ProVUssioneel – 2009 – september

•Impressiesjuni2009

•Novembermodule

•Suriname

•Arubacursus

d i d a c t i s c h b u l l e t i n v o o r d e h u i s a r t s o p l e i d e r s H O V U m c

HAO-proVUssioneel september 2009

jaargang 9 - nr. 2

Huisartsopleiding

Colofon

HAO-proVUssioneeldidactisch bulletin voor de huisartsopleiders HOVUmc

Redactie:Sylvia el GannoutiLeni OvermarsAngelika Raths

Illustraties:voorpagina, pagina's 5, 8: Rick Dros

Foto’s:Angelika Raths Alie Jansma

Ontwerp:Joost van Ommen,Dienst Marketing & Communicatie VU

Huisartsopleiding VUmcOZW-gebouwDe Boelelaan 11091081 HV Amsterdamtel. 020-4441795www.hovumc.nl

deadline kopij voor het april-nummer 2010 is 1 februari

Inhoudsopgave

3 Er was eens…

5 Novembermodule 2009

6 Aankondiging Suriname 2010

9 Onvergetelijk Suriname

11 Over stof, wind en vuur

12 Impressies juni-dagen Doorn 2009

18 Leergangen 1 t/m 5

26 Guess who?

27 Hoofdzaken

28 Geen aios-spreekkamer?

30 Eerste cursus voor aanstaande Aruba-hao’s

31 Belangstelling voor accreditering

32 Prikbord

33 Insider

34 Uitzwaaien: Dick Arentz - een man met een missie

35 Welkom

35 Jaaragenda

3

r was eens een prachtig kasteel temidden van lommerrijke tuinen en uitgestrekte bossen. Trotse jonkheren en schone jonkvrouwen slenterden tussen bloeiende perken en klaterende fonteinen op muiltjes van zilver en goud. Hun sieraden fonkelden in de zon. Er was drank en spijs in overvloed. Het was een leergierig volkje. De schildknapen en -meiden werden van jongs af aan onderwezen in de hoge kunsten van het leren. De filosofen orakelden over de zin van het zijn, een wijze edelvrouwe onthulde de geheimen van de ergernis. En de koning zelf had zich tussen zijn onderdanen begeven om, bijgestaan door maarschalk en hofdame, de boodschap van de eeuwige verbetering te verkondigen.

Omdat dit werkzame volkje al jaren geteisterd werd door het verschrikkelijke evidence beest,riepen drie lieftallige prinsessen, wier geest zo helder was als bronwater, dertien onverschrokken ridders bij zich, teneinde hen in te wijden in de wetenschap van het temmen der draken.

Twee heksen in dienst van de koning struinden door de menigte en legden de taferelen vast op zilveren platen...

Zo ongeveer zouden de impressies van de afgelopen juni-dagen kunnen beginnen. Geen woord is gelogen, zoals de foto’s in dit nummer documenteren.Het was bijzonder met de camera bij verschillende leergangen sfeer te mogen opsnuiven. Ik heb precies de goede mix van concentratie en ontspanning, ernst en humor gezien, die voor mij een vruchtbaar leerklimaat kenschetst. En wat een spectrum aan werkvormen! Grote groep, kleine groepen, tweetallen, een snel rollenspel, een Lagerhuisdebat, binnen, buiten, stoeien met flappen, luchtballonnen, echte aios, kleurige petten en natuurlijk computers en camera’s, redetwisten in tweetallen rechts en links van een letterlijke witte scheidslijn, haast intieme verstildheid naast uitbundige actie.

Het gemiddelde bij de tussenevaluatie van onze vierdaagse ligt weer ruim boven de 8. Het gaat goed!

Een groot gezelschap, terwijl niet eens iedereen aanwezig was, want de deelnemers aan de alternatieven voor ervaren opleiders, zoals supervisie, Beekbergen, het Roemenië-project en Suriname, kwamen op andere momenten bij elkaar. Tot welke wondermooie teksten dat kan inspireren lees je verderop. Als ik koning was zou ik Gert tot hofdichter benoemen...

Wisten jullie trouwens dat er een heel aantal opleiders is, die de vierdaagse zouden kunnen compenseren vanwege deelname aan deze alternatieven, maar die toch komen, gewoon omdat zij het leuk vinden, erbij te zijn?

Voor de inkijkjes in de cursussen zie de impressies uit de verschillende leergangen. Een goede opstap ook voor de voortzetting in november. Weer in Soesterberg, want dat was al lang geleden gereserveerd. Maar de wens van velen terug te gaan naar Doorn is goed gehoord/gelezen. We zoeken uit of dat volgend jaar onder even gunstige condities kan als bij Kontakt der Kontinenten. Jullie voorkeuren verschillen, dus aanhouden van beide locaties lijkt ons het beste.

Verder werken wij aan ons speerpunt ‘communicatie met de opleiders’. Bij verschijnen van dit nummer staat een aantal nieuwe, hopelijk goed leesbare stukken op onze website (www.hovumc.nl) onder de hao-knop: één over de werkwijze van de HaDiDoc en één over hoe scholing, toetsing en begeleiding van opleiders nu bij ons georganiseerd zijn en in elkaar grijpen. Het informeert jullie over het kader waarin de voortgangsgesprekken ingebed zijn, die wij nu structureel met alle hao’s voeren.

Erwaseens...

Angelika Raths E

4HAO-proVUssioneel - september 2009 HAO-proVUssioneel - september 2009 HAO-proVUssioneel - september 2009

Er is nog een belangrijk thema, waarover wij de komende tijd met jullie willen communiceren: de koppeling. De procedure is veranderd om tegemoet te komen aan de wens van opleiders meer inspraak te hebben. Mogelijk heeft dit te hoge verwachtingen gewekt. Het is een enorm bewerkelijke klus de beste en grootste gemene deler ten aanzien van alle belangen te vinden – die van hao’s en aios. Dat betekent dat soms een wederzijde 1e keuze niet gehonoreerd kan worden, omdat een collega anders met de 3e keus genoegen zou moeten nemen. Terwijl wij het koppelen van derde keuzes willen vermijden. Ik heb gezien met hoeveel inzet de teamleiders telkens proberen deze puzzel goed op te lossen. Het is geen sinecure, kan ik jullie verklappen. In de meeste gevallen gaat het goed, maar helaas zijn af en toe enkelingen ook zeer teleurgesteld. Hoe alles in zijn werk gaat, waarmee bij de verdeling rekening moet worden gehouden, zullen wij binnenkort nader toelichten. Misschien moeten we de procedure nog verder aanpassen. Wij zijn zoekende.

Over puzzels gesproken: dit keer voor het eerst een heuse prijsvraag in de ProVU. Mis hem niet, want óf je weet, hoe lekker Australian bonbons zijn, dan doe je sowieso mee, óf het wordt hoog tijd dat te ervaren! (Maar je mag ook voor andere drugs kiezen, hoor.)En om nog even bij de plezier-berichten te blijven: de voorbereidingen voor het hao-feest-symposium op 9 oktober ter ere van het 35-jarig lustrum van het HOVUmc zijn bijna afgesloten. Het wordt voor elk wat wils: informatieve workshops, ludieke activiteiten, eten, drinken en swingen met een band! Dus vier mee! Wij zorgen dat iedereen voor middernacht thuis kan zijn, want zoals jullie weten, daarna veranderen prinsen en prinsessen weer in gewone huisartsen!

HAO-proVUssioneel - september 2009

5HAO-proVUssioneel - september 2009 HAO-proVUssioneel - september 2009

Novembermodule 2009

Titel cursus TOETSEN VOOR HUISARTSOPLEIDERS 2009

Doelgroep Alle actieve opleiders, die in juni niet deel hebben genomen aan de didactische scholing, uit alle leergangen (dus niveau-heterogene groeps- samenstelling).

Cursusdagen 10 en 11 november dinsdag/woensdag

Docenten Jolijn de Graaff, Anke ten Have, Tjitske Dijkstra

Competenties De opleider: 1.2 past het diagnostisch, therapeutisch en preventief arsenaal van het vakgebied doelgericht en evidence based toe 2.2 stimuleert en ondersteunt het ontwikkelen van kennis en vaardigheden op verschillende manieren 2.5 beoordeelt op zo concreet en objectief mogelijke wijze het functio- neren van de aios en communiceert hierover met betrokken partijen 4.1 werkt systematisch en doelgericht aan onderhoud en verbetering van het professioneel handelen als opleider

Inhoud cursus U krijgt drie onderwerpen waarbij u toetst en getoetst wordt op vaardigheden op verschillende terreinen van het huisartsenvak: oogheelkunde, acute problematiek en voorlichting (vaardigheidsonderdeel van consultvoering). We onderzoeken de verschillende manieren om te toetsen en de voor- en nadelen daarvan. Daarnaast gaan we na hoe we (onze aios) zo effectief en objectief mogelijk feedback kunnen geven op vaardigheden. Hoe komt u dan uw competenties tegen? (Voor degenen die de gelijknamige cursus volgden in 2008: deze versie 2009 kan gezien worden als een vervolg daarop, met nieuwe thema’s. Hij is echter ook heel goed op zichzelf staand te volgen.)

Thema’s • Hoekuntudeze“competenties”metenbijuzelfenbijeenaios? • Hoewordteentoetsgebruikt?Didactischversusselectief. • Hoegoedisgoedgenoeg?Wanneerbentutevreden? • Observatieensturingvanobservatie,objectiviteit. • Uitbreidenvaneigentools.

Werkwijze We werken afwisselend plenair en in kleine groepjes waarin kan worden af- gestemd op ieders persoonlijke leerbehoeften. De nadruk zal liggen op oefenen en uitproberen van nieuw gedrag.


Aankondiging Suriname 2010

Titel cursus SURINAME- nascholing door huisartsopleiders

Doelgroep Alle opleiders, die in 2009 LG 1 – 4 hebben afgesloten. (uitzonderingen voor hao’s, die 2010 onder LG 4 vallen, zijn mogelijk mits men in 2010 óók LG 4 volgt. Desgewenst compensatie LG 5 in 2011.)

Dit LG 5-alternatief staat gelijk aan een 4-daagse cursus.

In 2007, 2008, 2009 hebben in totaal al zo’n 40 hao’s van de HOVUmc deelgenomen aan dit Suriname-project (sommigen al twee of zelfs drie keer!).

Data 15 april t/m 23 april 2010 met een optie tot verlenging t/m zaterdag 24 april.

Vooraf zijn voor de hao-deelnemers 3 bijeenkomsten op het instituut ter voorbereiding van de interactieve workshops.

1e bijeenkomst: donderdag 5 november 2009, 15.30 - 18.00 uur op het instituut.

2e bijeenkomst: donderdag 10 december 2009, 15.30 - 18.00 uur op het instituut.

Data voor volgende bijeenkomsten in overleg.

Begeleiders Wouter van Kempen (hao) en Angelika Raths

Kosten Ca. € 2850,= (speciaal hao-tarief)

Minimaal 10 Maximaal 30 HOVUmc-hao’s hebben de eerste optie voor inschrijving. Daarna wordt de groep tot het maximum aangevuld met andere belangstellende Nederlandse huisartsen. Vanuit Suriname zullen naar verwachting ca. 80-125 huisartsen deelnemen.

Competenties De opleider 2.2 stimuleert en ondersteunt het ontwikkelen van kennis en vaardigheden op verschillende manieren. 4.1 werkt systematisch en doelgericht aan onderhoud en verbetering van het professioneel handelen als opleider. Inhoud cursus De (hao-) deelnemers geven en volgen nascholing.

Ervaren HOVUmc-opleiders hebben uitgebreide didactische scholing ge-volgd, ruime ervaring met het opleiden en sommige ook met het geven van nascholing. De opzet van dit project biedt de kans de verworven didacti-sche competenties uit te breiden en in te zetten. Daarvoor worden voor de hao-deelnemers 3 á 4 extra (geaccrediteerde) bijeenkomsten op het insti-tuut georganiseerd (een deel vooraf en bij belangstelling ééntje achteraf ter evaluatie).

Doel van dit Suriname-project is het geven van interactieve workshops met z’n tweeën, zo mogelijk in samenwerking met een Surinaamse collega, waarbij zowel de Nederlandse als de Surinaamse huisartsen op een actieve, motiverende en effectieve manier hun professionele competenties vergro-ten door praktisch te oefenen en met elkaar uit te wisselen over verschillen en overeenkomsten in hun eigen praktijk.Daarvoor wordt tijdens de voorbereidende bijeenkomsten gewerkt aan effectieve vormen van interactief en competentiegericht leren, do’s en don’t’s voor presentaties, feedback op de opzet van de eigen workshop en hoe men de eigen didactische prestaties met de deelnemers wil evalueren.



Dit kan u ook ten goede komen bij het begeleiden van aios in de praktijk, het opzetten van nascholing en de kritische beoordeling van (na)scholing binnen en buiten de HOVUmc.

In overleg met de Surinaamse collega’s wordt het hoofdthema tijdens het congres 2010 "Spoedeisende Geneeskunde voor de huisarts". Het gaat daarbij om de ABCDE benadering waarbij het toestandsbeeld van de patiënt bepalend is voor de te nemen beslissingen en uit te voeren handelingen. Er wordt gedacht aan diverse workshops waarbij bijvoorbeeld de volgende situaties aan de orde komen: Een patiënt met:• eenverminderdbewustzijn• eenCVA• eenshock• acutedyspnoe• eenacuutoogheelkundigprobleemLotusslachtoffers maken e.e.a. realistisch duidelijk. Men oefent zijn skills om onder moeilijke omstandigheden een infuus aan te leggen, te reanimeren en de AED te gebruiken.Als men de vaardigheden voldoende beheerst krijgt men na afloop een reanimatie en AED-certificaat van de Nederlandse Reanimatie Raad.

Daarnaast zullen tijdens het congres diverse Surinaamse artsen hun bij-drage leveren.

Aansluitend aan het congres is een dag gereserveerd voor het bezoeken van de praktijk van een Surinaamse collega. Men zal dus ook kennis en ervaring opdoen met de culturele diversiteit ten aanzien van ziektebeleving en gezondheidszorg. U kunt inzicht verkrijgen in verschillen en overeen-komsten betreffende de werkomstandigheden bij de uitoefening van het vak.

Werkwijze Op 5 november 2009 zal op het instituut een algemene, informatieve bijeenkomst plaatsvinden voor de deelnemende hao’s.

Daarbij zal onder andere concreet geïnventariseerd worden welke thema’s de deelnemers kunnen aanbieden passend bij de wensen uit Suriname. Het uiteindelijke programma zal worden samengesteld in goed overleg met de nascholingscommissie van de VMS (Vereniging van Medici in Suriname) en SPAOGS (Stichting postacademisch onderwijs Suriname).Er zullen docentkoppels worden gevormd, die samen een didactisch aan-trekkelijke workshop gaan plannen, in Suriname uitvoeren en evalueren. In alle voorbereidende bijeenkomsten zal ook aan didactische thema’s gewerkt worden. Geprobeerd zal worden elk workshop-duo van tevoren in contact te brengen met een Surinaamse collega, om in overleg met elkaar doelen en inhoud te kunnen plannen.Voor de tweede hao-bijeenkomst plannen de koppels hun workshop (per workshop zullen 90 minuten of desgewenst een heel dagdeel beschikbaar zijn) en presenteren hun opzet aan de collega’s. Mogelijk bieden feedback en suggesties nog aanleiding tot aanpassingen.

De nascholing in Suriname zelf zal worden gegeven op vrijdag, zaterdag en zondag. Tijdens de workshops, de pauzes en het praktijkbezoek is veel gelegenheid uit te wisselen met collega’s.Op maandag is er voor de Nederlandse deelnemers gelegenheid een dag-(deel) mee te lopen in de praktijk van een Surinaamse collega. De verschillen tussen de praktijken zijn groot: van hypermodern tot zeer eenvoudig.

En er is uiteraard tijd voor ontspanning: een rondleiding door de stad Pa-ramaribo, zwemmen of tennis bij het hotel in Paramaribo. Afgelopen keer hebben de Surinaamse collega’s een voetbalwedstrijd georganiseerd en 7:1


Het basiscurriculum – Leergang 0 t/m 4

gewonnen. Dit vraagt om revanche!

Aansluitend aan de conferentie zullen wij naar Anaula Resort vliegen (zie www.anaulanatureresort.com/nl/home/nederlands), waar men de natuur kan verkennen. Muziekinstrumenten zijn welkom.

Desgewenst vindt na afloop in Nederland voor de hao-deelnemers een af-sluitende bijeenkomst op het instituut plaats, waar de eigen leerervaringen geëvalueerd kunnen worden, de resultaten van de schriftelijke evaluatiege-gevens worden gepresenteerd en stil zal worden gestaan bij de eventuele winst van deze onderneming voor het opleiderschap.

Aanmelding Inschrijving tot 19 oktober 2009 (in volgorde van binnenkomst) via e-mail bij Sylvia el Gannouti ([email protected]). Graag alvast met opgave van alle onderwerpen, die men mogelijk tijdens een workshop aan zou kunnen bieden in het kader van het thema ‘spoedeisende geneeskunde’.

Na inschrijving ontvangt men nadere informatie.

Voor eventuele eerder gewenste informatie over• inhoudenreisorganisatie:WoutervanKempen,liefstviae-mail: [email protected] of tel 023- 5472199• hao-specifiekeendidactischevragen:AngelikaRaths([email protected])

LORENZO



Terugblik Suriname 2009 -OnvergetelijkSuriname

Jeroen Brendeke

12 maart 2009, Schiphol. Start van een onvergetelijke reis naar Suriname.

Tevoren hadden wij ons goed voorbereid. Wij zouden workshops geven na een stevige voorbereiding in overleg met Surinaamse collega’s. Dus werden we goed en pedagogisch volstrekt ver-antwoord zoals het de VU betaamd door Angelika ingewijd in de geheimen van het verzorgen van inter-actief onderwijs.

Met succes. Mijn Surinaamse partners waren gelukkig plezierige mensen die wisten wat zij wilden, dus voor mij was de PowerPoint presentatie snel rond. Toch makkelijk als je een 17 jarige whizzkid in huis hebt…(‘Ach pap, daar begonnen wij in groep 6 al mee.’ Tja, het gevoel voor understatement is ook al goed ont-wikkeld.)

Dus met een opgewekt humeur en vol goede moed en bagage, gingen wij op pad. Alexander, onze onvolprezen regelneef, was zo han-dig geweest iedereen een kilootje of zeven aan lees- en lesmateriaal mee te geven. Hebben ze in Suriname dan helemaal niks? ‘Nee, dat vlíegt weg aan het eind van het congres.’

In de KL 747 al een vleugje van de Surinaamse cul-tuur: vrolijkheid en ontspannen gezichten. Landing op Zanderij: de trap af, het gezicht vol in de tropen-wind. Onvergetelijk die geur van het land, de zachte omarming door tropische warmte.

De lange weg vanaf het vliegveld, de gemoedelijke chaos in het verkeer, versterkt door grote plassen. Het gevolg van overvloedige regenval en gebrekkige riolering gaven de eerste indrukken van de metro-pool Paramaribo. Goed voor de helft van het aantal inwoners van Suriname. Mooie huizen naast krotten, luxe cruizers geïmporteerd uit Miami rijdend naast oude vermoeide japanners, bezig aan hun zoveelste leven, creëerden een wonderlijk contrast.

Oubollige kleine supermarktjes naast schreeuwerige

Amerikaanse neonreclames. Parbobier roept om aan-dacht.


Het basiscurriculum – Leergang 0 t/m 4

Dát is Suriname. Een land vol contrasten. Wat je ver-baast en inpalmt tegelijk.Vele bevolkingsgroepen leven naast en met elkaar. Ieder met hun eigen identiteit en toch voldoende ruimte biedend aan elkaar. Competitie en competentie, coöperatie, concurrentie maar ook corruptie.Het is er. Je voelt het, je merkt het, maar op een of andere manier stoort het me niet.Als ware het een symbiose, het past in het land.

Het congres was geweldig. Enthousiaste collega’s die alle kennis gretig leken op te zuigen. Leuk om te doen, leuk om mee te maken. Een bron van positieve energie.

Een ochtend Surinaams spreekuur: de collega kende iedereen, de meeste waren zelfs familie. Weinig kri-tisch, maar het ging gemoedelijk en iedereen was tevreden, dus...

De bauxietweg naar de binnenlanden was glad. Helaas niet het oppervlak, maar wel de textuur van de klei.

Acht uur hobbelen en schommelen, meerdere keren vast en door Chinese wegwerkers weer losgetrokken. Het wordt asfalt. Chinees asfalt in een Surinaams regenwoud. Het zal mij benieuwen hoelang dat goed blijft. Tja, een Hollander blijft een Hollander.

Per 40-voets korjaal een uur stroomopwaarts. Bijna donker. Strijklicht over het immense regenwoud. Bruine jochies die lachend in hun nakie van de wal-lenkant springen. Zwemmen is altijd een feest.Ruisende bomen in de wind. Planten en bloemen, nu niet op de vensterbank maar gewoon in de natuur. Zelfs de flora en fauna doet mee aan het feest der contrasten. Felle kleuren. Geen wonder dat Wouter hier zo graag als vogelaar vertoeft.Met twee keer een lange wandeling door rivierdorp-jes van de boslandcreolen kregen we een goed beeld hoe de andere helft van Suriname leeft. Christelijke dorpen gingen naadloos over in niet-christelijke dorpen. Ook hier lijkt verbroedering gemakkelijk te ontstaan.

Schaarse middelen voor karige zorg in de lokale kliniek. Het enige contrast wat hier te zien was werd gevormd door de coassistente.Hollands, verbrand, roodharig met sproetjes en onder de muggenbulten. Zelfs de klamboe had ken-nelijk haar beste dagen gehad.De kleine tengere Surinaamse huisarts die de kliniek runde deed zijn best de schaamte voor zo weinig instrumentarium te compenseren met een allerharte-lijkste begroeting. Heimelijk had ik een beetje spijt dat ik hem bij de voetbalwedstrijd in Paramaribo toch een keer geschoffeld had.

Na drie dagen rimboe met een vliegtuig in drie kwar-tier terug. Inderdaad lijkt het oerwoud dan op broc-coli. Bij de kennismaking met de andere groepsleden vertelde Rolf ‘Ik ga voor de 2e keer mee. De eerste keer heeft dit land mij gegrepen, nu wil ik weten waarom.’ Het klonk wel grappig, maar ik kon er niet veel mee.Nu wel.



Overstof,windenvuur-opwerkbezoekinSuriname

Ze valt me op in een workshop, de tweede dag van het artsencongres, Paramaribo 2009. Een frêle vrouw, sprieterig rood haar, leeftijd moeilijk te schatten, tanig, zon en wind. Ze stelt vragen over huidziektes bij de Indianen. Ze lijkt te spreken uit ervaring, heeft daar mogelijk gewerkt. Een spannende gedachte. We raken in gesprek, haar verhaal is bijzonder:José blijkt een Nederlandse arts, lang geleden geschei-den van haar Surinaamse partner. Met haar jonge dochter trok ze naar het binnenland van Suriname, werkte er 6 jaar onder de Saramaccanen, leerde die taal vloeiend spreken. Verhuisde daarna, nu 22 jaar geleden, naar Paramaribo met een Saramaccaans gezin in haar kielzog. Dat gezin betrok de dienst-woning op haar compound, daarnaast het praktijk-gebouw en haar woonhuis. Haar dochter woont al lang in Amsterdam, de band is innig, in hun beider woning wordt een kamer constant gereed gehouden voor het bezoek van de ander. Ik vraag haar of ik haar praktijk kan bezoeken, haar kan zien werken. Dat is goed.'José Schaepman', stelt ze zich voor. Ze is 67 jaar oud, al ontstaat daarover later discussie, ouder kan ook. Ze oogt jong.

De volgende ochtend, taxirit naar 'Pontbuiten', de achterstandswijk waar ze werkt. Ik word afgezet voor de deur, mudroad, diepe plassen.

De praktijk is klein en eenvoudig: bureau, plastic stoeltjes, een boekenkast met daarin dezelfde boe-ken waaruit ik het vak heb geleerd, dezelfde uitgave, we schrijven 1976. Deze boeken zijn zwart, bereisd, het stof van Suriname.

Ik observeer haar aan het werk, zo anders dan mijn routine: de klassieke verhouding arts/patiënt, de polypharmacie, de enorme papierromslomp bij elk consult, géén computer op het bureau!, de ver-warrende dubbelrol: huisarts en bedrijfsarts voor dezelfde populatie. Ónze consultvoering is hier niet aan de orde: de wind van het 'systematisch werken', het vuur van de 'vraagverheldering', de elementen zijn hier voorbij gegaan. Dit is het stof van decaden, de dokter-gewoontes van mijn studietijd, afgerond en ingeslepen door vele jaren van praktijk. Ik kom ze hier nog ongerept tegen. Zo ging dat, bij het spreek-uur van onze voorgangers.En het ontroert me.

Want onder dat stof, en niet eens zo diep daaronder, ligt de kern van ons vak: de een op een relatie met de ander die gekend wordt, gezien is. Waarvan de context meegenomen wordt in de woorden, waarbij respect de toon bepaalt.Ook hier gaat het om die wonderlijke mengeling van somatische klachten bij ongeruste mensen. Door een kleine draaiing van het perspectief gaat het glinste-ren, valt de angstige lading uit het verhaal en haalt de patiënt opgelucht adem.

Zo gaat dat, als het cultuurverschil niet ál te groot is: de verschillen zijn slechts de verpakking, buitenkant. Daarbinnen ligt de essentie, dat wat we gemeen heb-ben. De omlijsting dient slechts om dát scherp te zien.Het is een bijzondere ervaring waarover we napraten in haar huis, op een steenworp van de praktijk.

Vanuit verten komen we, maar er is herkenning, eensgezindheid, collegialiteit, ontmoeting.Het is maar voor even, de taxi hult haar in stof, we zwaaien.

Gert Roos


Impressies juni-dagen Doorn 2009


Leergang 1 - Deduizendpoot

Frank ten Hove Het was dan ook een plezierig weerzien in het koets-huis van landgoed Zonneheuvel.De locatie onderscheidde zich positief ten opzichte van het Kontact der Kontinenten en voorzag de tweedaagse van enig historisch reliëf.De opzet van de tweedaagse voor de eerste leergang was georiënteerd op het ontwikkelen van didactische vaardigheden. Aanvankelijk werd per deelnemer geformuleerd welk leerpunt de aandacht verdiende.Via verschillende gezichtspunten werden vervolgens situaties besproken die passen bij het beginnend opleiderschap. De gêne voor het uitoefenen van rollenspelen werd overwonnen. Consultatietechnieken die de aios onder de knie moet zien te krijgen, werden door ons opge-frist en uitgeprobeerd. De vertrouwde sfeer in de groep, maakte dat in alle openheid en kwetsbaarheid kon worden gesproken over de ervaringen en gevoelens. Buiten het cursusprogramma was er zorgvuldig aan-dacht besteed aan lunch, diner en ontbijt. Hierbij was het aangenaam om te ervaren dat er ook in andere jaargangen gaandeweg een groot aantal bekende gezichten voorbijkwam. De dagen hebben bijgedragen tot het ontwikkelen van een voor mij nieuw aspect van huisartsenzorg: het opleiderschap.

Vervolg 11 en 12 november (woe/do)

Een landgoed in de bossen bij Doorn was het decor van de tweedaagse die de VU organiseerde.De eerstejaars groep had elkaar al bij eerdere gele-genheden, zoals de startersdagen, getroffen.



Leergang 2 - Leergesprekken(groepA)

Barbara van Maanen Frans,inwisselendegroepjes(“WieneemtFrederiekedezekeer?”)wandelenddoorhetbos,haddenweechthet gevoel dat we meer verstand hadden gekregen van leergesprekken en alles wat daarbij komt kijken.

Behalve geestelijke ballast hadden we ook flink wat gewicht opgedaan dankzij de uitstekende verzorging in hotel Zonheuvel, met als decadent hoogtepunt het snoep-buffet waar we als stoute schoolkinderen in de pauze onze zakken stonden te vullen. Het waren twee uiterst (ver)vullende dagen, waar ik, kortom, met veel plezier op terugkijk.

Vervolg 10 en 11 november (di/woe)

Als hao’s in het tweede jaar van onze opleiding het conferentiecentrum binnenlopend, waren we ons zeer bewust van twee zaken die we vorig jaar had-den geleerd. Ten eerste: het niet meenemen van een video wijst op weerstanden, niet op technische problemen, dus we hadden ervoor gezorgd exact het voorgeschreven aantal leergesprekken en consulten bij ons te hebben. Ten tweede: we zouden ons het ijs deze keer niet weer door de neus laten boren. Gelukkig was onze groepsleidster Leni daar ook zeer alert op, zodat we dinsdag tijdens de eerste lunch-pauze op het terras klaarstonden om de ijscoman te bestormen - een dag te vroeg. Maar het bleef geluk-kig droog en zo konden we woensdag alsnog onze slag slaan.

Hoewel we twee dagen lang allerlei nuttige dingen leerden, werd er met die braaf meegenomen opna-mes eigenlijk niet zo heel veel gedaan. Was het alleen maar een test geweest om te kijken of we onze weerstanden overwonnen hadden? Misschien had het toch te maken met technische problemen, want de aanwezigheid van 9 videocamera’s, 2 laptops en 3 televisies was nog niet helemaal voldoende om alle opgenomen gesprekken zichtbaar en tegelijkertijd goed hoorbaar te maken. Het dingetje van Maarten deed het pas na veel gepruts door stoere mannen.

Af en toe kregen we een beetje de indruk dat het een cursus was in afkortingen. Diverse nieuwe acrony-men passeerden de revue en enkele oude. Ook die weerstand moesten we even overwinnen, maar daar-na werden we cracks in het gebruik van LSD, en zeer SMART in het toepassen van SCEGS en ADARTN. En we leerden volgens de regels feedback geven, hoewel sommigen de regels ernstig overtraden. Mijn schoenen heb ik thuis in elk geval meteen in de vuilnisbak gegooid.

Maar toch, aan het eind van twee dagen oefenen onder de zeer deskundige leiding van Leni, Joost en


Leergang 3 - DoktersmetStijl

Lia Captein


Voor leergang 3 werden de opleiders ontvangen op een voor ons nieuwe locatie - een locatie met stijl. Heel toepasselijk. Het conferentieoord Zonheuvel bij Doorn straalt een historische gratie en verbon-denheid met vroeger tijden en oude wijsheden uit, wat een extra dimensie geeft als je wilt nadenken over verschillende facetten van de oude wetenschap geneeskunde.

We mochten met onze groep plaatsnemen in de bibli-otheek, ook nog. Het klooster van eerdere jaargan-gen, waarin de schoolse werksfeer in de kale lokalen overheerste heeft plaatsgemaakt voor een inspireren-de, met antieke meubels ingericht kasteeltje. Brede trappen, zware deuren, grote kasten, tapijten, hoge plafonds. Het verspreidt een rustige sfeer, die juist nodig is voor dit programma, waarin we ons mogen bezig houden met introspectie en communicatie.

Nadat we hebben plaatsgenomen op onze zetels ach-ter de robuuste tafels, begint ons programma met het analyseren van de verschillende leerstijlen. De Kolb-test wordt als leidraad gebruikt, leerstijlen goed bekeken en vergeleken. De nadruk wordt gelegd op de kwaliteiten van iedere leerstijl en hoe je die het beste kunt benutten, met alle valkuilen en nadelen. Hoe laat je deze aios het best tot zijn recht komen? Welke belemmeringen kunnen optreden in het leren en hoe onderken je ze?

De bewustwording van de leerstijl van de opleider en de aios worden transparant gemaakt, in kleine groepen verder uitgewerkt.

Het is voor een doener als ik een feest tot introspec-tie te komen in dit gezelschap, op deze locatie.

Het tweede onderdeel van het programma betreft gedragsstijlen. Aan de hand van de Roos van Leary worden we ons weer bewust van de verschillende

posities, die we dagelijks in de meest verschillende situaties innemen.

Het is geen nieuwe stof, maar interessant genoeg om weer te bestuderen. Op weg naar bewust bekwaam.

S’Avonds diner en chillen in de kleine sauna, genoeg gepraat voor die dag.

De tweede dag wordt theorie afgewisseld met werken in kleine groepen met als doel de praktische toepas-sing.

We krijgen de opdracht een ADART-N voor onszelf op te stellen, zoals de aios dat gedurende de hele oplei-ding in het kader van het Persoonlijk OntwikkelPlan (POP) gewend is te doen.De uitwerking daarvan wordt in gesprek met iemand anders of individueel gedaan en levert verrassend materiaal op. De toepassingen die worden gepresen-teerd hebben vaak betrekking op het opleidersas-pect van het huisartsenvak, soms op een persoonlijk kennis- of ontwikkeldoel of, heel verrassend, op een relationeel doel bij een van de opleiders. Het geeft de vertrouwde sfeer weer, die in deze korte tijd met de deelnemers en begeleiders is opgebouwd.

Het was een groot genoegen deelnemer te zijn in leergang 3. Ik hoop dat we op deze locatie kunnen blijven.



Leergang 4 - Doorstart

Henk Joosten


Eenklein“klasje”vanelfopleidersbegonaandevier-de leergang. Vierde betekende niet voor alle deelne-mers dat ze voor het 4e achtereenvolgende jaar van de partij waren. De VU blijkt steeds strenger in de leer te zijn geworden: bij het missen van teveel uren vande4-daagseblijfje“zitten”.Zobegonnenweinonsgroepjemetzeven“zittenblijvers”.Hetklinktwat sneu, maar het gevolg was wel dat er veel meer ervaring in de groep was dan het 4e jaar zou sug-gereren. We bleken in een erg prettig en gemotiveerd “klasje”tezijnbeland!!.Trouwens, wie had na het sprankelende welkomst-woord van Angelika anders verwacht?...

De ochtend begon met inventarisatie en reflectie, inmiddels welbekende termen voor ons.Ik ben toch altijd weer verbaasd hoe bij eenieder, die zich niet creatief vindt, ideeën in de vorm van teke-ningen met een paar tekenstiften op papier belanden: “Hoezienweonzerolalsopleider?Welkeverbeter-puntenkunnenweformuleren?”Binnen anderhalf uur was de ruimte behangen met elf kleurrijke posters.

De middag ging geheel op aan het in twee groepen bekijken van video-opnames van leergesprekken. Tekenend voor de inzet van de groep was dat ieder-een een bandje bij zich had!Opvallend bij de beoordeling van de leergesprekken is steeds weer dat er in ieder leergesprek veel goede punten zitten, iets waarvan we ons als HAO niet altijd bewust zijn. Maar ook zaken die we moeilijk vinden of laten liggen, komen bij beoordeling door collega-opleiders veel beter over het voetlicht.De bekende snack van de namiddag gaf weer even energie, waarna er na de laatste videogesprekken werd afgesloten met een rollenspel als toetje, dat bij een aantal van ons wel zwaar viel…Gelukkig konden we na deze eindsprint de hoofden leeg maken met een gezellig en goed verzorgd diner.

De volgende dag startte met de KBS (kritische beroepssituaties). In subgroepen wisselden we erva-ringen uit, waarbij bleek dat als je KBS hernoemt tot “PVW”(puntenvanwrijving),hetineensnietmeerzomoeilijk is om iets uit je geheugen op te diepen. Het in subgroepen oefenen met het geven van feedback op basis van deze ervaringen ging ons goed af.

Na de lunch werden we traditioneel het bos in gestuurd om met een maatje te denken over een verbeterplan voor de komende 5 maanden. Om een idee te krijgen over de haalbaarheid (daar werd de DART-N weer afgestoft) werden enkele plannen cen-traal besproken.

De evaluatie tenslotte was erg positief, niet in het minst ook door de erg prettige, positieve en zeer deskundige (bege)leiding van Harry Schleypen en Renee Oelderik.

Mede daardoor zien we weer uit naar de november-sessie, die gelukkig – wat mij aangaat - weer in KdK is. Niet alleen door mij werden de gezellige bar en de toch iets knussere entourage wel gemist.


Leergang 5 - Filosofischgereedschapvoordehao

Nico Nieuwendijk Is dat leuk en inspirerend voor hao’s?

Om voor volgend jaar de wachtlijst wat te beperken zou ik het antwoord moeten manipuleren. We hebben in deze cursus echter geleerd nauwkeurig door ana-lyse de waarheid te achterhalen, dus het antwoord moet zijn: JA!

Onder leiding van Dries Boele en Han Jacobs hebben we ons, enerzijds vanuit eigen reflectie, anderzijds geholpen door antieke en moderne filosofen, twee dagen lang gebogen over thema’s als verantwoorde-lijkheid en vrijheid.We kwamen soms tot opvallende bevindingen die getoetst werden aan diverse filosofische constructies. Concepten over het denken als proces en het komen tot conclusies werden ons voorgeschoteld. Dit alles in een veilige leeromgeving waar ieder zon-der voorbehoud zijn of haar gedachten bloot kon geven.

Uiterst plezierig en genoeg concepten om komende maanden mee te oefenen, op te reflecteren en te bestuderen. We zien uit naar november, met dank aan begeleiders en groepsleden.


Zie de situatie: Een warme bovenverdieping waarvan ramen niet open kunnen vanwege een machtige luid-ruchtige hijskraan die op 5 meter afstand grote pla-fondplaten van 20 meter manoeuvreert.Voornamelijk grijsharige mannen (gelukkig ook twee dames waarvan een met gitzwart haar) met zachte stemmen sprekend over niet tastbare zaken - en dat twee dagen lang.

Geen bandjes, video’s of (licht-)beelden.



Leergang 5 - Iskwaliteitleukofiskwaliteiteenkwelling?

Jos Mulders Onder voorzitterschap van Karin Verschoor werden een aantal onderwerpen doorgenomen waarin kwali-teit tot zijn volle recht komt zoals praktijkaccreditatie en jaarverslag. Wat snel duidelijk werd was de knop die moest worden omgezet. De Doener moest plaats maken. Van oplossingsgericht denken naar procesge-richt denken, zowaar een niet gemakkelijke klus voor de huisarts-pragmaticus. Indien je het proces blijft bekijken vanuit de oplossingsgerichte zijde is het gevaar erg groot dat kwaliteit gezien wordt als inef-ficiënt en tijdrovend.Welke instrumenten kunnen je verleiden om toch je eigen positie te verlaten? Na het toetsen van de randvoorwaarden om te komen tot verandering (lees kwaliteit) werd het Deming Wheel uitgelegd. Plan (5 stappen), Do, Check, Act. Andere instrumenten kwa-men ook aan bod zoals de INK werkwijze en de ver-betercirkel 3e jaars-onderwijsprogramma. Accreditering versus certificering. Praktijkaccreditatie versus KEMA keurmerk. Procestoetsing versus eind-resultaatbeoordeling. Geborgd systeem versus zake-lijkheid. Huisartsopleiding Nederland heeft gekozen voor het accrediteringssysteem en hoopt dat in 2012 een overgroot deel van de opleiders deelneemt aan een dergelijk kwaliteitssysteem, een voornemen wat duidt op proces- en niet oplossingsgericht denken.Deze aangename exercitie in kwaliteit wordt in november vervolgd. Dan zal blijken of de ontstane euforie blijft, groeit of toch…nee toch.


Wanneer je naar de gezichten keek van de onderwijs-gevers moest je onomwonden veronderstellen dat het leuk was. Dergelijk abusisgedrag maak je wel vaker mee in de praktijk en ook dan weet je dat het niet gemakkelijk zal zijn de geestestoestand te verande-ren. Van Piet Schoonheim weet je het wel (zolang er ook een computer in de buurt is) evenals van Eddy Reynders, wiens jaarverslag met de jaren aan kwali-teit wint, maar dat hao-collega Willem Stronck als een fel pleitbezorger zijn entree maakte completeerde de al omvattende mening dat kwaliteit leuk was en is.


Leergang 5 - Mensergerje!

Nora Bartelsman De opbouw van de dagen was overzichtelijk. Wij had-den een zeer plezierige groep, hebben bijna de hele cursus intensief gewerkt, allen onze bijdrage gele-verd. Ans was de kapitein op het schip dat ons over de zee van ergernissen voer.

Ergernissen hebben naast negatieve aspecten veel positieve kanten. Ik zal u niet lastig vallen met de uitgebreide lijsten, maar twee samenvattingen geven:1 Shit happens, accepteer ergernissen als een essentieel onderdeel van je leven2 Cut the crap, bespreek ergernissen in de ik-vorm en zeg eenvoudig wat je bedoelt.

Ik ben benieuwd naar het vervolg van deze cursus in november.


Ontvangst op de schitterende locatie Zonneheuvel (aanrader voor alle toekomstige meerdaagsen!). Opvallende hoeveelheden snoepgoed en andere sui-kerwaren. Ik moest me bedwingen om niet al mijn broekzakken te vullen. De catering was overigens over beide dagen meer dan uitstekend met als uit-blinker een Italiaanse ijskar met echt verrukkelijk ijs. Jammer dat een mens maar beperkte hoeveelheden kan eten.

Ans Bijlmer had carte blanche gekregen om haar laatste cursus voor haar pensioenering van invulling/inhoud te voorzien. Dat heeft ze prima gedaan.



Leergang 5 - Hettemmenvanhetevidence-beest

Maarten van BergeijkAanvankelijk wellicht wat sceptisch over het onder-werp werden we langzaam ingewijd in de beginselen van de wetenschappelijke vorming. Pico’s, pubmed, prevalentie.Specificiteit,sensitiviteit,“spin”en“snuit”.Interne en externe validiteit. Al stoeiend met de (helaas niet altijd optimaal werkende) computers werd de inhoud van deze begrippen ons langzaam duidelijk gemaakt. Ik zou u nu natuurlijk kunnen uitleggen wat het alle-maal precies inhoudt, maar beter lijkt het me dat u de cursus zelf volgt! Wetenschappelijke vorming en het evidence-beest zijn niet eng, saai of oninteres-sant, maar geven een waardevolle aanvulling op het opleiderschap en in de praktijk. En bedenk u, uw aios weet het allemaal al toe te passen en, ook niet onbelangrijk, een aantal vragen uit de kennistoets gaat steevast over dit onderwerp. Hoe plezierig zal het niet zijn die vragen eindelijk te begrijpen en geen vraagteken meer in te hoeven vullen! Uiteindelijk ontbrandde er een heuse (gelukkig faire) strijd over wie het evidence-beest het beste kon tackelen. Lang zag het ernaar uit dat de Twentse opleiders met de eer zouden gaan strijken (kwamen de wijzen immers niet altijd al uit het Oosten?), maar uiteindelijk verkoos het beest de komende tijd in Zandvoort te verblijven. Maar u hoeft er echt niet bang voor te zijn. Laat het u niet weerhouden van een bezoekje aan het strand, het beest laat zich zeker temmen. En dat is nog een boeiende exercitie ook!


Een nieuwe leergang, dit keer geen leergesprekken nabespreken, feedback geven of rollenspelen, maar echte, harde wetenschap! De patiënte die glucosamine wil voor haar gewrichts-klachten. Zij heeft in een damesblad gelezen dat het echt helpt - u heeft wel eens begrepen dat het mis-schien wel een gunstig effect zou hebben of toch juist niet… Wat doe je dan, hoe zoek je wat op en hoe betrouwbaar is je zoekresultaat? Deze vraag vormde de ingang tot de cursus.


Guesswho?

Naast de scholing zijn onze meerdaagse cursussen er ook voor om elkaar te ontmoeten en beter te leren kennen. Hoe goed heeft u om zich heen gekeken? Herkent u de eigenaren van hier afgebeelde details?

Wie de meeste namen (voornamen zijn voldoende) kan noemen van de collega-huisartsopleiders, bij wie deze close-ups horen, krijgt van ons een heuse doos heerlijke Australian bonbons of een goede fles wijn!

Mail uw oplossing tot 1 december naar Sylvia ([email protected]). Bij een gelijk aantal goede antwoorden beslist de volgorde van binnenkomst.

Oplossing en winnaar/es worden in de proVU van april 2010 bekend gemaakt.



Hoofdzaken

Opleidingscapaciteit verlaagdIn de zomer worden wel vaker belangrijke landelijke beslissingen genomen, zo ook dit jaar. De Minister van Volksgezondheid heeft besloten de opleidingscapaciteit voor 2010 niet uit te breiden en zelfs terug te brengen naar het niveau van 2008: 535 opleidingsplaatsen voor de huisartsopleiding. Waar een kredietcrisis al niet toe kan leiden. Het betekent voor de HOVUmc dat volgend jaar 60 aios zullen starten en geen 72. Het geeft wel even wat rust op het wervingsfront van opleidingsplaatsen maar het blijft een ongelukkig beleid gezien de toekomstige behoefte aan huisartsen. Geen goed signaal voor de beroepsgroep.

Werving: landelijk en regionaalDe Huisartsopleiding Nederland heeft het initiatief genomen landelijke wervingsactiviteiten te ontwikkelen. Daarvoor is de hulp ingeroepen van het wervingsbureau Publicarea.Het bureau verleent ook ondersteuning aan de instituten en zo hebben wij er al van kunnen profiteren bij het ontwikkelen van posters voor de huisartsposten.Het Nivel heeft onderzoek gedaan naar de mogelijkheden in Nederland en het blijkt dat in verschillende gebieden lage concentraties van opleiders zijn. In Amsterdam is 31% van de huisartsen actief als opleider, in Zeeland slechts 17%. Het streven is om landelijk te komen tot een bijdrage van 25% van alle huisartsen. Daarmee kan ook de vervanging in de komende jaren worden uitgevoerd.

Nascholing: samenwerking DOKHDe afdeling Huisartsgeneeskunde VUmc heeft samen met onze zuster-afdeling van het AMC een samenwerkingscontract gesloten met DOKH: NYCTEUM.Nycteum heeft tot doel onderwijsprogramma’s en docenten uit te wisselen en gezamenlijke nascholing te organiseren. Een zeer verheugend initiatief dat van harte ondersteund wordt door de Huisartsopleiding VUmc. Erik Fokke, huisartsstaflid, is aangesteld als coördinator.

ArubaIn de zomer ben ik een aantal weken op Aruba geweest om de start te begeleiden van de Huisartsopleiding Aruba per 1 september 2009. De toelatingsprocedure is gedeeltelijk in Nederland en op Aruba uitgevoerd en vier aios zijn geselecteerd. Onlangs zijn de aios gekoppeld aan de opleiders.Voor de organisatie is Offra Duerink als coördinator aangesteld. Emile Westrate wordt de eerste huisartsdocent. Het programma voor de ha-nascholing is verder uitgewerkt met de coördinator nascholing Peter Paul Hermans. Alle drie zijn huisarts en werkzaam op het eiland.De eerste gecombineerde ha- en hao-scholing wordt in november 2009 gegeven door Jolijn de Graaff, Angelika Raths, twee ervaren huisartsopleiders en eventuele gastdocenten, mogelijk zelfs in samenwerking met de huisartsvereniging van Curaçao.

Verder zijn er gesprekken gevoerd met de School voor de Verpleging om een opleiding doktersassistente op te zetten en met de Arubaanse Ziektekosten Verzekeraar over de invoering van een HIS voor alle huisartsen.

Ondernemingsplan 2010Voor het volgend jaar zal verder gewerkt worden met de aanbevelingen van de audit 2008 en de resultaten van de evaluaties onder aios en opleiders. Belangrijke aandachtspunten zijn de koppelingsprocedure en het communicatiesysteem. Ondertussen is MaM al verder ontwikkeld, en is deze nieuwe, vaste column van mij een voorbeeld van de uitbreiding van de communicatiemogelijkheden.

Piet Schoonheim


Wendy heeft een praktijk aan huis. Echt bouwen leek in haar geval niet logisch, omdat er ook gewerkt wordt aan een HOED.Wendy laat zich niet zo gauw uit het veld slaan en heeft een hele slimme oplossing bedacht: een porta-kabin. Deze biedt twee spreekkamers en een toilet. Met een soort sluisje is de kabin verbonden aan haar praktijk.

De ene ruimte wordt gebruikt als spreekkamer, de andere als onderzoekruimte - 3½ dag door de aios en 1 dag door de praktijkondersteuner.De kabin is voor ongeveer € 444.- per maand te huur bij een contract voor drie jaar.

De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat het best nog gedoe is geweest om alles rond te krijgen: de firma die de portakabin levert zorgde voor de tekening die nodig was om de vergunning aan te vragen. De gemeente wilde wel een handtekening onder een overeenkomst voor verhaal bij planschade, een nieuwe ontwikkeling in gemeentes. Wendy heeft zich

hierover laten informeren bij de VVAA en vereniging eigen huis, die helaas een verschillend advies gaven. Wendy heeft zelf de knoop doorgehakt. Haar buren, met wie ze eerst is gaan praten, waren heel loyaal.

Het plaatsen van de portakabin heeft haar ca. € 2500.- gekost. Haar echtgenoot heeft geklust voor de ver-bindingssluis, riool en elektra, waarmee er op de kosten is bespaard. Wendy adviseert op tijd te beginnen, want er waren behoorlijk wat obstakels te overwinnen. Maar nu is er een volwaardige werkplek voor de aios.

Wendy vindt het erg leuk om opleider te zijn, maar heeft het wel veel gedoe gevonden zover te komen. Haar aios is zeer tevreden met haar nieuwe werkplek!

Een ander voorbeeld is Carine den Boer. Zij is al jaren opleider en werkt in een gezondheidscentrum in

Karin Verschoor

Aios ingeblikt

Geen aios-spreekkamer? - creatieve oplossingen

We weten dat er veel huisartsen zijn die wel opleider willen worden, maar geen extra spreekkamer-ruimte voor de aios hebben.De komst van de praktijkondersteuner maakt dit knel-punt alleen maar nijpender. Als de ruimte op enkele dagdelen ontbreekt, kan een parttime-aios soms soe-laas bieden (die minder vaak aanwezig is), soms mist ook daarvoor de ruimte.Het probleem lijkt vooral in de grote stad te spelen, maar ook op het platteland doet het zich voor.

Een voorbeeld hiervan is Wendy Wolfe, solist in Venhuizen, een klein dorpje in Noord-Holland tussen Hoorn en Enkhuizen. Wendy wilde al lang graag huis-artsopleider worden, maar had slechts één spreek-kamer en viel dus volgens de huidige visitatienormen door de mand. Over een paar jaar gaat ze in een HOED, dan is er wel plek, maar zo lang wilde ze niet wachten. De nieuwe uitdaging in het werk had ze nodig. Bovendien was ook voor de praktijkondersteuner amper plek. Wendy moest visites of administratie doen om haar aan het werk te kunnen laten.

Portakabin met een slurf aan de praktijk



Op dit moment worden in het gezondheidscentrum twee 1e jaars aios opgeleid. In de HVRC-eisen (besluit huisartsgeneeskunde) staat dat de aios-spreekkamer zich in de praktijkruimte moet bevinden. Volgens de HVRC-secretaris betekent dit dat de spreekkamer verbonden moet zijn met de praktijkruimte, zodat er direct toezicht mogelijk is. Het leek de opleiders sowieso al niet handig de aios apart te zetten, dus zij doen in de hoofdruimtes van het gezondheidscentrum spreekuur. In het nieuw gehuurde appartement werken de praktijkondersteu-ners en de twee opleidende huisartsen doen er om en om een dagdeelspreekuur per week - niet alleen voor bewoners van het woonzorgcentrum maar voor al hun patiënten. (Daarnaast is er een proef, waarbij één van de huisartsen wekelijks een spreekuur doet alleen voor bewoners van het woonzorgcentrum - als service.)Het vraagt van de assistentes aan de telefoon wel extra opletten bij het maken van de spreekuur afspra-ken om te zorgen dat de patiënten op de goede plek komen.

De kosten zijn relatief hoog, omdat er een hele flat gehuurd wordt (2 kamers), waar vanwege de gehorig-heid maar één persoon tegelijk kan werken (er wordt nog gedacht over geluidsisolatie om de ruimte effi-ciënter te kunnen benutten).

Carine werkt graag in de flat: je wordt niet gestoord en het is er lekker rustig.

Heeft u ook ervaringen met het oplossen van ruimte-gebrek voor aios of ideeën, hoe het zou kunnen, laat het ons en uw collega’s weten! Via de mail aan Alie Jansma ([email protected]) of direct met een tekstje voor de volgende ProVU naar Sylvia el Gannouti ([email protected]).

Hoorn, met drie andere huisartsen, waarvan er een ook opleider is.Door de groei van het centrum is er een extra huis-arts bijgekomen om de drukte op te vangen en sinds kort voor twee dagen in de week een POH GGZ.

Hierdoor is er ruimtegebrek ontstaan ook voor de twee aios die in de praktijk opgeleid worden. Binnen enkele jaren wil men aanbouwen aan het bestaande gezondheidscentrum, maar vanwege de financiering en procedures zal dit nog wel even duren.Voor de tussentijd is een andere oplossing gevonden (die trouwens door Piet Schoonheim in zijn tijd als opleider ook al is gekozen).

Naast het gezondheidscentrum ligt een woonzorg-centrum voor oa ouderen. De ingangen zijn ca. 30 m van elkaar verwijderd. Hier heeft het gezondheids-centrum een flat gehuurd met medewerking van de woningbouw-stichting. Deze flat is ingericht als spreek- en onderzoekkamer met telefoon en compu-teraansluiting. Het is een prettig ingerichte, rustige werkplek.

Rustige werkplek

Wachten in de bezemkast


Eerste cursus voor de Aruba-hao’s

Joost Samuels Marileen de Haas

Eindelijk is de kogel door de kerk! We hebben 20 en 21 maart van dit jaar de starterscursus voor ons huisartsopleiderschap afgerond en het lijkt erop dat er nu inderdaad een huisartsopleiding gaat starten op Aruba. Een langverwachte wens gaat voor mij in vervul-ling. Het was allemaal wel wat onzeker de afgelopen jaren, maar nu is het toch zover. Gelukkig ziet de regering en de Algemene Ziektekosten Verzekering (AZV) de noodzaak van deze opleiding in en geeft men alle medewerking. Vier jaar lang hebben Piet Schoonheim en Huub van de Erve (met geveinsde tegenzin) op en neer gependeld tussen Aruba en Nederland. Maar het resultaat mag er zijn: een com-pleet projectplan met alle randvoorwaarden ligt op tafel.

Sinds de invoering van de AZV in 2001 is het bij wet verplicht dat zich voortaan alleen huisartsen met een huisartsopleiding (liefst gelijkwaardig aan die in Nederland) mogen vestigen. Onmiddellijk ontstond hierbij het probleem dat de instroom van erkende huisartsen gering was. Veel landskinderen, die buiten Aruba studeerden, kwamen of komen niet terug en bleven werken in o.a. Nederland. Dit creëerde een toenemend tekort aan huisartsen, temeer omdat verscheidene huisartsen hun praktijk neerlegden wegens het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd. Hierdoor zijn er veel praktijken met meer dan 3000 patiënten. Dit geeft een hoge werkdruk en kan de kwaliteit van de zorg zelfs in gevaar brengen.Door de start van deze opleiding kunnen landskin-deren eerder naar Aruba terugkeren en mogelijk kan deze opleiding zelfs ook een voortrekkersrol gaan spelen in de regio. Het certificaat zal trouwens niet in Nederland erkend zijn.

Aruba is klein, dus we beginnen klein - 1 september met 4 aios.

De scholing wordt vanwege de kleinschaligheid, wat anders geregeld: de docenten komen naar Aruba in plaats van de opleiders naar Nederland, maar verder is het aios-curriculum identiek aan dat in Nederland - dus drie jaar waarvan twee in huisartsopleidings-praktijken. Dit geeft wel een heel speciaal gevoel!

Dit bleek ook tijdens deze eerste opleidercursus, verzorgd door Angelika Raths en Jolijn de Graaff. De groep van zeven huisartsen was erg enthousiast en lovend over de manier waarop de begeleiders de dagen vulden. De sfeer was prima onder de wuivende palmen (sorry Hollandse collegae). We werden interac-tief betrokken in het vormgeven van de scholing.

In de dagen daarna hebben Jolijn en Angelika alle praktijken bezocht om tijdens de spreekuren te zien in welke werksituatie de aios opgeleid zullen worden.

Thema’s van onze ‘stoom’cursus waren: verwachtin-gen en wensen ten aanzien van het opleiderschap, wat kan het je opleveren (en wat niet), de visie van het HOVUmc op het opleiden van opleiders, auto-matisering, dagindeling, consultatie, dagrapportage, leergesprekken, video als onderwijsmiddel, wat moet geregeld zijn voordat de aios komt, mogelijkheden en knelpunten ten aanzien van de specifieke situatie op Aruba, de koppelingsprocedure, wensen en moge-lijkheden voor de volgende scholing.



Belangstelling voor accreditering opleidingspraktijken groot

Huisartsopleiding Nederland, het samenwerkingsver-band van de 8 opleidingsinstituten en de LHOV (lan-delijke organisatie van huisartsopleiders), heeft het initiatief genomen op korte termijn de accreditering van de huisartsopleidingspraktijken te ondersteunen.

Om de belangstelling te onderzoeken is er een enquête gehouden onder alle huisartsopleiders die aan de VU verbonden zijn. Van 14 praktijken ontvin-gen we geen reactie. Dus de response mag met een gerust hart groot genoemd worden. Uit de enquête blijkt dat de belangstelling groot is. Voor 2009 en voor 2010 meldden zich respectievelijk 29 en 35 opleiders aan. Opmerkelijk is ook dat er in de afgelo-pen jaren al 30 opleidingspraktijken uit eigen bewe-ging geaccrediteerd zijn. Sommige van hen beginnen al aan de 2de cyclus. Er zijn 14 praktijken die er de voorkeur aan geven de accreditering later dan 2010 te willen starten. Hoedvorming en overdracht van de praktijkzijndegenoemderedenenvoordeze“late”start.

In de enquête werd ook gevraagd naar de wenselijk-heid van ondersteuning middels training en opleiding in verschillende onderwerpen rondom het thema accreditering. Hiervoor is de belangstelling groot. In de nabije toekomst zullen er dan ook zeker één of meer cursussen aangeboden worden. Voor de trek-kers van het accrediteringstraject Sylvia el Gannouti en Tom Segers was de goede response op de enquête een aansporing om van het project een succes te maken. Iedereen hartelijk dank voor de medewerking.

Tom Segers ([email protected] / 06-51255565) en Sylvia el Gannouti ([email protected] / 020-4441795)

vlnr boven: Jolijn de Graaff, Joost Samuels, Emile Westrate, Marileen de Haas, Angelika Raths, Regina Kievietvlnr onder: Offra Duerink, Dinand Esschendaal, Sharline Vis

Tom Segers

Accreditering

En het klopt, wat men beloofde: na deze (weekend-)cursus gingen we opgefrist en geïnspireerd de week weer in! We bleken allemaal zeer gemotiveerd om vanaf september werkelijk aios op te gaan leiden en hebben veel vertrouwen in de steun en begeleiding die we uit Amsterdam gaan ontvangen.



Prikbord

Voor o.a. informatie over de voortgangs-

gesprekken zie op de website

(www.hovumc / hao-knop/opleiding)

de laatste geactualiseerde versie van het

stuk 'Scholing, toetsing en begeleiding

van huisartsopleiders HOVUmc'!

•

Om nieuwe opleiders te werven zullen wij in de komende maanden op alle HAP's posters ophangen telkens met de foto van een hao van de betreffende post, die nadere informatie over het opleiderschap kan geven. Ondersteun deze actie en spreek collega's aan, die volgens u geschikt zouden kunnen zijn!

•

•Nominatie

Collega Arie Bos werd genomineerd voor

de Eureka Boekenprijs 2009 met zijn boek:

“Hoedestofdegeestkreeg,de evolutie

van het ik”. Uit het juryrapport: “…een gewaagd boek,

ambitieus en wetenschappelijk, maar ook

charmant en soms persoonlijk. (…) Bos stelt

zich niet tevreden met de materialistische

reflex in de wetenschap die enkel en alleen

de stof wil zien. Ook neemt hij geen genoe-

gen met de spirituele reflex die bij alles

opzweeft naar de geest. Hij zoekt naar de

relatie tussen de twee sferen. Hij besluit

met een idee dat even discutabel als inte-

ressant is en dat tientallen jaren ervaring

van een arts in Amsterdam verraadt.

Dit boek is een levenswerk.”

Vierdaagse 2010 De leergangen volgend jaar zijn op8-10 juni en 9-11 november Houd nu nog alle drie dagen vrij, want welke 2 van de 3 dagen het worden, verschilt per cursus.Zie hiervoor de ProVU van april 2010.

•



Insider-Huiselijkgeweld


NominatieCollega Arie Bos werd genomineerd voor

de Eureka Boekenprijs 2009 met zijn boek:

“Hoedestofdegeestkreeg,de evolutie

van het ik”. Uit het juryrapport: “…een gewaagd boek,

ambitieus en wetenschappelijk, maar ook

charmant en soms persoonlijk. (…) Bos stelt

zich niet tevreden met de materialistische

reflex in de wetenschap die enkel en alleen

de stof wil zien. Ook neemt hij geen genoe-

gen met de spirituele reflex die bij alles

opzweeft naar de geest. Hij zoekt naar de

relatie tussen de twee sferen. Hij besluit

met een idee dat even discutabel als inte-

ressant is en dat tientallen jaren ervaring

van een arts in Amsterdam verraadt.

Dit boek is een levenswerk.”

In de vorige column beschreef ik een spreekuur in Suriname. Dit keer iets naar aanleiding van de nascho-ling die we hadden van 13 t/m 15 maart in Paramaribo. Eén van de thema’s ging over huiselijk geweld. De pre-sentatie van recente cijfers over het vóórkomen van huiselijk geweld in Suriname maakte de tongen los. Er warencollega’sdieverontwaardigdreageer-den.“Zóslechtzijnwijtochniet”of“ikhebdaarinmijnpraktijkmaarzeldenmeetemaken”.Ditkwammijzeerbekendvoor. Ook bij ons in Nederland schatten de huisartsen het vóórkomen van huiselijk geweld totaal verschillend in. De vraag is steeds: herkent de huisarts wel de signa-len?

Mijn vroegere collega in het Gezondheidscentrum heeft zich intensief bezig gehouden met dit onderwerp. Hij richtte zijn aandacht vooral op geweld tegen vrouwen. Het viel hem op dat veel vrouwen onverklaarde blauwe plekken hadden en besloot er gewoon naar te vragen. Nooit had hij kunnen vermoeden dat het zo’n groot thema zou worden. Hij begon daarop ook vrouwen te ondervragen die voor heel iets anders kwamen en geen zichtbare tekenen van geweld had. Dit was in de jaren tachtig. Toen al bleek hem dat één op de drie tot vier vrouwen ervaring had-den met geweld in hun relatie. Veel landelijke cijfers worden aangeleverd door de politie, maar daar is uiter-aard altijd sprake van onderrapportage. Uit het onderzoek naar de prevalentie van huiselijk geweld dat in 1997 is uitgevoerd (van Dijk et al) blijkt dat 45% van alle vrouwen en mannen tussen de achttien en zeventig jaar ooit slachtoffer is geweest van huiselijk geweld, als kind, partner of ouder. Meer dan 10% was/is wekelijks slachtoffer. 10% is aangeraakt met ongewenste seksuele bedoelingen, 8% is gedwongen tot seksuele handelingen en 4% is verkracht. Ieder jaar worden:• 160.000vrouwenhetslachtoffervaneenlichtevorm van lichamelijk en seksueel geweld•30.000vrouwenhetslachtoffervanernstig lichamelijk en seksueel geweld•17.000vrouwenhetslachtoffervanzeerernstig geweld

Soms is het geweld zo ernstig of bedreigend dat vrou-wen niets anders rest dan te vluchten, eventueel met hun kinderen. In 2001 meldden 33.166 vrouwen zich bij een instelling voor vrouwenopvang. Sylvie Lo Fo Wong schreef in 2006 haar proefschrift getiteld: The doctor and the woman who " fell down the stairs", Family doctor's role in recognising and respon-ding to intimate partner abuse. Een korte samenvatting: Mishandelde vrouwen bezoeken bijna twee keer zo vaak de huisarts met allerlei onver-klaarbare klachten, en ge-bruiken drie tot zeven keer meer pijnstillers. Huisartsen herkennen dit probleem onvoldoende en krijgen hierin nauwelijks scholing. Lo Fo Wong onderzocht of een nieuwe training ervoor zorgt dat huisartsen huiselijk geweld wél signaleren. Het blijkt dat getrainde huisartsen bijna vijf keer zo vaak mishandeling signaleren; ook zijn zij goed in staat het geweld tijdens het consult te bespreken. De mishandelde vrouwen stellen het bespreekbaar maken van partnerge-weld erg op prijs. Ze waarderen vooral het luisteren en de stimulans van de huisarts om iets aan de situatie te veranderen. Na een jaar blijkt bij een meerderheid van de mishandelde vrouwen de situatie daadwerkelijk te veranderen.

Bij thuiskomst in Nederland kon ik meteen aan de slag. Misschien was ik er extra gevoelig voor, maar op één dag had ik twee nieuwe meldingen van huiselijk geweld. Een vrouw uit Irak vertelde dat ze zo slecht sliep. Bij ver-der doorvragen bleek dat ze gisteren door haar man was bedreigd. Dat gebeurde wel vaker, maar nu gooide hij servies naar haar hoofd en ook haar dochter van zeven jaar had een bord tegen zich aan gekregen. Mevrouw was radeloos. Wanneer zij aangifte zou doen, zou haar man haar zeker vermoorden… Ik gaf haar het telefoon-nummer van ons plaatselijk steunpunt huiselijk geweld. Mijn aios had een Iraanse patiënt op het spreekuur gezien. Zij was nog niet zo lang in Nederland. Zij had haar man ontmoet toen hij op bezoek was in Iran. Hij had haar snel ten huwelijk gevraagd en kort daarna kwam zij naar Nederland. Daar bleek al gauw dat haar man heel anders was dan het aanvankelijk leek. Hij had bizarre seksuele eisen en sloeg haar regelmatig. Ze zat dan ook onder de blauwe plekken. Haar man had de gewoonte om ’alles’ te filmen. Zij had een videotape bij zich. Mijn aios heeft een fragment gezien en was erg geschokt door de gewelddadigheid. Scheiden was vooralsnog geen optie. Pas na drie jaar huwelijk en ver-blijf in Nederland, heeft een vrouw na de scheiding het recht om in Nederland te blijven. Terug naar Iran wilde zij ook niet. Schaamte en onzekere toekomst. Mijn aios verwees haar naar maatschappelijk werk. Ik kon het daar alleen maar mee eens zijn. Huiselijk geweld, helaas een wereldwijd probleem, maar dóórvragen en bespreekbaar maken helpt wel degelijk!

Wouter van Kempen


Uitzwaaien - DickArentz-eenmanmeteenmissie

Alie Jansma

Na dertig (!) jaar stopt Dick Arentz met het opleider-schap. Een van de eerste hao’s van ons instituut neemt afscheid. Reden voor ons met een fleurige bos bloemen bij hem op bezoek te gaan.

“Eenmanmeteenmissie”-zozoujehetgesprekmet Dick Arentz kunnen samenvatten. 35 jaar huisarts en ruim 30 jaar opleider. Aan het eind van dit jaar stopt hij definitief met het vak én met het opleiden van aios.Van duo praktijk naar een gezondheidscentrum, dat midden jaren zeventig van de grond kwam. In die tijd was dat nog uitzonderlijk, meerdere medische disciplines onder één dak. Naast medische kennis werd het psycho-sociale aspect meer verweven met het vak; een patiënt met rugklachten leerde je welke houding goed voor hem was en tijdens het spreekuur werd er uitgebreid aandacht besteed aan relatiepro-blemen.Deze deelgebieden werden allengs overgenomen door de komst van maatschappelijk werk, psycho-loog en fysiotherapeut in het gezondheidscentrum. Op de vraag hoe hij ertoe gekomen is op te gaan leiden volgt een kort en duidelijk antwoord: missie. Dick was de mening toegedaan dat je de ervaring met het samenwerken niet voor jezelf kon houden maar ook aan anderen door moest geven en zo ont-stond de lijn met het VU medisch centrum. In die begintijd liep de huisarts-in-opleiding nog 2 x een half jaar stage in een huisartsenpraktijk.Het grote verschil tussen toen en nu? De toegenomen protocollen, het is allemaal wel erg ver doorgevoerd. Indertijd had iedere solist zijn eigen kaartenbak, “wijliepenvooropdoorinwaarnemingssituatiesinelkaarskaartentekijken”.Patiëntenvondendatprima en zagen het nut ervan in. Voor de huisart-sen uit het gezondheidscentrum was de stap naar de computer dan ook niet zo groot als voor veel collega’s. Met name Medicom heeft het voortouw genomen om via netwerken de waarnemer inzage in het dossier te bieden. Nu wordt de mogelijkheid tot inzage de norm met het EPD. Die inzage mogelijkhe-

den gaan zover dat het wel begrensd moet worden door de wet op de privacy.Tegelijk is met de komst van de computer een enor-me vooruitgang geboekt als het gaat om informeren en registreren van medisch handelen. Ook in de arts-patiënt relatie kan de computer zeer positief benut worden.Bij alle golfbewegingen in therapieland is de Rogeriaanse psychotherapie zijn uitgangspunt geble-ven; richt je focus op de patiënt, neem de persoon die tegenover je zit zoals die is. Deze zienswijze stelt Dick ook centraal in relatie met de aios. Het meester-gezel principe is zijn adagium, met oog voor de specifieke talenten en behoeftes van de aios. In totaal heeft hij er 28 mogen opleiden. Gelukkig is gezondheidscentrum Schalkwijk bijzon-der opleidings-minded. Maar liefst zes collega’s zijn ook hao’s en bieden plek voor vier aios. Op deze manier worden ook de ervaringen van Dick verder gedragen.Suggesties? Nee, niet echt of dan toch deze: de wetenschap moet in het onderwijs een belangrijke plaats blijven innemen, naast aandacht voor reflectie, gesprekstechniek en medisch-technische vaardighe-den. En, gelet op de vergrijzing, wijst Dick op het belang van levenseinde scenario’s als onderwerp in de opleiding.Wat blijft is de samenhangende component, zowel inrelatietotpatiëntalstotdeaios,“richtjeopdieander”.



Agenda 2009/2010

Orientatiecursus 2009:Vrijblijvende, geaccrediteerde en kosteloze cursus voor belangstellende huisartsen:Maandag 14 tot dinsdag 15 september van 16.00 tot 16.00 uur in Kontakt der Kontinenten in Soesterberg.Aanmelden bij Alie Jansma ([email protected] of 020-444 8238).

HAO feestsymposium - lustrum Vrijdag 9 oktober 2009, 13- 22 uur in Hotel Casa 400, James Wattstraat 75,1097 DL Amsterdam

35 jaar HOVUmc - dit willen wij met al onze hao’s vie-ren! Workshops van toetsing tot tango, debat onder leiding van Tom van ’t Hek, buffet en een big-band om de dag mee uit te swingen!Noteer deze datum in uw agenda!Iedereen ontvangt een uitnodiging met informatie over wijze van aanmelding. (U kunt ook voor delen van de middag of avond inschrijven).

Keuze-onderwijs 2009Op vrijdag 2 oktober en vrijdag 4 december.Meer informatie over de te volgen workshops via de e-mail. Bij vragen of opmerkingen kunt u contact opnemen met:Erik Fokke (020-444.9341 of [email protected]).

Maatjesdagen 2009Maatjesdag 1 (voor wie nog niet is geweest)op dinsdag 13 oktober of donderdag 29 oktober van 9.30 – 16.00 uur op het instituut in het OZW-gebouw aan de Boelelaan 1109.De opleider heeft op 29 juni een e-mail hierover ontvangen. Voor inhoudelijke vragen kunt u contact opnemen met Helle Poulsen ([email protected]).

VUmc-Huisartsendag Donderdag 26 november 2009, 12.30-19.00 uur in Amstelzaal van het VUmc, de Boelelaan 1117 te AmsterdamLijf en Leed: over de (on)mogelijkheden van plastische en reconstructieve chirurgie.De VUmc huisartsendag 2009 wordt verzorgd door de afdeling Plastische, Reconstructieve en Handchirurgie VUmc.

Via presentaties en workshops wordt u bijgepraat over de nieuwe ontwikkelingen en mogelijkheden, de zin, onzin en noodzaak van de kinderplastische chirurgie, de reconstructieve en microchirurgie, de hand- en polschirurgie, de genderchirurgie en de algemene en cosmetische chirurgie.Warm aanbevolen!Contactgegevens: telefoon 020-444 8444 of e-mail: [email protected]

Startersdagen 2010Voor beginnende opleiders na hun eerste koppeling.1e startersdag: woensdag 20 januari 2e startersdag (vervolg): woensdag 17 februari Van 10.00 – 16.00 uur op het instituut.

Oriëntatiecursussen 2010Deze vrijblijvende, geaccrediteerde en kosteloze cursus ter informatie van huisartsen die belang-stelling hebben voor het opleiderschap bij de Huisartsopleiding VUmc wordt in 2010 twee keer aan-geboden:Maandag 15 tot dinsdag 16 maart van 16.00 tot 16.00 uur en Maandag 13 tot dinsdag 14 sep-tember van 16.00 tot 16.00 uur in Kontakt der Kontinenten in Soesterberg. Aanmelden bij Alie Jansma ([email protected] of 020-444 8238).

Maatjesdagen 2010Maatjesdag 1 (voor wie nog niet is geweest): donderdag 18 maart of woensdag 6 oktober van 9.30 – 16.00 uur op het instituut.Maatjesdag 2 (vervolg op 1):donderdag 4 maart of donderdag 7 oktober van 9.30 – 16.00 uur op het instituut.De definitieve data zijn afhankelijk van het aantal inschrijvingen. Mailing volgt.Voor inhoudelijke vragen kunt u contact opnemen met Helle Poulsen ([email protected]).

Meerdaagse 2010Volgend jaar zijn de meerdaagse cursussen op8–10 juni en 9–11 november 2010Welke van de drie dagen het worden (di/woe of woe/do) verschilt per cursus. Zie voor meer informatie het aprilnummer van de HAO-proVUssioneel in 2010.

Wij heten de volgende nieuwe opleiders van harte welkom!

Karin ArnoldIngrid AvereschCorneliek Bisschop

Mikel IsraëlJosé de JonghAnnemarie Keja

Bernhard KralCarine KuiperIngrid van Lingen

Peter UmbgroveEddy Rijk Roelof Welling

Welkom

36HAO-proVUssioneel - september 2009

2063

3_1

Die

nst

Mar

keti

ng &

Com

mun

icat

ie V

U

ProVUssioneel – 2009 – september

Documents

Transcript of ProVUssioneel – 2009 – september