Drs. Michael Portzky Klinisch Psycholoog/Gezondheidszorgpsycholoog

michael.portzky@pcgs.be

+32 (0)476 207 170

Mentale veerkracht, het ‘palliatieve

pallet’ en stress: de triade die veel

puzzels doet passen

• Veerkracht: wat houdt het nu concreet in? “Back to the basics”! In een notedop…

• Welke correlaties vinden we met veerkracht?

• Wat is de interpretatie van een veerkrachtscore?

• Hoe VK+ en P³ scoren en interpreteren?

• Enkele voorbeeldprofielen

• Specifieke aandacht voor suïciderisicotaxatie

• Welke ‘alarmsignalen’ voor suïcide in de Fit In Je Hoofd Website?

• een persoonlijkheidskenmerk dat je in staat stelt om de negatieve effecten van stress te modereren, en je mogelijkheden tot adaptatie vergroot

• een eigenschap die wordt toegekend aan personen die, wanneer zij geconfronteerd worden met een overweldigende mate aan tegenslag of uitdagingen in het leven, er toch in slagen zich aan te passen aan de nieuwe situatie. Ze vinden en een nieuw evenwicht, en slagen erin de potentieel negatieve effecten van stress te vermijden

• Is niet gelijk aan ‘coping’

• Is niet gelijk aan ‘herstel’

• ‘State’ vs ‘Trait’? • Wie denkt dat veerkracht eerder ‘state’ is?

• Wie denkt dat veerkracht eerder ‘trait’ is?

• ‘Nature’ vs ‘Nurture’? • Wie denkt dat veerkracht geheel aangeboren is?

• Wie denkt dat veerkracht geheel aanleerbaar is?

• Wie denkt dat beide stellingen kloppen?

– Zijn de effecten van therapie blijvend??

Maar wat houdt dit nu concreet in?

• Veerkracht vertaalt zich inderdaad ook in ‘mentale aspecten’ zoals humor, relativeren, copingstijlen, enz, maar…

• In wat vertaalt zich dit in de praktijk? Wat betekent lage of hoge veerkracht voor het lichaam? Wat is de link tussen psyche en lichaam?

Rol van cortisol?

• Hormoon dat aangemaakt wordt bij langdurige en overmatige stress, en dit om de heftige werking van adrenaline wat af te remmen (terugkeren naar evenwicht!)

• MAAR… langdurige hoge concentraties van cortisol blijken neurotoxisch te zijn: ze tasten de neuronale dendrieten aan (veroorzaken atrofie in limbisch gedeelte) GEVOLG? Eventueel zelfs depressie!!

Bevat veel cortisolreceptoren!!!

!

Nieuwste bevindingen • Reeds na drie dagen(!!!) is deze schade te zien bij

beeldvorming??!!! (bij dierstudie na 2 uur intensieve stress per dag) Maar dan nog geen cognitieve problemen! Na 20 à 30 dagen ook de gekende cognitieve stoornissen.

• Opmerkelijk: eerst meer linkerhemisferisch, daarna rechts en dan ook sneller??!! Waarom???

• Hoe meer atrofie bij aanvang, hoe meer op het einde!! Was dus al een voorspeller voor de uiteindelijke schade! (Rahman MM et al., 2016)

• Kan ‘Acetyl Carnitine’ helpen? ‘A molecule with potential as a rapid-acting antidepressant’. De muizen die hiermee behandeld werden toonden betere resultaten en meer ‘branching’! (Lau T et al., 2016)

Waarom is dit van belang?

• Kan meer inzicht bieden in het ontstaan van een depressie??!!

• Verklaart veel van de geheugen- en concentratieklachten bij dergelijke aandoeningen

• Kan verklaren waarom er bij een echte klinische depressie zoveel verschillende symptomen zijn, niet enkel op louter emotioneel vlak, maar ook op tal van andere somatische/psycho-somatische domeinen?

• (verklaart dit ook deels de opkomst van de ‘somato-psychologie’?)

DIT IS GEEN DEFINITIEVE SITUATIE!!!!!!!

• Stimulatie!!! (de lat hoog leggen; ‘double speed’ cfr NASA)

• Onthouding van middelenmisbruik!!!

• Stressbeperking… in de mate van het mogelijke uiteraard… + werken aan ‘palliatieve pallet’

• Combinatie met gewichtssporten?! Rol van IGF-1 hormoon steeds meer gekend!

• Echter in de praktijk tragische vaststelling: zij die deze stimulatie/’revalidatie’ het meest nodig hebben, hebben vaak…

Is er een noodzaak voor een 5e pijler? Bij sommige groepen…?

• Vooral bij vrouwen en wat dikkere mannen? (beide meer oestrogeen!)

• Steeds meer personen (vooral in die groepen) met ‘bijnieruitputting’!!

• Het eten van (veel/teveel) geraffineerde suikers blijkt mogelijks een rol te spelen

• Meer suikers endorfineresistentie??!! (verantwoordelijk voor kleinere stressoren te onderdrukken) hierdoor meer cortisolafgifte nodig uiteindelijk cortisol uitgeput??!!

Interpretatie van de veerkracht score • Hoe lager, hoe:

– lager de veerkracht en hoe hoger de mentale/psychische kwetsbaarheid

– Hoe hoger kans op ontwikkelen depressie, burnout, suïcidale ideatie (en poging!), hopeloosheidsgevoelens,…

– Hoe gebrekkiger de coping (ook minder ‘surpressed’ coping?)

– Hoe groter risico op gecompliceerde rouw

– Hoe hoger absenteïsme

– Hoe lager het gevoel van persoonlijke competentie

– Hoe minder gebalanceerd de kijk op de dingen en hoe meer neiging het slechte buiten proportie te zien

– Hoe minder overtuigd van het nut/zinvolheid der dingen… en de zinvolheid om er dan ook (zelf!!) moeite voor te doen

– Hoe minder doorzettingsvermogen

– Hoe meer tegenslagen op 1 domein van het leven ‘overspoelen’ naar andere domeinen

– Hoe minder men lijkt te leren uit eerdere (positieve) ervaringen met het doorworstelen van een probleem

– Hoe meer destructieve palliatieve activiteiten

– Hoe hoger score op Neuroticiteit en hoe lager alle andere ‘Big Five’ domeinen bij NEO (hoogst sign. cor.!)

– Hoe meer fysieke pijnklachten

Resultaten ‘burnout-studies’

• In een eerste Nederlandse studie (1) werd gekeken bij leraren of er een correlatie was tussen hun veerkracht en de kans op een burnout. In een tweede Vlaamse studie (2) werd deze mogelijke correlatie bij verpleegkundigen bevraagd. Beide beroepen behoren tot de beroepen met de hoogste prevalentie van burn

out. (bron Nederlandse Instituut voor Statistiek NIS) • (1) Van Os, A. Het verband tussen Werkkenmerken, Mentale Veerkracht en Burnout

bij Leraren. Masterscriptie Arbeids- en Organisatiepsychologie (MPSA090). Universiteit Nijmegen, 2009

• (2) Meeusen, A. Resilience bij verpleegkundigen: effect op het verpleegkundig

verloop? Masterscriptie Verpleegkunde en Vroedkunde. Universiteit Antwerpen, 2010

De twee onderzoeksvragen:

• Speelt veerkracht een modererende rol inzake ervaren taakeisen, controle en sociale hulp enerzijds en burnout anderzijds? Zal maw iemand met hogere veerkracht bvb zijn perceptie van de werkdruk minder zijn?

• Is er een correlatie tussen veerkracht en burnout? – gebruikte vragenlijsten oa: RS-nl, UBOS en VBBA

(vragenlijst Beleving en Beoordeling van de Arbeid)

Het “JDC(S)-model

Psychologische taakeisen

LAAG HOOG

LAAG Passief Veel spanning

Controle

HOOG Weinig spanning Actief

A= Psychologische stressreacties

B= werkmotivatie en leergedrag

A

• B

Resultaten: • Op vraag 1= NEE! Een hogere mentale veerkracht

vermindert het gevoel van taakspanning niet! Mensen met hogere veerkracht kunnen/zullen dus evenveel klagen over het werk! Ook algemener van belang: wie meer klaagt, is niet per definitie meer kwetsbaar!!

• Op vraag 2= JA!! Sterke, duidelijke correlaties tussen de mentale veerkracht en burnout! Hoe lager de veerkracht, hoe kwetsbaarder voor burnout!

Correlatie tussen Resilience en Burnout gemeten via de RS-nl en UBOS (studie 1= de

Nederlandse studie bij leraren, studie 2= de Vlaamse studie bij verpleegkundigen)

Emotionele uitputting

studie 1 / studie 2

Depersonalisatie

studie 1/ studie 2

Pers. Bekwaamheid

studie 1 / studie 2

RS-nl totaalscore

-.58***/-.24***

-.50***/-.29***

.63***/.39***

Subschaal Acceptatie van

zichzelf en het leven

-.57***/-.28***

-.33**/-.28***

.42***/.37***

Subschaal Persoonlijke

Competentie

-.51***/-.19**

-.52***/-.27***

.62***/.37***

Pearson correlatie=: *= p .05, **= p .01, ***= p .001

Belangrijkste conclusies burnout studies? • Hoge (neg) correlatie tss. veerkracht en (kans op)

burnout!! • Hoge correlatie tss. veerkracht en coping! • Geen correlatie tss. veerkracht en mentale jobbelasting

(en dus de mate waarin met klaagt) • Veerkracht bleek beste voorspeller op absenteïsme en

intention to leave the job! • Veerkracht speelt aldus een rol aan beide kanten van

de zorgrelatie!!! • Toch opletten: hoge veerkracht is niet gelijk aan

onkwetsbaarheid! (let op de valkuil van het ‘presenteïsme!!)

• En het is ook niet altijd de job die de schuldige is! Overlap met privésfeer! Of ‘randfenomenen’…

Belang van het ‘palliatieve pallet’ • Sterke correlatie met het ‘palliatieve pallet’ (gemeten

met “P³” Portzky’s Palliatieve Palletschaal) (promotieonderzoek van L. Depraetere; ‘De correlatie tussen mentale veerkracht en palliatief gedrag’, 2013)

• = totaal aan stressreducerende activiteiten waarmee men de balans in evenwicht tracht te houden; omvat echter zowel positieve als negatieve/destructieve!

• Sterke correlatie tussen veerkracht en zowel positieve als negatieve pallet, maar sterkste correlatie tussen mentale veerkracht en het totaal aan destructieve palliatieve activiteiten! De aanwezigheid van deze destructieve zaken bijna altijd gekoppeld aan lager veerkracht!

• Biedt therapeutische handvaten en opvolgmogelijkheid

• (mede) daarom vanaf 2015 zowel “VK+” als “P³” de nieuwe testen van de Fit In Je Hoofd website… wordt dus vervolgd…

Recentere bevinding

• Ook alle Totaalscores P³ (‘Totaal Positieve Palliatieve Vaardigheden’, ‘Totaal Destructieve Palliatieve Vaardigheden’, ‘Totaal Palliatieve Vaardigheden’) correleren hoogst significant (negatief) met ‘aanwezigheid eerdere suïcidepoging’: hoe meer positieve palliatieve activiteiten (en hoe minder destructieve), hoe kleiner de kans op aanwezigheid eerdere poging

Daarom 5 alarmsignalen in de Fit In Je Hoofd Website

• Lage veerkracht (deciel 2 of lager)

• Aanwezigheid eerdere poging

• Lage Totaalscore Palliatief Palet

• Hoge Totaalscore Destructief Palliatief Palet

• Hoge scores op subschaal Suïcidaal denken bij P³

– Indien 3 van deze 5 aanwezig, stopt de website daar, en krijgt men advies professionele hulp te zoeken

!

Opgelet: scoreblad geeft enkel de drie totaalscores aan!

• Voor de subschalen handleiding gebruiken (pag 29, voor manuele berekening en interpretatie, pag 65 voor percentielinterpretatie) OF ingeven in testplatform Hogrefe (deze mogelijkheid wordt aangeboden)

Voorbeeld 1: het doorgaans normale profiel

• (en therapeutisch gewenste??)

Voorbeeld 2: het vaak geziene psychiatrische profiel

• Het ‘omgekeerde’ profiel in landscape positie: een stijgende curve van links naar rechts (of dus van positief naar destructief!!). Er is dus meer destructieve activiteit dan positieve (ergo vermoedelijk score onder de percentiel 25 drempelwaarde van 7, of zelfs negatief!)

Voorbeeld 3: het vaker geziene profiel bij Borderline

• Evenveel positief als destructief… maar de status van het moment zal veel bepalen…

• (cfr. Guideline Trimbosinstituut: meer dan 4 eerdere suïcidepogingen = hogere probabiliteit persoonlijkheidsstoornis!)

Implicaties voor zorgverlener

• Beseffen dat niemand onkwetsbaar is! Grenzen (h)erkennen!!! De valkuil van het ‘presenteïsme’ vermijden!

• Bewaak het palliatieve pallet voldoende!!!

• In de mate van het mogelijke ‘repressieve copingstijl’ of ‘emotionele’ copingstijl hanteren

• Naar patiënt/cliënt toe: bij zwakkere veerkracht meer als ‘at risk’ beschouwen! Meer stringente opvolging! Hem/haar niet louter beoordelen zoals hij/zij functioneert op de intramurale afdeling!!!