto dichterbijkunt uitladen. Mensen hebben wel be-grip hoor, maar onhandig is het wel.”Smits is blij dat de werkzaamhedentoch al in februari gestart zijn. ,,Eigen-lijk mag er vanwege het stormseizoenpas na 1 april aan de zeewering ge-werkt worden, maar projectbureauZeeweringen heeft gelukkig rekeninggehouden met het toeristenseizoen.We konden bijvoorbeeld het sanitair-gebouw ook een tijd niet gebruiken,water en elektriciteit waren natuur-lijk afgesloten. In de wintermaandenwas dat niet zo erg, maar nu is hetvan belang dat dat allemaal weer func-

tioneert.” En dat is maar goed ook. Al-leen al met Hemelvaartsdag melddenzich ruim negentig passanten vooreen plekje in de haven. Zij moetenhet nog wel even zonder het speel-tuintje doen en ook het strandje isnog niet in gebruik. Naast het strandzijn de duiklocatie en een aantal we-gen voor wandelaars en fietsers afge-sloten. Te gevaarlijk door de werk-zaamheden, schrijft het projectbureauop haar website. Die mening deeltSmits. ,,Je kunt niet duiken als ze daaroveral rotsblokken in het water aanhet storten zijn. Er is een stuk van dewandelroute afgesloten, maar een an-dere route kun je nog gewoon lopen.Ik kan niet anders zeggen dan dat decommunicatie vanuit projectbureauZeeweringen goed is. Ze vergaderenwekelijks met de aannemer en ook dehavensecretaris is daar regelmatig bijbetrokken. Nee, ik geloof niet dat daarwanklanken over zullen ontstaan.”

Eigenlijk mag erpas na 1 april ge-werkt worden,maar het pro-jectbureau Zee-weringen heeftgelukkig reke-ning gehoudenmet het toeris-tenseizoen

Cees Smits

Om de Zeeuwse dijken weer sterk genoeg te ma-ken, moest projectbureau Zeeweringen kilometersbestaande betonblokken vervangen door eennieuwe bekleding. Maar dat was arbeidsintensiefen heel kostbaar. Zo ontstond het idee om de be-staande blokken opnieuw te gebruiken. Zeewerin-gen heeft dit idee samen met de aannemers ver-der uitgewerkt en niet zonder succes. Door oude,dunne betonblokken op hun zijkant terug te plaat-sen op de dijk, ontstaat er een dikke en sterkesteenbekleding. Een veilige en duurzame oplos-sing, die bovendien goed is voor de portemon-nee.

Nog even en dan zijnze in de haven van SintAnnaland ook verlostvan allewerkzaamhedenvanwege dedijkversterking. Hethele werkgebied daarbeslaat bijna driekilometer, van dehaven tot aan devoormalige schietbaanaan de Molenweg.

Gekanteldebetonblokken

Jachthavenmeester Cees Smits: Extra ligplaatsen door de werkzaamheden. foto Leo Adriaansen

Kennisconferentie

Gijs Gans

Tijhaventjes

Jachthavenin de steigers