PWS Ontwerpmanagement - Armin Harms

Profielwerkstuk Armin Harms

Meesterproef Technasium 2014-2015 Het Streek

December 2014

Van opdracht tot ontwerp: Ontwerpmanagement

Meestersproef Technasium 2014-2015 Het Streek. Profielwerkstuk Ontwerpmanagement - Armin Harms

1

Voorwoord Dit verslag is geschreven als Profielwerkstuk voor het Onderzoeken & Ontwerpen. Tevens is dit het

vooronderzoek van de Meesterpoef van het vak Onderzoeken & Ontwerpen van het Technasium. De

stappen die in dit verslag zijn onderzocht, zullen als basis dienen voor het verdere verloop van de

Meesterproef. Samen met Nils van der Wildt zal ik een ontwerp voor een nog te bepalen

bouwproject maken, aan de hand van deze stappen van ontwerpmanagement.

Graag wil ik alvast de heer de Graaf van Universiteit Twente bedankten voor het fungeren als

opdrachtgever van de Meesterproef en daarmee het onderwerp van dit verslag. Ook wil ik graag

mevrouw Wulfers, assistent projectleider van de Parklaan, graag bedanken voor de informatie over

het ontwerp en organisatie achter het ontwerp. Ik wens u veel plezier met het lezen van dit

profielwerkstuk.

Armin Harms, december 2014


2

Inhoudsopgave

Voorwoord ................................................................................................................................... 1

Inleiding ....................................................................................................................................... 3

De fasering van ontwerpmanagement .......................................................................................... 3

Project Start Up (PSU) ......................................................................................................................... 3

Wat gebeurt er in deze fase ............................................................................................................ 3

Betrokken partijen en kennis ........................................................................................................... 5

Programmering.................................................................................................................................... 5



Structuurontwerp ................................................................................................................................ 7



Voorlopig ontwerp .............................................................................................................................. 7



Definitief ontwerp ............................................................................................................................... 7



Parklaan ....................................................................................................................................... 9

Inleiding ............................................................................................................................................... 9

Van opdracht tot ontwerp - Parklaan .................................................................................................. 9

Project Start Up ............................................................................................................................... 9

Programmering ............................................................................................................................. 10

Structuur Ontwerp ......................................................................................................................... 10

Voorlopig ontwerp ......................................................................................................................... 11

Definitief ontwerp .......................................................................................................................... 12

Stand van zaken op moment van schrijven ....................................................................................... 12

Conclusie ................................................................................................................................... 13

Literatuur ................................................................................................................................... 14


3

Inleiding Welke fases zijn er in ontwerpmanagement? En welke kennis en partijen zijn daarbij betrokken en

hoe worden deze fases in de realiteit toegepast?

Bouwprocessen van deze tijd worden steeds groter en groter. Bij het ontwerp van deze grote

projecten zijn tegenwoordig vele partijen betrokken. Van opdrachtgevers en architecten tot

adviseurs en aannemers. Ontwerpmanagement is er om alles onder controle te houden bij de het

ontwerp van een bouwkundig product. Door het gebruik van fases weten alle partijen wat ze mogen

en kunnen toevoegen, en welke invloed zij hebben. Hierdoor er een duidelijke structuur in het

ontwerp van een product ontstaat. Elke fase kent een eindproduct, dat weer wordt gebruikt als

begindocument bij de volgende fase. Omdat grote projecten vaak uniek zijn, is ook de organisatie

erachter vaak uniek. Toch vertonen vele projecten dezelfde fases in het ontwerpproces. Welke fases

dat zijn en hoe deze zijn toegepast in een echt project, wordt in onderstaand verslag beschreven. [1

p.1]

De fasering van ontwerpmanagement

Project Start Up (PSU)

Wat gebeurt er in deze fase

De Project Start Up is de start van het ontwerpproces. In deze fase worden afspraken gemaakt over

de werkwijze, doelstellingen, procedures en organisatie van de fase. Deze afspraken hebben veel

invloed op de manier van werken. Hoe beter deze afspraken voor alle betrokken partijen is, hoe

beter de projectcultuur is. Alle betrokken partijen moeten elkaar begrijpen en oplossingen kunnen

brengen voor problemen. Daarom is het belangrijk dat alle teams vertegenwoordigd zijn tijdens deze

fase. Met name de architect moet zijn stijl en architectuuropvatting kenbaar maken aan de andere

betrokken partijen. Uiteindelijk moeten er voor alle partijen een goede situatie uitkomen, maar zij

allemaal mee akkoord gaan. Tijdens deze fase wordt er ook vastgesteld hoe er met risicogevallen

moet worden omgegaan. [1 p.4-12]

Voor de bouworganisatie binnen een project wordt vaak gekozen uit de 4 verschillende soorten

organisatie: Traditioneel, turn-key, Design, Build, Finance and Maintain (DBFM) of netwerkteam. [1.

p. 4-12]

Bij traditionele bouworganisatie zijn het ontwerpdeel en het uitvoerende deel van elkaar gesplitst.

Hierbij wordt eerst gewerkt aan het ontwerp. Pas als de opdrachtgever akkoord gaat met het

ontwerp, wordt pas de uitvoerende bedrijven erbij betrokken. Het voordeel van deze methode is dat

de opdracht uitbesteed kan worden aan de partij die de opdracht het goedkoopst kan uitvoeren.

Anderzijds is het wel zo dat de kennis van de uitvoerende partijen niet gebruikt wordt bij het

ontwerpen van de opdracht. Een schematisch overzicht van de traditionele bouworganisatie is te

vinden in Figuur 1.[2]


4

Figuur 1: Schematisch overzicht traditionele bouwstijl [1 p.8]

Bij een Turn-key bouworganisatie ligt de het ontwerpen en uitvoeren van een opdracht volledig bij

de opdrachtnemer. De opdrachtgever stelt bij deze organisatie een Plan van Eisen (PvE) op. Daarna

kunnen potentiele opdrachtnemers hun ideeën presenteren aan de opdrachtgever. Deze kan dan

kiezen welke opdrachtnemer het beste de wensen van de opdrachtgever invult. Meestal wordt er

dan een einddatum en ene bedrag afgesproken voor het project. Vanaf dit moment ligt alle

verantwoordelijkheid bij de opdrachtnemer. De opdrachtgever heeft vanaf nu nog maar weinig te

zeggen over het hele proces. Daarom is het belangrijke dat de opdrachtgever een goed en duidelijk

PvE heeft. Een schematisch overzicht van de Turn-key organisatievorm is te vinden in Figuur 2 [2]

Figuur 2: Schematisch overzicht Turn-key [1 p.8]

Design, Build, Finance and Maintain (DBFM) lijkt heel erg op de Turn-key bouworganisatie (Figuur 2).

Echter blijft de organisatie die het project heeft aangenomen, na afronding van de bouw nog steeds

verantwoordelijk voor het product. Dit betekend dat de organisatie bijvoorbeeld nog voor 30 jaar

verantwoordelijk is voor het onderhoud van het product. Het krijgt hier dan ook een bepaald budget

voor. De opdrachtgever neemt dus als ware een dienst af voor bepaalde periode. Het is voor de

organisatie dus van belang om bijvoorbeeld duurzame bouwen, om te voorkomen dat de

onderhoudskosten in de toekomst enorm zouden kunnen stijgen. [3]

Netwerkteam is de laatste van de drie bouworganisaties. Bij deze vorm zijn alle partijen gelijk aan

elkaar en allemaal betrokken vanaf het begin van het project. Het management van het hele project,

ligt bij de partij die het belangrijkste is bij het project. Doordat alle partijen vanaf het begin betrokken

zijn, is er veel kennis beschikbaar voor het project. [2] In Noord-Amerika gebruikt men ook wel het

"Wheel of Dominance", waarin duidelijk is welke partij in welke fase de meeste invloed heeft. Zie

Figuur 4. Ook heeft de opdrachtgever veel invloed op het project. Het nadeel is wel dat bijvoorbeeld

kosten niet direct vanaf het begin van het project bekend zijn. Een schematisch overzicht is te vinden

in Figuur 3.[1 p.7]


5

Figuur 3: Schematisch weergave netwerkteam [1 p.8]

Figuur 4: Wheel of Dominance [1. p.7]

Betrokken partijen en kennis

Bij deze fase zijn de opdrachtgever en de projectleiding erg van belang. Zij zullen het project

opstarten de eerste strategieën bepalen. Het is mogelijk dat andere partijen ook al bij deze

bepalingen aanwezig zijn, al is dit afhankelijk van de opdrachtgever. De hoeveelheid kennis zal dus

afhangen van de aanwezigen. Als bijvoorbeeld een aannemer bij deze fase betrokken wordt, dan kan

hij informatie geven over zijn mogelijkheden. [1 p.4-12]

Programmering


Bij de programmeringfase wordt door de opdrachtgever het Programma van Eisen (PvE) opgesteld.

Omdat er met dit programma het gehele project kan worden doorgewerkt, is het van belang dat het

compleet is. Alle wensen van de opdrachtgever en de toekomstige gebruikers moeten tot eisen

worden uitgewerkt. Deze eisen zullen dan als richtlijnen worden gebruik voor het verdere ontwerp

van het product. Het product zal aan de hand van de eisen worden het ontwerp constant getoetst of

het geleverde werk klopt met de wensen van de opdrachtgever. Voor het opstellen van het

Programma van Eisen moet ook een probleemanalyse worden uitgevoerd. Los het product

daadwerkelijk het probleem op? Het kan voorkomen dat een het product niet de beste oplossing is

voor het probleem. Bijvoorbeeld hoeft een nieuw gebouw bouwen, niet altijd het woningtekort

probleem op te losen. Soms kan het nemen van andere maatregelen een betere oplossing voor het

probleem zijn.[1 p.12-20]

Opdr. = opdrachtgever Man. = management Ontw. = ontwerp ` Uitv. = uitvoering


6

Een Plan van Eisen kan het in deze fase zo gemaakt worden dat het voldoet voor het gehele project

(Finaal PvE). Bij een Turn-key bouworganisatie is er eigenlijk altijd spraken van. Echter kan er ook

gekozen worden voor een PvE voor elke fase. Hier wordt per fase opnieuw eisen opgesteld waar het

eindproduct van die fase aan moet gaan voldoen. Ook kan er gekozen worden voor de PvE dat zich

tijdens het ontwerpproces zich verder aanvult (groeiend PvE). Deze laatste methode biedt voor

ontwerpers geen zekerheid, omdat het kan gebeuren dat al verricht werk zich aan het einde van het

proces toch niet voldoet aan het PvE en daarom afgekeurd wordt. Een schematische weergave van

deze verschillende soorten PvE's is te vinden in Figuur 5: PvE voor alle ontwerpfasesFiguur 5 t/m

Figuur 7 [1 p.12-20]

Figuur 5: PvE voor alle ontwerpfases [1 p.13]

Figuur 6: PvE wordt voor elke fase opnieuw opgesteld [1 p.13]

Figuur 7: PvE wordt tijdens de ontwerpfases steeds verder bijgewerkt [1 p.13]


In deze fase zijn de opdrachtgever samen de gebruikers de belangrijkste partijen. Het plan van Eisen

wat ze opstellen, kan de richtlijnen van het ontwerp worden. Dit is natuurlijke afhankelijk van de

gekozen bouworganisatie en soort Plan van Eisen. De architect kan ook kan ook helpen met het Plan

van Eisen, maar dit betekend dan dat hij/zij het ontwerp op eigen eisen toetst. Hierdoor kan een

ontwerp ontstaan die anders is dan de wensen van de opdrachtgever. Mocht dit voorkomen, dan

mag de opdrachtgever de architect hierop afrekenen. Voor de probleemanalyse worden vaak

adviseurs ingeschakeld. Deze kan professioneel zijn idee geven over het probleem. [1]


7

Structuurontwerp


Na de programmering begin het onderzoek naar de mogelijke oplossingen aan de hand van het plan

van Eisen. Er wordt alvast verkend wat er allemaal mogelijk is voor het ontwerp. Hierbij kan worden

gedacht aan een globale schets van het product en hoe deze kan worden ingepast in de omgeving.

Verder kan er ook onderzoek gedaan worden naar bijvoorbeeld de infrastructuur, het juridisch

verhaal, de constructieve opzet, omgeving en welke installaties er in het product kunnen worden

verwerkt. Al deze gegevens kunnen worden meegenomen bij de fase voorlopig ontwerp. Het

eindproduct van deze fase is nog niet definitief en kan in de volgende fases nog worden veranderd. In

het geval van wat kleinere projecten kan de oriëntatie die in deze fase gebeurt ook voorkomen in de

fase van het voorlopig ontwerp. [4]


In deze fases is vooral de architect heel belangrijk. Hij maakt het idee voor een globale schets van het

ontwerp. Daarna zijn hier vele adviseurs nodig voor het onderzoek. Hierbij is denken aan een

milieuspecialist, stedenbouwkundige, jurist, financieel adviseur, technisch adviseur en een

marktadviseur. Dezen zullen kijken naar alle mogelijk op hun gespecialiseerd gebied. Daarnaast heeft

de opdrachtgever, afhankelijke van de bouworganisatie en PvE, ook nog invloed op het project. [1]

Voorlopig ontwerp


In de fase Voorlopig Ontwerp wordt er meer definitieve beslissing gemaakt. In deze fase worden

bijvoorbeeld het ruimtelijke ontwerp, indelingen, de toepassing van installaties en verwoording van

keuzes ten opzicht van het Plan van Eisen bepaald en vastgelegd. Verder worden er al materialen

voorgesteld en een begroting van de kosten gemaakt. [4]


Afhankelijk van de gekozen bouworganisatie. Voornamelijk is de architect bij deze fase betrokken en

kan het ook gebeuren dat andere adviseurs betrokken zijn. Dit hangt af of er genoeg informatie is uit

de vorige fase. [1]

Definitief ontwerp


In het definitieve ontwerp worden zaken nu definitief vastgelegd: de verschijningsvorm, de interne

en externe structuur en de constructieve opbouw van het product. Ook worden er in deze fases

definitieve keuzes gemaakt voor gebruikte installaties en moet de installaties ook worden

beschreven waarom voor deze installaties gekozen is en hoe deze werken. Verder worden ook de

details vastgelegd en de materialen die worden gebruikt gekozen. Er worden berekening gemaakt

ontrent kabels, licht, geluid en duurzaamheid en er zal een kostenraming worden gemaakt. De

gedetailleerde tekeningen die in deze fase worden gemaakt vormen samen met principetekeningen

(blokschema's en ruimtelijke behoefde voor installatie) het product van deze fase en worden bij de

volgende fase van het bouwproces tot een bestek die gebruikt kan gaan worden tot definitieve bouw

van het product. [4]


8


De architect zal van alle voorlopig ontwerpen uit de vorige fases een definitief ontwerp maken. Ook

hier kunnen adviseurs een rol spelen bij het adviseren van de architect. Verder wordt er gezorgd dat

alle keuzes die gemaakt zijn worden verantwoord. [1 p.20-28]


9

Parklaan

Inleiding De Parklaan wordt een nieuwe infrastructuur die de bewoners van de noord Ede gelegen

nieuwbouwwijken “De Veluwse Poort”(Figuur 8) (het voormalige kazerneterreinen en het voormalig

ENKA terrein) snelle toegang moet gaan bieden tot rijksweg A12, die ten zuiden van Ede loopt. Een

5,5 km lange weg loopt van de provinciale weg N224, via Station Ede-Wageningen, tot aan de afslag

24 op de rijksweg A12 en zal bestaan uit delen van een enkele baan per rijrichting en uit delen met

een dubbele baan per rijrichting. Het project zal bestaan uit een aantal nieuwe viaducten en

kruisingen. Ook zullen er bestaande kruisingen moeten worden aangepast. [5]

Figuur 8: De Veluwse Poort

Van opdracht tot ontwerp - Parklaan De fases in het project Parklaan zijn net iets anders dan het hiervoor beschreven gedeelte. Echter heb

ik de fases die bij het project Parklaan van toepassing zijn, verdeeld over de eerder genoemde fases.

Project Start Up

De ontwikkeling van de Parklaan begon in het Masterplan Ede-Oost, welke is gepresenteerd op 26

mei 2005. De opdrachtgever is de gemeente Ede en het project zal zo veel mogelijk binnen de interne

kennis van de gemeente. Bij dit project is gekozen voor een traditionele bouworganisatie: er is een

duidelijke grens tussen ontwerp en uitvoering. Omdat een groot deel van de kennis om dit project uit

te voeren al binnen de gemeente zit, zijn er nauwelijks externe bedrijven nodig geweest. Dit is omdat

de gemeente graag zelf de leiding in eigen beheer heeft. Dit omdat veel mensen betrokken gaan

raken bij de aanleg van deze weg en de gemeente dan dichter bij de mensen is. Bij dit project is voor

het Milieueffectenrapport zal echter wel een onafhankelijk adviesbureau worden ingeschakeld. Ook

vallen sommige stukken van de weg onder het beheer van Rijkswaterstaat, welke de uitbesteed in de

vorm van DBFM. Binnen de gemeente Ede is er een speciale afdeling voor de Parklaan met een eigen

projectdirecteur. De weg zal in verschillende delen worden verdeeld, waarbij elk deel weer een eigen

project manager krijgt. [6]


10

Programmering

Uit onderzoek is gebleken het huidige wegennet niet toereikend is voor de geplande nieuwbouw. In

2006 is er begonnen met het een startnotitie Milieueffectenrapport voor het gehele Masterplan.In

het milieueffectenrapport werd onderzocht welke effecten de nieuwe bebouwingen en wegen voor

de omgeving (milieu, omwonende, beschermde natuurgebieden, geluid, uitstoot, hulpdiensten,

groen, leidingen en kabels, beheer en onderhoud, wilde dieren, eisen openbaar vervoer, enz.)

hebben. Aan de hand van dit rapport heeft de gemeenteraad van de 3060 ideeën, uiteindelijk uit 6

mogelijkheden gekozen. Op 29 mei 2008 is uiteindelijke gekozen voor een definitieve structuur via de

het station en een parallelweg langs de A12 tot de afslag 24 Ede/Wageningen. Tevens is er in het

plan onderzoek gedaan naar bijzondere gevallen. Op een aantal plekken zouden misschien

explosieven of voorwerpen met een archeologische waarde in de grond bevinden. Mochten deze

situaties in het bouwproces voorkomen, dan is daar al een plan voor gemaakt welke acties dan

moeten worden ondernomen. Het definitieve Milieueffectenrapport is op 23 april 2009 aangenomen

door de gemeenteraad. [6]

Structuur Ontwerp

Men is daarna bezig geweest met een functioneel ontwerp. Hier is een ontwerp gemaakt voor de

gehele weg, zie Figuur 9: Functioneel ontwerpFiguur 9, waar rekening is gehouden met het gemaakt

Milieueffectenrapport. Bij dit ontwerp zijn ook referentiebeelden (Figuur 10 en Figuur 11) gezocht

om een idee te geven wat het ongeveer moet gaan worden. De weg zal voor de volgende fases in 7

delen die apart van elkaar verder worden uitgewerkt. De Gemeente raad heeft op 30 juli 2011 het

functioneel plan goedgekeurd.[6]

Figuur 9: Functioneel ontwerp Parklaan [7]


11

Figuur 10: Referentiebeeld van weg door Veluwepark [7]

Figuur 11: Referentiebeeld laan met bomen en hagen [7]

Voorlopig ontwerp

In deze fase zijn 7 aparte ontwerpteam bezig geweest met het in detail uitwerpen van een deel van

het structuur ontwerp. Dit is een lastige fase geweest omdat er veel eisen uit het

Milieueffectenrapport zijn. De weg loopt namelijk dwars door bebouwd gebied en vlak langs een zeer

beschermd natuurgebied (Natura2000 en EHS). Een voorbeeld van een ontwerp is te zien in Figuur 12

[6][7]

Figuur 12: Functioneel ontwerp van een nieuwe kruising tussen de onderdoorgang A12 en de Horalaan [7]


12

Definitief ontwerp

Daarna werden deze plannen een definitief ontwerp. Hier is bijna alles beschreven zoals het gaat

worden. Alle delen van de definitieve ontwerpen zijn nog iets gedetailleerder ingediend als

bestemmingsplan van het project Parklaan, samen met alle onderzoeken en toelichtingen. Op 27

september 2012 het de gemeenteraad van Ede het bestemmingsplan goedgekeurd. Het

bestemmingsplan zal nu worden omgezet in een bestek voor de aannemer, zodat deze aan de bouw

van de weg kan beginnen. Het voorbeeld van de vorige fase in het definitieve ontwerp is te zien op

Figuur 13

Figuur 13: Definitief ontwerp van een nieuwe kruising tussen de onderdoorgang A12 en de Horalaan [8]

Stand van zaken op moment van schrijven Op 23 april 2014 heeft de Raad van State het bestemmingsplan vernietigd. De gemeente had

namelijk een besluit het verplaatsen van een voormalig theehuisje dat nu op de plaats staat waar de

weg komt te liggen, pas gemaakt nadat het bestemmingsplan is ingeleverd. Het projectteam is op

moment van schrijven bezig met het verbeteren van het bestemmingsplan, om deze opnieuw in te

dienen. [9]


13

Conclusie Voor het ontwerp bij grote bouwprojecten is vaak ontwerpmanagement betrokken. Ondanks dat elk

groot bouwproject vaak uniek is, wordt toch vaak dezelfde fases gebruikt. Het eindproduct van de

eerste fase is het begindocument voor de volgende fase. In de Project Start Up wordt de soort

bouworganisatie gekozen. 4 bekende soorten bouworganisaties zijn: Traditioneel, Turn-key, Design,

Build, Finance and Maintain (DBFM) en netwerkteam. Daarna wordt tijdens de Programmering een

Plan van Eisen opgesteld, welke 3 soorten kent: Finaal PvE, PvE voor elke fase opnieuw vastgesteld of

groeiend PvE. Het Plan van Eisen wordt gebruikt als richtlijnen voor het ontwerp en het toetsen van

de het geleverde werk. Tevens vind er in deze fase al een onderzoek plaats. In de volgende fase,

Structuur ontwerp, wordt er verder onderzoek gedaan naar mogelijkheden naar de oplossing. In het

voorlopig worden er al veel definitieve keuzes gemaakt. In het definitief ontwerp worden alles

keuzes definitief en moeten alle keuzes ook verantwoord worden. Het ontwerp project Parklaan van

de gemeente Ede heeft ook een ontwerpmanagement in zich. Het project dat in 2005 gestart is,

heeft alles fases doorlopen. Het project is echter vernietigd door de Raad van State op 23 april 2014.


14

Literatuur [1] Dr. ir. M. Prins e.a., Ontwerpmanagement uit Bouwprojectmanagement. Ten HagenStam

uitgevers (2001):

http://www.bk.tudelft.nl/fileadmin/Faculteit/BK/Over_de_faculteit/Afdelingen/Real_Estate_

and_Housing/Organisatie/Medewerkers_RE_H/doc/Ontwerpmanagement.pdf

[2] Facility Management Nederland, Bouworganisatievormen:

http://www.fmn.nl/cms/showpage.aspx?id=758

[3] Rijkswaterstaat, DBFM:

http://www.rijkswaterstaat.nl/zakelijk/zakendoen_met_rws/werkwijzen/gww/contracten_g

ww/dbfm/

[4] Wiecherink Raadgevend Ingenieursbureau, Ontwerp fasen: http://www.wiecherink.nl/2-

diensten/11-ontwerp/17-ontwerp-fasen.html

[5] Else Tutert e.a., Parklaan Ede, excellentie door samenwerking: http://www.cvs-

congres.nl/cvspdfdocs/cvs11_014.pdf

[6] M. Wulfers, Assistent projectleider project Parklaan, [email protected], Gemeente

Ede

[7] Projectteam Parklaan, Functioneel ontwerp (18 mei 2012):

http://issuu.com/vpede/docs/functioneel_ontwerp_parklaan

[8] Projectteam Parklaan, Ontwerp bestemmingsplan: http://ro-online.ede.nl/5F140CBE-17A8-

4B5C-90C7-EC0CEE4686C4/t_NL.IMRO.0228.BP2011EDEO0001-0202.pdf

[9] De Gelderlander - Parklaan sneuvelt bij Raad van State (23 april 2014):

http://www.gelderlander.nl/regio/de-vallei/parklaan-ede-sneuvelt-bij-raad-van-state-

1.4327916?ls=pl

http://www.bk.tudelft.nl/fileadmin/Faculteit/BK/Over_de_faculteit/Afdelingen/Real_Estate_and_Housing/Organisatie/Medewerkers_RE_H/doc/Ontwerpmanagement.pdf

http://www.bk.tudelft.nl/fileadmin/Faculteit/BK/Over_de_faculteit/Afdelingen/Real_Estate_and_Housing/Organisatie/Medewerkers_RE_H/doc/Ontwerpmanagement.pdf

http://www.fmn.nl/cms/showpage.aspx?id=758

http://www.rijkswaterstaat.nl/zakelijk/zakendoen_met_rws/werkwijzen/gww/contracten_gww/dbfm/

http://www.rijkswaterstaat.nl/zakelijk/zakendoen_met_rws/werkwijzen/gww/contracten_gww/dbfm/

http://www.wiecherink.nl/2-diensten/11-ontwerp/17-ontwerp-fasen.html

http://www.wiecherink.nl/2-diensten/11-ontwerp/17-ontwerp-fasen.html

http://www.cvs-congres.nl/cvspdfdocs/cvs11_014.pdf

http://www.cvs-congres.nl/cvspdfdocs/cvs11_014.pdf

mailto:[email protected]

http://issuu.com/vpede/docs/functioneel_ontwerp_parklaan

http://ro-online.ede.nl/5F140CBE-17A8-4B5C-90C7-EC0CEE4686C4/t_NL.IMRO.0228.BP2011EDEO0001-0202.pdf

http://ro-online.ede.nl/5F140CBE-17A8-4B5C-90C7-EC0CEE4686C4/t_NL.IMRO.0228.BP2011EDEO0001-0202.pdf

http://www.gelderlander.nl/regio/de-vallei/parklaan-ede-sneuvelt-bij-raad-van-state-1.4327916?ls=pl

http://www.gelderlander.nl/regio/de-vallei/parklaan-ede-sneuvelt-bij-raad-van-state-1.4327916?ls=pl

PWS Ontwerpmanagement - Armin Harms

Documents

Transcript of PWS Ontwerpmanagement - Armin Harms